آشنایی با کتاب معجم رجال

الحدیث

به راهنمایی: استاد سید حمید حسینی

محدثه فراهانی

علوم حدیثنیمسال اول

1391ـ 92

کتاب معجم رجال الحدیث

مند ترین جامع ترین و کامل ترین و روشکتاب رجالی

زمان نگارش: عصر حاضرنویسنده: آیت الله سید ابو القاسم موسوی

)رحمة الله علیه(.خویی

تاریخ شروع به تالیف: نامشخص

هـ 1389تاریخ اتمام کتاب: رمضان سال

نویسندگان: چاپ جدید نشان از گروهی نوشته شدن کتاب دارد.

تألی:ف

بخش های کتاب

مقدمه نسبتا مبسوط

متن اصلی

بخش تفاصیل راویان

انتهای هر جلد

بخش اول: مقدمه

علت و انگیزه تالیف او در سرآغاز سخن می گوید:

"قدما اهتمام بسیار به علم رجال داشته اند، ولکن در عصور متاخر

به این دانش اهمال صورت گرفته است. تا آنجا که گویا اجتهاد و

استنباط احکام شرعی ـ که وظیفه مهم فقیهان در عصر

غیبت است ـ بر این دانش توقف ندارد. لذا این مسئله باعث شد که من قصد تالیف کتابی نمایم که در این بخش جامع باشد و

تمامی زوایای مباحث رجالی را دارا باشد."

در که مقدمه این

قرار کتاب اول جلد

طرح علت به دارد

از علمی مباحث

ارزشمند های بحث

رجال معجم کتاب

محسوب الحدیث

. شود می

مقدمه حاوی شش بحث

:این مباحث ششگانه عبارت اند از

نیاز به علم رجال و رد آرائ مقدمه اول: منکرین نیاز به علم رجال، رد قطعی بودن

صدور روایات کتب اربعه و رد اخبارییون.

مالکهای قابل اعتماد در توثیق مقدمه دوم: و مدح راویان.

توثیقات عامه و قواعد رجالی مقدمه سوم: مورد قبول مولف،

وثاقت راویان دراسناد کامل مثال: الزیارات و تفسیرعلی بن ابراهیم قمی.

:ادامه مقدمه

عامه ای که برخی ت اشکال بر توثیقامقدمه چهارم: آنها را موجب توثیق دانسته اند، مثل: اصحاب اجماع

.و مشایخ ثقات

ابطال صحت تمامی روایات کافی و دیگر مقدمه پنجم: کتب چهارگانه حدیثی شیعه، ونیاز به بررسی اسناد و

روایات این کتابها.

بررسی مصادر رجالی قابل اعتماد و مقدمه ششم: بررسی اعتباررجال ابن غضائری.

بخش دوم: متن اصلی

دراین بخش اسامی رجال و راویان حدیث را به ـ شیوۀh معجم نگاری ـ تنظیم ترتیب الفبایی

کرده است و شرح حال و اطالعات رجالی مربوط به هر نام را در زیر نام هر راوی آورده

است.

بررسی خصوصیات بخش های مختلف هر یک :از شرح حال ها

خصوصیات عنوان هاـ1

ـ خصوصیات شرح حال ها)ترجمه ها(2

ـ خصوصیات اطالعات مربوط به 3طبقه

ـ خصوصیات ارجاعات4

ـ خصوصیات منابع کتاب5

ـ خصوصیات "اختالف کتب" و 6""اختالف نسخ

ـ خصوصیات عنوان ها1

شیوه تنظیم و چینش عنوان ها و نام های راویان و رجال حدیث:

الف( دامنه: عناوین موجود در کتب رجالی + راویان کتب اربعه

عالوه بر عناوین رجال موجود در کتاب های مهم رجالی، نام راویان اسناد جوامع چهارگانه حدیث شیعه یعنی کافی و من الیحضره الفقیه و تهذیب االحکام و

استبصار نیز در این کتاب وجود دارد.

ب( در عنوان ها، همان شکل موجود در مصادر .رجالی یا در اسناد روایات رعایت شده است

اگر از یک راوی در منابع و مصادر مختلف روایی به شکل نکته: های مختلف نام برده شده، هر شکل از نام راوی در یک عنوان مستقل قرار گرفته است و بر اساس چینش الفبایی هر یک در جای خود قرار گرفته است؛ درحالی که همه آن ها اسامی یک

فرد است. البته نام ها به هم ارجاع داده شده است.احمد البرقی، احمد بن ابی عبدالله، احمد بن ابی عبدالله مثال:

البرقی، احمد بن محمد البرقی، احمد بن محمد بن خالد، احمد بن محمد بن خالد البرقی، ابن البرقی، البرقی.

در ترتیب و چینش عناوین، ترتیب ( جالفبایی در نام راوی و اوصاف او به

صورت کامل رعایت شده است. حتی تعبیرهای "أب" و "إبن" در این ترتیب

.لحاظ شده اند

مثال: ابراهیم بن

وابابراهیم بن رافع، بر

او

سی مقدم شده و ابراهیم بن

جزری هاشم نیز بر ابراهیم

مقدم شده است

ـ خصوصیات شرح حال ها 2)ترجمه ها(

این بخش شامل بحث علمی از وثاقت، حسن، و یا ضعیف بودن راوی و رفع

.تعارض است

- موـلف در بین عـناوین مختـلف ـنام ـیک راوی، تنـها 1در ـیک ـمورد ـبه ـشرح ـحال وی پرداخـته و در دیـگر ه مـحل ـمورد نـظر در ـشرح ـحال، آدرس ـب اوین عـن

.داده است

نجاشـی 2 ه ـک ایی ـه وان عـن در ا غالـب -ترجمـه هم ایشـان آورده، حـال شـرح

اسـت دا آورده ابـت ا ـه حـال شـرح در .ارت نجاـشی، ـسپس ـشیخ طوـسی و عـبـبه دنـبال آن دیـگر رـجالیون را در ترجـمه ـشخص ـمورد نـظر نـقل ـکرده در ـصورت ـلزوم ـبه تجزـیه و تحلـیل عـبارات ایـشان، اره تـعارض ه اـست. از جمـله درـب پرداخـتو ان راوـی ذم و دح ـم در کـشی ات رواـیتـعارض کلـمات رـجالیون ـبه تفـصیل بحث

کرده است.

نجاـشی ـشیخ طوـسی دیگر رجالیون

- بررسی توثیقات عام مرتبط با صاحب شرح 3حال و نیز استفاده از قراین و شواهد در توثیق

.و تضعیف، در ترجمه راویان انجام شده است- عدم نقل توثیقات متاخرین با وجود توثیق 4

متقدمان و آراء منابع اصلی اولیه؛ مگر مواردی که مولف آن ها را قابل اعتماد دانسته است؛ مانند

توثیق عالمه مجلسی در الوجیزه و پدرش در روضة المتقین و شیخ حر عاملی در أمل اآلمل و

.غیر ایشان، در مواردی نقل شده است

- مولف در ضمن شرح حال افرادی که شیخ 5صدوق یا شیخ طوسی به آن ها طریق دارند به بررسی طریق شیخ صدوق و طوسی به آن ها

.توجه داشته است - مباحث رجالی ای که مرحوم آیت ا..خویی در 6ذیل عناوین و خصوصا در هنگام تعارض بیان می کند از علمی ترین و استوار ترین مباحث رجالی است که تعداد آن ها کم نیست. می توان برای

نمونه به عنوان مفضل بن عمر مراجعه کرد.

ـ خصوصیات اطالعات مربوط 3به طبقه

از جمله امتیازات مهم کتاب، تعیین دقیق طبقه راوی با توجه به مروی عنه و راوی

.از وی است

این شیوه اولین بار

در جامع الرواة

توسط آیت الله خویی

ضوابطی برای تعیین طبقه راوی مورد توجه است :

الف( درمعرفی مروی عنه ها : نام ها بر اساس حروف الفبا القاب مرسالت ائمه

مضمرات

این ترتیب در راویان هم از شخص هم مورد توجه بوده

مگر مواردی که

نام راوی در سند ذکر نشده

به دلیل ارسال در سند

تعلیق

وجود نام راوی در مشیخه .

ب(مروی عنه و راوی هر شخص باتوجه به عنوان و نامی که در اسناد بوده به

ترتیب الفایی معرفی شده اند.ترتیب الفبایی و نیز اختالف شکلی نام

راوی و مروی عنه نیز در چینش نامها رعایت شده است.

: برای نمونه

هر سه نام یک نفر است اما به دلیل پای بندی به در روایات و مصادر نقل دقیق نام موجود

اصلی به صورت متعدد گزارش شده اند.

ابن محبوب حسن بن محبوب

حسن بن محبوب صراد

بنابراین تعداد نام های موجود در مروی عنه ها و

درراویها گویای تعداد واقعی اشخاص مروی عنه یا اشخاص راوی نیست.

ـ خصوصیات 4ارجاعات

راوی در کتاب عناوین مختلفی برای یکنکته : معجم رجال الحدیث ذکر شده است که آشنایی با

تمامی اطالعات درباره یک راوی به مطالعه تمامی آن عناوین در کنار یکدیگر نیاز دارد.

برای دستیابی خواننده به اطالعات جامع درباره راوی مورد نظر، ارتباط بین عناوین با ارجاعات

مختلف ایجاد شده است.

.عناوین ارجاعی از نظر نظم الفبایی 1به صورت پشت سرهم قرارمی گیرد و در پایان شرح حال هریک از آنها مولف

با عبارت "هذا متحدمع من بعده"یا "اقول : هذا مغایر مع بعده"حکم به

.وحدت یا تغایر می دهد

تمامی آن عناوین برای یک نفر است.

خصوصیات

ارجاعات

.عناوین ارجاعی از نظر نظم 2الفبایی،پشت سر هم نباشد.در عنوان نام راوی، ارجاع با عالمت ”=” آمده

. وجود تساوی به هیچ عنوان استگویای اتحاد بین دو عنوان نیست.

"="فقط وجود ارتباط بین عنوانها و لزوم مراجعه به عنوان مورد ارجاع

است.

.اغلب موارد ارجاع به مواردی که 3در .شرح حال دارند، انجام شده است

مواردی که تنها نام راوی از مصادر رجالی ذکرشده است و شرح حال

ندارد، ارجاع وجود ندارد.

ارجاع

مواردی که شرح انجام شدهحال دارد

مواردی که شرح انجام شده حال ندارد

منابع رجالی که از مصادر کتاب در بیان شرح حال احوال رجالی راویند:

.رجال نجاشی 1. رجال طوسی2.فهرست طوسی3. رجال برقی4.اختیارالمعرفه الرجال )رجال کشی(5. فهرست شیخ منتخب الدین6. الرجال برقی7

ـخصوصیات منابع کتاب5

.رجال ابن غضائری 8.خالصه االقوال9

.رجال ابن داود10. ارشاد شیخ مفید11.الوجیزة محمد باقر 12

مجلسی.روضه المتقین محمد تقی 13

مجلسی مولف کوشیده است از خود مصادر عبارات را نقل کند.

ـ خصوصیات "اختالف کتب" و 6""اختالف نسخ

این دو عنوان ها در زیر نام هر راوی در شرح حال ها آمده .است

- اختالف کتب: موارد اختالف کتب چهارگانه حدیث در اسناد 1و روایات یکسان بیان شده است. در پی ذکر این موارد،

تحریف یا سقط یا تضعیف را تذکر داده است.

-اختالف نسخ: اختالف هایی که در نقل از هریک از نسخه 2های یک کتاب حدیثی رخ داده بیان شده است.

مثال: موارد اختالف وسائل شیعه با الوافی در نقل روایتی از کافی به دلیل اختالف در نسخه مورد استفاده آنها گزارش

.شده است

بخش سوم: تفصیل طبقات راویان

راوی و مروی عنه های هر شخص در متن کتاب با آدرس روایاتش معرفی شده است:

این بخش قسمتی مجزا در انتهای هر .جلد است

در مواردی که تعداد آن ها کم بوده، آدرس ها در شرح حال همان فرد در متن ذکر شده است.

در مواردی که طوالنی بوده، فهرست آن ها در پایان هر جلد با عنوان "تفصیل طبقات الرواة"

.ارائه شده استآدرس ها به ترتیب مروی عنه مرتب شده و راویان

.متفاوت در ضمن آن آمده انددر این قسمت، آدرس به کتب حدیثی به ترتیب تاریخی

یعنی ابتدا کافی، سپس من الیحضره الفقیه، و .تهذیب االحکام و استبصار ذکر شده است

اما:

معجم کتابهایی بر محورفهرستها و نمایه هایی برای استفاده راحت تر از رجال حدیث

این کتاب فراهم شده است که عبارتند از:-دلیل معجم رجال الحدیث ، از محمد سعید 1

و هـ تالیف شده1406طریحی، در رمضان سال اولین فهرست الفبایی نام راویان بر اساس

معجم رجال حدیث میباشد.-المعین علی معجم رجال الحدیث، که مولف 2

نام رجالی را که در معجم رجال حدیث وجود داشته با مختصری اطالعات در باره آنها بیان

نموده است.

ادامه:کتابهایی بر محور معجم رجال حدیث

- عبدالهادی فقهی زاده مقدمه معجم رجال الحدیث را 4به دلیل اهمیت مباحث رجالی اش به فارسی بر گردانده

چاپ 1376و با عنوان در آمدی بر علم رجال در سال .شده است

-المفید من معجم رجال الحدیث، از محمد3)رحمة الله جواهری، نویسنده خالصه نظر ایت ا.. خویی

را درباره هر راوی در یک سطر با ذکر آدرس علیه( چاپ های مختلف آورده است. این کتاب برای

دستیابی سریع به آخرین نظر مطرح شده در معجم رجال حدیث بسیار مفید است. نام تمام کسانی که

در معجم رجال الحدیث ذکر شده آمده است .صفحات این کتاب بصورت جدولی تنظیم شده

است.

�م�اء� �ع�ل �اب� ص�ف�ة� ال ب

ع�ن�

ع�ن� ع�ن� ق�ال� �وا �ب �ق�ول� اط�ل �ه� علیه السالم ي �د� الل �ا ع�ب �ب م�ع�ت� أ س��و�اض�ع�وا �و�ق�ار� و� ت � و� ال �م ل �ح� �ال �وا م�ع�ه� ب �ن ي �ز� �م� و� ت �ع�ل ال�ه� �م� م�ن �ت �ب �م�ن� ط�ل �و�اض�ع�وا ل �م� و� ت �ع�ل �ه� ال �م�ون �ع�ل �م�ن� ت ل

�م� �ك �اط�ل �ذ�ه�ب� ب �ار�ين� ف�ي ب �م�اء� ج� �وا ع�ل �ون �ك �م� و� ال� ت �ع�ل ال�م. �ح�ق�ك ب

هـ، چاپ چهارم، ج 1407کلینی، الکافی، نشر دار الکتب االسالمیه، .36، ص 1

ثقةثقةثقةثقة

�ع�ط�ار� �ى ال �ح�ي �ن� ي �ن� ع�يس�ى م�ح�م�د� ب �ن� م�ح�م�د� ب �ح�م�د� ب �وب� أ ب �ن� م�ح� ن� ب �ح�س� ال�ن� و�ه�ب� �ة� ب م�ع�او�ي

باب صفت علماء

معاوية بن وهب گويد: شنيدم امام صادق )علیه السالم( مى فرمود: طلب علم كنيد و با حلم و وقار خود را بيارائيد و نسبت به شاگردان خود تواضع كنيد و نسبت به استاد خود هم تواضع كنيد، دانشمندان جبار و قلدر نباشيد تا شيوه

باطل شما حق علم شما را از ميان ببرد.

.محمد بن يحيى العطارمحمد بن يحيى أبو جعفر العطار=

قال النجاشي: محمد بن يحيى أبو جعفر شيخ أصحابنا في زمانه، العطار القمي،

منها له كتب، ثقة، عين، كثير الحديث،كتاب مقتل الحسين، و كتاب النوادر،

أخبرني عدة من أصحابنا، عن ابنه أحمد، عن أبيه، بكتبه.

و قال الشيخ فيمن لم يرو عنهم ع: محمد بن يحيى العطار روى عنه الكليني،

قمي، كثير الرواية. روى عن حمدان بن سليمان النيسابوري و روى عنه محمد بن قولويه و محمد

بن يعقوب الكليني،كامل الزيارات: ( في ثواب زيارة أمير 10الباب )

(. 1المؤمنين ع، الحديث )أقول: و تأتي له روايات بعنوان محمد بن

يحيى العطار.11982 شماره 31 ص 18معجمرجالالحديث ج

أحمد بن محمد بن عيسى

أحمد بن محمد بن عيسى - 896روى: عن جعفر بن محمد ع، روى: أحمد بن محمد بن أبي

نصر، عن الحسن بن محمد الهاشمي، عن أبيه، عنه. روضة الكافي: الموعظة النافعة للنبي ص، الحديث

270 .أحمد بن محمد بن عيسى األشعري - 897

= أحمد بن محمد أبو جعفر. = أحمد بن محمد بن عيسى األشعري القمي.

روى: عن الحسين بن سعيد األهوازي، و روى عنه: محمد ، 3، كتاب التوحيد 1بن يحيى العطار. الكافي: الجزء

باب اإلرادة أنها.أقول: هو متحد مع ما بعده.

أحمد بن محمد بن عيسى األشعري القمي. - 898= أحمد بن محمد بن عيسى األشعري.

= أحمد بن محمد بن عيسى بن عبد الله األشعري. ذكره الشيخ في رجاله: في أصحاب الرضا ثقة، له كتب،

ع. هو أول من سكن قم. 898 ـ 897 ـ 896 شماره های 296 ص2معجمرجالالحديث ج

الحسن بن محبوب

روى عن أبان و روى عنه أحمد بن محمد بن عيسى. في ثواب زيارة رسول الله 2كامل الزيارات: الباب

. 1ص الحديث و قال الشيخ: الحسن بن محبوب السراد و يقال له

الزراد، يكنى أبا علي، مولى بجيلة كوفي، ثقة، روى عن أبي الحسن الرضا ع و روى عن ستين رجال من أصحاب أبي عبد الله ع و كان جليل القدر، يعد في

األركان األربعة في عصره و له كتب كثيرة.3070 شماره 89 ص 5معجمرجالالحديث ج

معاوية بن وهب

معاوية بن وهب ـ 12465وقع بهذا العنوان في أسناد كثير من الروايات،

تبلغ مائتين و سبعة و أربعين موردا. فقد روى عن أبي جعفر و أبي عبد الله ع. و عن

أبي بصير و أبي حمزة و أبي سعيد المكاري و ...

و روى عنه أبو إسماعيل السراج و أبو ثابت و أبو عبد الله المؤمن و ابن أبي حمزة و ابن أبي

عمير و ابن أبي نجران و ابن عون و ابن فضال و ابن محبوب و ابن معاوية بن شريح و إبراهيم بن عقبة و أحمد بن الحسن و أحمد بن الحسن

الميثمي و أحمد الميثمي و الحسن ابنه، و الحسن بن راشد و الحسن بن محبوب و ...

أقول: هذا متحد مع من بعده. معاوية بن وهب البجلي: - 12466

قال النجاشي: معاوية بن وهب البجلي أبو عربي، صميم، ثقة، حسن الطريقة،الحسن،

روى عن أبي عبد الله و أبي الحسن ع له كتب منها، كتاب فضائل الحج.

و روى عنه الحسن بن محبوب. التهذيب: الجزء ، باب فضل زيارته )أبي عبد الله الحسين بن 6

.118علي ع( الحديث و 12465 شماره 225ـ 220 ص 18معجمرجالالحديث ج

12466

با توجه به این که همه راویان این حدیث می باشند این ثقةحدیث

است.صحیح

منبع

شیعه رجالی کتب با آشنایی کتابستایش رحمان کاظم محمد

تان توجه از تشکر با