شیوه   به زهکشی عمر از گفت بتوان شاید ولی دارد ساله هزار سه ای تاریخچه زهکشی

حدود . 190امروزی سال در که بود کسی اولین هوخهات که است این بر عقیده گذرد می سال

1940 . زهکشی علمی پستحوالت آن از کرد گذاری پایه را علمی های شیوه بر مبتنی ز‌هکشی

مورد در زهکشی مبانی و اصول آن با همزمان و معطوفشد زهکشی های آزمایشگاه به ابتدا

. های پیدایشلوله شد ارائه زیادی ریاضی روابط و یافت توسعه زهکشها عمق و فاصله تعین

دهه در دهه 1960پالستیکی در زهکشی های ماشین از استفاده رواج چشمگیر 1970و شتابی

هنوز عمده طور به دا‌نشمندان هم دهه، چند این در اما داد؛ زمینی زیر های زهکش توسعه به

. دهه در بود معطوف ها زهکش فاصله تعین جدید روابط ارائه و ابداع با 1970به همراه

بتوان شاید و شد پیشمرسوم ز بیشا ریاضی روابط عددی حل رایانه زمینه در بشر پیشرفت

دهه اوایل در که   1980گفت دهه در و ابداع زهکشی های مدل اولین که توسعه 1990بود

ریاضی های مدل پردازش و تدوین دوره را دهه این شود می که بطوری یافت بیشتری

آورد حساب به .زهکشی

زهکشی تاریخچه

دهه در زهکشی و آبیاری نوین های شبکه اولین و 1310احداث گرفت صورت کشور جنوب در

سال حوالی در ماشین از استفاده با زهکشروباز . 1335اولین شد ساخته خوزستان شاوور در

سال‌های در 1342و 1341در سفالی لوله‌های از استفاده با زیرزمینی زهکشی شبکه اولین

) ( ) ( در اهواز رامین ثانی Qمال در واقع چمران شهید شاپور جندی دانشگاه کشاورزی دانشکده

حدود . 500وسعتی ماشین اولین که بود سال‌ها همین در آمد در اجرا به کارگری نیروی با هکتار

. وسعت به زهکشی بزرگ طرح اولین شد کشور وارد اجرا 11000زهکشی به تپه هفت در هکتار

اراضی. زهکشی آن با همزمان و کارون صنعت و کشت شرکت اراضی زهکشی سپس درآمد

. میان‌آب، زابل، بوشهر،‌ در دالکی مغان، دشت‌های شد آغاز گرگان در وشمگیر سد آبخور

هستند دیگری بزرگ طرح‌های جمله از خوزستان در نیشکر توسعه هفت‌گانه طرح‌های بهبها‌ن،

. است رسیده اتمام به ها آن اجرای که

ایران در زهکشی

اراضی   از سطحی زیر نشت و جریاناتسطحی ، آبیاری آب ، برف ذوب ، بارندگی از ناشی است ممکن آب زه

. باشد ایستابی سطح صعود و آبیاری های کانال از نشت ها، رودخانه طغیان و سریز ، مجاور

نواحیسردسیر  در برفو ذوب از ناشی تغذیه نواحیسردسیر در ؛ مداوم های بارندگی مرطوب نواحی در

و اراضی آبشویی ، فصلی های طغیان آبیاری ، خشک ونیمه نواحیخشک در برفو ذوب از ناشی تغذیه

. روش ،عواملیچون شده ذکر موارد به توجه با روند می شمار به آبها زه اصلی منشأ ، ایستابی سطح صعود

) ( ) الیه ) - ناپذیر، نفوذ الیه عمق آبراهه، شبکه ، زمین شکل توپوگرافی، فیزیوگرافی ، فشار تحت ثقلی آبیاری

) ( خصوصیات و هیدرولیکی هدایت ، پذیریسطحی نفوذ خاک هیدرودینامیکی های ویژگی خاک، بندی

) ( مؤثرند اراضی شدن زهدار بر غیرمستقیم بطور قلیائیت آبشویی، شوری،کسر شیمیاییخاک .  

تعریفزهکشی

هدف . کشاورزی در است خاک عمق یا و بستر از اضافی امالح و آب کردن خارج زهکشی گفت میتوان ساده زبان به

) تعریفی ) در شوری و تهویه نظر از است گیاه ریشه رشد برای مناسب محیطی کردن فراهم بیشتر ، زهکشی از

است بوده منطقه یک از مازاد آب مصنوعی یا طبیعی شدن خارج معنی به زهکشی گفت میتوان تر جامعآب زه

اراضی شدن زهدار سبب که است حوزه زمینی زیر و آبسطحی منابع از بخشی مازاد آب یا آب زه

گردد تخلیه زهکشی طریق از باید و .میشود

آب زه منشاء

خاک .زهکشسطحی : سطح از مازاد آب تخلیه

سطحی : .زهکشزیر خاک بطن از مازاد آب تخلیه

: چاه تخلیهزهکشقائم از پمپاژ بوسیله زیاد اعماق از سریع

. آبسطحی : . زهکش نمایند نمی نفوذ خاک بطن به االرضکه سطح در جاری و ساکن آبهای تمامی

: خاک نگهداریمی آب آن در رطوبت صورت به و شده وارد خاک بطن به سطحی نفوذ طریق از که آبی

شود.

زمینی : زیر غیر اب محیط به نسبت متفاوتی هیدرولیکیشرایط لحاظ از که را خاک شده بخشاشباع

. نامند می زمینی زیر ،آب دارد اشباع

: ایستابی دیگر سطح عبارت به ، اشباع غیر و اشباع محیط بین مشترک فصل و زمینی زیر آب فوقانی حد

باشند . می نسبیصفر فشار دارای که نقاطی تمامی هندسی مکان

: زهکش زیر لوله در که سوراخ فاقد یا سوراخدار ، یکپارچه یا منقطع پالستیکی و بتونی ، سفالی لوله

دارد عهده به خاک بطن از را آبها زه آوری جمع وظیفه و میشود گذاشته کار زمین . سطح

: زهکش خارج خروجی به شده آوری جمع اب زه آنجا در که زهکشی پایانیسیستم نقطهمیشود تخلیه زهکشی مورد منطقه .از

: تبخیر به حوضچه و ذخیره شده آوری جمع ابهای زه آن در که ناپذیر کفنفوذ با ای حوضچه

به . محیطی زیست مسائل بروز از گیری جلو برای ها حوضچه این از گردد می تبخیر مرور

میشود . ،استفاده کیفیت بدون آبهای زه واسطه

و معادالتطراحی : آب زه برایجاد موثر عوامل میان فیزیکی ارتباط کننده بیان ریاضی روابط

. باشند . نظر مورد پدیده فیزیک بر مبتنی یا تجربی بصورت است روابطممکن این آن تخلیه

طراحی : مربوط معیارهای یکدیگر به نظر مورد پدیده بیان معادالتجهت توسط که عواملی کلیه

نمایند . مشخصمی را زهکشی هیدرولیکیسیستم و هندسی مشخصات عوامل این میشوند

... و آنها قطر ، زهکشی های لوله عمق مثل

زهکشی : ایستابی ضریب سطح کنترل ،جهت سطح واحد در توسطسیستم آب زه فالکستخلیه

،ضریب . زهکشی اجزایسیستم از یک هر ، زهکشی تعریفضریب به توجه با نظر مورد عمق در

: مثال . عنوان به دارد را خاصخود زهکشی

زهکشهایسطحی- زهکشی ضریب

زیرزمینی- زهکشهای زهکشی ضریب

پمپاژ- ایستگاه زهکشی ضریب

آبخیز- زهکشیجهتحفاظتحوزه ضریب

دالیل زهکشی

کمبود وسبب کاهشداده آن سطح مجاور وهوای خاک بین را گازی تبادل خاک اضافی آب

. از که موجبمیشود را متعددی مشکالت خود نوبه به خاک در اکسیژن کمبود میشود اکسیژ‌ن

. کرد اشاره زیر موارد به توان می جمله

1. خاک- زنده موجودات و گیاه کاهشتنفسریشه

مرگ- 2 خاطر به گیاهان ریشه طریق از غذایی مواد و آب حرکت به نسبت افزایشمقاومت

. آنها پذیری کاهشنفوذ و سلولها

3. وگیاه- خاک در ترکیباتسمی تشکیل

4. اشباع- خاک در آبزی غیر گیاهان ریشه دیدن صدمه

مواد- 5 تجزیه از ناشی غذایی عناصر تولید نقصان pنتیجتا و ها میکروارگانیزم کاهشفعالیت

. نیترات تولید کاهشسرعت همچنین و آلی

می- 6 گیاه رشد کندی و افتادن تعویق به باعث که آن خیسبودن واسطه به خاک دمای نقصان

.شود

از هدفزهکشی

طوالنی   دوره یک کشاورزیطی افزایشتولیدات و تداوم ز‌هکشی نهایی هدف

: میشود حاصل زیر فوائد آن واسطه به که است وماندگار

1.) خاک. ) هوای و آب تناسب گیاه ریشه فعالیت برای مناسب محیط شدن فراهم

2. فاریاب. شرایط در نمکخاک بیالن کنترل

به. 3 زراعی عملیات اجرای امکان و کشاورزی آالت ماشین کارایی راندمان بهبود

برداشتمحصول و کاشت هنگام .ویژه4. اضافی امالح کردن خارج و آوری .جمع

کاربرد .5 مرطوب مناطق در بیشتر مساله این ،که آب روان از ناشی آبهایسطحی آوری جمع

. عریضمیسازند بصورت زهکشرا کانالهایسطحی مرطوب مناطق در است ذکر به الزم و .دارد

6. ریشه محیطخاک در مناسب تهویه .ایجاد

7. خاک ساختمان به بخشیدن . استحکام

به نیاز زهکشی

: است ضروری و الزم امری کشاورزی در زهکشی حالت سه در

1 ) ( توسط. و آمده پدید باران یا سیالب واسطه به که شدن غرقابه زمین رویسطح بر آب شدن جمع افزایشو

. کنند می خارج مزرعه رااز آن زهکشهایسطحی

خاک. 2 زیر در زمینی زیر آب سطح آمدن باال

خاک. 3 در نمک تجمع

زهکشی اهمیت

هر وقت زمین را آبی�اری میک�نیم س�طح آب س�فره زیرزمی�نی ب�اال می آی�د و ام�ر تهوی�ه در منطق�ه ریش�ه ب�ا مش�کل مواج�ه میش�ود

مسائلی که به خاطر عدم تهویه در خاک بوجود می آیند : ضمنا تجمع امالح نیز باعث ایجاد شوری در خاک میگردد .

کاهش تنفس ریشه و موجودات زنده 1-

-کاهش نفوذپذیری و حرکت کند امالح در خاک2

- تشکیل ترکیبات سمی در خاک ) انجام عملیات احیا به جای اکسیداسیون(3

-کاهش تولید مواد غذایی در خاک4

فواید زهکشی

شدن گرم زودتر جدید، اراضی بردن کشت زیر به ، سیل وقوع از جلوگیری میتوان زهکشی فواید از

شستشوی ، محصوالت بهتر کمیت و کیفیت ، کشاورزی عملیات زودتر شروع ، بهار فصل در خاک

فواید . این از تر جامع تعریفی در برد نام را بهداشتی وضعیتمسائل شدن بهتر و اضافی امالح

است . زیر شرح به زهکشی فواید گفت میتوان

ماندابیشدن- 1 از جلوگیری و کنترل .

2. اراضی شورشدن از جلوگیری و .کنترل

3. فرسایش .کنترل

4. سیل .کنترل

5. زیست محیط .حفاظت

6. بهداشت و عمومی .سالمت

7. مزرعه محیط در نامطبوع و تعفن بوی ایجاد و آب شدن راکد از .جلوگیری

8. غذایی امنیت و روستایی .توسعه

معایبزهکشی

  مضر امالح همراه به خاک مفید امالح از بعضی خروج و شستن

زیستشدن  قابل غیر pنتیجتا و رطوبت کردن کم علت به منطقه طبیعی اکو‌سیستم بردن ازبین

رطوبت شدن علتکم به پرندگان مانند موجودات از بعضی برای منطقه آن

منطقه طبیعی علفهای رفتن ازبین

جداگانه قطعات به زمین تقسیم و زراعی زمین از بخشی اشغال

به  زمین تقسیم و زراعی زمین از بخشی اشغال نیز و منطقه طبیعی علفهای رفتن ازبین

جداگانه قطعات

های سیستم انواع زهکشی

. نمایند می بندی تقسیم مختلفی انواع به را زهکشها ، متفاوت دیدگاههای در از

به را زهکشها ، باشد توجه مورد سطحی زیر یا سطحی نظر از آب زه نوع که صورتی

. که درشرایطی نمایند می بندی تقسیم سطحی زیر و سطحی زهکشهای دسته دو

و روباز زهکشهای دسته دو به را ،زهکشها باشند توجه مورد زهکشی های سازه

) ( قائم زهکشی اخیر درمورد که نمایند می بندی تقسیم زمینی زیر ای لوله زهکشهای

. روباز) ( زهکشهای که است ضروری نکته این به توجه میگیرد بر در نیز را زهکش چاه

. سیستم هر نمایند می زهکشی نیز را خاک ،پروفیل سطحی آبهای زه بر عالوه

شامل را متفاوتی ابی ،ابنیه سیستم نوع به بسته که است اجزایی دارای زهکشی

میشود.

زهکشیسطحی سیستم

برای من�اطق مرط�وب بیش�ترین ک�اربرد را دارد و ب�ه خ�اطر اینک�ه بارن�دگی در س�طح زمین تجم�ع

پی�دا میکن�د ، این سیس�تم بص�ورت کاناله�ای ع�ریض و کم عم�ق) ش�بکه نهره�ای قاب�ل گ�ذر( بک�ار

میرود بطوریکه ماشین آالت هم میتوانند براحتی از روی آن حرکت کنند .

زهکش انواع

1-روباز

زیرزمینی زهکشی سیستم

م�تر و ی�ا لول�ه گ�ذاری زیرزمی�نی اس�ت . زهکش�ی زی�ر 2بص�ورت کان�ال روب�از عمی�ق ت�ا عم�ق ح�دود

زمی�نی بص�ورت عم�ودی ن�یز میتوان�د باش�د ) حف�ر چ�اه ( لول�ه ه�ای زهکش زی�ر زمی�نی بص�ورت قطع�ه

قطعه می باشند که یا بصورت ساده است و یا بصورت نرو مادگی .

ای -2 لوله

چاه ) (-4 عمودی

5- حائل زهکش

زهکش روباز

کانال . از بیشتر مراتب به زهکشی درکانال است شکلی ای ذوذنقه معموال مقطع با کانال

است . freeboardآبیاری

است : ارتفاع در آبیاری کانال و گودی در زهکشی کانال نکته

ای لوله زهکشهای

یافت نوع سه در زهکشها این: میشوند

س�انتی م�تر تولی�د میش�وند. حس�ن این 30 س�انتی م�تر و ط�ول 6.5،8،10،20، 5لول�ه ه�ای س�فالی معم�وال در قط�ر ه�ای

لوله این است که در برابر واکنش شیمیایی آب مقاوم است .

پالستیکی: ب

سفالی : ) ( ای بوشه تن الف

لول�ه ه�ای پالس�تیکی ) پلی اتیلن و پی وی س�ی (ب�ه دو ص�ورت ص�اف و موج�دار تولی�د میش�وند . در ش�رایط مس�اوی

درص�د بیش�تر از ط�ول لول�ه ص�اف گ�رفت ک�ه این مس�اله ب�ه خ�اطر بوج�ود آم�دن افت 20قط�ر لول�ه موج�دار را بای�د

متر میرسد .100ناشی از موجهای لوله است .طول این لوله ها تا

سیمانی: پ

قطر به معموال سیمانی های 10لوله 15 20، طول ، و متر . 30سانتی توجه باید است موجود متر سانتی

شود . استفاده سولفات ضد سیمان از ها لوله این ساخت در باید دار سولفات خاکهای در داشت

جریان بر زهکشی تاثیرای آبراهه

 

آب موقعیتسطح کنترل میشود، اشاره مبحث این در که آنگونه زهکشی، مهندسین اصلی توجه

. محیطی زیست پیامدهای به توجه که آنجا از اما کند می رشد آن در گیاه که است ای محدوده در

محدوده از فراتر تواند می کشاورزی تاثیرات اینکه دانستن است، افزایش حال در روز به روز

. اجتناب طور به زهکشی ترتیب این به کند می پیدا اهمیت ای فزاینده طور به یابد گسترش مزارع

. این در گذارد می تاثیر آن کننده دریافت های آبراهه تا اراضی از آب جریان الگوی روی بر ناپذیری

زراعی اراضی زهکشی ای ناحیه خارج یا دستی پایین اثرات عنوان تحت موضوع این یادداشت

. مقیاسمورد دو در تواند می جریاناتسطحی روی بر زهکشی تاثیر است گرفته قرار بحث مورد

( - : سطح عمق نظیر آن شرایط به مستقیما تخلیه که مزرعه مقیاس الف گیرد قرار بررسی

- . ) در که ای رودخانه حوضه مقیاس ب دارد بستگی غیره و ها زهکش فواصل خاک، نوع ایستابی،

بهسازی نقش بلکه شود، تلفیق شده زهکشی اراضی اثرات پراکنده تاثیرات باید تنها نه آن

. گیرد قرار توجه مورد باید نیز اصلی های آبراهه

کار ) و نهاده از آن در معمول طور به که است کشتی متراکم کشت کشت تراکم در تغییر مسلما

) مدیریت از مختلفی های جنبه به توجه مستلزم زراعی، محصوالت تولید و شود استفاده زیاد

. زراعی کشتمحصوالت در تغییر اثر در مشخصاتخاکسطحی مثال طور به باشد می اراضی

. یابد می تغییر

و ای حوضه ای، مزرعه اساسمطالعات بر سیالبی جریان روی زهکشی تاثیرات مقاله این در

. این از گیری نتیجه است گرفته قرار بررسی مختلفمورد های کشور در کامپیوتری های مدل

. رود کار به مقیاسجهانی در تواند مطالبمی

کاهشدهنده عکس، به یا ساز زهکشیسبب آیا اینکه بر عمومی نظر که داد نشان مقاله این

. باشد می ای پیچیده فرآیند اندازه بیشاز کردن ساده است، دستی پایین مناطق در سیالب خطر

مقیاسو به توجه با باید ای آبراهه جریان روی بر زهکشی تاثیر پیرامون نظر اضهار هرگونه

مقیاس در دو این از ترکیبی یا اصلی آبراهه طول در مزرعه، خروجی حد در نظر، مورد اندازه

. گیرد صورت ای حوضه

. تردید بدون امر این دهد افزایشمی سطحی کاهشذخیره دلیل به را حداکثر جریان زهکشیسطحی،

. است شده تایید کامپیوتری های مدل نیز و توسطمطالعاتصحرایی

. یا زیاد بارندگی دلیل به ایستابی سطح چنانچه دارد اراضی رطوبت به بستگی زیرزمینی زهکشی تاثیر

های الیه میان از و خاک سطح از طبیعی جریانات باشد، زمین نزدیکسطح ضعیف، نفوذپذیری

. نفوذ قابل آب میزان و خاک ذخیره ظرفیت زهکشی، صورت، این در کند حرکتمی سطحی نفوذپذیر

. سطح چنانچه یابد کاهشمی حداکثر سیالب جریان و روانابسطحی نتیجه، در و دهد افزایشمی را

میان از جریاناتطبیعی باشد، تر عمیق ، نفوذپذیر های خاک وجود یا خشک اقلیم دلیل به ایستابی

. تند شیب و جریان کوتاه مسیر دلیل به مصنوعی زهکشی حالت این در کرد خواهد عبور خاک نیمرخ

. داد افزایشخواهد را حداکثر جریان هیدرولیکی،

مشابه بستر، تعمیق و آنها مسیر سازی مستقیم الیروبی، وسیله به اصلی های آبراهه بهسازی تاثیرات

. جریان بیشتر سرعت و مقطع ذخیره کاهش دلیل به حداکثر جریانات است سطحی زهکشی بهسازی

. یابند افزایشمی

اصلی- آبراهه ب

مقیاسمزرعه- الف

مقیاس- پ حوضه

. حوضه زیر از جریانات همزمانی اینکه اول دارد ضرورت نکته دو به توجه ای، رودخانه مقیاسحوضه در

. نسبی اهمیت اینکه دوم دهد می قرار تاثیر تحت را نظر مورد نقطه در حداکثر تخلیه مختلف های

. و کم رگبارهای در مزرعه زهکشی یابد می تغییر رگبار میزان با اصلی های آبراهه و مزرعه زهکشی

تر مهم عامای ها آبراهه بهسازی بزرگتر، رگبارهای برای که حالی در دارد، ای کننده تعیین اثر متوسط

. رخ باشد خاک نفوذپذیری ظرفیت از بیشتر بارندگی شدت که زمانی وضعیت این رود می شمار به

. . بهسازی های آبراهه لیکن داشت خواهد حداقلی تاثیر زیرزمینی های زهکش وجود بنابراین داد خواهد

. ساخت خواهد خارج منطقه از سرعت به را روانابسطحی شده،

شده، بازسازی اصلی آبراهه و سطحی های زهکش با زهکشی های شبکه که است روشن کلی طور به

. کرد خواهند هدایت دست پایین سمت به را بیشتری حداکثر های جریان

. سطحی، زهکشی حالت در باشد می متفاوت زهکشی نوع به نسبت کمتر، جریانات روی زهکشی تاثیر

. ) ( زهکشی که صورتی در است بدیهی یافت خواهد کاهش اضافی آب خروج توسط پایه کمتر جریانات

. تاثیر حالت این در شد خواهد زهکشی خاک نیمرخ از آهستگی به اضافی آب باشد، نداشته وجود سطحی

. طبیعی زهکشی به نسبت مصنوعی زهکشی سیستم است کمتر جریانات افزایش ، زیرزمینی زهکشی

. از تر عمیق ها زهکش چنانچه صورت این غیر در کند می خارج خاک نیمرخ از تری عمیق الیه از را آب

. یابد کاهشمی پایه جریانات و شده معکوسبرقرار جریان نباشند، طبیعی انهار

علمی های پایه دارای ای، آبراهه جریانات روی بر زهکشی اثرات پیرامون ها مجادله و رقیب های نظریه تمام تقریبا

. دهد. می کاهش یا افزایش را سیالبی جریانات خاک، رطوبت گوناگون شرایط تحت زیرزمینی زهکشی هستند

اهمیت سطحی زهکشی بهسازی نوع هر صورت این در کند، تجاوز اراضی نفوذپذیری ظرفیت از بارندگی چنانچه

. طور به دهد، می کاهش را جریان زمان اصلی آبراهه و سطحی زهکشی اینکه به توجه با طور همین یافت خواهد

. به بستگی امر این داشت خواهد اصلی آبراهه و مزرعه جریان نسبی اهمیت به بستگی دست پایین بر آنها تاثیر کلی

. دارد ها حوضه زیر از جریاناتسیالب نسبی زمان و سیالب جریان میزان و اراضی وسعت