بسمه تعالی

بررسی نظام طبقاتی )رسته ای(در ایران باستان با الهام از شاهنامه

فردوسی

: پژوهشگر

محمد ایمانی

استاد راهنما:

وکیلی -کاظمی انآقای

یک کرج سلطانیدبیرستان شهید

فهرست

بخش اول : کلیات

: تفاوت ها )با تکیه بر آرای آنتونی گیدنز( اجتماعیبررسی نظام های .1

معرفی دقیق نظام رسته ای مورد نظر فردوسی در ایران باستان از جمشید تا یزدگرد سوم. 2 �

سیر تاریخی: بخش دوم

سلللرآ از : جمشلللید و شلللگک گیلللری نظلللام لللاتی در -فصلللک یلللک �

ایران

ساسانیان –فصل دوم �

:نظام های اجتماعی انواع

نوع نظام اجتماعی در 4درگذر تاریخ گیدنز )جامعه شناس بزرگ(آنتونی بر اساس نظر

که ع ارت اند از : جهان حاکم بودند

نظام برده داری -1

نظام کاستی -2

نظام رسته ای -3

نظام اتی -4

: نظام برده داری-1

به ور یعنی برخی افراد در آن برده اند اجتماعی است کهبرده داری شکک افرا ی از نابراری

وبرخی افراد نیز برده وهیچ نوع حق و ح وقی ازخود ندارند رسمی در مالکیت دیگران اند

ری برده برده دانظام د. در ش به برده های زن کنیز گفته می و الم ال ا به برده های مرد . دار

اربابان دربسیاری اختیاری نداشتند و باید مطیع محض اربابان می بودند و ها ازخود هیچ نوع

شده است .بسیاری از ممالک دنیا دیده ه دراین نمون .دریغ نمی کردند هاآن آزار از موارد از

سرانجام این نظام که تا نیمه دوم قرن نوزدهم درگیر این مسئله بود. من جمله درآمریکا

توسط جان آبراهام لینکن شانزدهمین رییس جمهورآمریکا ی م ارزات اجتماعی ظالمانه

ود.اعث شد آمریکا برای مدتی تجزیه شم ارزاتی که ب ه شد.میان برداشت فراوان از

: یتنظام کاس -2

ع یده هندو ها به تولد مجدد مربوط عمدتا به فرهنگ های ش ه قاره هند ونظام کاستی

ها این است که افرادی که از پیروی مناسک وانجام وظایف کاست ع یده آن د. ومی ش

. ) تناسخ بعدی در موقعیت پایین تری متولد خواهد شد خود کوتاهی کند در

(1334گیدنز

)روحانیون هندو( درنظا م کاستی چند دسته موجود بوده : باالترین دسته برهمن ها

این ه ها بسیار بسته .( بودند بودند وپایین ترین دسته ه زحمتکش ) ه نجس

بودند وبین آن ها هیچ نوع جابجایی وجود نداشت ودسته ها به صورت موروثی از

ه ها بر اساس نسک های پیشین ت سیم بندی .نسلی به نسک دیگر منت ک می شوند

.مثال بارز این نوع نظام هند بوده است .حرف و شغک ها شدند نه براساس می

: نظام رسته ای -3

از جمله در فئودالیسم .است دیده شدهدرتمدن های سنتی زیادی نظام رسته ای

اروپایی که درآن نظام اجتماعی جامعه شامک رسته های فئودالیستی اقشار گوناگون بود

اروپا در. که وظایف وتعهدات متفاوت ونیز ح وق متفاوتی درق ال یکدیگر داشتند

روحانیون رسته .شد رسته از اشراف ساالران ونجیب زادگان تشکیک میبلندپایه ترین

دراین .کس ه وپیشه وران (رسته سوم راتشکیک می دادند،رعایا )سرف ها بعدی و ی

معموال به ح وق کشاورزان و عالی ترین ات بودندروحانیان اشراف وجامعه

.چندان رسیدگی نمی شد

ا نظام کاستی:وجوه افتراق نظام رسته ای ب

نظام رسته ای نظامی باز است به وری که درمواقعی در دسته ها در شرایطی -1

استثنا تغییراتی به وجود می آمدولی در نظام کاستی به هیچ وجه هیچ گونه تغییری

رخ نمی داد

در نظام کاستی ه برهمن ها)روحانیون( باالترین ات بودند ولی در نظام -2

.اشراف به همراه روحانیون باال ترین ات بودندرسته ای

در نظام رسته ای اوضاع ده انان به مراتب بهتر از اوضاع ده انان در نظام -3

.کاستی بوده است

در نظام کاستی بر اساس پیشینیان فردی ه ای به او منتصب می شد ولی در -4

.ند براساس حرف ت سیم بندی می شد نظام رسته ای افراد

:نظام طبقاتی-4

گروه بندی د. ه دی با نظام های دیگر تفاوت داراز جهات زیانظام اتی

بزرگی از کسانی است که در منابع وامکانات اقتصادی مشترکی سهیم اند و این تا

همراه با شغک پایه مالکیت ثروت .ثیر زیادی بر نوع س ک زندگی آن ها می گذارد

ات در نظام اتی در واقع ( 1334.)گیدنز: تی اندهای اصلی تفاوت ا

.جامعه اند گوناگون همان اقشار

تفاوت های نظام طبقاتی و سایر نظام های اجتماعی:

های ح وقی یا دینی پا نمی ات بر خالف سایر انواع قشرها براساس امتیاز -1

صورت قانونی یا بر اساس عضویت در ه براساس موقعیت موروثی که به .گیرند

نظام های اتی نوعا انعطاف پذبر تر از .رسم وسنت تعیین شود شکک نمی گیرد

هیچ و نظام های دیگر است ومرز های میان ات هرگز روشن وقطعی نیست

.گونه ممنوعیت رسمی برای پیوند زناشویی میان ات مختلف نیست

ی است نه این که مثک آن چه در سایر ه هرفرد دست کم تا حدی اکتساب -2

.صرفا به هنگام تولد معلوم باشد عموما دیده می شود اجتماعیانواع نظام های

بیش از سایر به پایین در ساختار اتی تحرک اجتماعی یعنی تحرک رو به باال رو

انواع نظام های قشربندی عمومیت دارد )درنظام کاستی جابجایی فردی از کاستی

کاست دیگر یرممکن است ( به

سایر حای که در در . افرادبه تفاوت های اقتصادی بین معطوف است ه ها -3

عوامک یراقتصادی )مثک نفوذ دین درنظام کاستی هند( اهمیت اجتماعینظام های

.بیشتری دارد

ظیفه یا اج ار نابرابری ها اساسا درروابط شخصی م تنی برو دیگردر نظام های -4

مثک روابط شخصی میان ارباب ورعیت خواجه وبرده یا افراد نمود پیدا می کند

نظام های اتی نتیجه اوضاع وشرایط نابرابری دردرم ابک کاست های گوناگون .

.اقتصادی حاکم بر جامعه است

ی ناظر بر نظام رسته ای بوده استدیدگاه فردوس

نظام برده داری ن وده زیرا ایران باستاننظام اجتماعی قطعا با توجه به متن شاهنامه

نیز هیچ مطل ی نس ت به برده داری نشده است واشاره ای در شاهنامه کوچکترین

بر اساس .دال بر این که نظام آن دوران نظام برده داری بوده به دست نیامده است

چون نیز نمی توان قلمداد کرد. نظام اتی استان را شاهنامه نظام اجتماعی ایران ب

مطابق شاهنامه آمده به هیچ وجه با ویژگی های نظام اتی ویژگی هایی که در

.نیست

�؛اما در مورد نظام کاستی

کاستی نبودن نظام آن دوران ایران با استناد به شاهنامه

نخستین دلیل کاستی نبودن نظام آن دوران ایران :

بسودی سه دگر گروه را شناس

کجا نیست از پس برا شان سپاس

بکارند و ورزند وخود بدروند

به گاه خویش سرزنش نشوند

زفرمان آزاده وخورده نوش

از آوار بیغاره آسوده گوش

تن آزادو آباد گیتی بدوی

برآسوده از داور وگفت وگوی

کشاورزان جایگاه مناس ی در ایران باستان مشخص می شود کهابیات این از

نظام کاستی از در و این مغایر است با ارزشهای نظام کاستی چراکه داشتند

جایگاه اجتماعی ایشان کشاورزان به عنوان جزیی از ه نجس یاد می شد و

.این نخستین دلیک کاستی ن ودن نظام آن دوران ایران است مناس ی نداشتند .

نظام آن دوران ایران :دومین دلیل کاستی نبودن

گروهی را که آتوربان خوانیش

به رسم پرستندگان دانیش

جدا کردشان از میان گروه

پرستنده را جایگاه کرد کوه

از این ابیات نیز مادرمی یابیم که درآن دوران روحانیون ه مهمی ن ودند در حالی

.که درنظام کاستی روحانیون مهم ترین ه بودند

دلیل کاستی نبودن نظام آن دوران ایران:سومین

به عنوان سردار دعد از خدماتی که به ایران می کنکاوه آهنگر ببر اساس شاهنامه

امکان آن به هیچ یک تغییر بسیار گسترده که این ایران انتخاب می شود یعنی

. م دور ن وددر نظام کاستی وجه

از این رو می توان چنین استدالل کرد که از میان نظام های اجتماعی مورد نظر

.نظامی رسته ای بوده استایران باستان نظام گیدنز

معرفی دقیق نظام رسته ای مورد نظر فردوسی در ایران باستان از جمشید تا

یزدگرد سوم

ند از : ه بر می خوریم که آنها ع ارت ا 4ما به رسته ای در نظام �

پیشه وران وبازاریان -4 ده انان -3جنگاوران واشراف -2موبدان -1

دیگر جدا بودند به وری که در یکاین ات از همانطور که پیشتر ذکر شد

ال ته باید یادآور شد که این .می گرفتجابه جایی صورت کمتر ات اجتماعی

در زمان حکومت سلسلهمسئله در ایران باستان با صالحدید شاهان قابک تغییر بود.

باید اشخاصی که می خواستند تغییر ه بدهند )عموما پیشه وران( هخامنشیان

در مدارسی ث ت نام می کردند ودر آن جا آداب ه جدید رامی آموختند سپس

اگر در آن و دن آن دوره آموزشی از آن ها آزمونی به عمک می آمد پس از گذران

با مواف ت شاه از آزمون پذیرفته می شدند )راه ورسم ه جدید را می آموختند(

ه را در شاهنامه در مورد . نمونه این تغییر ه ای به ه ی دیگر می رفتند

کاوه آهنگر و پسرش می بینیم.

بل از طبقاتایران باستان ق

ق شاهنامه کیومرث فردی خدایی بود که خدا ملک ایران را به عهده او سپرده

هوشنگ نیز پسرش تهمورث .نیز پادشاهی اش را به پسرش هوشنگ سپرد او .بود

وتهمورث نیز پسرش جمشید را پادشاه بعد از را جانشین پس از خود قرارداد

جمشید دست به اصالحات اقتصادی ایران می زند پس از مدتی خود قرار داد .

باید وی در می یابد که اصالحاتی ف ط در زمینه اقتصادی برای ایران کافی نیست و

4به همین خا ر وی مردم را به ،دست به اصالحات فرهنگی واجتماعی بزند

سوم دسته موبدان ، دسته دوم جنگاوران ،دسته نخست ؛ کند دسته ت سیم می

پیشه وران کشاورزان ودسته چهارم

موبدان -1

گروهی را که آتوربان خوانیش

به رسم پرستندگان دانیش

جدا کردشان از میان گروه

پرستنده را جایگاه کرد کوه

برمی آید که آتش همواره جایگاه واالیی میان مردم داشته است چنین این ابیات از

جمشید کم وکیف .به خا ر نگه انی از آتش شهره بودندروحانیون آن موقع نیز و

با خود می اندیشد که گویا اینان افرادی مزاحم برای کار موبدان را می سنجد و

حرک بسیار مهم که میک نیروی اجتماعی دلیک هستند به همین اواصالحات

با جمشید در واقع. ن ها را به کوه ها ت عید می کندآ و را کنار می گذاردبود جامعه

کشوری که همواره در دهد و بزرگ ترین اشت اه عمرش را انجام می این کار

شاید یکی از دالیلی که .گذارد کنارمیا مذه ی ترین بوده عنصر حیاتی مذهب ر

همین دور شدن موبدان دربحث ازدست رفتن فره ایزدی جمشید مطرح می شود

از سیاست باشد

جنگاوران -2

بنشاندند صفی بر دگر دست

همی نام نیساریان خواندند

کجا شیر مردان جنگ آورند

فروزنده لشکر وکشور اند

کزیشان بود تخت شاهی بپای

وزیشان بود نام مردی بجای

بسیار که نظامی بود.درآن دوران نظام ایران نظامی میلیتاریستی )نظامیگری (

لیتاریستی که نمونه یک نظام میدر نظام می نمود. بسیار یر قابک تحمک دهشتناک و

درنتیجه ا اعت بی چون وچرا مالک داشتن جایگاه وفاداری واست دادی است

در نظام میلیتاریستی سپاهیان به علت وفاداری بیشتر به می باشد. ازشخص شاه

میزان قدرت شاه وابسته به میزان قدرتمندی شخص شاه جایگاهی باالتر بودند و

تمند معموال به عنوان شخصی ح ی ی وبه علت قدرتمندی سپاهش بود و شاه قدر

سپاهش قدرتمندبود نه این که به عنوان شخصی ح وقی وبه علت شاه بودنش

دراین جا ما درمی یابیم .واین ویژگی به رزملموسی دراین ابیات حس می شود

فرمانروا درواقع لشکر ورییس آن . محافظین شاه بودند لشکریان فروزنده کشور و

درآن موقع قدرت وثروت ومکنت . ی کشوربودند واشراف نیز از جنگاوران بودند

.و بخت وتخت ورخت شاهی کشور ایران دست آنان بود

دهقانان -3

بسودی سه دگر گروه را شناس

کجا نیست از پس برا شان سپاس

بکارند و ورزند وخود بدروند

به گاه خویش سرزنش نشوند

ده وخورده نوشزفرمان آزا

از آوار بیغاره آسوده گوش

تن آزادو آباد گیتی بدوی

برآسوده از داور وگفت وگوی

ده انان درآن دوران .وبه معنای زمین دار می باشد ده ان ازریشه دهکان می آید

در کار و ورز خود از کسی و یدندنانت ادی نمی ش، زندگی بسیار مرفهی داشتند

د)رضا خود می کارند وخود می خورند تن آزاده وآزاد هستن .منتی نمی کشیدند

)ال ته خود فردوسی یک ده ان بود واین در توضیحاتش بی اثر ن ود (1331قلی:

( است زیرا که احتمالش زیاد است که وی آمال خویش را بیان کرده

پیشه وران -4

چهارم که خوانند اهتوخشی

همان دست ورزان با سرکشی

کجا کارشان همگنان پیشه بود

روانشان همیشه پر اندیشه بود

دسته تشکیک می شدند:3 پیشه وران خود از .اهتوخشی به معنی پیشه وران است

صنعتگران -3بازاریان -2کارگران -1

وضعیت خوبی ن ودند ابیات گویا ی این ست که درآن موقع نیز کارگران در این

.اکم ن ود وهمیشه د د ه های فراوانی را داشتندوروال مناس ی بر کار آن ها ح

مشا ک عمومی را ،این گروه توده مردم زحمتکش اند که مشغول کار بدنی اند

اگراین گروه .همیشه گرفتار رنج معاش وآماده سرکشی اند انجام می دهند و

فرصتی را بدست آ ورند ،علیه نظام موجود به علت ظلم وفشاری که متحمک می

.می شورند وسر کشی می کنند شوتد و خود در بوجود آوردنش شریک اند

طبقات وساسانیان

:به چهار دسته ت سیم بندی می شدند یاندر این دوره ایران

ه نخست روحانیون )آثروان(

()ارتشتاران ه دوم :جنگی ها

ه سوم :مستخدمین ادارت دولتی )دبیران(

ه چهارم : زارعین وکس ه )واستری یوشان وهتخشان (

روحانیون )آثروان(:طبقه نخست

رییس موبذان را وآنها را موبذ می گفتند .روحانیون ازمیان مغ ها انتخاب می شدند

ب شاه بود وموبذان دیگر را وی خود منصو .موبذان موبذ)موبذ موبذان ( می گفتند

چون درآن دوران مذهب رسمی کشور مذهب زردشتی بود بنابراین .نصب می کرد

مغ ها اموال زیادی داشتند که ال ا ماحصک هدایای .جایگاه موبدان خیی باال بود

مردمی بود آن ها تابع قوانین حکومتی ن ودند چون برای خویش قوانین جداگانه

ای داشتند درجات مغ ها را چنین نوشتند :

غ هابودندمپایین تر از همه

مغ ها موبذان یا روسای مغ ها هیربذان یا روسای آتشکده ها همهتر از باال

(1333)پیرنیا،حسن:ال ترینشان موبذ موبذان یا هیربذ هیربذان با

ارتشتارانطبقه دوم:

-1قسمت عمده لشکریان را سواره نظام تشکیک می داد ند که متشکک بود از :

شدند چریک های سواره نظام)آن ها داو ل انه در جنگ حاضر می-2لشکر ثابت

وقسمت اعظم سپاه را تشکیک می دادند (

ی دفاعی شان متشکک بود از کاله ،زره ،کالهخودواسلحه ی هجومی شان اسلحه

شمشیر ،تیرو کمان ،گرز بود وهر چه اسلحه شان سنگین تر بود حسنی برایشان به

پرچم ایران در آن دوران درفش کاویانی بودو بسیارآراسته به .حسا ب می آمد

ح وق سپاه ذای سپاه متشکک بود از نان وگوشت وشیر وحداکثر .جواهر

.درهم بود که متعلق به شاه بود 4444

ه سوم :مستخدمین ادارات دولتی )دبیران (

این شامک چند دسته بودند :

دسته اول : شهر داران )شترتاران (؛این حکام ممالک بودند و اشرافشان ل ب شاهی

داشتند

متشکک از خانواده مهم بودند7این ها ویس پوران )ویسپوهران (؛ دسته دوم :

خانواده که معت د بودند نسب پارتی دارند به اسم 4خانواده پارتی به نام پهلوو3

پهلوی اینان اموال زیاد داشتند وشغلشان موروثی بود ولی حق جابجایی نداشتد

)مثال قارن در نهاوند بود(

دسته سوم: یزرگان )ورزگان(؛که مهم ترینشان اینان بودند

فرماذار( بزرگ فرماندار )وزرک-1

رییس کک موبدان )موبذان موبذ (-2

سر دبیر شاه )ایران دبیر بد (-3

سپهساالر )ایران سپه ذ (-4

رییس ه بزرگان )واس تری یوشان بذ (-5

رییس ه ی تجار واصناف )هتخشابذ( -6

اینان امور دولت را اداره می کردند یکمی نماینده شاه بود وافراد بعدی نماینده

ات

آزادگان )آزاتان (:عنوان مشخصی نیست وگمان برده می شود وجه افتراق -4

بومیان وآریایی ها بوده

دهکان که مامور امور مالیلتی بودند دسته ای بوده به نام

:ده انان وکس ه ؛وظیفه ذایشان کشت زمین وتامین رونق وثروت امپر 4 ه ی

ند وپیشه وران اوضاع مناس ی اتوری بود ده انان در آنزمان اوضاع بدی نداشت

.نداشتند

منابع:

1374 فرهنگی علمی مول،نشر ژول ،شاهنامه،تصحیح فردوسی. 1

1331. رضاقلی علی،جامعه شناسی خودکامگی،نشر نی 2

1334. گیدنز آنتونی،جامعه شناسی،نشر نی 3

1333. پیرنیا حسن،تاریخ ایران ق ک از اسالم، نشر نگاه 4

1333 ق نوس فر،نشر ثابت مجت ی ساسانی،ترجمه تورج،شاهنشاهی دریایی. 5