طراحی و بررسي ارتقای فرهنگ مطالعه در کتابخانه مرکزی آستان قدس با تاکید بر اولویت دینی

1دکتر محمود ساالري

2ثامنه توکلی

3 پريسا خاتميان فر

: چکيده هدف از این پژوهش شناسایی سازوکار ارتقای فرهنگ مطالعه با رویک$$رد دی$$نی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است. لذا این پژوهش بر آن است تا ب$$ا بررسی وضعیت موج$ود مطالع$ه کتب دی$نی در کتابخان$ه مرک$زی آس$تان ق$دس رضوی و شناسایی عوامل موثر بر ارتقاء فرهنگ مطالعه در ح$$وزه کتابخان$$ه ه$$ا به این هدف نائل آید. لذا پژوهش حاضر از نوع كاربردي است و در اجراي آن از روش "تحقي$$ق م$$وردي" اس$$تفاده خواه$$د ش$$د. ب$$ا توج$$ه ب$$ه اه$$داف تحقی$$ق و پاسخگویی به پرسشهای پژوهش، دو ن$$وع جامع$ه آم$$اری م$$ورد توج$ه اس$$ت. از اینرو برای پاسخگویی به پرسش وضعیت مطالعه کتب دینی با استفاده از روش

)دین و200مش$$اهده غیرواکنش$$ی، جامع$$ه تحقی$$ق ش$$امل کلی$$ه کتابه$$ا در رده توسط اعضا به امانت گرفته شده1387 – 1393مذهب( که در فاصله سالهای

اند، مورد بررسی ق$$رار خواهن$$د گ$$رفت و راس$$تای شناس$$ایی و ایج$$اد س$$ازوکار اجرایی برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه با استفاده از دو پرسشنامه از نظرات خبرگان استفاده خواهد شد. یافته های این پژوهش وضعیت مطالع$$ه کتب دی$$نی را منعکس خواهد کرد. در پایان ن$$یز الگ$$وی پیش$$نهادی س$$ازوکار ت$$رویج فرهن$$گ مطالعه در سازمان کتابخانه ها، موزه ه$$ا و مرک$$ز اس$$ناد آس$$تان ق$$دس رض$$وی

ارائه خواهد گردید. كليد واژه ها: فرهنگ مطالعه، کتب دینی، مطالع$$ه دی$$نی، کتابخان$$ه ه$$ا، کتابخان$$ه

مرکزی آستان قدس رضوی

مقدمه و بیان مسئله خوان$$دن و مطالع$$ه یکی از روش$$های کس$$ب فرهن$$گ، دانش و اطالع$$ات اس$$ت

(. بدون داشتن این مهارت، فرصتها برای موفقیت های ف$$ردی،1993، 4)گالشوف تحصیلی و شغلی از بین خواهد رفت. مطالعه منجر به توسعه فردی و اجتم$$اعی افراد جامعه خواهد شد که در نتیجه آن شهروندان فع$$ال و آگ$$اه ی$$ک کش$$ور می

توانند نقش قابل توجهی در توسعه ملی داشته باشند. زمانی به خواندن و مطالعه به چشم وسیله ای نگاه می کردند ک$$ه می توانس$$ت پیام ها را در اختیار خواننده قرار دهد، اما امروزه تحقیقات حوزه مطالعه نش$$ان داده است که خود عمل مطالعه یک نوع فعالیت چندبعدی فرایند ذهنی است که

ام$$ا،(. 1376)امانی، به مقدار زیاد به توسعه هوش ذهنی شخص کمک می کند عادت به مطالعه و ایجاد فرهنگ مطالع$$ه در جوام$$ع تحت ت$$اثیر عوام$$ل مختلفی چ$$ون س$$طح س$$واد و آم$$وزش، وض$$عیت اقتص$$ادی و اجتم$$اعی، آداب و س$$نن

عضو هیات علمی دانشگاه بین المللی امام رضا )ع(1 دانشجوی دکتری علم اطالعات و دانش شناسی دانشگاه پیام نور مشهد و کتابدار کتابخانه مرکزی آستان 2

قدس رضوی کارشناس ارشد علم اطالعات و دانش شناسی و کتابدار کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی3

4 Glashoff

خانوادگی و فرهنگی، ادراک و دید سیاسی، نظام آموزش$$ی، نظ$$ام کتابخان$$ه ه$$ا، نوع و الگوی انتش$$ارات و ... اس$$ت. ام$$ا هم$$واره در کن$$ار این عوام$$ل تاثیرگ$$ذار کتابخانه ها نقش قابل مالحظه ای داشته اند. کتابخان$$ه ه$$ا از دیرب$$از در تح$$والت اجتماعی و سیاسی نقش بارزی را ایفا کرده اند. در واقع کتابخان$$ه ه$$ا ب$$ه مثاب$$ه حافظه کتبی بشر، فرصتهای بی بدیلی را برای توسعه فردی و اجتماعی انس$$ان به وجود آورده اند. پیشینه تاریخی نیز نشان می دهد رشد کتابخانه ها با تح$$والت اجتماعی و فرهنگی جوامع همزمان بوده است. به طور نمونه در تحقیق ساالری

( کتابخانه ها ب$ه زعم ص$احبنظرن در می$ان هفت عام$ل عم$ده م$وثر ب$ر1391) فرهنگ مطالعه یعنی نظام آموزشی، خانواده، دولت، جامعه، کتابخانه ها، ح$$وزه چاپ و نشر و فناوری اطالعات و رسانه های گروهی کتابخانه در اولویت چه$$ارم قرار گرفته است. کتابخانه با فراهم کردن دسترسی رایگان، س$$ریع و آس$$ان ب$$ه منابع اطالعاتی، با دارا ب$$ودن متخصص$$ان اطالع رس$$انی مج$$رب، ارائ$$ه خ$$دمات تخصص$$ی، ایج$$اد دسترس$$ی ب$$ه من$$ابع الک$$ترونیکی و دیجیت$$الی و ارائ$$ه خ$$دمات عمومی نظیر برگ$$زاری مس$$ابقات کت$$ابخوانی، جلس$$ات نق$$د و بررس$$ی کت$$اب و مشاعره و همایشهای همگانی جایگاهی مهمی در ارتقای آگاهی ه$$ای اجتم$$اعی،

يكي از كاركردهاي كتابخانه ها و مراكزسیاسی و فرهنگی جامعه داشته اند. اما اطالع رساني ك$اركرد اجتم$اعي آنهاس$$ت. از مي$$ان مس$ئوليتهاي اجتم$اعی آنه$ا، ارتقاي آگاهی ه$$ای اجتم$$اعی جایگ$$اه وی$$ژه ای دارد. ب$$ر همین مبن$$ا ن$$یز توس$$عه فرهنگ مطالعه در جامعه ازاهمیت بسزایی برخوردار شده است. به ط$$وری ک$$ه اغلب کشورهای جهان اعم از توسعه یافته و کم توسعه دغدغ$$ه توس$$عه فرهن$$گ مطالعه را داشته و دارند. كتابخانه ها با اين فرض كه ارتقاي فرهنگ مطالعه يك جامعه باعث توس$$عه ف$$ردي و اجتم$$اعي اف$$راد مي ش$$ود، هم$$واره كوش$$يده ان$$د موجبات ترويج فرهنگ مطالعه را در جامعه فراهم كنن$$د. ام$$ا ش$$واهد نش$$ان مي ده$$د كتابخان$$ه ه$$ا ب$$ه اين مس$$ئوليت، ي$$ك نگ$$اه ح$$داقلي و ح$$داكثري داش$$تهاند. متاسفانه اغلب كتابخانه ها در ايران براي ترويج فرهن$$گ مطالع$$ه نگ$$اه ح$$داقلي داشته اند يعني صرفا به امانت منابع بسنده كرده اند و در مقابل تعداد محدودي از كتابخانه ها با نگاهي فراتر عالوه بر ام$$انت من$$ابع ب$$ه مع$$رفي من$$ابع، تش$$كيل

نمايشگاه و برگزاري مسابقات كتابخواني و... پرداخته اند. در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي با توجه به سابقه كهن آن، تاكنون ب$$راي ترويج فرهنگ مطالعه عالوه بر امانت منابع براي اقشار مختل$$ف از نوجوان$$ان ت$$ا بزرگساالن، فعاليتهاي متعددي انجام شده است از جمله معرفي من$$ابع، تش$$كيل نمايشگاههاي كتاب در موضوعها و ب$$ه مناس$$بتهاي مختل$$ف، برگ$$زاري مس$$ابقات كتابخواني، تقدير از كتابخوانان و ... . اما سابقه كتابخانه نشان مي ده$$د ت$$اكنون بررسي علمي براي ترويج فرهنگ مطالعه انجام نش$$ده و ب$$ه ط$$ور خ$$اص ب$$راي تعيين سازوكارهاي الزم براي اين مسئوليت اجتماعي طرح جامعي تدوين نشده است. نبود چنين طرح و برنامه اي براي ترويج فرهن$گ مطالع$ه در اين كتابخان$ه موجب شده است انتظار جامعه و مسئوالن از اين كتابخانه هنوز برآورده نشود. البته همانطور كه اشاره شد يكسري فعاليت در راستا ارتقاي فرهنگ مطالعه در اين كتابخان$$ه ص$$ورت گرفت$$ه ولي غالب$$ا اين فعاليته$$ا حس$$ب عالق$$ه كتاب$$داران و بخشهاي مختلف به صورت مقطعي و موردي بدون برنامه اي منسجم و هدفمند انجام شده است. اين عملكرد و نگرش به مقوله ترويج فرهنگ مطالعه به نظ$$ر

مي رسد در ارتقاي فرهنگ مطالع$$ه مراجع$$ان كتابخان$$ه مرك$$زي نقش كم رنگيداشته است.

از سوي ديگر با توجه به رسالت اين كتابخانه كه نشر فرهنگ ش$$يعي و اس$$المي است، كمتر فعاليتهاي جهت دار و منسجم براي ترويج فرهنگ مطالع$$ه در ح$$وزه ديني صورت گرفته است. بنابر اين با توجه ب$$ه رس$$الت خط$$ير اين كتابخان$$ه ج$$ا دارد مطالعه اي جامع براي تعيين سازوكاري الزم براي ترويج فرهنگ مطالعه به

ويژه مطالعات ديني مراجعان و مخاطبان اين كتابخانه انجام شود. شناخت سازوكارهاي ارتقاي مطالعه مي تواند راهگشاي ترويج فرهن$$گ مطالع$$ه و كتابخواني هدفمند، پايدار و موثر باشد. اميد است با انج$$ام اين تحقي$$ق علمي، سازوكارهاي سازنده اي پيش$$نهاد ش$$ود و بس$$تر مناس$$بي ب$$ه وي$$ژه ب$$راي ت$$رويج

مطالعه کتب دینی پايه ريزي شود.

اهداف پژوهش شناسایی سازوکار ارتقای فرهن$$گ مطالع$$ه ب$$ا رویک$$رد دی$$نی در کتابخان$$ه.1

مرکزی آستان قدس رضوی. بررسی وضعیت موج$$ود مطالع$$ه کتب دی$$نی در کتابخان$$ه مرک$$زی آس$$تان.2

قدس رضوی.شناسایی عوامل موثر بر ارتقاء فرهنگ مطالعه در حوزه کتابخانه ها..3

پرسش های پژوهش وضعیت موجود مطالعه کتب دینی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.1

چگونه است؟ سازوکار ارتقای فرهنگ مطالعه در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ب$$ه.2

چه شکل است؟

پیشینه پژوهش با بررسی متون و پژوهشهای انجام شده در این حوزه مشخص شد که

محققان، کتابخانه های عمومی، کتابخانه های مدارس و کتابخانه های دانشگاهی را به لحاظ بکارگیری شیوه های مختلف در راستای ترویج فرهنگ مطالعه در

کشورهای مختلف مورد بررسی قرار داده اند. توجه به نیازسنجی آن دسته از( 2002 )2گولدینگ( و 1991 )1به طور کلی فیلیپ

(2004 )3برد و تد؛ مخاطبانی که قادر به خواندن نیستند را مدنظر قرار داده اند به بررسی شیوه های ترویج فرهنگ مطالعه مبتنی بر فناوری نوین در کتابخانه

تاثیر استراتژی ملی بر ارتقاء( توجه بر2006 )4گیلهای عمومی پرداخته است؛ توجه به( بر 2008 )6براون( و 2006 )5مرلووگا؛ خدمات ترویج فرهنگ مطالعه

نقش کتابخانه های مدارس را در ترویج فرهنگ مطالعه تاکید دارند. عالوه بر این بسج همگانی نهادهای مختلف در پروژه های ترویج مطالعه را مهم ارزیابیمرلووگا

1 Philip2 Goulding

3 Bird & Tedd4 Gill

5 Merlo Vega6 Brown

که کتابخانه های عمومی باید از شیوه های( بر این اصل 2007 )1پی ژیمی کند؛ جدیدی به منظور گسترش فرهنگ مطالعه بهره بگیرند و با سایر نهادها و

سازمان ها همکاری بیشتری داشته باشند تا بهترین خدمات را به کاربران خود بر (2008 )4( و شوها2007 )3(، لکسمی2007)2شومنارائه دهند، تاکید دارد؛

توجه به ایجاد کتابخانه های کودکان و فراهم کردن مواد خواندنی برای این قشر ( و2011 )7می(، 2008 )6بوسمن، گالور و پرینس(، 2007 )5تاکید دارند؛ الیوت به نقش مسئوالنه کتابداران در ترویج فرهنگ مطالعه( 2012 )8گالدوین و گولدینگ

در کتابخانه های دانشگاهی، با طرح های مختلف ترویج مطالعه، معرفی و نقد کتاب در وبالگ کتابخانه، بکارگیری فناوری های نوین در این راستا و شرکت فعاالنه آنها در

( بر نقش2011 )9چیزوینابرنامه های ترویج فرهنگ مطالعه در سطح ملی پرداختند. ( و لگویس، چیما2011 )10نابویاندازیرساخت های ملی در این راه تاکید کرده است.

( نبز بر نقش کتابخانه های مدارس و ایجاد امکانات، فضای مناسب2012 11و نواچوو را در موفقیت برنامه های ترویج فرهنگ مطالعهواستفاده از کتابداران با تجربه

موثر دانسته اند. از اینرو بررسی پژوهش های خارج از ایران نشان می دهد که فرهنگ مطالعه در کشورهای توسعه یافته از سالهای پیش مورد توجه بوده و

امکانات پایه و اساسی آن، در کتابخانه ها به خصوص کتابخانه های مدارس شکل گرفته و مسئوالن دولت به این امر توجه ویژه ای داشته اند و آنچه در حال حاضر به دنبال آن هستند، رشد و توسعه برنامه ها، بکارگیری خالقیت

بیشتر در ارائه شیوه های نوین در راستای جذب و ترغیب افراد به مطالعه، بهخصوص استفاده از انواع فناوری های نوین در این رابطه می باشد.

ام$$ا م$$روري ب$$ر مت$$ون و پژوهش$$ها در ای$$ران ح$$اکی از آن اس$$ت ک$$ه بیش$$تر اندیشمندان به بیان دیدگاه های نظری خود در رابطه با فرهنگ مطالعه، عوام$$ل

موثر بر ترویج آن و موانع پیش روی آن پرداخته اند. محققان زیادی ايج$$اد و توس$$عه کتابخانهه$$ا را ب$$ه عن$$وان عام$$ل مهم تس$$هيلکندهمطالعه تلقي كردهاند. برای نمونه، در زمینه ايجاد کتابخانه هاي خ$$اص، ص$$افي )

( معتقد است که ضروری است با هماهنگي کليه وزارتخانهها و س$$ازمانها،1379 ( اف$$زايش1378ايج$$اد کتابخانهه$$ا ج$$دي گرفت$$ه ش$$ود. ح$$اجي م$$يررحيمي )

؛كتابخانههاي عمومي در سراسر كشور باالخص در روس$$تاها و ش$$هرهاي كوچ$$ك ( ب$$ه ض$$رورت وج$$ود1389کي$$اني خوزس$$تاني، رض$$ایی ش$$ريفآبادي و س$$ام )

برنامههایی برای ايجاد کتابخانه در مهدهاي کودک و نیز بر اف$$زايش کتابخانه ه$$اي محلي، براي ارتقاي فرهنگ مطالعه مفيد تاکيد داشتهاند. ب$$رخی توس$$عه فرهن$$گ مطالعه را به مجموعه سازی هدفمند و موثر مرتبط دانسته اند نظیر )رحم$$اني،

؛1375؛ م$$دني، 1373؛ منتص$$ب مج$$ابي، 1378؛ نيكنام و رئيس دان$$ايي، 1384 (. در همین راستا برخی از محققان عالوه بر مجموع$$ه مناس$$ب،1381عظيمي،

1 Pei-Zhi2Shu-man

3 Laksmi4 Shuhua

5 Elliot6 Bosman, Glover & Prince

7 Mei8 Gladwin & Goulding

9 Chizwina10 Nabuyanda

11 Igwesi, Chimah & Nwachukwu

بکارگیری کتابدارانی متخصص و عالقه مند به ترویج و رش$$د فرهن$$گ مطالع$$ه در ؛1374میان مخاطبان کتابخان$$ه از اهمیت بس$$یاری برخ$$وردار اس$$ت )نخ$$ودچي،

؛ رحم$$اني،1380؛ جوک$$ار، 1378؛ نيكن$$ام و رئيس دان$$ايي، 1376س$$امانيان، ( نیز وجود1374(. در همين رابطه نخودچي )1389 و حكيمي و طبسي، 1384

کتابداران با تجرب$ه را در ت$رغیب دانش آم$وزان ب$ه ام$ر مطالع$ه مهم می دان$د. ؛ رض$$وی و رحيمي دوس$$ت؛1381؛ عظيمي 1380؛ يوس$$في، 1376س$$امانيان )

( برگزاري انواع مسابقات كتابخواني را براي رونق بخش$$يدن ب$$ه مطالع$$ه1386 دانشآموزان، پيشنهاد كردهاند. همچنين به منظور آش$$نايي دانشآموزان ب$$ا من$$ابع غ$$ير درس$$ي، پيش$$نهادهاي مختلفي را پژوهش$$گران در مطالعاتش$$ان مط$$رح

و زارع ش$$اه1376؛ سامانيان، 1375كردهاند. ازجمله: معرفي كتاب )داورپناه، و نيكن$$ام و رئيس1375(؛ تهي$$ه روزنامهه$$اي دي$$واري )داورپن$$اه، 1378آب$$ادي، (؛ س$$رودخواني،1376(؛ بحث و گفتگو درب$$اره كت$$اب )س$$امانيان، 1378دانايي،

(؛ برگزارك$$ردن1375ش$$عرخواني، مش$$اعره و جلس$$ات قص$$هگويي )داورپن$$اه، گردشهاي علمي و بازدي$$د از كتابخانهه$$اي مختل$$ف ب$$ه وي$$ژه در اي$$ام تابس$$تان،

( و نم$$ايش1378تشکيل جلسات نقد و بررسي کت$$اب )نيكن$$ام و رئيس دان$$ايي، (. عدهاي ديگر آموزش مهارته$$اي اس$$تفاده1376فيلم در كتابخانهها )سامانيان،

از كتابخان$$ه، روش مطالع$$ه و تن$$دخواني، روش تحقي$$ق ب$$ه دانشآموزان را در ارتقاي فرهنگ مطالعه آنها تأثيرگذار فرضكردهاند. لذا بررس$$ی پیش$$ینه پ$$ژوهش ها نشان داد که عالوه بر اینک$$ه در ح$$وزه اعتق$$ادی )دی$$نی( ت$$اکنون پژوهش$$ی در

شناس$$ایی عوام$$ل م$$وثر ب$$رکتابخانه ها انجام نشده است؛ پژوهشی نیز با هدف ارتقاء فرهنگ مطالعه که به دنبال تعيين الزامات برنامه ترویج فرهنگ مطالعه و

مولفه هاي اجرايي ارزيابي آن باشد، انجام نشده است.روش پژوهش و ابزار گردآوری اطالعات

و در اجراي آن از روش "تحقيق موردي"پژوهش حاضر از نوع كاربردي است در راستای شناسایی و تدوین سازوکار ترویج فرهنگاستفاده شده است.

مطالعه نیز در کتابخانه مرکزی دو پرسشنامه طراحی شد. در پرسشنامه اول 1میزان الزام راهبردهای موثر بر برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه در مقیاس

مورد سنجش قرار می گیرد. این راهبردهای با توجه به مبانی نظری10تا پژوهش به شرح زیر انتخاب شدند؛ همه جانبه نگری؛ متنوع بودن؛ استمرار داشتن؛ ساختارمندبودن؛ نظام مند بودن و مشارکت با سایر سازمان های

همسو. در پرسشنامه دوم نیز به متغیرهای اجرایی برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه شامل مولفه های اصلی و فرعی توسط تیم پژوهشی و خبرگان امتیاز

داده می شود که بر اساس میانگین حاصله اولویت این متغیرها در راستای ارزیابی برنامه های فرهنگ مطالعه مشخص خواهد شد. مولفه های اجرایی بر

اساس متون و پژوهشهای مشابه شناسایی شد. نمایش داده می شود: 1مولفه های اصلی و مولفه های فرعی در شکل

. مولفه های اصلی و مولفه های فرعی ارزیابی اجرایی برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه1شکل

جامعه آماري پژوهش نظر به اهداف تحقیق و پاسخگویی به پرسشهای پژوهش، دو نوع جامعه آماری

شاخصتحقیق مورد توجه است. نظر به یافته های محققان با توجه به اینکه امانت تبیین کننده میزان مطالعه در جامعه است و می توان با ضریب اطمینان

خوبی با پایش شاخص امانت، سرانه مطالعه آزاد در جامعه را پیش بینی کرد برای پاسخگویی به پرسش وضعیت مطالعه کتب دینی، جامعه(1391)محبوب،

)دین و مذهب( می باشد که در بخشهای200تحقیق شامل کلیه کتابها در رده توسط1387 – 1393گردش کتاب و نوجوانان و جوانان در فاصله سالهای

اعضا به امانت گرفته شده اند. در راستای شناسایی و ایجاد سازوکار اجرایی برنامه های ترویجاز سوی دیگر،

فرهنگ مطالعه افرادی كه تا حد زيادي با حوزه فرهنگ مطالعه آشنايي)هم از نظر تجربي و هم نظري( داشته و از سوي ديگر شناخت كاملي از شرايط بومي

كتابخانه آستان قدس داشته باشند به عنوان خبرگان انتخاب شدند. با توجه به 10 استفاده شد. بنابراین، تعداد 1هدف تحقیق، از روش نمونه گیری هدفمند

نفر از جامعه تحقیق انتخاب شدند تا نظر خود را نسبت به الزام راهبردهای موثر بر برنامه ترویج فرهنگ مطالعه و متغیرهای اجرایی برنامه ها در این حوزه

ارائه نمایند.

ابزار گردآوری و روش تجزيه و تحليل اطالعات در این بررسی، با توجه به پرسش های پژوهش از ابزارهای متفاوتی نیز برای

گردآوری اطالعات استفاده شده است. در راستای بررسی وضعیت مطالعه کتب دینی از روش مشاهده غیرواکنشی استفاده شد. در این روش به جای

مشاهده مراجعان به کتابخانه، سابقه امانت کتاب ها در نرم افزار کتابخانه مورد

در نمونه گیری هدفمند، هدف، انتخاب نمونه ای که دقیقا معرف جامعه تعریف شده باشد نیست. بلکه قصدآن1است که از طریق افراد انتخاب شده درک عمیقی از موضوع مورد مطالعه حاصل گردد.

بررسی قرار می گیرد تا مشخص شود چه کتاب هایی بیش از سایر کتابها به (. در همین راستا، گزارش امانت و تمدید کتابها1384امانت رفته است )دیانی،

)دین و مذهب( در200در بخشهای گردش کتاب و جوانان و نوجوانان در رده از نرم افزار سیمرغ اخذ گردید. از سوی دیگر،1387- 1393فاصله زمانی

سالنامه آماری سازمان کتابخانه های آستان قدس رضوی نیز در راستای بررسی تعداد کل کتابهای امانت رفته در فاصله زمانی فوق الذکر مورد بررسی قرار گرفت تا مشخص شود میزان مطالعه کتب دینی چه نسبتی از کل مطالعه

کتاب ها توسط اعضای کتابخانه می باشد. از سوی دیگر، در راستای شناسایی و تدوین سازوکار ترویج فرهنگ مطالعه در

کتابخانه مرکزی دو پرسشنامه طراحی شد. در پرسشنامه اول میزان الزام مورد10 تا 1راهبردهای موثر بر برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه در مقیاس

سنجش قرار می گیرد. این راهبردهای با توجه به مبانی نظری پژوهش به شرحزیر انتخاب شدند:

(4( استمرار داشتن، 3( متنوع بودن، 2همه جانبه نگری، (1 ( مشارکت با سایر سازمان های6( نظام مند بودن و 5ساختارمندبودن،

همسو. در پرسشنامه دوم نیز به متغیرهای اجرایی برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه

شامل مولفه های اصلی و فرعی توسط تیم پژوهشی و خبرگان امتیاز داده می شود که بر اساس میانگین حاصله اولویت این متغیرها در راستای ارزیابی

برنامه های فرهنگ مطالعه مشخص خواهد شد. مولفه های اجرایی بر اساسمتون و پژوهشهای مشابه شناسایی شد.

داده هاي گردآوري شده در اين پژوهش با استفاده از آم$$ار توص$$یفی )ف$$راوانی،فراوانی نسبی، میانگین و انحراف معیار( تحلیل شدند.

تحلیل پرسشهای پژوهش در راستای هدف اصلی پژوهش؛ که شناسایی سازوکار ارتقای فرهن$$گ مطالع$$ه با اولویت منابع دینی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است، ب$$ه بررس$$ی وضعیت موجود مطالعه کتب دینی در جامعه پژوهش پرداخته می شود. از ای$$نرو در ادامه به دنبال پاسخگویی به این سوال پ$$ژوهش، ابت$$دا ت$$االر ه$$ای نوج$$وان و جوانان پسر و دختر و ن$$یز بخش ه$ای گ$ردش کت$$اب ب$$انوان و آقای$$ان مع$رفی و رمیزان امانت و عضوگیری آنها نشان داده می شود و در ادامه مطالعه دینی تاال

ها و بخش های مذکور، در گروه های سنی مختلف به تفصیل مورد بررسی قرارمی گیرند.

وض??عیت موج??ود مطالع??ه کتب دی??نی در کتابخان??ه مرک??زی آس??تان ق??دس.1رضوی چگونه است؟

. فراوانی نسبی مطالعه کتب دینی جامعه آماری پژوهش1جدول

مطالعه کتب دینی1387

1388

1389

1390

1391

1392

1393

%9%12%11%10%6%14جوانان و نوجوانان پسر

%8%9%13%11%11%10جوانان و نوجوانان دختر

%10%8%9%9%10%9گردش و امانت آقایان

%11%7%10%11%10%13گردش و امانت بانوان

در رده بن$$دی دی$$ویی هم$ه دانش$های بش$ری ب$$ه ده رده ی$$ا موض$وع کلی تقس$یم می شوند. یکی از این رده ها نیز به دین تعلق دارد. بنابراین مطالعه کتب دینی با

% منطقی به نظر می رسد. 10فراوانی نسبی

سازوکار ارتقای فرهنگ مطالعه در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.2به چه شکل است؟

ب$$راي پاس$$خگويي ب$$ه اين پرس$$ش دو پيش ني$$از ي$$ا دوگ$$ام ني$$از ب$$ود. گ$$ام اول شناسايي الزامات برنامه ترويج فرهنگ مطالعه و اجماع خبرگان نسبت به آنها و گام دوم شناسايي عوامل موثر در انتخاب برنامه موثر فرهن$$گ مطالع$$ه در س$$ه

( س$اختار و ن$یز3( فراين$دي و 2( نيروي انساني )مجريان و مخاطب$ان(، 1حوزه اتقاق نظر در مورد آنها بود.

گام اول؛ تعيين الزامات يك برنامه ترويج فرهنگ مطالعه در راستای اجرایی شدن برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه در کتابخان$$ه مرک$$زی آستان قدس رضوی، نظرات خبرگان سازمانی در رابطه با میزان توجه به الزام هر راهبرد کسب شد تا بنا بر میانگین نظرات ایشان مشخص شود اولویت توجه به راهبردهای نهادینه سازی فرهنگ مطالعه در برنامه پیش$$نهادی ب$$ه چ$$ه ترتی$$بی

باید باشد. نمایش داده می شود:1در ادامه، میانگین نظرات خبرگان در نمودار

راهبرد مشارکت با

سایر سازمان های

همسو

راهبرد نظام مند بودن

راهبرد ساختارمند

بودن

راهبرد استمرار داشتن

راهبرد متنوع بودن

راهبرد همه جانبه نگری

1-3010000

3-3010000

5-3010000

7-3010000

9-3010000

-9.50 3010000

-9.50 3010000

-9.33 3010000

-9.66 3010000 -8.66

3010000

-9.83 3010000

همانطور که مشاهده می شود، خبرگان معتقدن$$د ک$$ه ب$$االترین ال$$زام در برنام$$هپیشنهادی ترویج فرهنگ مطالعه باید توجه به راهبرد همه جانبه نگری آن است )

(. توجه به تمامی سطوح، یعنی الیه ارزشها و باورها، الیه قواعد و هنجارها83/9 ( از الی$$ه ه$$ای ارزش$$ی فرهن$$گ1391و الیه جلوه ه$$ا ک$$ه در پ$$ژوهش س$$االری )

مطالعه در ایران می باشند؛ از اهمیت بسیاری در برنامه تدوین ش$$ده برخ$$وردار بع$$د از راه$$برد هم$$ه66/9است. الزام راهبرد استمرار داشتن برنامه ب$$ا امتی$$از

جانبه نگری بایستی در ارزیابی برنامه های ت$$رویج فرهن$$گ مطالع$$ه م$$ورد توج$$ه قرار بگیرد. راهبرد نظام مند بودن و مشارکت با سایر س$$ازمان ه$$ای همس$$و ب$$ا

در رتبه سوم اهمیت در ارزی$$ابی برنام$$ه ه$$ای فرهن$$گ مطالع$$ه ق$$رار5/9امتیاز

. میانگین نظرات خبرگان در رابطه با میزان توجه به الزام راهبردهای نهادینه سازی فرهنگ1نمودار مطالعه در برنامه پیشنهادی

دارند و بعد از آنها به ترتیب راهبرد ساختار مند ب$$ودن و راه$$برد متن$$وع ب$$ودن ب$$ا در رتبه های بعدی اهمیت به لحاظ الزام قرار دارند. 66/8 و 33/9امتیازهای

بدین ترتیب، بنابر نظ$$ر خبرگ$$ان س$$ازمانی در ارزی$$ابی برنام$$ه پیش$$نهادی ت$$رویج فرهنگ مطالعه در ابتدا باید توجه به تمامی ج$$وانب موض$$وع و الی$$ه ه$$ای پدی$$ده مطالعه مورد ارزیابی قرار بگیرد. سپس استمرار آن و بعد آن مشخص شود ک$$ه اجرای این برنامه تا چه میزان همکاری های هدفمند سایر نهاده$$ا و س$$ازمان ه$$ا را می طلبد و اینکه آیا به تمامی عوامل خرد و کالن و رابط$$ه ه$$ای می$$ان آنه$$ا و وجود ساختار، تش$$کیالت اداری و مت$$ولی مش$$خص در در این ط$$رح توج$$ه ش$$ده است. در انتها نیز، توجه به تنوع برنامه و اینکه تا چه م$$یزان ق$$ابلیت جلب توج$$ه

افراد با سالیق مختلف را به همراه دارد بایستی مورد ارزیابی قرار بگیرد.

گام دوم؛ مولفه هاي اجرايي ارزيابي برنامه هاي ترويج فرهنگ مطالعه در این گام، الگوی پیشنهادی ترویج فرهنگ مطالعه در کتابخان$$ه مرک$زی، مولف$ه های موثر اجرایی ارزیابی برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه بر مبنای پژوهش ها و متون نظری شناسایی و در سه گروه ویژگی های نیروی انسانی، ویژگی ه$$ای فرایندی و ویژگی های ساختاری تقسیم بندی شد. در اين الگو مجموع امتي$$ازات

امتي$$از،100 است. خبرگ$$ان از مجم$$وع 100يك برنامه موثر و مطلوب برابر با ابتدا براي هر سه حوزه كلي امتيازي را منظور كردن$$د و امتي$$از ه$$ر ح$$وزه را ب$$ا توجه به اهميت هر عاملي كه زير مجموعه آن حوزه بود، تقسيم كردن$$د. ب$$ر اين اساس نظرات خبرگان سازمان در رابطه با میزان اول$$ویت و اهمیت ه$$ر ی$$ک از متغیرها در ارزیابی برنام$$ه ه$$ا اخ$$ذ گردی$$د و می$$انگین نظ$$رات ایش$$ان در ق$$الب

نمودارهای ذیل نمایش داده می شود. در گروه ویژگی های نیروی انسانی، دو قشر مجریان و مخاطبان مورد نظ$$ر می باشند. مجریان در اجرای برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه نقش کلیدی دارن$$د و میزان انگ$$یزه، مه$$ارت و تجرب$$ه و درک درس$$ت ایش$$ان از برنام$$ه، س$$ه وی$$ژگی اساسی است که تاثیر بسزایی در این راستا دارن$$د. در ادام$$ه، می$$انگین نظ$$رات

5-5خبرگان در رابطه با اولویت و اهمیت این سه متغیر در قالب نمودار شماره نمایش داده می شود:

درک درست از برنامه

مهارت و تجربه میزان انگیزه 1-3010000

3-3010000

5-3010000

7-3010000

9-3010000

-8301000

0

-8.60301000

0

-8.16301000

0

همانطور که مشاهده می شود، هر سه ویژگی میزان انگیزه، مهارت و تجرب$$ه و درک درست از برنامه از نظر خبرگان تقریبا در یک راستا قرار دارند، اما مهارت

از اولویت باالتری نسبت به دو وی$$ژگی دیگ$$ر برخ$$وردار اس$$ت.60/8و تجربه با این امر نشان می دهد که چنانچه ف$$ردی مه$$ارت و تجری$$ه ک$$افی در ام$$ر ت$$رویج فرهنگ مطالعه داشته باشد، یقینا انگیزه کافی برای اجرای برنامه های مرتبط با

. میانگین نظرات خبرگان در رابطه با ویژگی های نیروی انسانی )مجریان(2نمودار

نیز خواهد داشت و با توجه به تجربه و مهارتش در این حوزه س$$عی رااین حوزه خواهد کرد برنامه را از زوایای گوناگون بررس$$ی ک$$رده ت$$ا درک درس$$تی حاص$$ل

نموده و بتواند برنامه را به گونه ای تاثیرگذار اجرا نماید. قشر دیگری که در گروه نیروی انسانی مورد نظر هستند مخاطبان برنام$$ه ه$$ای ترویج فرهنگ مطالعه می باشند. توج$$ه ب$$ه وی$$ژگی ه$$ایی چ$$ون م$$یزان پ$$ذیرش ایشان، میزان مناسب بودن، در دسترس ب$$ودن، عض$$و کتابخان$$ه ب$$ودن و م$$یزان تاثیرپذیری ایشان از برنامه از جمل$$ه متغیره$$ایی اس$$ت ک$$ه بای$$د پیش از اج$$رای برنامه مورد بررسی ق$رار بگ$یرد ت$ا م$یزان م$وفقیت برنام$ه س$نجیده ش$ود. در ادامه، نظرات خبرگان در رابطه با میزان اهمیت و اولویت متغیرهای مرتب$$ط ب$$ا

شود: مخاطبان نمایش داده می

عضو بودن تاثیرپذیری از نتیجه

در دسترس بودن

میزان مناسب بودن

میزان پذیرش

0.00-3010000 0.50-3010000 1.00-3010000 1.50-3010000 2.00-3010000 2.50-3010000 3.00-3010000 3.50-3010000 4.00-3010000

-2.80 3010000

-2.10 3010000

-3.10 3010000

-3.60 3010000 -3.30

3010000

(،60/3همانطور که مشاهده می شود، از دیدگاه خبرگان میزان مناسب ب$$ودن ) ( از اهمیت10/3( و در دس$$ترس ب$$ودن ایش$$ان )30/3میزان پذیرش مخاطبان )

( ایشان از برنامه های10/2( و تاثیرپذیری )80/2بیشتری نسبت به عضو بودن ) ترویج فرهنگ مطالع$$ه دارد. ب$$ه نظ$$ر می رس$$د، چنانچ$$ه مخاطب$$ان متناس$$ب ب$$ا برنامه باشند و میزان پذیرش ایشان از برنامه و در دسترس بودن آنها در اجرای برنامه مدنظر قرار بگیرد، تاثیر مثبتی در نتیجه نیز خواهد داشت. عضو بودن نیز در این میان به لحاظ اهمیت در رتب$$ه چه$$ارم ق$$رار گرفت$$ه اس$$ت. هرچن$$د عض$$و بودن فرد به عنوان مخاطب می تواند در اجرای برنامه موثر باش$$د ولی مطمئن$$ا در رده پایین تری نسبت ب$$ه در دس$$ترس ب$$ودن ق$$رار خواه$$د داش$$ت. چ$$ه بس$$ا، افرادی بسیاری که عضو کتابخانه می باشند اما سالیان سال به کتابخانه مراجعه نمی کنن$$د. بن$$ابراین، این متغ$$یر نس$$بت ب$$ه س$$ایر متغیره$$ا از اهمیت کم$$تری

برخوردار است. مولفه دیگری که در ارزیابی برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه بای$$د م$$ورد توج$$ه قرار بگیرد فرایند اجرای برنامه است. فرایند اجرا در موفقیت و ع$$دم م$$وفقیت یک برنامه نقش قابل مالحظ$$ه ای دارد. برنام$$ه ای ک$$ه فراین$$د تعری$$ف ش$$ده ای دارد و از یک الگوی خاص پیروی کند، ساده و س$$ریع ن$$یز اج$را ش$$ود تاثیرپ$$ذیری بیشتری خواهد داشت. در ادامه میانگین نظرات خبرگان در رابطه ب$$ا متغیره$$ای

این مولفه نمایش داده می شود:

. میانگین نظرات خبرگان در رابطه با ویژگی های نیروی انسانی )مخاطبان(3نمودار

وجود الگوی عملی

وجود فرایند تعریف شده

سازمانی

سرعت اجرا سادگی اجرا 0-3010000 1-3010000 2-3010000 3-3010000 4-3010000 5-3010000 6-3010000 -4.50

3010000

-5.30 3010000 -4.50

3010000

-5.60 3010000

( و بع$$د از60/5همانطور که مشاهده می شود، خبرگان معتقدند سادگی اج$$را ) ( نقش بیشتری در موفقیت برنامه30/5آن وجود فرایند تعریف شده سازمانی )

( و س$$رعت اج$$را )50/4های ترویج فرهنگ مطالعه دارند. وجود الگ$$وی عملی ) ( و وجود فراین$$د60/5( نیز در اولویت بعدی قرار دارند. البته ساده بودن )50/4

( یقینا منجر ب$$ه تس$$ریع اج$$رای برنام$$ه ه$$ا خواهن$$د30/5تعریف شده سازمانی )شد.

افزون بر ویژگی های فرایندی، وی$$ژگی ه$$ای س$$اختاری ن$$یز در اج$$رای م$$وفقیت آمیز و اثربخش برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه تاثیر بسزایی دارند. همس$$ویی با ماموریتهای سازمانی از جمله متغیرهایی است ک$ه در این ح$وزه ب$ه آن توج$ه شده است. چنانچه برنامه ای در راستای اهداف و ماموریتهای س$$ازمان تعری$$ف شده باشد یقینا فرایند اجرای آن نیز ب$$ا توج$$ه ب$$ه پ$$ذیرش آن از س$$وی س$$ازمان ساده تر خواهد بود. اولویت سازمانی و آم$ادگی س$ازمانی ن$یز از جمل$ه وی$ژگی هایی هستند که در این حوزه بسیار تاثیرگذار می باشند. چنانچه برنام$$ه ای ج$$زء اولویت های سازمان باشد زیرساختهای اجرایی آن فراهم می باشد و یا اینکه به سادگی فراهم خواهد شد. افزون بر این، میزان بهره گیری از فناوری اطالع$$ات از جمله متغیرهایی است که در این رابطه به آن توجه ش$$ده اس$$ت و ب$$ه عن$$وان مهمترین ویژگی ساختاری مدنظر قرار گرفته است. پژوهشگران بسیاری به این مورد اشاره کرده اند که در عصر حاضر زیرساخت فناوری در اجرای اثربخش و موفقیت آمیز برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه نقش کلیدی دارد و س$$ازمان ه$$ا باید به آن توجه ویژه ای داشته باشند. بودجه کافی نیز متغ$$یر دیگ$$ری اس$$ت ک$$ه در اجرای سریع برنامه ه$$ا م$$وثر اس$$ت و مطمئن$$ا چناتچ$$ه برنام$$ه ای همس$$و ب$$ا ماموریتهای سازمان بوده و جزء اولویت های س$$ازمانی باش$$د بودج$ه ک$افی ن$$یز برای آن درنظر گرفته شده است. در ادامه، میانگین نظرات خبرگ$$ان در رابط$$ه

با اهمیت و اولویت متغیرهای مرتبط با این مولفه نمایش داده می شود:

. میانگین نظرات خبرگان در رابطه با ویژگی های فرایندی4نمودار

وجود بودجه کافی

آمادگی سازمانی

اولویت سازمانی

میزان بهره گیری از فناوری اطالعات

همسویی با ماموریتهای

سازمانی

0-3010000

2-3010000

4-3010000

6-3010000

8-3010000

10-3010000 -7.50 3010000 -7.00

3010000-7.60

3010000

-9.00 3010000

-8.80 3010000

همانطور که مش$$اهده می ش$$ود، از دی$$دگاه خبرگ$$ان ن$$یز م$$یزان به$$ره گ$$یری از ( در ارزیابی برنامه های پیشنهادی در راستای ترویج فرهن$$گ9فناوری اطالعات )

مطالع$$ه در ب$$االترین اول$$ویت ق$$رار دارد. بع$$د از آن همس$$ویی ب$$ا ماموریته$$ای( در رتب$$ه بع$$دی ق$$رار دارد و س$$ه متغ$$یر اول$$ویت س$$ازمانی )80/8س$$ازمانی )

( نیز به ت$$رتیب در رتب$$ه ه$$ای7( و آمادگی سازمانی)50/7(، بودجه کافی )60/7 بعدی اهمیت قرار دارن$$د. ب$$دین ت$$رتیب، می$$انگین نظ$$رات خبرگ$$ان در رابط$$ه ب$$ا متغیرهای اجرایی ارزیابی برنامه های پیشنهادی ترویج فرهنگ مطالعه نشان داد که میزان توجه و الزام به این متغیرها در هر سه مولف$$ه در س$$طح ب$$االیی ق$$رار دارد اما بعض$$ی متغیره$$ا در ه$$ر گ$$روه اهمیت بیش$$تری دارن$$د. مه$$ارت و تجرب$$ه مجریان مهم تر از دو ویژگی می باشد چرا که مه$ارت و تجرب$$ه منج$$ر ب$$ه ایج$$اد انگیزه و درک درست از برنامه نیز خواهد شد. مناسب بودن مخاطبان برای ه$$ر برنامه نیز از عضو بودن و تاثیرپذیری ایشان باید بیشتر مورد توجه باشد چرا ک$ه چنانچه مخاطبان مناسبی برای ی$ک برنام$ه درنظ$ر گرفت$ه ش$ود مطمئن$ا م$یزان پذیرش بیشتری داشته و برنامه اثربخش تر خواهد بود. اف$$زون ب$$ر این، س$$ادگی اجرای یک برنامه در رتبه اول اهمیت برای ارزیابی برنامه های پیش$$نهادی ت$$رویج فرهنگ مطالعه در مولفه ویژگی های فرایند شناخته ش$$د. این ام$$ر ح$$اکی از آن است که چنانچه فرایند اج$$رای ی$$ک برنام$$ه س$$اده باش$$د، آن برنام$$ه ب$$ا س$$رعت بیشتری نیز اجرا خواهد شد و در فرایندهای تعریف شده س$ازمانی ن$یز گنجان$ده می شود و اثربخشی و موفقیت آن تض$$مین می ش$$ود. ب$$ه لح$$اظ س$$اختاری ن$$یز نتایج میانگین نظرات خبرگ$ان در راس$$تای س$$ایر پ$$ژوهش ه$ای این ح$وزه ق$رار گرفت و توجه به زیرساخت فناوری اطالعات در اجرا و پیشبرد برنامه پیشنهادی

حائز باالترین میزان اهمیت است. در ادامه با توجه به ارزيابي تيم پژوهشي و خبرگان جدول نهايي ارزي$$ابي مولف$$ه هاي برنامه هاي فرهنگ مطالعه پيشنهاد مي شود. براي محاسبه س$$ريع و س$$اده ارزيابان برنامه هاي ترويج فرهنگ مطالعه، ميانگين هاي بدست آمده با توجه ب$$ه ميانگين نظرات خبرگان و تيم پژوهشي و امتياز باالسري آنها گ$$رد ش$$ده اس$$ت.

و امتیاز نهایی را نشان می دهد.1جدول

. ارزيابي مولفه ه$$اي م$وثر در برنام$ه ه$$اي ت$رويج فرهن$$گ مطالع$$ه از دي$دگاه پژوهش$$گران و2جدولخبرگان

. میانگین نظرات خبرگان در رابطه با ویژگی های ساختاری5نمودار

مي توان برنامه هاي پيشنهادي ترويج فرهنگ مطالع$$ه را پس2بر اساس جدول از دارا بودن الزامات راهبري م$$ورد س$$نجش ق$$رار داد. مالك س$$نجش از امتي$$از

است. 100حداكثري براي سنجش هر برنامه پيشنهادي به شكل زير بايد عمل شود:

ابتدا هر برنامه نسبت به مولفه ه$$اي ف$$رعي س$$نجيده مي ش$$ود. چنانچ$$ه امتي$$ازكسب شده از مجموع مولفه هاي فرعي برنامه پيشنهادي؛

1 باشد برنامه عالي محسوب مي شود، جزو اولويت هاي 100 تا 80بين قرار مي گيرد.

امتياز باشد، برنامه خوب شناخته مي ش$$ود و ج$$زو اول$$ويت79 تا 60بين قرار مي گيرد.2هاي

باش$$د، اين برنام$$ه متوس$$ط محس$$وب مي ش$$ود و ج$$زو59 ت$$ا 40بين قرار مي گيرد.3اولويتهاي

را كس$$ب كن$$د اين برنام$$ه40چنانچ$$ه برنام$$ه پيش$$نهادي امتي$$از كم$$تر از ضعيف تلقي شده و در اولويت قرار نمي گيرد.

یها

ه ف

ولم

ی

صلا

1ی

سانی ان

وری نی

های

گژوی

.2.

یگژوی

3

یها

ی گژوی

.

یختار

سا

1095/9.میزان بهره گیری از فناوری اطالعات3-2

860/78.اولویت سازمانی3-3

777.آمادگی سازمانی3-4

750/77. وجود بودجه کافی3-5

را كسب نكند، مي ت$$وان حس$$ب1در صورتي كه برنامه اي امتياز اولويت الگويي پيشنهادي معرفي شده در فصل ششم براي تقويت و رفع مع$$ايب

برنامه عمل كرد.

نتایج پژوهش در كتابخان$$ه مرك$$زي آس$$تان ق$$دس رض$$وي ب$$ه منظ$$ور ت$$رويج فرهن$$گ مطالع$$ه فعاليتهاي متعددي انجام شده است ام$$ا ت$$اكنون ب$$راي تع$$يين س$$ازوكارهاي الزم براي اين مسئوليت اجتماعي طرح جامعي تدوين نشده است. لذا در این راس$$تا انتظار جامعه و مسئوالن هنوز برآورده نشده اس$$ت. البت$$ه هم$$انطور ك$$ه اش$$اره شد يكسري فعاليت در راستای ارتقاي فرهنگ مطالع$$ه در اين كتابخان$$ه ص$$ورت گرفت$$ه ولي غالب$$ا اين فعاليته$$ا حس$$ب عالق$$ه كتاب$$داران و بخش$$هاي مختل$$ف ب$$ه صورت مقطعي و موردي بدون برنامه اي منسجم و هدفمند انجام ش$$ده اس$$ت. اين عملكرد و نگ$$رش ب$$ه مقول$$ه ت$$رويج فرهن$$گ مطالع$$ه ب$$ه نظ$$ر مي رس$$د در ارتقاي فرهنگ مطالعه مراجعان كتابخانه مرك$$زي نقش كم رنگي داش$$ته اس$$ت. بنابراين با توجه به رسالت خطير اين كتابخان$$ه ج$$ا دارد مطالع$$ه اي ج$$امع ب$$راي

تعيين سازوكاري الزم براي ترويج فرهنگ مطالعه انجام شود. نگاهی به آمار عضویت گروه های سنی جوانان و نوجوانان پسر و دختر در این

سالها نشان می دهد که گاهی عضویت ساالنه از یک نظم منطقی برخوردار است و گاهی به یکباره با یک سقوط و رشد منفی مواجه می شود )در سال

، گروه سنی جوانان و نوجوانان دختر(، در نتیجه آمار عضویت ساالنه1390 وضعیت رشد مطالعه کتب دینی را توجیه نمی کند. از طرفی نتایج پژوهش های

(؛ )مرکز ملی مطالعات و سنجش افکار1379(؛ )طالبان، 1375)آبروشن، ( نشان می دهد که توجه به1381( و )کاظمی و فرجی، 1379عمومی،

دینداری در این گروه سنی در وضعیت مطلوبی قرار دارد. از این رو می توان گفت که شاید رسانه های دیگر )همچون شبکه های اجتماعی(، وب سایت ها و ...در باالبردن سطح آگاهی جوانان و نوجوانان و نیز رفع نیازهای آنها نقش

ورود عالوه بر این فناوری اطالعات نیز مزید بر علت شده است وباداشته اند. به تغییر در روش های مطالعه منجر،به عرصه های مختلف زندگی انسان

گردیده است. از این رو کتابداران بایستی همگام با این تغییر ذائقه، با کمکفناوری، به نوآوریهایی نائل شوند.

پایین بودن سطح مطالعه دینی نوجوانان و جوانان نیز حاکی از کم کاری متولیان این امر در کتابخانه را نشان می دهد. این امر می تواند به عدم معرفی کتاب

های مناسب، عدم آموزش کتابشناسان ماهر، عدم برگزاری جلسات نقد و بررسی کتاب، نداشتن برنامه ای مدون و مستمر و به مسائلی از این دست

مربوط باشد. آمار مطالع$ه در بخش گ$ردش کت$اب آقای$ان و ب$انوان ن$یز از وض$عیت مطل$وبی برخوردار نمی باشد. این در حالی اس$$ت ک$$ه در چن$$د س$$ال اخ$$یر ش$$اهد ک$$اهش نسبی عض$$وگیری )ثبت ن$$ام( در این گ$روه از اعض$$اء ن$$یز هس$تیم. این در ح$الی

( ن$$یز1381مرک$$ز مطالع$$ات و س$$نجش افک$$ار عم$$ومی)است که نتایج پژوهش حاکی از پایین بودن وضعیت مطالعه کتاب های دینی دارد.

عدم وجود محیط هدایتگر در خانه، فقدان کتابخانه هایی مناسب و بالطبع کتابهای مناسب در مدارس و نیز نادیده گرفتن نیاز این قشر از جامعه در

کتابخانه های عمومی برای پاسخگویی به نیاز اطالعاتی آنها، و در نتیجه ترغیب این قشر به مطالعه کتاب و کتابهای دینی، می تواند از جمله موانع مطالعه کتب

از طرف دیگر اکثر دانش آموزان تنها برای کسبدینی در جامعه پژوهش باشد. نمره قبولی، از محیط کتابخانه برای مطالعه کتابها و جزوات خود استفاده می کنند، مطالعه آنها نه به قصد کسب اطالعات است و نه کسب لذت. این مطلب

، هاو؛2005در تحقیقات بسیاری از پژوهشگران چون )اگانرومبی و آدیو؛ ( نیز مورد تایید قرار گرفته و نشان داده است که1995، كريم و حسن؛ 2007

در اکثر کشورها تعداد خوانندگانی که مطالعه جزء کارهای عادی و روزمرهایشان است کم هستند و روز به روز در حال کاهش هستند.

آمار مطالعه کتب دینی با توجه به اولویت مجموعه سازی کتابخانه آستان ق$$دس : اساس$$نامه س$$ازمان( کم$$تر1رضوی، به تهیه و خریداری منابع اسالمی )پیوست

از حد انتظار است و در سالهای مورد بررس$$ی از ف$$راز و نش$$یب ن$$یز برخ$$وردار بوده است. عالوه بر این محققان این پ$$ژوهش ن$$یز ب$$ر این باورن$$د ک$$ه جریان$$ات اجتماعی و مذهبی )مثل مراسم مذهبی؛ اعیاد و سوگواریها( و ن$$یز رس$$انه ه$$ای گروهی در ترغیب به مطالعه کتب مذهبی سهم بسزایی دارند. گ$$واه این مطلب بخش همزمان سریال های مذهبی همزمان با مناسبت هایی است که خواسته و ناخواسته مردم را به مطالع$$ه ت$$رغیب و تش$$ویق می کنن$$د. از این رو ن$$امطلوب بودن وضعیت مطالعه، عدم برنامه ریزی مطالعه مفی$$د را در کتابخان$$ه از س$$وی

مدیران و کتابداران روشن می سازد. از این رو همانطور که قبال بدان اش$$اره ش$$د؛ آم$$ار منتش$$ر ش$$ده از س$$وی خان$$ه کتاب ایران حکایت از توجه وزارت ارش$$اد و مس$ئوالن مرب$$وط، ب$$ه انتش$ار کتب دینی و توجه به نقش آموزه های دینی در سبک زندگی فردی و اجتم$$اعی م$$ردم دارد. توجه کتابخانه آستان قدس رضوی به تهیه و خرید منابع دینی از ی$$ک س$$و و توجه مسئوالن در تولید انتشار کتب دی$$نی از س$$وی دیگ$$ر، ب$$ه اف$$زایش مطالع$$ه کتب دینی منجر نگردیده و همانطور ک$$ه مالحظ$$ه می گ$$ردد، متاس$$فانه بعض$$ا از رش$$دی راک$$د و منفی برخ$$وردار اس$$ت. این ام$$ر می توان$$د دالی$$ل زیربن$$ایی و

فرهنگی بسیاری داشته باشد که نیاز به مطالعه در این زمینه را می طلبد. اما نکته حائز اهمیت دیگر در رابطه با مطالعه و کتابخوانی، سیاست های

آموزش عالی و مطالبات جامعه از کتابخانه های عمومی است. معموال ما در تمام فصل های سال آزمون های جامع کشوری داریم و این رویه در تمام

کتابخانه ها باعث فشارهای مراجعه کننده به کتابخانه و تبدیل کتابخانه به قرائت خانه شده است. هر چند کتابخانه ها به دنبال نیازهای اطالعاتی متنوع

مراجعانند؛ اما در حال حاضر این سیاست باعث شده است که قسمت اعظم نیاز مراجعه کننده، تخصیص فضای مطالعه باشد و به ناچار کتابخانه ها با این نیاز مراجعه کننده همسو شده اند. در نتیجه با وجود منابع اطالعاتی فراوان

مراجعان به دنبال نیاز اطالعاتی خود و تنها استفاده از فضای مطالعه هستند. از طرف دیگر، در اطراف کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی مراکز اسالمی

فراوانی وجود دارد که همگی از منابع غنی اسالمی برخوردارند و به ندرت مراجعان این مراکز به کتابخانه مرکزی مراجعه می کنند. مگر اینکه پژوهشی بین رشته ای داشته باشند یا استفاده از فضای مطالعه و خدمات جانبی آن در

اولویت استفاده آنها باشد.

در رابطه با سازوکار ارتقای فرهنگ مطالع$$ه مرحل$$ه اج$$رای برنام$$ه ه$$ا و پی$$اده سازی آنها به مراتب دشوارتر از تدوین برنامه است. امروزه، بیشتر از آنچ$$ه ب$$ه اجرا توجه شود به تدوین برنامه توجه می شود و بدین ترتیب بسیاری از برنام$$ه ها روی کاغذ باقی می مانند و اجرا نمی شوند. بر اساس مطالعات متعدد که در این ح$$وزه انج$$ام ش$$ده اس$$ت یکی از دالی$$ل این ع$$دم م$$وفقیت فق$$دان الگ$$و و

نداشتن دید جامع به اجرایی شدن برنامه های راهبردی بوده است. در ادامه، الگوی پیشنهادی سازوکار ترویج فرهن$$گ مطالع$$ه ک$$ه در واق$$ع حاص$$ل نتایج پژوهش می باشد، در سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرک$$ز اس$$ناد آس$$تان

قدس رضوی نمایش داده می شود:

در ش$$کل گ$$یری الگ$$وی پیش$$نهادی مطالع$$ات نظ$$ری ب$$ه عن$$وان پش$$توانه علمی همواره مدنظر بوده است و در آن از نظریات و راهبردهای مطالع$$ه م$$ورد نظ$$ر تیم پژوهشی و خبرگان و همچ$نین م$اهیت برنام$ه ه$ای ت$رویج فرهن$گ مطالع$ه استفاده شده است و ویژگی بارز آن این است که برنامه پیشنهادی باره$$ا م$$ورد

ارزیابی و بازخورد قرار می گیرد. همانطور که مشاهده می ش$$ود، در راس$$تای الگ$$وی پیش$$نهادی س$$ازوکار ت$$رویج فرهنگ مطالعه در سازمان کتابخانه ها، م$$وزه ه$$ا و مرک$$ز اس$$ناد آس$$تان ق$$دس رضوی تالش شده است تا به گونه ای طرح ها و برنامه های پیش$$نهادی ارزی$$ابی

. الگوی پیشنهادی اجرای برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه در سازمان کتابخانه ها،2شکل شماره موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

شوند تا قابلیت اجرایی بودن آنها به طور کامل و دقیق بررسی و مشخص ش$$ودتا بتواند به صورت هدفمند اجرا شده، استمرار داشته و اثربخش باشد.

طرح پیشنهادی در زمینیه ترویج فرهنگ مطالعه از سوی پیشنهاد دهنده به واح$$د توسعه فرهنگ مطالعه ارجاع شده و در این واحد به ط$$ور کام$$ل م$$ورد ارزی$$ابی قرار می گیرد. ط$$رح مربوط$$ه در ابت$$دا ب$$ا توج$$ه ب$$ه راهبرده$$ای ت$$رویج فرهن$$گ مطالعه مورد ارزیابی قرار می گیرد و با توجه ب$$ه اول$$ویت راهبرده$$ا امتی$$از داده می شود و چنانچه به ترتیب اولویت شامل راهبرده$ای م$ذکور باش$د ب$ه مرحل$ه بعد فرستاده می شود در غیر اینص$ورت در رابط$ه ب$ا آن تص$میم گ$یری ش$ده و چنانچه قابلیت اصالح داشته باشد به فرد پیشنهاددهنده عودت داده می شود و یا اینک$$ه بایگ$$انی می ش$$ود. در مرحل$$ه بع$$دی ط$$رح مربوط$$ه از لح$$اظ متغیره$$ای اجرایی مورد ارزیابی قرار می گیرد، ویژگی ه$$ای مجری$$ان و مخاطب$$ان، وی$$ژگی های فرایندی و ویژگی های ساختاری به ش$$کلی دقی$$ق بررس$$ی ش$$ده و ارزی$$ابی می شود تا قابلیت اجرای آن مشخص شود چنانچه امتیاز الزم را کس$$ب کن$$د ب$$ه عنوان طرح اجرایی شناخته شده و به مرحله بعدی برای اجرا ارس$$ال می ش$$ود و درغیراینصورت برای اصالح به فرد پیشنهاددهنده ع$$ودت داده می ش$$ود. نت$$ایج پژوهش در رابطه با می$$انگین نظ$$رات خبرگ$$ان در رابط$$ه ب$$ا متغیره$$ای اج$$رایی ارزیابی برنامه های پیشنهادی ترویج فرهنگ مطالعه نشان داد که میزان توج$$ه و الزام به این متغیرها در هر س$$ه مولف$$ه در س$$طح ب$$االیی ق$$رار دارد ام$$ا بعض$$ی متغیرها در هر گروه اهمیت بیشتری دارند. مهارت و تجرب$$ه مجری$$ان مهم ت$$ر از دو ویژگی می باشد چرا که مهارت و تجربه منجر به ایجاد انگیزه و درک درس$ت از برنامه نیز منجرخواهد شد. مناسب ب$$ودن مخاطب$$ان ب$$رای ه$$ر برنام$$ه ن$$یز از عضو بودن و تاثیرپذیری ایشان بای$$د بیش$$تر م$$ورد توج$$ه باش$$د چ$$را ک$$ه چنانچ$$ه مخاطبان مناسبی برای یک برنامه درنظ$$ر گرفت$$ه ش$$ود مطمئن$$ا م$$یزان پ$$ذیرش بیشتری داشته و برنامه اثربخش تر خواهد بود. اف$$زون ب$$ر این، س$$ادگی اج$$رای یک برنامه در رتبه اول اهمیت برای ارزیابی برنامه های پیشنهادی ترویج فرهن$$گ مطالعه در مولفه ویژگی های فرایند شناخته شد. این امر حاکی از آن است ک$$ه چنانچه فرایند اجرا یک برنامه ساده باشد، آن برنامه با سرعت بیشتری نیز اجرا خواه$$د ش$$د و در فراین$$دهای تعری$$ف ش$$ده س$$ازمانی ن$$یز گنجان$$ده می ش$$ود و اثربخشی و موفقیت آن تضمین می شود. به لحاظ ساختاری ن$$یز نت$$ایج می$$انگین نظرات خبرگان در راستای سایر پژوهش های این حوزه قرار گرفت و توج$$ه ب$$ه زیرساخت فناوری اطالعات در اجرا و پیش$$برد برنام$$ه پیش$$نهادی ح$$ائز ب$$االترین

میزان اهمیت است.

منابع:�ت(. 1376 )غف$$ور اماني،.1 رون$$د در تأثيرمطالع$$ه و كتابخان$$ه و كت$$اب اهمي

)7كتابخان$$ه، پيام فصلنامه. قرآن و اسالم ديدگاه از جامعه تكامل 4)، 5-13.

(.بررس$$ي م$$يزان مطالع$$ه و1380جوکار، عبدالرسول؛ ک$$رمي، باباج$$ان ).2 کت$$$ابخواني فرزن$$$دان ش$$$اهد ش$$$يرازي در م$$$دارس متوس$$$طه ش$$$اهد و دانش$$گاههاي دول$$تي ش$$يراز و ارائ$$ه راهکاره$$اي مناس$$ب در تق$$ويت آن.

.44-35(، 36 )9دانشور. دوماهنامه علمي- پژوهشي دانشگاه شاه،

(. عوام$ل ش$ناختي م$ؤثر ب$ر س$اختار1378حاجي ميررحيمي، سيد داود ).3.46-22(،33 و32نابهنجار كتابخواني. كتابداري، )

(. بررسي راهکارهايي عملي به1389حكيمي، رضا؛ طبسي، محمد علي ).4 منظور فع�ال ش$$دن کتابخانه ه$$اي م$$دارس ش$$هرزاهدان و توس$$عه فرهن$$گ

.132-111(.1 )13مطالعه . فصلنامه کتابداري و اطالع رساني، (. بررسي نقش كتابخانههاي م$$دارس ابت$$دايي1375داورپناه، محمد رضا ).5

)6در تقويت آموزش و ايجاد عادت مطالعه . فصلنامه پي$$ام كتابخان$$ه، 2) 14-20.

(. سير ايجاد انگيزه فرهنگ مطالعه . مجل$$ه فرهن$$گ1384رحماني، بتول ).6آموزش: فصلنامه اطالع رساني، آموزشي، پژوهش$$ي، تحليلي و خ$$بري، )

2 ،)27-28. در دانشگاه نقش(. 1386 )غالمحسين دوست، رحیمي عباس؛ رضوي،.7

روان فصلنامه. دانشجويان ديدگاه از کتاب مطالعه ميزان افزايش.71-49 ،(7 )2. بهار تربيتي، علوم و شناسي

(. واکاوی و تبیین عوامل عم$ده م$وثر ب$ر فرهن$گ1391ساالری، محمود ).8 مطالعه در ایران و ارائه مدلی مناسب برای توسعه آن. پایان نامه دک$$تری علوم کتابداری و اطالع رسانی. دانشگاه فردوسی مشهد. دانشکده عل$$وم

ترتبیتی و روانشناسی. (. بررسي نقش آموزش و پرورش و مدارس در1376سامانيان، مصيب ).9

آم$$وزش و ت$$رويج مطالع$$ه و كت$$ابخواني بين دانشآموزان. فص$$لنامه پي$$ام.39-34(،4 )7كتابخانه،

(. راهه$$اي گ$$رايش و اف$$زايش م$$يزان مطالع$$ه در1379ص$$افي، قاس$$م ).10.29-23(، 35كتابخانههاي عمومي. كتابداري، )

(. بررس$$ي راهكاره$$اي عملي ب$$راي عالقهمن$$د1381عظيمي، سيد عزيز ).11 س$$اختن دانشآموزان و معلم$$ان ب$$ه مطالع$$ه و تحقي$$ق از دي$$دگاه آن$$ان در شهرس$$تان نج$$ف آب$$اد. تحقيق$$ات اداره ك$$ل آم$$وزش و پ$$رورش اس$$تان

اصفهان.کي$$اني خوزس$$تاني، حس$$ن؛ رض$$ائي ش$$ريف آب$$ادي، س$$عيد؛ س$$ام، ش$$هال ).12

(. بررسي وضعیت مطالع$$ه زن$$ان ش$$اغل و خان$$ه دار ش$$هر ش$$يراز.1389. 150-133(، 1 )13فصلنامه کتابداري و اطالع رساني،

(. بررسي ميزان عالقه به مطالعه در دوران كودكي1375مدني، خديجه ).13 و نقش آن در عادت به مطالعه مي$$ان دانش$$جويان دانش$$گاهاي مس$$تقر در ته$$ران. پاي$$ان نام$$ه كارشناس$$ي ارش$$د عل$$وم كتاب$$داري و اطالع رس$$اني،

دانشكده علوم تربيتي دانشگاه تهران، ايران. (. اص$$الح نظ$$ام اطالع رس$$اني ي$$ا ت$$رويج1373منتص$$ب مج$$ابي، حس$$ن ).14

فرهن$$گ مطالع$$ه و تحقي$$ق. اطالع رس$$اني. وي$$ژه نام$$ه نخس$$تين س$$مينار.44-41(، 1 )11بررسي نقش اطالع رساني در تحقيق و توسعه،

(. بررس$$ي عوام$$ل م$$ؤثر ب$$ر م$$يزان مطالع$$ه و1374نخ$$ودچي، ج$$واد ).15 كت$$ابخواني در دبيرس$$تهاي ت$$بريز. ش$$وراي تحقيق$$ات اداره ك$$ل آم$$وزش و

پرورش استان آذربايجان شرقي.

(. بررس$$ي م$$يزان مطالع$$ه و1378نيكنام، مهرداد؛ رئيس دانايي، اقدس ).16 كتابخواني در فرزندان شاهد مقاطع تحصيلي راهنمايي و متوسطه و ارايه

.81-57 )پيش شماره(،1راهكارهاي مناسب تقويت آن. شهود، (. مطالع$$$ه غيردرس$$$ي دانشآموزان دوره1380يوس$$$في، ابوالفض$$$ل ).17

.88-65(، 3 )4متوسطه استان قم. كتابداري و اطالع رساني،

1. Bird, A., and Tedd, L. A. (2004). Reader development and ICT: an overview of projects in Welsh public libraries. Journal of Librarianship and Information Science, 36(4), 159-174.

2. Bosman, R., Glover, J., and Prince, M. (2008). Growing Adult Readers: Promoting Leisure Reading in Academic Libraries. Urban Library Journal, 15 (1).

3. Chizwina , S. R. (2011). An exploratory investigation into the status of reading promotion projects in South Africa (Master dissertation). Retrieved: http://upetd.up.ac.za/thesis/submitted/etd-03012012-133359/unrestricted/dissertation.pdf

4. Elliott, J. (2007). Academic Libraries and Extracurricular Reading Promotion. Reference & User Services Quarterly, 46(3), 34-43.

5. Gill, L. (2006). The impact of Framework for the Future on the promotion of reading to adults in Sheffield Public Libraries (Master dissertation). Retrieved: http://dagda.shef.ac.uk/dispub/dissertations/2005-06/External/Gill_Lucy_MALib.pdf

6. Gladwin, R., and Goulding, A. (2012). Recreational reading in university libraries in the United Kingdom. New Review of Academic Librarianship, 18(2), 140-164

7. Glashoff, I. (1993). From Reading promotion to media literacy–public library services for children and young people. INTAMEL metro: giving the global view, 28: 330-332.

8. Godwin, C. (2011). The relationship among participative management style, strategy implementation success, and financial performance in the foodservice industry. International Journal of Contemporary Hospitality management, 23 (6), 719-738.

9. Goulding, A. (2002). Public Libraries and Reading. Journal of Librarianship and Information Science, 34 (1), 1-3.

10. lgwesi, U., Chimah, J.N., and Nwachukwu, V. N. (2012). The Use of ICTs and Audiovisual Resources in Developing Children’s Reading Habits in Nigeria. Library Philosophy and Practice (e-journal). Retrieved:

http://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2074&context=libphilprac 11. Laksmi (2007).The Effectiveness of Reading Habit Promotion in Public Libraries of DKI Jakarta

Province ICOLIS 2007, Kuala Lumpur: LISU, FCSIT. 165-172. Retrieved:http://staff.ui.ac.id/internal/079103002/publikasi/17INA_Laksmi1_OK1-promotion.pdf

12. Mei, Y. (2011). A survey Study of Reading Promotion of Academic Libraries in Guangzhou. Journal of the Library Science Society of Sichuan, 06. Retrieved: http://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTOTAL-TUSH201106023.htm

13. Merlo Vega, J. A. (2006). School libraries: information literacy and reading promotion initiatives in Spain. Retrieved: http://www.mendeley.com/catalog/school-libraries-information-literacy-reading-promotion-initiatives-spain/

14. Nabuyanda, M. M. (2011). Factors Inhibiting Promotion of a Reading Culture: A Study of Basic School Libraries in Lusaka (Master dissertation). Retrieved: http://dspace.unza.zm:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/783/Nabuyanda.PDF?sequence=1

15. Pei-zhi, L. (2007). A Survey of Reading Promotion Activities of Public Libraries in Guangzhou and Hong Kong. Journal of the Graduates Sun Yat-Sen University(Social Sciences),02. Retrieved:

http://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTOTAL-YJSA200702011.htm 16. Phillip, A. (1991). The Reading Habit: A Missing Link Between Literacy and Libraries.

Retrieved: www.pngbuai.com/000general/libraries/literacy-services/READRAB.pdf 17. Shuhua, Z. (2008). Public Libraries and the Promotion of Children's Reading. Library

Development, 10. Retrieved: http://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTOTAL-TSGJ200810021.htm 18. Shu-man, Y. (2007). The Construction of Children's Libraries And the Promotion of Children's

Reading. Journal of Hunan University of Science and Engineering, 04. Retrieved: http://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTOTAL-JMLK200704056.htm