1

دانشگاه پیام نور قم

ن فارسی با زبان عربی در سایه اسالماعوامل پیوند زب

حمیده هادی پناه

استاد محترم: دکتر جنتی فر

19بهار –ترم دوم

1

چکیده

هر گونه دادو ستد فرهنگی و مبادله تجارت و استفاده از ثمرات عقول و افکاار از

ران لوازم و ضرورت هاا یااات موناو هار مصات ا اال و متمادن و فرهنا فا

است که می خواهد در تاراخ استوار باشد .

تأثار متقابل زبان و ادبااات فارسای و زباان و ادبااات عربای از زماان هاا ادام و

باستانی امر بداهی و نشانه پاوند عماقی ماان اان دو زباان ننای اسات . باواعه بواد

از اسالم اان ارتباط و پاوند باشتر و وساع تر گرداده است1 .

ارتباااط میکماای بااود کااه ه انتشااار سااراع زبااان عرباای در ااااران کماا کاارد نچااه باا

اسالم پاادا کردناد و درمقابال هام عربهاا باا اساتفاده از اارانااان در اماور ااراناان با

سااسی و یکومتی و متون ترجماه شاده از پهصاو باه عربای خواساته ااا ناخواساته

زبان فارسی را وارد زبان خود کردند .

با مجال اندکی سوی دارد به موارد زار اشاره کند . اان مقاله

پاوند ماان دو زبان فارسی و عربی با سار تاراخی بود از اسالم – 1

باواعه بواد از باالوک تأثار گذار و تأثار پذار زباان فارسای از عربای و – 2

ورود اسالم به ااران .

ارتباط –پاوند –تأثار – زبان و ادب عربی –کصاد واعه : زبان و ادب فارسی

. تابتسان 45تأثار زبان و ادب فارسی در زبان و ادب عربی ، میسن راثی ، پعوهش و عصوم انسانی ، شماره - 1

1331 (291 ،279 )

1

مقدمه :

هنگامي كه زباان عرباي، فرهنا عرباان و باه وااعه تواالام وا ر اساالم را بارار

ااراناان به ارمغان ورد، زباان فارساي راهاي ناو برگزااد، سرشاار از موااني تاازه

هار فرهن تبادال گردااد. اماا از ساده تران زبان شد، و سرانجام به اكي از بزرگ

چهااارم هجاارر، زبااان فارسااي ناچااار بااود در براباار زبااان عربااي )و نااه فرهناا

ار برار خاود بانداشاد تاا باه نشااب ناابودر درنغصطاد. عرباي عربي_اسالمي( چاره

هاار نوپاار ع ار اساالم )فصسافه، پزشاكي، كوشاد به پشتوانه اساالم و دانش ناز مي

ها كاه گااه باه اان كشااكشرااضاات و ...( وجاود خاود را در اااران پااادار ساازد. ا

شاود، هناوز پا از هازار ساال باا ي اسات. از اا ماز تبدال مي همنشاني مسالمت

شاود و از ساور داگار در تو اب سو در التازام داناي دانشامندان متوهاد پداادار مي

نظرهار استاد ذرتااش ذرناوش درااان زماناه ها و نقطه گرااان. پعوهش برخي مصي

اسااالمي ااراناااان ناااز رابطااه دارد، شااسااته بررسااي و كااه بااا هوااات مصي_ااراني_

برا هر شنا به زباان فارسای و عربای ، واضات اسات کاه ااان دو زباان تیصال است

در بسااااار از لغاااات و ا اااطالیات و یتااای در بسااااار از انداشاااه هاااا ، خااااال

پرداز ها وانواع ادبی مشترکند .

زباان فارسای و عربای را د ماان دودر اان مقاله می توان اکی از عوامل مهم پاون

دانست . ،ز اسالم بان اان دو زبان رخ دادر و تأثر که بود اتأثا

از لیاظ تاراخی ، پاوند و ارتباط مااان دو زباان فارسای وعربای باه دو بخاش مهام

تقسام می شود .

اکاای دوران باال از اسااالم و بااه عبااارتی دوران جاهصااات و داگاار دوران پاا از

اسالم .

1

از نجا که دامنه کار بساار گسترده است ، اان کار خاود را باه پاوناد مااان زباان

ر مای ساازام و اماادوارام ااان مقالاه رانی و ادب عربی و فارسی بود از اسالم م

اام در مقا ت پعوهشی انادگان بااز شاکافته شاود و هماه جز ااات که بساار فشرده

زم را بر ن بافزااند .

ناان و اعراب در سااه اسالم اسات کاه موجاب پدااد مادن نقااط تال ای و روابط اارا

زمانه ها مشترکی بان ادباات فارسی و عربی شده است .

نفاوذ اساالم در ااااران باعار تغااار و تیاو ت بنااادانی در مااذهب و زااان ، خااظ و

فرهناا ااراناااان شااد و بااه تبااع ن زبااان و ادب عرباای هاام دسااتخوش تغااراتاای از

ب زبان فارسی شد . جان

شکوفاای نهضات ترجماه توساط بانااان باا اساتوداد نثار ، ابان مقضاع وعبدالیمااد و

یضور موالی در پااگاه کوفه و ب ره و هجوم لغات فارسی باه عربای و در کناار

ن یضااور ااراناااان مسااتود در اماار سااساات و وزارت همگاای دساات بااه دساات هاام

. نندبت و استوار در هم شکهمه ال دادند تا زبان عربی را با ن

1

سؤالی که در این جا می توان مطرح کرد و به آن پرداخت این است که :

اا می توان رف نظر از تفاوت ها فرهنگی و اعتقاد کاه مااان ااان دوتمادن

کهان وجااود داشااته اساات هاااو رشاته پاونااد و ارتباااطی ماااان زبااان و ادب فارساای و

ی بر رار کرد ؟زبان و ادب عرب

و اا می توان با توجه به سار تاراخی و بود مسافتی کاه مااان ااان دو امپراطاور

تأثار بر رار کرد ؟ و عظام وجود داشته ، گره هاای از پاوند

دسات ماا نچه از اسناد تاراخی و شواهد موجود در شور و نثر فارسی و عربی به

می کند . راا در فرضیه و حدس اجمالیما را رساده است

دان اسالم به عنوان عن ر مهم و مشترک فرهنگی در زمانی انادک موجاب پاوناد

و ارتبااط ممالا بسااار شاد . اااران بااه عناوان اکای از کشاورهاای اسات کاه نفااوذ

زبااان عرباای در ن بساااار مشااهود اساات و پرتوهاااای از پاونااد و تااأثار در زبااان

ت ااان مقالاه را روشان کارده یکاه ساای در ساااه اساالم وجاود دارد فارسی و عربا

است .

1

که در ابتدا کار به یمصاه اعاراب باه اااران اشااره کناام ، ضرورت ایجاب می کند

ناااز هساات ، کااه نقطاازااارا نفااوذ اسااالم بااه ااااران دسااتاورد فااتت عظااام اعااراب ا

ارد شاااادن اسااااالم بااااه روابطاااای جداااااد بااااان اااااان دو امپراطااااور باااازرگ شااااد . و

،خطااب اسات عماروز عرب بر اارانااان در زماان پارنتاجه رانها ااسرزمان

م( کاه بارا اعاراب مانناد ن اتفاات نافتااده باود 153ها . 21جن نهاوند ) سال

فتت الفتوح ن زمان بود.

ااراناان از نظر سااسی تسصام اعراب شدند و باان ناان و اعاراب پاونادها فکار

اجی ارزشمند پداد مد . با دامنه ا گسترده و نتا

ابتدا به اثرگذار زبان عربی در فارسی اشاره می کنام .

نفوذ زبان عربی در فارسی با تغااراتی همراه بود که در اانجا به طاور مخت ار و

اجمالی باان می شود .

1

تغییر مذهب رسمی در ایران از آیین زرتشتی به آیین اسالم : – 1

ی از رهااا ن اساالم باان اارانااان باا هادفااران زمانه برا گسترش داابر اثر فتت

سااصطه رویاااناون زرتشااتی فااراهم مااد1ن زمااان باشااتر ااراناااان زرتشااتی بااه در

2.دفته ، زبان ر ن را جااگزان کردناسالم گروادند . زبان اوستا را ترک گ

ن خطاوطی کاه ماورد بل از مدن اسالم به ااارا تغییر خط فارسی به عربی : – 2

استفاده ااراناان رار گرفت ، عبارت بود از :

الف( خط ماخی

ب ( خط پهصو

3 ج( خط اوستاای

پ از ورود اسالم به ااران و فروپاشی یکومت ساساناان ، خاط پهصاو باه د اال

زار در مورض زوال و نابود رار گرفت :

کاه ناشای از فروپاشای یکومات از بان رفتن پشتوانه سااسی زبان و خط پهصو –

ساسانی بود .

که در برخی موارد موبدان و دانشمندان دانی را 5وارش هازدشوار خواندن ه –

هم به اشتباه می انداخت .

4استومال ا یرف برا نشان دادن دو اا چند دا . –

ه اان که ااراناان اسالم را نه از رو اجبار بصکه از رو مال و رنبت پذارفتند ، در اانجا توضات باشتر دربار - 1

Islamic culture,p.623-631مورد نظر ما نسبت، بنگراد : 303.309،ص 1317_بالذر ،2 71،ص1311_ بهار، 3نه کصمات که فقط در کتابت می هزوارش اسم م در از اوروارتن به مونا باان کردن و شرح دادن است.به اان گو _4

(12،ص 1،ج 1311 مد و به زبان رانده نمی شد،هزوارش نام نهادند.)موان، 75،ص 1،ج1311_بهار،4

1

بااه فاارا گاارفتن الفبااا اگاار چااون ، نااااز اارانااااناااان عواماال در کنااار عااوامصی د

در –خواندن ر ن ، ورود تواداد زاااد از کصماات عربای باه فارسای عربی برا

نان با توالام دان اساالم ، و شناای روزافزون –نتاجه گسترش اسالم بان ااراناان

الفبا عربی جااگزان الفبا پهصو شود . ه رفته فترموجب شد

از ماان رفت و جا خاود ان رسمی و خط رااج ن ببدان ترتاب با مدن اسالم ، ز

1را به زاان و خط جداد داد و ف صی تازه در تاراخ ادباات فارسی پداد مد .

زبان ادبی و رسامی در اااران پا از فاتت کامال تغییر زبان ادبی ایران : – 3

از ماان رفت و بان لهجه ها متودد که در ااران به ن تکصم ورت می گرفات

.درنتاجااه،درماان ااراناااان خااود را بااه زبااان اار ن داد میاادود شااد و جااگاااه ادب

تیقاقاات خاود و ترجماه هااای کاه از برجساته نی ظهور کردناد کاه باه واساطه کسا

تران متون ادباات کهن ااران به عربی ورت دادند،یقی شاااان بار عهاده ادبااات

و عرب دارند. نان در زبان عربی و واعد ن ومبایر عصمی و ادبی ن بسااار ا

دساات بودنااد.امکان پداااد ماادن زبااان ادباای در ااااران مگاار بوااد از اسااتقرار سااساای

. زباان عربای ، زباان رسامی اماور (22،ص بهاار) دولت ها کوچ ،پدااد نااماد

. 2کشور و عامل بر رار ارتباط ماان اعراب فاتت و ا وام اارانی شد

شرح کتاب –زند» اب اناان بود ، کتسصو ، زبان ااراناان در یکومت سازبان په

بود . اان کتاب دانی ) زند( در نگهادار زباان شده به زبان پهصو نوشته –اوستا

پهصو مؤثر بوده ، ولی تا ع ر یاضر از گنجانه ادبااات پهصاو کاه در یکومات

عصات ن را در .متداول باود ، چااز زاااد نماناده ساساناان و در اسالم رااج و

3ن زرتشت بااد جست و جو کرد . تفوت دان اسالم بر دا

133ص،1377روش،س – 1واضت است که زبان فارسی تا دوران عبدالمص مروان در داوان ها خراج مورد استفاده رار می گرفت،تاا ااان _2

309و 303م، ص 1900ه ، 1317هجر به زبان عربی تغاار بافت،بنگراد:بالذر ، 70که در سال

سی بر ادب عربی.عبد هللا نا ساردب پارمقاله.تاثارات ا _3

1

ااراناان در زبان عربی و واعاد ن و مبایار عصمای و ادبای ن بسااار او دسات

بااوده انااد . امکااان پداااد ماادن زبااان ادباای در ااااران ، مگاار بوااد از اسااتقرار سااساای

زبان فارسی ادبی که پ از فتت ااران متداول گشات ، .دولتها کوچ پداد ناامد

زبان فارسی پهصو سابت نبود ، بصکه زبان جداد بود که تیت یماات اشاراف ن

اعراب رشد کارده باود . و در ساااه ن باه دسات اارانااانی کاه زباان در را ناکاو

زااارا همااان گونااه کااه ماای دانااام نخسااتان ی ادباای تر اای کاارد.منزلتاا بااه موختنااد

ان فارسی و عربای را مای نواسندگان به زبان جداد فارسی کسانی بودند که دو زب

باان عربای پا از فاتت ز زاه باان گر ن اسات کاه زباان فارسای دانستند و اان نکت

، عماقاا گاهی در ساختار نیاو ات ، ا طالیات و بالنت و یتی دااران در مفر

تأثار پاذارفت . چااز کاه در اثار پاذار اا زباان داگار تقراباا متواارف و ناادر

زبان شناختی در وانان خاود ت ارات مای کناد ، زباان در است زارا چنانکه دانش

1 واعد نیو خود از زبان داگر اثر نمی پذارد .

1

وتاثار ادباات عرب و ادباات فارسی ،دکتر میمد ننامای هالل،ترجماه اماار ماومنی هزاوه،کتااب _مقاله:عوامل پاوند 1

35،ص1331_د 123_پااپی9ماه ادباات ،شماره

1

اان با فر تی کوتااه باه تاأثار فارسی باان شد ، رانجا اثرات زبان عربی بتا به ا

ار زبان فارسی بر عربی می پردازام :ذگ

از تفر اه و اساالم اعاراب بادو پا از نکاه باه برکات تواالام تأثیر زبانی : -

لام اباا توا ،در جااده تمادن و شهرنشاانی نهادناد ادم وان نشانی نجات اافتند بااب

در عر ه ها گونااگون مواجاه شادند کاه بارا بااان نهاا امکاانی در مختصفی

ام گرفتن از زبان پهصاو و ودر چنان شرااطی ازبانشان وجود نداشت ، طباوت

داگر زبانها اارانی با پشتوانه فرهن و تمادن دااران و باا در اختااار داشاتن

ااان نااااز گناجناه ا از لغاات و ا اطالعات مختصااف مای توانسات تااأمان کنناده

زبان عربی باشد . بر هماان اساا بسااار از لغاات از زباان اااران باه زباان

عربی وارد شد .

واعگاانی چاون : المارسااتان ) بامارساتان( ، النازاا ) نااازه ( ، الماوذج ) مااوزه و

1کفش( الکرح ) کره ( المرزبان ) مرزبان( و ... از اان نوعند .

واعه باار ورد 2400فارساای را در عرباای ، هااا همااا بااه طااور کصاای مجموعااه واع

واعه در 200واعه جاهصی و ر نی اند . یادود 150می کنام ، از اان توداد یدود

اندکی و زمان امواان به عربی راه اافته وبقاه را تمدن عباسی در رن دوم و سوم

هم در رنها بود وام گرفتاه اسات. ااان کصماات کاه مورباات خواناده مای شاوند در

2همه کتابها نظم و نثر عربی پراکنده اند .

_اماااار ماااومنی هزاوه)کتااااب مااااه ادبااااات و مقالاااه_روابط اااااران و عااارب و تااااثار ن در ادبااااات فارسااای و عربی_1

(17،ص 35فصسفه،تار

،زمساااتان 72مقاله_پدااااده هاااا اارانااای در زباااان و ادبااااات عرب_ ذرتااااش ذر نوش_)مقاااا ت و بررسااااها،دفتر -2

(24،ص31

1

بداهی است که در ناز اسالم بااد داد که در ر ن کرام چه چااز دربااره اااران و

ااراناان نقل شده است اان امر شااد به دو مورد منی ر نباشد :

هماناا افساانه هاا نها از اساطار اارانی ااد شاده اسات کاه درکه تی استیکی آیا

رر در یاره موخته بود . که شخ ی به نام نضربن یا ،کهن پارسی است

بااهیضاارت پاااامبر )ص( رو باار تابنااد و سااخنان و از مااردم ماای خواساات کااه از

باود ، گاوش فارا گمان او شران تر از اات الهی داستانها رستم و اسفنداار که به

( 343ص، هشامدهند ) ابن

ران سوده روم است )نصبت الروم ...( کاه باه جنا هاا ااا 7-1 اات مورد دوم :

و روم و پاروز ااراناان در ناز و شکست در خر اشاره دارد .

بوالوه چند کصمه فارسی ناز در ر ن کرام مده است :

کصمه بر رود شده که برخی را در شور جاهصی 14تا 10واعه ها فارسی ر ن ،

ن اناد از ناز می توان اافت و برخای داگار ایتماا نخسات در ار ن باه کاار ماده

در ، فاردو ، ورد و .. ) صواررت ، ابرات ، ساراج ، سانمجمصه است : استبرت ،

( ،واعه ها دخالفر جاان باره ن ؛

اد درتمند و انتشاار اافتاه باود کاه از هماان ارن اول بارا زباان عاارانی ننعاد

ی خود جااگاه واعه ا در ماان جاموه اسالمی باز کرد ، به همان سبب زبان عربا

، باه طاور کاه شااعران بادااه 1تا اندازه ا تیت تأثار زبان فارسی رار گرفات

بارا بذلاه . نان در اشاوار خاواش نشان ناز از تأثار الفاظ فارسی در امان نبودند

: گوای از الفاظ فارسی استفاده می کرد

103هداره، م : تاثار فرهن ااران در ادباات عرب رن دوم هجر ، ص_1

1

ر شور ابی شراعه ، اان مسأله به چشم می خورد :د

«خش »رایها و ان سال خمارها ال افتیت فومت ذا1

یتی در هجوگوای که در ماان مردم متداول بود شااعران الفااظ فارسای را باه کاار

می بردند که اان امر باانگر ن است که مردم ، الفاظ فارسی را مای فهمااده و مای

انند اان بات از ابی انبغی در هجو برمکاان :پذارفته اند ، م

« خش »فیشاه البرمکاون و ال النا « رشمان» عمصوه ض انماالدناا کبا2

شگفت زده شاوام ، فارسی به زبان عربی در رن اول هرگز نبااد از هجوم الفاظ

زااارا چنااان اماار نتاجااه طباواای برخااورد ماااان دو زبااان بااود ، همااان طااور کااه

ناان به د اصی که مطرح کردام ناازمند فراگار زبان عربی بودند ، عارب هاا اارا

ناااز در بوضاای مناااطت ، بااواعه در ماااورات النهاار ایتااااج مباارم بااه اااادگار کاماال

زبان فارسی داشتند .

اهماات موالی نیز نقش بسزایی در تأأثیر پأذیرع عربأی از زبأان فارسأی داشأتند

ر ماای گااردد کااه باار تااأثار گااذار نارومنااد اربابااان و اااان اماار زمااانی باار مااا شااکا

رعات ها در زندگی اجتمااعی ارن دوم وا اف شاوام ، بادهای اسات ااناان باا زباان

عرباای کااامال شاانا نبودنااد بااه همااان دلااال در سااخنان خااواش بساااار از توبارهااا

زبااان ا ااصی خااود را ماای گنجاندنااد 3از سااو داگاار اایبت کردنشااان بااه زبااان .

ظ روااتاای از جاایخناده دار ماای نماود بااه طاور کااه عربای در بسااار از مااوارد

اکی از شاعران دارد که و لکنت زبان کنازش را چنان تو اف می کند :

ر الذکر ااکثر با اسمع مهانی التیر تذکارها ا نثی و تأن

فی ذکر القمر تاوالتقواه الشو

ن کنازک مر را کمر تصفظ می کرده است4 .

.)سال انتشار؟(، اان واعه همان خوش است 50، ص 20، ج ا فهانی - 1 )نام نواسنده؟ انتشار؟(، نمارش اوان نامرو 130طبقات الشورات ، ص - 23

111ااران در ادباات عرب رن دوم هجر ،ص تأثار فرهن : م هداره، _ )نام نواسنده؟سال انتشار؟( 43، ص 1الومده ، ج - 4

1

عاارب هااا بالفا ااصه پاا از فتویااات خااود پاای بردنااد کااه بااه تماادن ااراناای ولااو در

د ، به عنوان مثال انون بخشش ) عطا( کاه کوچ تران مسا ل زندگی نااز دارن

ن طاور کصماه پااه گذار ن عمر بن خطاب بود ، اانونی در ا ال اارانای باود .هماا

داوان بدون ش واعه ا فارسی است1 .

دو شااخص ااراناای و عاارب رواااات ماای کنااد کااه باااانگر زا ااولی مناااظره ا را

تأثار گذار شکار ااراناان بر تمدن و فرهن عرب است در اان منااظره اارانای

می گواد :

ااام ، درسات ما در اداره امور نامگذار هاامان هاو گاه باه شاما ناااز نداشاته »

اساات کااه شااما برمااا چاااره گشااتاد ، امااا در اداره امااور و زبانتااان ، باای نااااز از مااا

ناستاد . یتی ناذاها ، نوشاادنی هاا و دااوان هااتاان نااز بار اساا نامگاذار هاا

«ماست و شما در ن تغاار نداداد 2

137ص ت، 1351، ولی - 1 193همان ، ص - 2

1

ه روح اارانای گار ن نصبه اعراب و به تباع ن ورود اارانااان باه اساالم ، هاچگاا

را نابود نساخت .

اان مصات گراای بساار از ااراناان را واداشت که شاهکارها ادب اارانی را باه

زبان عربای ترجماه کنناد . گاوای ناان باا ااان کاار مای توانساتند شااهکارها ادبای

د . نخود را که در ادب عربی نظار نداشت به رخ اعراب بکش

از ثاار فاعبان مقهللا اان کاار ترجماه هااای اسات کاه عباداا شااسته تران نمونه بر

کاه باعار یاارانی ورت داده اسات ، مانناد ترجماه کصاصاه و دمناه و بسااار تألافاات

شد نثر عربی تا ید بساار رشاد اافات و داناش اعاراب در عر اه عصاوم مختصاف

ارسی اان نی اافت و چون یاات سااسی در ااران استوار پادا کرد زبان ففزوناز

امکان را اافت که از نظر ادبی مکانتی بزرگ اابد . مصات گراای ادابان اارانای را

به تألاف شاهنامه ها یماسی که در ن بزرگی و شکوه اجدادشان را می سرودند

(117،ص1321)بهار،ا داشت . وبرانگاخت و به ثبت افتخارات خود ،

1

زبان عربی خود کمک بزرگی به ایأن نهضأت ادبأی ترجمه آثار از زبان پهلوع به

رخناه کناد . جامواه اساالمی و باعر شد رن و بو زباان فارسای در عربای کرد

ا نام اارانی به تن کرده است . ادباات عرب ، خاواه شاور ه ه شر ی ، جامامدر ن

ده و خواه نثر به گونه ا تقراباا ناگهاانی ، از الاب کهان باارون ماده و مااده ن شا

ه هاا داناش بشار باارور اسات ، اباراز اندر همه زم که برا فرهنگی عظام که

ه شاده اارانای وجاود دارد . ابان باان گردد . اان گاردش ادبای در نثار بانااان شاناخت

ع و عبدالیماد کاتب .فمق

بااان پهصااو بااه عرباای خاادمت بزرگاای زاز بااا ترجمااه کتاااب کصاصااه و دمنااه فااعمق اباان

ترجماه ااا تاألاف ترجماه گوناه اسات ، فاع ثاار ابان مق ماهه هکا کرده است . از نجا

م که اا ساب نوشاته هاا پهصاو در نثار عربای و تاأثار اناچار از خود می پرس

نگذاشته است ؟

پارچاه پهصاو عرف سااخت ثاار او اا ،ن ما اان تأثار گراز ناپاذار اسات به گما

. بان استمان زی عبارات او ناز زا اده هفاست . روانی و شفا

ایتما در همان روزگار بود کاه داگار داساتان هاا اارانای چاون هازار افساان ااا

هزار دستان و سند بادنامه به عربی ترجمه شدند و بارا داساتانها داگار در ااان

اسات کاه نوع الگو رار گرفتند . ألف لاصه و لاصه عربی ایتما همان هازار افساانه

گسترش اافت ، افسانه ها گونااگون داگار نااز باه به دست ابن عبدو جهشاار

هجاار در م ار بااه اورت کنااونی در مااد و 3 ن افازوده شااد و عا بات در اارن

،ص عرب اات) ذرنوش،م: پداده ها اارانی در زبان و ادبانتشار اافت . جا همه

(23تا 21

در (ناااز جالااب اساات کااه گواااد:انمی داناام اااان رسااا صی کااه21|3سااخن جایظ)باااان،

دسات ماردم اسات باه راساتی اارانای ا اال اناد ااا سااخته عبدالیمااد و ابان مقفااع و

داگااران.ااان ثااار اگاار بااه ااول جااایظ،برخی ساااخته و پرداختااه اااان نواسااندگان

باشند،باز تقصاد هاای اد انه ا از هماان نوشاته هاا فارسای اسات.)در ااان بااره

ن : ذرنوش،ذال اابوهاللا و اا دبا در دبا(

1

ابه بود 13م ،از فیه 1943،چاپ و النثر یدار الشورادر کتاب طه یسان

ل به اان شوام که ادباات فارسی ا ز اان می داند که بگواد : اگر خود را ناگزار ا

بر ادباات عرب تأثار گذارده ، بااد برا اان مدعا سند ذکر کنام یال ن

: کجااند کتاب ها فارسی او می پرسد .که تقرابا چنان چاز وجود ندارد

فراوانی که به عربی ترجمه شده اند ؟اا کجاست شور فارسی ترجمه شده

ا که بر شور عربی تأثار گذاشته باشد ؟

او در نهاات به اان نتاجه می رسد کاه در وا اع ادبااات فارسای تاأثار گاذار نباوده .

اار و ادب ال اغار و کصاصاه دمناه ، ادب الکب ر فقاط در کتااب هااای همچاون اان تأثا

ناز در یکمت هاای که در اشوار بوضی از شاعران اافت می شود . خال اه مای

گردد.

ه اااان منتقااد از رو چنااان راااای را بااااد بررساای کاارد . امااا بااه نظاار ماای رسااد کاا

بان فارسای در وت می کند . به گمان اانها مسأله تأثار گذار ز ضاتو ب عربی

وده است . یال ن که خود ااان جرااان باه دنباال تاأثار اانه ببنتاجه ا جراان شوو

گذار زبان فارسی به وجود مد که بالفا صه پ از فتویات در روزگار عماربن

را کمتران نشانه تأثار گذار از شد . عجاب است که ایبان اان خطاب ن

فارسی را ناز ، که همان تأثار زبانی است ، انکار می کنند . 1

2

111ااران در ادباات عرب رن دوم هجر ،ص تأثار فرهن : م هداره،- 1

1

حضور ایرانیان در صحنه هاع سیاسی و حکومتی : –2

مقارن با یکومت عباساان یضور اارانااان در مقامهاا بازرگ هجر سوم رن

وزارت و دبار داوانها خالفت همچنان ادامه داشت و زباان فارسای ناه تنهاا در

.ناز رااج بود – بغداد – ن زمان ااران که در پااتخت 1

وازم پاساادار خااوب ن اساات کااه بااه فارساای سااخن گواااد ظ ماای نواسااد : از لااجااای

. ت ( میصه هاا بسااار متوادد 51( در بغداد از ناز تأسا ) 130)عاکوب ،

وجود داشت که نامشان بر خاستگاه ساکنان هر اا د لات داشات . شاگفت ن کاه

نام باشتر اان میصه ها ، فارسی بود نه عربی . ماثال میصاه شوشاتر هاا ، اهاواز

اااا میصااه « لمجااو درب ا» هااا ، خراسااانی هااا ، ماارو هااا ، بصخاای هااا و ناااز

ها سپ در رن چهارم که سپاهاان داصمای ل بوااه وارد بغاداد ناازرتشتی ها و جز

شدند و در خانه ها مردم مسکن گزادند ، بی گمان بار تواداد ااان جمواات اارانای

( .دبا ...در ....ا.،بغداد، شهر، مردما، ذرنوشن : افروده شد . )

29اات عرب،ص_ ذرنوش،م :پداده ها اارانی در زبان و ادب 1

1

تأثار ااراناان در عر اه یکومات زماانی از شادت و بساط چشامگار برخاوردار

باه عارات انتقاال تمی شود که مرکز خالفت اسالمی ابتدا از مدانه و سپ از دمش

می اابد . اونی از روزگار رو کار مدن عباساان . چنان که می دانام اارانااان و

نان با خاندان بنی اماه ، زمانه ساز رو کار مدن خالفات عباسای و مخالفت ها

فرو پاشی سصساصه بنای امااه باود . رخاداد کاه نهااتاا باا ااام ابومساصم خراساانی در

هاا ااورت تیقاات بااه 132هاا و تشااکال یکوماات بناای عبااا در سااال 129سااال

نااان در دساتگاه از ااان زماان باه بواد زماناه نفاوذ هار چاه باشاتر ااراخود گرفات .

خالفت و به تبع ن تأثار گذار بر تمام اجزا یکومت اسالمی فراهم مد .1

کار مدن بنی عبا به وسااصه اارانااان رو » اسد : دکتر فا در اان باره می نو

مااه نفوذ کصای ناان در یکومات اساالم شاد . چناان کاه گاوای اارانااان م امم شاده

مطاااع ااااران و ،تماادن و خالفاات و سااصطنت او را رب وبودنااد کااه از ن پاا ، عاا

(33ص ) فا ،« . اارانی گردانند

17ص، روابط ااران و عرب و تأثار ن در ادباات فارسی و عربی م : هزاوه ، _ 1

1

نچه گذشت مرور اجمالی و گذرا بر روابط ااران و عرب و تأثار ن در ادبااات

ح شاده باه تنهااای موضاوع فارسی و عربی بود . بی گمان هر اا از مبایار طار

ت که از طرات ن می تاوان باه اکای از مهام ل و پعوهشی گسترده اسمستقکاوشی

و اکااای از تاااأثار گاااذارتران .ت سااابشاااخورها ادبااااات فارسااای در راه جتاااران

از مفااهام عوامل پادااش ن را بازشناخت و در پرتو ن باه راشاه و بناااد بسااار

و مسطور در متون نظم و نثار فارسای پای بارد و نهااتاا نیموجود در فرهن اارا

ارزنده ا که فرهن و ادب ااران به فرهن و ادب اساالمی و عربای به خدمات

ارزانی داشته است و متقابال خادمات ارزشامند کاه از نهاا دراافات کارده اسات ،

و وف اافت . 1

75ص ، روابط ااران و عرب و تأثار ن در ادباات فارسی و عربی م : هزاوه ، - 1

1

اکنون می توان دورنما زبان و ادب عربی را طی رن ها چهارم و پنجم چنان

ترسام کرد:

م فرهن کهن اارانی اان به زبان عربی انتقال اافته و باا شاور همه اا بخش اعظ

و نثر ن در ماخته است؛یامل اان موانی، ادها واعه فارسای اسات کاه بخ اوص

در شاارت جهااان اسااالم رواج تمااام دارد.امااا زبااان دانااش و ادب چاااز جااز زبااان

عرباای ناساات کااه سراساار ااااران را فاارا گرفتااه اساات؛دانش هااا و داب و رسااوم و

یکمت ها اارانی تقرابا هواات مصای خاود را از دسات داده ودر فرهنا اساالمی

مندمج شده اند،چندان که داگر کسی به سرچشمه اارانی و نار اارانای نهاا عنااات

نمی ورزد؛داگر کسی را توان ن ناست که نسبت باه ااان فرهنا ادعاا مالکاات

تاای سااده و بساااار اااان کنااد.خرد باسااتانی ااران،جشاان هااا نوروز،مهرگااان،و ی

سااال اساات کااه از بغااداد تااا بخااارا در کنااار داب اسااالمی 300هااا داگر،یاادود

تکرار می شود و عرب و عجم در ن شراکند.

یال که وضوات زبان و ادب عربی و رابطه ن با زبان و فرهن اارانای شاکار

بزار باان،همانا شد.باز بااد ااد ور کنام که در سراسر مناطت فارسی زبان ،تنها ا

زبان عربی بود،و هزاران شاعر و نواسنده جز باه ااان زباان دسات باه تاالاف نمای

زدند.اما درست در همان ایوال،زبان فارسی،پ از سه رن خموشی،اندک انادک

اه ها ضخام فرهنگی،زبانشناختی را از هم دراد و از اواخر ساده ساوم سار از

چهاااارم وپااانجم شااااهکارهاای جاواااادان زاااار خاکساااتر بااار ورد تاااا در ساااده هاااا

باافراند.اان موضوع بساار مهم و فراموش شاده باه بخشای داگار ناازمناد اسات کاه

امید است در مقاالت بعدع در برنامه کار آینأدگان رأرار گیأرد و بأه طأور سأنجیده

به آن پرداخته شود.1

1

31آذرنوش،م :پدیده های ایرانی در زبان و ادبیات عرب،ص-

1

و بررسای باه گربا تیقااتپعوهشا آمأده که بأه عمأ مختلفی با بررسی دیدگاه هاع

: است رساده نتیجهاان

نچااه بااه انتشااار سااراع زبااان عرباای در ساارزمانها فااتت شااده کماا کاارد، ارتباااط

میکمی بوده که ااراناان باا اساالم پاادا کردناد . اساالمی کاه باه عناوان اا داان و

رسالت در جوامع جداد مانند نور در دل تاراکی نفوذ کرد و درخشاادن گرفات ،

ندو عال ه ا وافر بدان گرواد ده ا بی شمار از مردم با عشتبه طور که ع

د بااه فراگااار زبااان عرباای مادانسااتند . تااا از اااان طرااات نهااا خااود را در ناازمناا

بتوانند به دان جداد نزدا تر شوند و با مصتهاا فااتت همفکار کنناد . ااا اانکاه باا

تاط بر رار کنند . سنت ها گوناگون موجود در چنان امپراطور عظامی ارب

در مقابل هم عرباها با استفاده از ااراناان در اماور سااسای و یکاومتی خواساته ااا

ناخواسته زبان فارسی را وارد زبان خود کردند .

پاوند که ماان اان دو زبان در سااه اسالم بر رار شد اکای از موجازات ااان داان

ه مختصاف زباانی و فرهنگای ، اکای الهی است . عصی رنم انتساب نها به دو خانواد

انداشه بان نها پاوستگی بر رار ساخته است کاه جازت در ساااه اساالم بغه بودن

امکان پذار نبود .

1

:منابع

ر ن کرام -1

ذرنوش، ذرتاااااش،راه هااااا نفااااوذ فارساااای در فرهناااا و شااااور جاااااهصی -2

.1374عرب،تهران،

بااان و ادباااات عرب،مقااا ت و پداااده هااا ااراناای در زم: ذرنااوش ، ذرتاش، -3

.13_33،ص31،زمستان72بررساها،دفتر

.1955ساقا و داگران، ااهره، ابن هشام،السارة النبواة،باه کوشاش م اطفی -4

11 ،دارالکتب.20ا فهانی،ابی الفرج،ا نانی،ج -5

ت.1341ابی بکر میمد بن ایای،ادب الکتاب،م ر، ال ولی، -6

م. 1900ه،1317ه،بالذر ،ایمد بن ایای،فتوح البصدان، اهر -7

ه ش،تهران.1،1321بهار،میمد تقی،سب شناسی،ج -3

.1،2،3م،ج1932ه،1351ان، اهره:الباان و التباعمروبن بیر،جایظ، -9

جفر ، رتااااور،واعه هااااا دخااااال در ر ن،ترجمااااه فرااااادون باااادره -10

.1972ا ،تهران،

.1953_یسان،طه،یدار الشور و نثر،م ر، -11

.1377سروش،شماسا،موانی،تهران:ماترا، -12

اااااافا،ذبات هللا،دورنماااااااای از فرهناااااا ااراناااااای و اثاااااار جهااااااانی -13

.1372 ن،تهران:هارمند،

،طبقات الشورات،میمد ابن سالم ،الجمیی -14

،فی المیاسن الشور و دابه ونقده الومدهابن الرشاد، -15

عاکوب،عاساااااااااااااایلتاثار الیکاااااااااااااام الفارساااااااااااااااة فااااااااااااااای ا دب -16

.1939الوربی...،دمشت،

1

و تاااثار بااان ادباااات عاارب و نناماای هالل،میمااد، م :عواماال پاونااد -17

فارسااااااااای،ترجمه اماااااااااار ماااااااااؤمنی هزاوه،کتااااااااااب مااااااااااه ادبااااااااااات

1336،د 1 -2 -3،پااپی9ادباات،شماره

فرهن لغت ذرتاش ذرنوش -13

مااؤمنی هزاوه_امااار،م :روابااط ااااران و عاارب وتاااثار ن در ادباااات -19

.1334فارسی و عربی،کتاب ماه ادباات و فصسفه،تار

تاثار فرهن ااران در ادباات عارب ارن هداره،میمد م طفی، م: -20

دوم هجر ،ترجمااااااااااااااااااااه بسااااااااااااااااااااام عصاااااااااااااااااااای ربابوه،نامااااااااااااااااااااه

.1332،بهار1،ش3پارسی،

.

1