บทท ๔

วเคราะหกระบวนการของสงขารทนาไปสการบรรลธรรม

ในบทนจะไดศกษาเกยวกบกระบวนการทางานของสงขารในขนธ ๕ ทเปนอกศลและ

กศล จากนนจะไดศกษากระบวนการทางานของเจตสกตามแนวคดฝายอภธรรมดวยเพอทราบความ

เหมอนกนและความแตกตางกน ในหวขอสดทายจะไดศกษากระบวนการทางานของสงขารในการ

บรรลธรรมระดบของฌานและระดบของญาณตามลาดบ

๔.๑ กระบวนการทางานของสงขารในขนธ ๕

กระบวนการทางานรวมกนของสงขารในขนธ ๕ มท งท เ ปนอกศลและกศล

กระบวนการทางานรวมกนของสงขารฝายอกศลเปนสงทจะตองละเพราะมผลในทางลบนามาซง

ความทกขแกผทา กระบวนการทางานรวมกนของสงขารฝายกศลเปนสงทจะตองพฒนาใหเจรญ

ยงขนในจตใจเพราะมผลในทางบวกนามาซงความสขแกผทาทงสขในระดบโลกยะจนถงระดบ

โลกตตระ เพอความเขาใจกระบวนการทางานของสงขารหรอเจตสกชดเจนขนจะไดนาเอาตาราง

แสดงการจาแนกเจตสก ๕๐ อยาง ตามคมภรอภธมมตถสงคหะมาประกอบคาอธบาย ดงน

๙๘

ตารางท ๒: ตารางแสดงการจาแนกเจตสก ๕๐ ตามคมภรอภธมมตถสงคหะ

อญญสมานเจตสก ๑๑ อกศลเจตสก ๑๔ โสภณเจตสก ๒๕

ผสสะ

เจตนา

เอกคคตา

ชวตนทรย

มนสการ

วตก

วจาร

อธโมกข

วรยะ

ปต

ฉนทะ

โมหะ

อหรกะ

อโนต-

ตปปะ

อทธจจะ

โลภะ

ทฏฐ

มานะ

โทสะ

อสสา

มจฉรยะ

กกกจจะ

ถนะ

มทธะ

วจกจฉา สทธา, สต, หร

โอตตปปะ

อโลภะ

อโทสะ

ตตรมชฌตตตา

กายปสสทธ

จตตปสสทธ

กายลหตา

จตตลหตา

กายมทตา

จตตมทตา

กายกมมญญตา

จตตกมมญญตา

กายปาคญญตา

จตตปาคญญตา

กายชกตา

จตตชกตา

สมมาวาจา

สมมา-

กมมนตะ

สมมา-

อาชวะ

กรณา

มทตา

ปญญา

๔.๑.๑ กระบวนการทางานรวมกนของสงขารฝายกศล

กระบวนการทางานรวมกนของสงขารฝายกศลจะเรมตนทผสสะ ซงเปนสอกลางระหวาง

อายตนะภายใน คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ กบอายตนะภายนอก หรออารมณภายนอก ไดแก รป

เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ มนษยจะถอผดหรอถกขนอยกบผสสะทเขาไดรบนนเอง ดง

พระพทธพจนในพรหมชาลสตรวา “ภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณเหลานน พวกทมวาทะ

วาเทยง บญญตอตตาและโลกวาเทยง ดวยมลเหต ๔ อยาง ขอนนเพราะผสสะเปนเหต”๑ สวน

อายตนะเปนเหตเกดและเปนเหตดบของผสสะ หมายความวาเมออายตนะภายใน กบอายตนะ

ภายนอกมากระทบกน ขณะมผสสะถาสตเกดมารทนอารมณกจะสงผลใหเกดสงขารอนๆ ทเปน

๑ ท.ส. (ไทย) ๙/๑๑๘-๑๔๓/๔๑-๔๔.

สพพ

จตตส

าธาร

ณะ

๕

ปกณ

ณกะ

๖

โมห

ะ ๔

โลภะ

๓

โทสะ

๔

ถ

นะ

๒

วจกจ

ฉา

โสภณ

สาธา

รณะ

๑๙

วรต

๓

อปป

มญญ

า ๒

ปญ

ญา

๙๙

กศลตามมา ซงตามหลกอภธรรม สตจะเกดได ตองมโยนโสมนสการในขณะทเกดโวฏฐพพนจตใน

จต ๑๗ ขณะ1

๒

พทธทาสภกข อธบายกระบวนการทางานรวมกนของสงขารเรมตนทผสสะเหมอนกน

ทานแสดงทศนะวา ใหทาความเขาใจเรองอายตนะขางในและขางนอกทมาพบกนททาใหเกดจกข

วญญาณ ทเปนเหตใหเกดสงทงหลายทงปวงในสากลจกรวาล ทงฝายนามธรรมและฝายรปธรรม2

๓

จากคาอธบายดงกลาวมานจะเหนวา สงขาร คอผสสะ มบทบาทสาคญในการทางาน

รวมกนของสงขารในขนธ ๕ มนษยจะมพฤตกรรมดหรอชวมความถอถกหรอผดขนอยกบผสสะท

เขาไดรบมาครงแรกน กระบวนการทางานรวมกนของสงขารฝายกศลนกเชนเดยวกน ผสสะ ทา

หนาทเปนสอกลางใหแดนรบรของมนษยเรมทางานคอใหอายตนะภายใน ไดแก ตา ห จมก ลน กาย

ใจ กระทบกบ อายตนะภายนอกหรออารมณภายนอก ไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ

ธรรมารมณ แลวเปนเหตเปนปจจยใหสงขารตวอนเกดขนตามลาดบ

ยกตวอยางผสสะทเกดขนทางตา เชน เรองของมฏฐกณฑล ความยอของเรองมวา มฏฐกณฑล

เปนบตรของพราหมณเศรษฐ เมอมฏฐกณฑลโตเปนหนม อยตอมาไดปวยดวยโรคบางอยางนอน

รกษาตวอยทบาน เพราะพอไมพาไปหาหมอกลวจะเสยทรพยสน และนาลกชายมานอนอยระเบยง

บานเกรงวาถาใหลกนอนอยภายในหองในบานคนทมาเยยมอาการปวยของลกชายจะเหนสมบต

ของตน อยตอมาวนมฏฐกณฑลไปปรากฏคอพระญาณของพระสมมาสมพทธเจา พระองคทรง

ใครครวญดรเรองราวโดยตลอดแลวจงเสดจไปโปรดมฏฐกณฑล พอมฏฐกณฑลเหนพระรศมท

แผซานออกพระสรระของพระพทธองคกหนมาดเหนพระพทธเจาแลวเกดความเลอมใส อยากจะยก

มอไหวแตยกไมไหวไดแตยกศรษะขนแลวนอมลงถวายความเคารพพระศาสดา จากนนกสนใจไป

เกดเปนเทพบตรอยบนสวรรค3 ๔

๒ จต ๑๗ ขณะ ไดแก ภวงคจต ๓ ขณะจต คอ อตตภวงค ภวงคคจลนะ ภวงคคปจเฉทะ ปญจทวาร

วชชนะ ๑ ขณะจต มโนทวาราวชชนะ ๑ ขณะจต ทวปญจวญญาณ ๑ ขณะจต สมปฏจฉนะ ๑ ขณะจต สนตรณะ

๑ ขณะจต โวฏฐพพนะ ๑ ขณะจต ชวนะ ๗ ขณะจต ตทารมมณะ ๒ ขณะจต ดรายละเอยดเพมเตมในหนา ๑๐๒-

๑๐๓ และ ๑๑๐. ๓ พทธทาสภกข, ปรมตถสภาวธรรม, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพรงแสงการพมพ,

๒๕๓๐), หนา ๒๕๘-๒๖๐. ๔ ดรายละเอยดใน ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๑๖.

๑๐๐

จากตวอยางนจะเหนวา เมอผสสะรบเอาอารมณทางตา ดวยการเหนพระพระพทธเจา

แลวทาให ปสาทะ ความเลอมใส เกดขน ปต ความอมเอบใจ เกดขน กายปสสทธ จตตปสสทธ4

๕ ก

เกดตามมา ทาใหมฏฐกณฑลสนใจดวยอาการสงบ จตของมฏฐกณฑลถกสงขารฝายกศลปรงแตง

จงทาใหคดด คอเลอมใสในพระพทธเจา เมอคดดยอมทาดตามมา คอยกศรษะขนทาความเคารพ

แลวเปนเหตเปนปจจยใหมฏฐกณฑลไปเกดเปนเทพบตรบนสวรรค จะเหนวา ความดสงใหไดผลด

อกตวอยางหนง ผสสะทเกดขนทางตา เชน นาย ก. เหนคนชราเดนขามถนนดวยอาการ

งมงามทงซวนเซจะลม เลยเขาไปชวยพยงจนขามถนนสาเรจ ขณะนนสงขารเรมทางานตอนทตา

เหนคนชรา เกดผสสะทางตาหรอจกขวญญาณกบรปทมองเหน สญญา และวญญาณ ทางานรวมกน

เกดขนตอนทรวาเปนคนชราเดนขามถนน เมอเกดความสงสารอยากชวยเหลอ เปนเมตตา ทางาน

รวมกนกบ กรณา ขณะกาลงประคองคนชราขามถนนดวยความระมดระวงนน เปนการทางานของ

สตซงมาพรอมกศลเจตสกทเกดรวมกบกศลจตทกดวง เมอไดชวยเหลอคนอนกเกด ปต ความเอบ

อมใจ สขเวทนา มความสขใจ วรยะ ฉนทะ กประคบประคองสนบสนนสงขารอน ๆ อยอยาง

ใกลชด

จากตวอยางนจะเหนวา สงขารฝายกศลไดทางานรวมกนเพราะผสสะรบมาดจงทาให

สงขารฝายกศลเกดข นปรงแตงไปในทางทด ทาใหเกดพฤตกรรมท เปนบญตามมา จดเปน

ปญญาภสงขาร ในสงขาร ๓ คอ ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร และอเนญชาภสงขาร จดเปน

กายสงขาร ในสงขาร ๓ คอ กายสงขาร วจสงขาร และจตตสงขาร

๔.๑.๒ กระบวนการทางานรวมกนของสงขารฝายอกศล

กระบวนการทางานของสงขารฝายอกศล เรมขนทผสสะเหมอนกนแตจะตางกนตรงท

อารมณทมากระทบ ยกตวอยางผสสะทเกดทางตา เชน นาย ก. เหนกระเปาเงนของคนอนวางอย

ซงเจาของกระเปาไมอยหรอเผลอ นาย ก. เกดความโลภขนมาคดอยากไดกระเปาของเขา แลวก

ขโมยเอากระเปานนไปสาเรจ

ตามแนวคดฝายอภธรรม ขณะทนาย ก. คดอยนนเมอผสสะเจตสกทางานรบอารมณ

ในขณะเกดโวฏฐพพนจต ไมมโยนโสมนสการ คอเกดอโยนโสมนสการ สตจงไมเกด อกศลเจตสก

๕ ตามหลกอภธรรม เจตสกทเกดขนพรอมกบเจตสกแตละดวงมจานวนมาก เชน เจตสกทเกดขน

พรอมกบปตมจานวน ๔๖ ดวง เจตสกทเกดขนพรอมกบสทธามจานวน ๓๗ ดวง เปนตน ดรายละเอยดเพมเตม

ใน พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, หลกสตรปญหาและเฉลย ในชน จฬอาภธรรมกตร – โท, พมพครงท ๘,

(กรงเทพมหานคร : หจก. ทพยวสทธ, มปป.), หนา ๓๒-๓๓.

๑๐๑

จงไดโอกาสเกด ทาใหชวนจตทเกดตามมาเปนอกศลชวนจต คอจตทประกอบดวยอกศลเจตสกหรอ

สงขารฝายอกศลซงในทนคอกลมโลภะพรอมโมหะ(อวชชา) เกดขน

สวนในการทางานรวมกนของสงขารทเกดขนจากผสสะทางอารมณอนมเสยงเปนตน และ

มสงขารฝายอกศลอนเปนหวหนามโทสะ เปนตน จะเหนไดจากตวอยางเรองบรพกรรมของพระ

จกขปาลเถระ เนอความยอวา ในอดตกาล พระจกขบาลเถระ เปนหมอเทยวรกษาคนไขในบานและ

นคมตางๆ วนหนงไดเหนหญงเปนโรคเกยวกบสายตาคนหนง เขาจงประกอบยาหยอดตาใหนาง

และมขอสญญากนวา ถาตาหายมองเหนตามปกต นางและลกสาวจะยอมเปนทาสของหมอ พอตา

นางมองเหนตามปกตแลว นางไมอยากจะเปนทาสของหมอเพราะเกรงวาหมอจะเรยกเขาและลก

สาวดวยคาต า ไมสภาพเหมอนเดม จงแกลงพดวา ตาของนางอาการหนกกวาเดม หมอกรวานางพด

โกหกเพอจะไมตองใหคาจางทสญญาไว จงประกอบยาพษมาใหนางหยอดตา คราวนพอนางหยอด

ตา ตาของนากบอดสนท5

๖

จากตวอยางนจะเหนกระบวนทางานของสงขารฝายอกศลของหมอ และหญงตาบอดดงน

เมอผสสะของหมอรบเอาอารมณผานทางห วาตาอาการหนกกวาเดม โทสะเกดขน พยาบาท ความ

อาฆาต และวหงสา ความเบยดเบยน กเกดตามมา จากนนอหรกะ ความไมละอายตอบาป อโนตตปปะ

ความไมเกรงกลวตอบาป กเกดขน โดยมโมหะ ความหลง (อวชชา) คอความขาดปญญา ไมรเทา

ทนความจรงและความดชวรวมทงกเลสเปนพนฐาน จนทาใหหมอทาบาป ประกอบยาพษใหนาง

สาเรจ

ฝายของหญงตาบอด เมอดวงตามองเหนแลว สงขารฝายอกศลคอความโลภ โลภเจตสก6

๗ ท

พฒนากลายเปน อวภวตณหา ความไมอยากเปน (ทาส) กเกดขน จากนน สงขารหมวด โมหเจตสก

คอ โมหะ (อวชชา) อหรกะ ความไมละอายบาป อโนตตปปะ ความไมเกรงกลวตอบาป ทพดคาเทจ

กเกดขน สนบสนนจนทาใหนางพดคาเทจออกมา

จากตวอยางทงสองนจะเหนวา จตใจของคนทงสองเปนจตใจทบรสทธมแตความจรงใจตอ

กน แตพอมสงอนเขามาปรงแตง จงทาใหจตใจเปลยนแปลงไปตามสงทปรงแตง จากตวอยางของ

เรองนพระอรรถกถาจารยผรจนาคมภรอรรถกาธรรมบทจงอธบายไววา ใจปกตชอวาภวงคจต อปมา

๖ ดรายละเอยดใน ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๑๒-๑๓. ๗ ขณะทโลภเจตสก เปนประธาน จะมเจตสกอนๆ เกดรวมกน ๑๘ หรอ ๑๗ ดวง คอ อญญสมาน

เจตสก ๑๓ ไดแก ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา เอกคคตา ชวตนทรย มนสการ วตก วจาร อธโมกข วรยะ ปต

ฉนทะ โมจตกเจตสก ๔ คอ โมหะ อหรกะ อโนตตปปะ อทธจจะ มานเจตสก ๑ รวมเปน ๑๘ ดวง หรอ อญญ

สมานเจตสก ๑๓ โมจตกเจตสก ๔, ดรายละเอยดเพมเตมใน พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, หลกสตรปญหา

และเฉลย ในชน จฬอาภธรรมกตร – โท, หนา ๓๓.

๑๐๒

เหมอน น าใสเศราหมอง เพราะสท งหลายมสเขยวเปนตนซงจรมา กลายเปนน าตางโดยประเภท

มน าเขยวเปนตน จะชอวาน าใหมกมใช จะชอวาน าใสตามเดมกไมใช ฉนใด ภวงคจตแมนน อน

โทษมอภชฌาเปนตน ทจรมาประทษรายแลว จะชอวาจตใหมกมใช จะชอวาภวงคจต ตามเดมนน

แลกมใช ฉนนน7

๘ เมอจตใจถกสงขารฝายอกศลปรงแตงแลวยอมทาบาปไดทกทางคอทง ๓ ทาง

ไดแก ทางกาย (กายทจรต ๓) ทางวาจา (วจทจรต ๔) ทางใจ (มโนทจรต ๓)

อกตวอยางหนง นาย ก. ถกนาย ข. ดาวาดวยถอยคาหยาบคาย นาย ก. เกดความโกรธ

อยางแรง คดอยากจะดาตอบและเขาไปชกตอยนาย ข. เพอแสดงความเปนลกผชายทไมยอมใหคน

มาดาหรอดหมนได แลวกเดนเขาไปชกตอยกบนาย ข. เพอใหสมกบความโกรธ

ขณะทนาย ก. ถกนาย ข. ดาและเกดความโกรธนน สงขาร คอโทสะ เกดขนเนองจากม

โมหะเปนฐานและเพมพลงเนองจากการขาดสตและปญญา (อโมหะ) มาชวยบรรเทา จากนน อหรกะ

ความไมละอายตอบาป อโนตตปปะ ความไมเกรงกลวตอบาป กเขาเสรมอกแรงหนงจนทาใหการ

ทางานของ โทสะ8

๙ ทเปนหวหนาสาเรจ

จากตวอยางขางตนนทาใหทราบกระบวนการทางานรวมกนของสงขารทเปนกศลและ

อกศล ซงกระบวนการทางานของสงขารทงสองเหลานกเรมตนท ผสสะ เหมอนกน ซงผสสะนเปน

สงขารหรอเจตสกในหมวดอญญสมานเจตสก ประเภท สพพจตตสาธารณเจตสก เกดพรอมกบจต

ทกดวง9

๑๐

๔.๒ กระบวนการทางานของเจตสกตามแนวคดฝายอภธรรม

เพอใหการอธบายกระบวนการทางานของเจตสกตามแนวคดฝายอภธรรมเขาใจงายขน

ผวจยจะไดนาเอาแผนภมมาแสดงไว เพอประกอบการอธบาย ดงตอไปน

๘ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๑๔. ๙ ตามหลกอภธรรม ขณะทโทสเจตสก เปนประธาน จะมเจตสกอนๆ เกดรวมกน ๑๖ ดวง คอ อญญ

สมานเจตสก ๑๒ ดวง (เวนปต) และโมจตกเจตสก ๔ ดวง รวมเปน ๑๗ ดวงกบโทสะ, ดเพมเตมใน พระสทธมม

โชตกะ ธมมาจรยะ, หลกสตรปญหาและเฉลย ในชน จฬอาภธรรมกตร – โท, หนา ๓๓.

๑๐ อญญสมานเจตสก ๑๓ ดวง แบงเปน ๒ ประเภท คอ ๑. สพพจตตสาธารณเจตสก ๗ ประการ คอ

ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา เอกคตา ชวตนทรย มนสการ, ๒. ปกณณกเจตสก ๖ ประการ คอ วตก วจาร อธโมกข

วรยะ ปต ฉนทะ.

๑๐๓

ภาพท ๑ : แผนภมกระบวนการทางานของเจตสกฝายอภธรรม10

๑๑

จากแผนภมนเปนการอธบายกระบวนการทางานรวมกนของสงขารฝายพระอภธรรม

คอจะเหนวา สงขารเปนปจจยใหเกดวญญาณหรอจต จตทรบอารมณทเกดจากการปรงแตงของ

สงขารหรอเจตสกผานทางอายตนะภายใน ๖ อยาง คอ จกข ตา โสตะ ห ฆานะ จมก ชวหา ลน

โผฏฐพพะ กาย มโน ใจ จะดหรอชวขนอยกบผสสะครงแรกและการปรงของสงขารทสนบสนน

คอถาสงขารฝายกศลสนบสนนกดเปนกศล ถาสงขารฝายอกศลสนบสนนกชวเปนอกศลตามท

๑๑ ประยกตมาจาก บรรจบ บรรณรจ, ปฏจจสมปบาท, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพ ธรรมสภา,

๒๕๓๕), หนา ๙๙.

สงขาร/เจตสก

กรรม -> ด, ชว -> วบาก

วญญาณ/จต

ภวงคจต วถจต

อตตภวงค ภวงคจลนะ ภวงคปจเฉทะ

จกข โสตะ ฆานะ ชวหา กาย มโน

สมปฏจฉนะ สนตรณะ โวฏฐพพนะ ชวนะ ตทาลมพนะ (กรรม) (วบาก)

ด, ชว

ด, ชว

เปนปจจยใหเกด

ด, ชว ด, ชว

ด, ชว

๑๐๔

ศกษาในหวขอการทางานรวมกนของสงขารแลวน น เมออายตนะภายในกบอายตนะภายนอก

กระทบกนโดยมผสสะเปนสอกลางเกดขน นบตงแตนเปนตนไปกระบวนการทางานของจตและ

เจตสกจะเรมขน กลาวคอ อนดบแรก อตตภวงคจต (ภวงคจตทผานไปเมออารมณเกดขนแตยงไม

กระทบอารมณ) ปลอยอารมณทเกดข นผานไปกอน ยงไมกระทบอารมณ พอถงภวงคจลนจต

(ภวงคจตทไหวเมอกระทบอารมณ) เรมไหวเมอกระทบอารมณ จากนนภวงคปจเฉทจต (ภวงคจต

ดวงสดทายกอนการตดกระแสภวงคขนสวถ) เกดขนตดกระแสภวงคขนสวถจต จากนนปญจ-

ทวาราวชชนจต (จตทาหนาทเปดทวาร ๕ ทวารใดทวารหนงเกดขนเพอใหทวปญจวญญาณจตร

อารมณ ๕ อนใดอนหนง) เกดขนแลวดบลง จากนนมโนทวาราวชชนจต (จตดวงแรกในปญจทวาราวถ

ทาหนาทเปดมโนทวารเกดขนเพอใหจตทาหนาทรบอารมณ ๖ ชนดใดชนดหนง) เกดขนแลวดบลง

จากนนทวปญจวญญาณ (จต ๕ ดวงทเกดขนรบอารมณทง ๕ ทางใดทางหนงตามสมควรแกอารมณ

ทมากระทบทวาร ๕ ในขณะนนเกดขน) เกดขนแลวดบลง จากนนสมปฏจฉนจต (จตทเกดขนรบ

เอาอารมณ) เกดขนรบเอาอารมณ แลวสงตอใหสนตรณจต (จตพจารณาอารมณ) เมอสนตรณจต

พจารณาแลว จากนนโวฏฐพพนจต (จตตดสนอารมณ) เกดขนตดสนอารมณ เมอโวฏฐพพนจต

ตดสนอารมณแลว สงตอใหชวนจต (จตเสวยอารมณ) ชวนจตเสวยอารมณอย ๗ ครง ถงชวนจตน

ถอวาเปนกรรม สวนจะเปนกรรมดหรอชว ขนอยกบสงขารทปรงแตง เมอชวนจตเสวยอารมณ

ครบ ๗ ครงแลว กสงตอให ตทารมมณจต (จตทเปนวปากจตทเกดขนรบอารมณทเหลอจากชวนจต

ม ๒ ขณะ เพอหนวงอารมณลงสภวงคตอไป) ๑๒ เมอตทารมมณจตสงไปใหภวงคจตเกบเอาอารมณไว

อารมณทภวงคจตเกบไวนนกเปนปจจยใหเกดวถจตดวงใหมตอไป กระบวนการกจะเรมตนและ

ดาเนนไปเหมอนกบทอธบายมาน เปนอยางนกลบไปกลบมา ไมมทสนสดทงฝายดและฝายชว

จนกวากระบวนการจะถกตดขาดดวยมรรคญาณ

จากทฤษฎ ทอธบายมานจะนาไปสการแสดงพฤตกรรมตางๆ ของมนษย กลาวคอจะ

เปนพฤตกรรมด หรอชว ขนอยกบผสสะทรบมาครงแรก หรอเกดจากจตดวงทรบอารมณมา

พจารณาไตรตรองวาอารมณนนดหรอเลวประการใด แลวเปนผตดสนอารมณวาเปนกศล อกศล หรอ

เปน อพยากฤต1 2

๑๓ เมอโวฏฐพพนจต เปนจตดวงทตดสนอารมณแลว จตดวงทเสพเสวยอารมณคอ

ชวนจต กจะทาหนาทเสพหรอเสวยอารมณอยางเดยว ดงนน การกระทาทเปนบญ บาป กจะ

๑๒ ดรายละเอยดเพมเตมใน พระเทพวสทธกว (พจตร ฐตวณโณ), จตวทยาในพระอภธรรม, พมพครงท

๔, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย,๒๕๔๓), หนา ๕๑-๕๓. ๑๓ ดรายละเอยดใน ระว ภาวไล, อภธรรมสาหรบคนรนใหม, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพ ดอก

หญา, ๒๕๓๖), หนา ๑๖๒ - ๑๗๑, ๓๘๐ - ๓๘๒.

๑๐๕

ปรากฏออกมาจากชวนจตนหลงจากทโวฏฐพพนจตตดสนอารมณนนแลว โดยโวฏฐพพนจตจะ

กาหนดประเภทของชวนจต (ทง ๗ ขณะ) เพอทาหนาทเสพอารมณนนในอนดบตอไป หากโวฏฐพ

พนจต ตดสนอารมณโดยยดหลกโยนโสมนสการ การกระทาทแสดงออกมากจะประกอบดวย

สมมาทฏฐ เปนบญกศล เปนความด แตหากยดหลกอโยนโสมนสการ การกระทาทแสดงออกมาก

ประกอบดวยมจฉาทฏฐ เปนบาปอกศล เปนความชว ในกรณทบคคลคนหนงขโมยสงของของผอน

เปนเพราะจตรบรอารมณทางทวารทง ๕ คอตา ห จมก ลน กาย พจารณาไตรตรองแลว จตตดสน

อารมณทมากระทบ ในเหตการณตวอยางน อายตนะภายในคอตา กระทบอายตนะภายนอกคอ

สงของของผอน จตรบรอารมณทมากระทบ พจารณาอารมณนนแลวตดสนออกมาโดยอโยนโส

มนสการ ประกอบดวยมจฉาทฏฐ โวฏฐพพนจต กาหนดประเภทของจตทจะเสพอารมณคอ โลภมล

จต เกดความโลภอยากไดของบคคลอนมาเปนของตน เมอจตเสพอารมณเปนโลภมลจตแลว กจะ

เปนตวกระตนใหเกดพฤตกรรมทางกายคอการขโมยสงของของผอนมาเปนของตน

๔.๓ กระบวนการทางานของสงขารในการบรรลธรรม

๔.๓.๑ กระบวนการบรรลธรรมระดบฌาน

หลงจากทผปฏบต ฝกสมถกรรมฐานตามรปแบบตางๆ มการเพงกสณ เชน ปฐวกสณ

เปนตนมาพอสมควรจนจตตงมนแนวแนอยกบอารมณแลว จตในขณะทจะบรรลปฐมฌานจะม

ลกษณะดงน คอ มโนทวาราวชชนจต ทาปฐวกสณทปรากฏอยดวยอานาจการภาวนาวา ปฐว ปฐว นน

ใหเปนอารมณเกดขนตดภวงคจต ถดจากนน ชวนจตแลนไปในอารมณนน ๔ ขณะบาง ๕ ขณะบาง

ในชวนจต ๔ หรอ ๕ ขณะนนดวงหนงในขณะสดทายจดเปนรปาวจรกศลจต (อปปนาจต) อก ๓

หรอ ๔ ดวงทเหลอขางตนคงเปน กามาวจรกศลจต1 3

๑๔ กระบวนการเกดขนของอปปนาชวนวถจต

ขณะทจะบรรลปฐมฌานนเรยกชอได ๒ นย คอ นยแรก ในอปปนาชวนวถจต ๕ ดวงนน ดวงท ๑

เรยกวา “บรกรรม” ดวงท ๒ เรยกวา “อปจาร” ดวงท ๓ เรยกวา “อนโลม” ดวงท ๔ เรยกวา “โคตรภ”

อกนยหนง ดวงท ๑ เรยกวา “อปจาร” ดวงท ๒ เรยกวา “อนโลม” ดวงท ๓ เรยกวา “โคตรภ” ดวงท ๔

หรอท ๕ เรยกวา “อปปนา” ชวนจตดวงท ๔ หรอ ๕ เทานน ยอมสาเรจเปน อปปนาจต ชวนจต

ดวงท ๔ หรอท ๕ นน ยอมเกดขนดวยอานาจแหงโยคบคคลผมปญญาไวและมปญญาชา (คนม

ปญญาไว ชวนจตมเพยง ๔ ขณะ สวนคนมปญญาชามถง ๕ ขณะ) หลงจากชวนจตดวงท ๔ หรอท

๕ นนไป ชวนจตกตกภวงค จงเปนวาระของภวงคจตตอไป14

๑๕

๑๔ วสทธ. (ไทย) ๖๙/๒๔๑. ๑๕ วสทธ. (ไทย) ๖๙/๒๔๑-๒๔๒.

๑๐๖

จากกระบวนการดงกลาวน ถอวาผปฏบตสมถกรรมฐานตามแนวปฐวกสณไดบรรล

ปฐมฌานซงประกอบดวยสงขารหรอเจตสก ๕ ตว คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา (จตเตกคคตา)

ตามปกตจตของคนทวไปกประกอบดวยสงขารทง ๕ ตวนอยแลว แตในขณะทจะบรรลปฐมฌาน

สงขารทง ๕ ตวน มกาลงมากกวาทมอยในจตปกตทวไป เพราะไดรบการพฒนาดวยการเพงดวง

กสณ จนจตตงมนแนวแนอยกบดวงกสณ ขนตอนการบรรลฌานตรงนแสดงวา เจตสก ๕ อยาง

คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา ทางานรวมกน ปรงแตงจตคอมโนทวาราวชชนจตทเกดขนมารบ

เอาอารมณตอนใกลอปปนาแลวตดภวงค เจตสกทง ๕ น แตละอยางทาหนาทตางกน วตก ทา

หนาท ยกจตขนสอารมณ วจาร ทาหนาท ตามผกพนจตไวในอารมณ ปต ทาหนาทใหความเอบอม

แกจต สข ทาหนาทใหสมปยตธรรมทเกดขนในขณะนนใหเจรญยงขน และเอกคคตา ทาหนาท ตง

มนอยกบอารมณปรงแตงจตหรอประคบประคองใหจตมพลงมากกวาจตปกต และจตดวงทเกดขน

ดวงสดทายจะทาลายกามาวจรจต คอจตททองเทยวอยในกามภพ และทาใหรปาวจรจต คอจตท

ทองเทยวอยในรปภพ ไดแก ฌาน นนเองเกดขน

นอกจากประกอบดวยองคฌานทง ๕ นแลว กระบวนการบรรลปฐมฌานยงตองละ

อกศลธรรมทเปนขาศกตอฌานดวย เพราะปฐมฌานบอกวา สงดจากกามทงหลาย และจากอกศล

ธรรมทงหลาย แสดงวา ผทจะบรรลปฐมฌานได ตองละกามและอกศลธรรมทงหลายดวย ซงอกศล

ธรรมเหลานนเมอพจาณาแลวกคอนวรณ ๕ นนเอง เพราะนวรณ ๕ ประกอบดวย กามฉนทะ ความ

พอใจในกาม พยาบาท ความไมชอบใจ ถนมทธะ ความงวงเหงาเศราซม อทธจจกกกจจะ ความ

ฟงซานราคาญใจและวจกจฉา ความสงสยตดสนใจไมได ถาผปฏบตยงละอกศลธรรมเหลานไมได

กไมสามารถบรรลฌานได เพราะวา จตทถก กามฉนทะ รบเราไวในอารมณตางๆ แลว ยอมไมตง

มนอยในอารมณทเปนเอกภาพคอมอารมณอยางเดยว หรอจตทถกกามฉนทะครอบงาแลว ยอมไม

ดาเนนไปสปฏปทาเพอประหาณเสยซงกามธาต (คอกามโลก) และจตทถกพยาบาท กดดนไวใน

อารมณ ยอมเปนไปอยางกระพรองกระแพรงไมบรบรณ จตทถกถนมทธะ ครอบงาแลว ยอมไม

ควรแกอนทจะประกอบภาวนา จตทถกอทธจจกกกจจะ ครอบงาแลว ยอมหมนควางไปไมสงบอย

ได จตทถกวจกจฉา เขาแทรกแซงแลว ยอมไมหย งลงสปฏปทาอนจะใหสาเรจการบรรลถงซง

ฌานได15

๑๖ ซงนวรณทง ๕ น จดเปนอกศลธรรมทเปนขาศกตอองคฌาน เมอฌานเกดขนนวรณธรรม

เหลานกจะถกกาจดไปเหมอนกนเพราะฌานกเปนขาศกตอนวรณเหมอนกน ดงทพระมหากจจายนะ

แสดงไวในคมภรเปฏกะวา สมาธ (เอกคคตา) เปนปฏปกษแก กามฉนทะ ปต เปนปฏปกษแก

๑๖ วสทธ. (ไทย) ๖๙/๒๕๗.

๑๐๗

พยาบาท วตก เปนปฏปกษแก ถนมทธะ สข เปนปฏปกษแก อทธจจะกกกจจะ และ วจาร เปน

ปฏปกษแก วจกจฉา16

๑๗

พระพทธโฆสเถระผรจนาคมภรวสทธมรรคอธบายอาการของวตก วจารเปนเชง

เปรยบเทยบอปมาอปไมยไววา วตก หยาบกวา วจาร วตก เปรยบเหมอนเสยงเคาะระฆงครงแรก

วจารเปรยบเหมอนเสยงครางของระฆง ในการเกดขนครงแรก วตก ยงมความไหวอย เปรยบ

เหมอนการโบกปกของนกขนาดใหญทเตรยมจะบนไปในอากาศ วจาร มอาการสงบ จตไมไหว

เปรยบเหมอนการกางปกของนกทบนขนไปอยบนอากาศแลว17

๑๘ นอกจากนทานยงยกอปมาอปไมย

มาเปรยบเทยบใหเหนอาการของวตกและวจารอกหลายตวอยาง เชน ทานยกตวอยางวา เมอบคคล

จะขดภาชนะสมฤทธทสนมจบ เอามอขางหนงจบภาชนะไวอยางแนน แลวเอามออกขางหนงขด

ดวยแปรงขนสตวทชบดวยน ามนปนผง วตกเปรยบเหมอนมอ ทจบภาชนะไวอยางแนน วจาร

เปรยบเหมอนมอทขดภาชนะ อกตวอยางหนงทานอธบายวา เมอชางหมอทาหมอ ใชเครองจกร

ชวยหมนไมตหมอ วตก เปรยบเหมอนมอทกมบบกอนดนไว วจาร เปรยบเหมอนมอทคอยลบคลา

ขางโนนขางน อกตวอยางหนงทานอธบายวา เมอบคคลทาลายวงกลมทภาชนะสมฤทธ เปนตน

วตก ซงยกจตขนไวในอารมณ เปรยบเหมอนเหลกแหลมทใชปกตดไวตรงใจกลาง วจาร ซงตาม

พจารณาอารมณ เปรยบเหมอนเหลกแหลมทหมนไปรอบๆ ขางนอก18

๑๙

จากกระบวนการทไดศกษามานเปนกระบวนการพฒนาสงขารจนนาไปสการบรรล

ปฐมฌาน สวนการบรรลฌานอนๆ มทตยฌานจนถงจตตถฌานนนกมลกษณะคลายกนตางกนแต

องคฌานหรอองคประกอบเทานน เพราะองคประกอบในฌานขนสงจะลดนอยลงตามลาดบ

กลาวคอ ในทตยฌาน ไมมวตก มแตวจาร ปต สข เอกคคตา ในตตยฌาน มแตปต สข เอกคคตา ใน

จตตถฌาน มแต สข และเอกคคตา

๔.๓.๒ กระบวนการบรรลธรรมระดบญาณ

กระบวนการบรรลธรรมระดบญาณ รายละเอยดสวนหนงไดกลาวไวแลวในบทท ๓

ตอนวาดวยผลทเกดจากการปฏบตตามแนวสตปฏฐาน ๔ คอญาณ ๑๖ ในแตละญาณไดกลาวถง

กระบวนการหรอสภาวะของแตละญาณไวอยางละเอยดแลว ถาจะนามากลาวไวในทนอกกจะทาให

เนอความยาวเกนไปและไมตรงกบหวขอทไดตงไว ดงนน ผวจยจงจะกลาวเฉพาะสภาวะของจต

๑๗ วสทธ. (ไทย) ๖๙/๒๔๗-๒๔๘. ๑๘ วสทธ. (ไทย) ๖๙/๒๔๙-๒๕๐. ๑๙ วสทธ. (ไทย) ๖๙/๒๕๗-๒๕๘.

๑๐๘

ขณะทบรรลธรรมจรง ๆ ซงในคมภรวสทธมรรค พระพทธโฆสเถระ อธบายถงสภาวะของจตทได

บรรลธรรมไวในอนโลมญาณซงเปนญาณอนดบท ๑๓ พอสรปใจความไดวา เมอผปฏบตหรอ

พระโยคนนปฏบตอยางตอเนองจนทาให “สงขารเปกขาญาณ ญาณหรอปญญาทวางเฉยในสงขาร”

เกดขน และมากขนตามลาดบ สงขารคอ “ศรทธา” กพฒนากลายเปน “อธโมกข ความนอมใจเชอ”

กเกดมกาลงเขมแขงขน จากนน “วรยะ ความเพยร” กไดรบประคบประคองด “สต ความระลกได”

กเขาตงอยเปนอยางด จตกเปนสมาธดขน “สงขารเปกขา การวางเฉยในสงขาร” กบงเกดแกกลายงขน

จนทาใหผปฏบตหรอโยคน นเกดความคดวา “มรรคญาณ จกเกดขนในไมชานแน” “สงขารเปกขา”

กก าหนดรสงขารท งหลายวา ไมเทยง หรอวาเปนทกข หรอวาเปนอนตตาแลวหย งลงสภวงค

ในขณะทสงขารเปกขาหย งลงสภวงคนน มโนทวารราวชชนจตกเกดขน ทาสงขารทงหลายเปน

อารมณวาไมเทยง หรอวา เปนทกข หรอวาเปนอนตตา โดยนยเดยวกบทสงขารเปกขาญาณทามาแลว

นน ตอจากนน “กรยาจต” กเกดขน หนเห “ภวงคจต” ไปจากมโนทวาราวชชนจตนน ชวนจตดวง

ท ๑ (คออนโลมญาณท ๑) ซงทานเรยกวา “บรกรรม” กเกดขนสบตอกนไมมชองวาง ทาสงขาร

ทงหลายเปนอารมณอยางนนเหมอนกน จากนน ชวนจตดวงท ๒ (อนโลมญาณท ๒) ซงทาน

เรยกวา “อปจาร” กเกดขนทาสงขารทงหลายเปนอารมณอยางนนเหมอนกน ตอจากนน ชวนจต

ดวงท ๓ (อนโลมญาณท ๓) ซงทานเรยกวา “อนโลม” กเกดขนทาสงขารทงหลายเปนอารมณอยาง

นนเหมอนกน19

๒๐

กระบวนการบรรลธรรมตามทพระพทธโฆสเถระไดอธบายมานสอดคลองกบททานได

อธบายไวในตอนวาดวยกระบวนการบรรลธรรมระดบฌานทไดศกษามาแลวในหวขอกอนน

ตางกนแตระดบของการบรรลซงในทนเปนกระบวนการบรรลธรรมระดบญาณชนสง เมอไดบรรล

แลวกเลสตางๆ ทถกวปสสนาญาณละไดแลวจะไมหวนกลบมาเกดอก ซงตางจากฌานเพราะระดบ

ฌานกเลสยงสามารถกลบมาเกดไดอก เมอพจารณาตามททานอธบายมานจะเหนวา มชวนจตอย ๓

ดวงทเกยวของกบการบรรลธรรม คอ ชวนจตดวงท ๑ หรออนโลมญาณท ๑ เรยกวา “บรกรรมจต”

คอจตทใชบรกรรมกรรมฐาน เชน ในปฐวกสณ บรกรรมวา ปฐว ปฐว เปนตน จนเกดอปปนาจตขน

ในการปฏบตวปสสนาตามแนวสตปฏฐานสมยใหมทพระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ)

นามาสอน ใชคาบรกรรมวา “พองหนอ” ขณะทหายใจเขา “ยบหนอ” ขณะทหายใจออก ชวนจต

ดวงท ๒ เรยกวา “อปจารจต” ชวนจตดวงท ๓ เรยกวา “อนโลมจต”

เมอพจารณาตามททานอธบายมาน ในอนโลมญาณนยงไมไดทาลายกเลสตวไหนเลย

เปนแตเพยงทาสงขารตางๆ ใหเปนอารมณเหมอนกบญาณกอนๆ ทผานมา คอเหนไตรลกษณ

๒๐ วสทธ. (ไทย) ๘๐๔/๑๐๙๓.

๑๐๙

ชดเจนขนตามลาดบ ถงตอนนทานจงตงคาถามขนมาเปนเชงตงขอสงสยวา ทาไมญาณนจงชอวา

อนโลมญาณ แลวทานกวสชนาเองวา ทชอวา อนโลมญาณ เพราะญาณนอนโลมหรอคลอยตาม

ญาณทง ๘ ทไดบรรลมากอนคอ อทยพยญาณ ภงคานปสสนาญาณ ภยตปฏฐานญาณ อาทนวาน-

ปสสนาญาณ นพพทาญาณ มญจตกมยตาญาณ ปฏสงขาญาณ และสงขารเปกขาญาณ หมายความวา

ญาญเหลานกเหนไตรลกษณเหมอนกน คอ

๑) อทยพยญาณ เหนวา สงขารทงหลายมความเกดขนและดบไปเปนธรรมดา

๒) ภงคานปสสนาญาณ เหนความดบของสงขารอยางเดยว

๓) ภยตปฏฐานญาณ เหนสงขารเปนสงนากลวอยางเดยว

๔) อาทนวานปสสนาญาณ เหนความเลวรายของสงขารอยางเดยว

๕) นพพทาญาณ เบอหนายสงขารทงหลาย

๖) มญจตกมยตาญาณ ปรารถนาจะไปใหพนจากสงขารทงหลาย

๗) ปฏสงขาญาณ ทบทวนกาหนดรสงขารทงหลาย

๘) สงขารเปกขาญาณ วางเฉยในสงขารทงหลาย

และทเรยกวา อนโลมญาณ เพราะญาณนอนโลมแกโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการทเปน

สวนเบองหนา หรอเบองบนทจะตองปฏบตเพอบรรลธรรมขนสงตอไป2 0

๒๑ จากเนอความตรงน

สามารถอธบายไดวา อนโลมญาณ เปนญาณทโนมไปสการบรรลธรรมแลว อปมาเหมอนเมฆตงขน

แลวรอเวลาแตฝนจะตกอยางเดยวหรอทาใหมนใจวา ฝนจะตกจรงๆ ไมตองสงสย และไมมอะไรจะ

ไปหามไมใหฝนตกได และอปมาเหมอนสายน าหรอมวลน าไดไหลบาไปทางใดทางหนงแลว ยากท

จะ ทาใหหวนกลบหรอไหลไปทศทางอนได พระพทธโฆสเถระ แสดงอปมาอปไมยไววา อนโลมญาณ

นเปรยบเหมอนพระราชาผทรงธรรมประทบนงในสถานวนจฉยทรงสดบคาวนจฉยของทานมหา

อามาตยผวาคด ๘ ทานแลว ทรงละการถงอคตเสย ทรงตงพระองคเปนกลาง มพระราชดารส

อานวยตามวา “จงเปนอยางนนเถด” ชอวาทรงอนโลมแกคาวนจฉยของมหาอามาตยเหลานนดวย

และทรงอนโลมแกโบราณราชธรรมดวย ฉนใด ขอเปรยบนกพงทราบฉนนน เพราะวา อนโลมญาณ

เปรยบเหมอนพระราชา ญาณทงหลาย ๘ เปรยบเหมอนมหาอามาตยผวาคด ๘ ทาน โพธปกขยธรรม

๓๗ เปรยบเหมอนโบราณราชธรรม ในอปมานน พระราชา เมอทรงมพระราชดารสวา “จงเปน

อยางนนเถด” ชอวาทรงอนโลมแกคาวนจฉยของมหาอามาตยทงหลายผวาคดดวย ทรงอนโลมแก

ราชธรรมดวย ฉนใด อนโลมญาณนกฉนนน เมอเกดขนปรารภสงขารทงหลายโดยพระไตรลกษณ

มความไมเทยงเปนตน ชอวาอนโลมแกญาณทงหลาย ๘ เพราะมกจเหมอนกนดวย และอนโลมแก

๒๑ วสทธ. (ไทย) ๘๐๔/๑๐๙๓-๑๐๙๔.

๑๑๐

โพธปกขยธรรมทงหลาย ๓๗ ในเบองตน (ในขณะมรรคญาณ) ดวย เพราะเหตนน ทานจงเรยกวา

สจจานโลมมกญาณ21

๒๒

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) อธบายวา ผทจะเหนพระไตรลกษณ ตอง

เหนรปนามเสยกอน รปนามเหมอนกบตวเสอ พระไตรลกษณเหมอนกบลายเสอฉะนน ผทจะเหน

รปนามไดกตองกาหนดใหไดปจจบน22

๒๓ พระบวรปรยตวธาน (บญเรอง วสารโท)2 3

๒๔ ไดแสดงพระ

ธรรมเทศนาแกผปฏบตธรรมเกยวกบการบรรลธรรมระดบญาณตอนวาดวยการเหนพระไตรลกษณ

กอธบายตามแนวคมภรวสทธมรรค ใจความททานอธบายพอสรปไดวา อนสยทนอนเนองอยใน

ขนธสนดานนน เกดขนมาทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ อยางใดอยางหนง เมอเกดขนมาแลวกเปนไป

ตามวถของจตตามลาดบๆ จนถง ตทารมมณะ เกบลงสภวงคจนเปนสนดาน เรยกวาอนสย เปน

กเลสอยางละเอยดซงมอย ๗ ประการ คอ ราคานสย ปฏฆานสย ทฏฐานสย วจกจฉานสย มานานสย

ภวราคานสย อวชชานสย2 4

๒๕ ทง ๗ ประการนยอมเกดขนเมอกระทบอารมณตางๆ เชน ราคะความ

กาหนดเกดขนเพราะไดประสบกบรปเสยงกลนรสสมผส อนเปนอฏฐารมณ อารมณนาใคร นา

พอใจ นาชอบใจ เกดราคะขนมา กเปนปจจยใหสมปฏจฉนจต เกดขนมารบเอาอารมณอนประกอบ

ไปดวยราคะนนหนงขณะจตแลวดบไป เมอดบลงแลวกเปนปจจยใหสนตรณจตเกดขนมาพจารณา

อารมณอนประกอบดวยราคะนนหนงขณะแลวดบลง เมอดบลงแลวกเปนปจจยใหโวฏฐพพนจต

เกดขนตดสนรบเอาอารมณนนดบลงแลว ชวนจตเกดขนเสวยอารมณนนตดตอกนไป ๗ ขณะแลว

ดบลง เมอดบลงแลวกเปนปจจยใหเกดตทารมมณจตขน ๒ ขณะ เกบอารมณอนประกอบดวยราคะ

นนลงสภวงค เมอ ตทารมมณจตดบลงภวงคจตกเกดขนมาทาหนาทรกษาอารมณอนประกอบดวย

ราคะนนไวภายในจตตอไป ราคะนนกไดชอวา ราคานสย25

๒๖

จากการอธบายของทานนแสดงใหเหนวา ความเกดดบของจตแตละครงนนมกระบวนการ

ทางานรวมกนของจตหลายขณะจตดวยกน คอ สมปฏจฉนะ ๑ ขณะจต สนตรณะ ๑ ขณะจต

โวฏฐพพนะ ๑ ขณะจต ชวนะ ๗ ขณะจต ตทารมมณะ ๒ ขณะจต และภวงคจต ๑ ขณะจต เมอแยก

๒๒ วสทธ. (ไทย) ๘๐๔/๑๐๙๔-๑๐๙๕. ๒๓ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒ : วาดวยมหาสตปฏฐาน,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๘), หนา ๒๕๗-๒๕๘. ๒๔ ปจจบนเปน พระราชปรยตยากร เจาสานกปฏบตวปสสนากรรมฐาน วดพชโสภาราม อาเภอ

เขมราฐ จงหวดอบลราชธาน ๒๕ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๑๑/๑๗. ๒๖ พระบวรปรยตวธาน, แสงสวางทางปฏบต, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : บรษท ธนาเพรส

จากด, ๒๕๕๑), หนา ๒๒๗-๒๒๘.

๑๑๑

ออกพจารณาอยางละเอยดจะเหนวากระบวนการเปนไปชาคงตองใชเวลานาน แตความเปนจรงหา

เปนเชนนนไม กระบวนการเกดดบดงกลาวนใชเวลาเรวมาก เรวกวาการเดนทางของแสงอก2 6

๒๗

ดวยเหตนเอง การปฏบตวปสสนากรรมฐานทใชสตกาหนดดจตใหรทนจตในขณะปจจบนจงม

อานภาพมาก โบราณาจารยทงหลายบอกวา เพยงการกาหนดทนอารมณปจจบนครงเดยวสามารถ

ตดภพตดชาตไดถง ๗ ภพ ๗ ชาตนน ไมนาจะเปนเรองเกนความเปนจรง เพราะสตทกาหนดไดใน

ตอนนนถอวามอานภาพหรอมความเรวกวาจต จงสามารถกาหนดทนจตได แตในทางตรงกนขาม

ถาเราปลอยใหจตเกดดบอยางนนโดยทเราไมไดกาหนดรเลย กอาจจะเปนเหตเปนปจจยใหเราเกด

ภพเกดชาตได ๗ ภพ ๗ ชาตเหมอนกน ซงเมอพจารณาดแลวกเปนสงทนากลวมาก เมอเปนเชนน

มนษยผทไมตองการกลบมาเกดอกหรอถาจะตองมาเกดอกกไมใหเกดหลายภพหลายชาตตองหมน

ดจตของตวเองอยตลอดเวลาวา จตในขณะนเปนอยางไร ความเปนจรงกเปนอยางนน ผปฏบตตอง

คอยกาหนดดอาการของจตตวเองตลอดเวลา ซงกตรงกบคาอธบายทปรากฏในมหาสตปฏฐานสตร

วา จตมราคะกใหรวา จตมราคะ จตปราศจากราคะกใหร จตปราศจากราคะ เปนตน27

๒๘ ผทตามดจต

ยอมจะพนจากบวงของมารได ดงพระพทธพจน ในขททกนกาย ธรรมบทวา

“คนเหลาใดสารวมจต ทเทยวไปไกล เทยวไปดวงเดยว

ไมมรปราง อาศยอยในถา คนเหลานนจกพนจากเครองผกแหงมาร”๒๙

สวนทพระไตรลกษณประหาณอนสยนน ทานอธบายวา เมอเจรญวปสสนากรรมฐาน

กาหนดรอารมณ ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ มสตสมปชญญะทนปจจบนธรรมแลว วปสสนาญาณ

กเกดขน เหนความเกดดบของรปนามดวยภาวนาญาณ เปนอนจจง ทกขง อนตตา สมปฏจฉนจตก

จะเกดขนรบเอาอารมณอนประกอบดวย อนจจงทกขงอนตตานนหนงขณะจตกดบลง เมอดบลง

ไปแลวกเปนปจจยใหโวฏฐพพนจตตดสนรบเอาอารมณอนประกอบดวยพระไตรลกษณ คอ

อนจจง ทกขง อนตตาอยางใดอยางหนงนน หนงขณะจตกดบลง เมอดบลงแลวกเปนปจจยใหเกด

ชวนจต (กศลญาณสมปยตตจต) เสพอารมณทประกอบดวยพระไตรลกษณนน ๗ ขณะจต แลวกดบลง

เมอดบลงแลวกเปนปจจยใหเกดตทารมมณจตขน ๒ ขณะรบเอาอารมณอนประกอบดวยพระไตร

๒๗ การทดลองของ ไมเคลสน และ มอรลย เมอ 119 ปกอน ยนยนอยางมนเหมาะวา ไมวาแหลงกาเนด

แสงหรอคนดแสง จะมสภาพการเคลอนทเรวชาอยางไรความเรวแสงทคนดแสงวดไดจะตรงกนหมดคอ

299,792,458 กโลเมตร/วนาท ทกครงไป; ทมา http://www.obobza.com/forum/topic-77 ; (บนทกวนท ๙

พฤษภาคม ๒๕๕๕). ๒๘ ดรายละเอยดใน ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒/๓๐๑. ๒๙ ข.ธ. (บาล) ๒๕/๓๗/๑๑, ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๓๗/๓๗.

๑๑๒

ลกษณนนลงสภวงคแลวดบลง ตอจากนนภวงคจตกเกดขนทาหนาทรกษาอารมณพระไตรลกษณ

นน เปนองคสาคญอยภายในจตใจตอไป29

๓๐

จากการอธบายกระบวนการการประหาณอนสยของไตรลกษณนจะเหนวา เมอโยค

บคคลปฏบตวปสสนากรรมฐานจนเหนไตรลกษณชดเจนทาง มโนทวาราวชชนจตแลวสงตอ

ใหสมปฏจฉนจตพอสมปฏจฉนจตรบเอาแลวสงตอใหสนตรณจตพจารณาไตรตรองดวา เปนอะไร

เมอสนตรณจตพจารณาไตรตรองดแลวจงสงใหโวฏฐพพนจตทาหนาทตดสนเมอตดสนแลวรวา

เปนอารมณของพระไตรลกษณจงสงใหชวนจตเสพเสวยอารมณอยางเตมท ชวนจตเสพเสวย

อารมณถง ๗ ครงแลวกสงใหเปนหนาทของตทารมมณจต จากนนตทารมมณจตกสงใหภวงคจต

เกบรกษาอารมณนนไวตอไป พระไตรลกษณทเกดขนจะประหาณอนสยไดมากไดนอยเพยงไร

ขนอยกบกาลงของพระไตรลกษณดวย กลาวคอถาพระไตรลกษณทเกดขนมกาลงนอยกประหาณ

อนสยไดนอย ถามกาลงมากกประหาณไดมาก อปมาเหมอนกบการลางรอยเปอนบนแผนกระดาน

ถารอยเปอนมมาก น ามนอยกลางรอยเปอนไดนอย ถาน ามมากกจะลางไดมาก ฉะนน

ตอจากอนโลมญาณกคอโคตรภญาณ คอญาณททาใหผปฏบตขามพนความเปนปถชน

กลายเปนอรยชน เกดขนตอนสดทายของอนโลมจต ดวงท ๓ หรอดวงท ๒ ของอนโลมญาณ ทา

พระนพพานทปราศจากสงขาร ไมมนมต ไมมความเปนไป ใหเปนอารมณ เรยกวา โคตรภญาณ

เพราะครอบงาความเกดขน ความเปนไป ของสงขารทงหลาย หลงจากโคตรภญาณเกดขนแลวก

เปนมรรคญาณซงเปนญาณทตดทาลายกเลสตณหาอยางเดดขาด ผปฏบตวปสสนากรรมฐานจน

มรรคญาณเกดขนจะกลายเปนพระอรยบคคลนบตงแตพระโสดาบนเปนตนไปจนถงพระอรหนต

ตามลาดบ จะเหนวา ญาณทง ๓ น คอ อนโลมญาณ โคตรภญาณและมรรคญาณมกระบวนการ

ทางานรวมกนอยางตอเนองไมขาดสาย พอมาถงมรรคญาณนสงขารทง ๑๔ ตวในโพธปกขยธรรม

ทเปนองคธรรมนาไปสการตรสรกเกดขนพรอมกนประหาณกเลสทเปนอนสยนอนอยในสนดาน

ขาดกระเดนเปนสมจเฉทประหาณ

จากกระบวนการเกดขนของมรรคจตขางบนนจะเหนวาโคตรภญาณ มบทบาทสาคญใน

การบรรลธรรม คาวา “ญาณ” ในทนกคอ ปญญาขนสงทเกดข นจากการพฒนาสงขารดวยการ

ปฏบตวปสสนากรรมฐาน เปนปญญาททรงพลงสามารถครอบงาสงขารทงหลายใหอยในอานาจได

และทาใหสงขารทงหลาย ๑๔ ตว ทไดรบการพฒนามาดวยกน เกดขนพรอมกบตนทาลายขาศกคอ

กเลสทครอบงาจตใจไวเปนเวลายาวนานใหตายอยางเดดขาด ซง ในญาณกอนๆ ทผานมาคอตงแต

๓๐ พระบวรปรยตวธาน, แสงสวางทางปฏบต, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : บรษท ธนาเพรส

จากด, ๒๕๕๑), หนา ๒๒๙.

๑๑๓

ญาณท ๑ คอนามรปปรจเฉทญาณ ถงญาณท ๑๒ สงขารเปกขาญาณ สงขารทง ๑๔ ตวนไมเกด

พรอมกนจงทาใหทาลายกเลสไดเปนบางสวน อปมาเหมอนกบทหารทกระจากกาลงออกไปเพอ

ชวยกนโอบลอมขาศกไวไมใหหลบหนไปได เมอเหนขาศกคนใดโผลออกมากฆาขาศกคนนนๆ ไป

ทละคนสองคน จนทาใหขาศกลดนอยลงตามลาดบเมอขาศกลดนอยลง ทหารทกระจายกาลงอยใน

ทตางๆ กมารวมตวอยในทเดยวกนแลวยกกาลงเขาโจมตขาศกพรอมกนทาใหขาศกทมจานวนนอย

และมกาลงออนแออยแลวสไมไหวถกพวกทหารฆาตายหมด อปมานฉนใด อปไมยกฉนน น

เมอกอนนสงขารทงหลายพากนกระจายกนอยท วไปยงไมสามารถมารวมกนเปนหนงเดยวไดเพราะ

ยงมกเลสประเภทตางๆ คอยรบกวนอย ตอเมอสงขารเหลานนไดทาลายกเลสตวหยาบๆ ทโผล

ขนมาทละตวสองตวไปตามลาดบจงทาใหกเลสลดนอยลงและออนกาลงลง สงขารทงหลาย ๑๔ ตว

ทเปนตวทาลายกเลสเหลานไดมารวมตวอยในทเดยวกนแลวเมอไดแรงสนบสนนจากอาเสวนปจจย

การเสพอารมณอยางตอเนองทาใหมก าลงเกดข นพรอมกนทาลายกเลสท เหลอใหขาดจาก

ขนธสนดานอยางถาวร

จากคาอธบายนจะเหนวา กระบวนการทางานรวมกนของสงขารฝายกศลทไดรบการ

พฒนาดแลวจนสงขารฝายอกศลไมสามารถเกดขนขดขวางได สงขารทเปนกาลงสาคญ ๑๔ ตว ใน

โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ เกดขนพรอมกนในมรรคจตดวงเดยว คอ

๑. สต คอ ธรรมชาตทมความระลกไดในอารมณ

๒. วรยะ คอ ธรรมชาตทมความพยายามในอารมณ

๓. ฉนทะ คอ ธรรมชาตทมความพอใจในอารมณ

๔. ปญญา คอ ธรรมชาตทรสภาพธรรมตามความเปนจรง

๕. สทธา คอ ธรรมชาตทมความเชอ ความเลอมใส ในสงทควรเชอ

๖. เอกคคตา คอ ธรรมชาตททาใหสมปยตธรรมตงมนอยในอารมณเดยว

๗. ปต คอ ธรรมชาตทมความชนชมยนดในอารมณ

๘. กายปสสทธ คอ ธรรมชาตทเปนความสงบของเจตสกขนธ ๓ ในการงานอนเปน

กศล

๙. จตตปสสทธ คอ ธรรมชาตทเปนความสงบของจต

๑๐. ตตตรมชฌตตตา คอ ธรรมชาตททาใหจตเจตสกมความสมาเสมอในกจ ของ ตน

ๆ ไมใหมการยงหยอน

๑๑. วตก คอ ธรรมชาตทยกสมปยตธรรมขนสอารมณ

๑๒. สมมาวาจา คอ ธรรมชาตทเวนจากวจทจรต ๔

๑๓. สมมากมมนตะ คอ ธรรมชาตทเวนจากกายทจรต ๓

๑๑๔

๑๔. สมมาอาชวะ คอ ธรรมชาตทเวนจากมจฉาชพ30

๓๑

สงขารเหลานเจรญเตมทแลวเกดขนพรอมกนในมรรคจตดวงเดยวในมรรคญาณซงเปน

ญาณหรอปญญาขนโลกตตระเหนอโลก ทาลายกเลสใหหมดสนไปทาใหแสงสวางคอปญญาเกดขน

ในใจของผบรรลเปนแสงสวางทลวงพนแสงสวางอนใดในโลกน ไมมแสงสวางอนเสมอได ดงพระ

พทธพจนวา “นตถ ป�ญาสมา อาภา แสงสวางเสมอดวยปญญาไมม”๓๒ “ป�ญาชว ชวตมาห เสฏฐ

ชวตของคนเปนอยดวยปญญาประเสรฐสด”๓๓ “ป�ญาย ปรสชฌต บคคลยอมบรสทธไดดวย

ปญญา”๓๔ “นพพานเมวชฌคม สป�ญา ผมปญญาไดบรรลนพพาน”๓๕

คมภรวสทธมรรคอธบายจตทง ๓ ดวงนวา เปรยบเหมอนบรษจะกระโดดขามคน า เขา วง

มาดวยความเรวแลวยดเสนเชอกทผกหอยอยกบกงของตนไม หรอจบไมค ายน ณ ฝงขางนของค

แลวโดดขน ขณะทมการโนมนอมเอยง โอน ไปยงฝงโนน ถงสวนเบองบนของฝงโนนแลว จงละ

เสนเชอกหรอไมค ายนนนซวนเซไปตกลง ณ ฝงโนน แลวจงคอยๆ ทรงตวยน อย ฉนใด ผปฏบต

วปสสนากรรมฐานจนถงขนอนโลมญาณนกฉนนน คอมความปรารถนาเพอประดษฐานอยในพระ

นพพานซงเปนฝงโนนของภพ ๓35

๓๖ โยน ๔36

๓๗ คต ๕37

๓๘ ฐต ๗38

๓๙ และนวาส ๙39

๔๐ จงวงมาโดยเรวดวย

ญาณม อทยพยานปสสนาญาณ เปนตน แลวเหนยวเสนเชอกคอรปทผกหอยไวกบกงของตนไมคอ

อตตภาพรางกาย หรอวายดไมค ายนคอขนธม เวทนาขนธ เปนตน อยางใดอยางหนง โดยการราพง

ของ อนโลมญาณวาไมเทยง หรอวาเปนทกข หรอวาเปนอนตตา ยงไมละเสนเชอก คอรป หรอไม

ค ายน คอเวทนาเปนตนนนกอน โลดขนดวยอนโลมจตดวงท ๑ คอบรกรรมจต แลวเปนผมจตใจ

โนมนอมเอยงโอนไปสพระนพพาน ดวยอนโลมจตดวงท ๒ คออปจารจต ดจบรษผมการโนมนอม

เอยงโอนไปยงฝงขามโนนของคน า เปนผอยใกลพระนพพานทตนจะพงถง ณ บดน ดวย อนโลมจต

๓๑ ดรายละเอยดเพมเตมใน วสทธ. (ไทย) ๘๒๔/๑๑๑๒-๑๑๑๓. ๓๒ ส.ส. (บาล) ๑๕/๒/๕, ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒/๖. ๓๓ ส.ส. (บาล) ๑๕/๗๓/๓๑. ส.ส. (ไทย) ๑๕/๗๓/๘๐. ๓๔ ส.ส. (บาล) ๑๕/๒๔๖/๑๕๘, ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒๔๖/๓๕๓, ข.ส. (ไทย) ๒๕/๓๑๑/๒๒๘. ๓๕ ส.ส. (บาล) ๑๕/๓๓/๑๖, ส.ส. (ไทย) ๑๕/๓๓/๔๒. ๓๖ ภพ ๓ ไดแก กามภพ รปภพ อรปภพ, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๖๕. ๓๗ โยน ๔ หรอกาเนด ๔ ไดแก อณฑชะ เกดในไข ชลาพชะ เกดในครรภ สงเสทชะ เกดในเถาไคล

หรอทชนแฉะ โอปปาตกะ เกดผดขน เชน พวกเทวดา เปนตน, ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๕๒/๑๕๑. ๓๘ คต ๕ (ภพทสตวไปเกด) ไดแก นรก สตวเดรจฉาน เปรต มนษย เทวดา, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๓๐๑. ๓๙ ฐต ๗ หรอวญญาณฐต ๗ (ภมเปนทตงแหงวญญาณ) ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๓๒/๓๓๕. ๔๐ นวาส ๙ หรอสตตาวาส ๙ (ภมเปนทอยของสตว) ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๔๑/๓๕๔.

๑๑๕

ดวงท ๓ ดจบรษผโดด ถงสวนเบองบนของฝงโนน แลวละอารมณคอสงขาร คอรปหรอเวทนาเปน

ตนนนดวยความดบของอนโลมจตนน แลวตกลงไปในพระนพพานทปราศจากสงขารซงเปนฝงขาง

โนน ดวยโคตรภจต มพระนพพานเปนอารมณ แตเพราะเหตทยงไมไดอาเสวนะ (ความคนเคย) ใน

อารมณพระนพพาน จงยงหวนไหว ไมตงมนอย เหมอนบรษโดดขามคน า ผนน ซวนเซอย จากนน

กประดษฐานอยดวย มรรคญาณ40

๔๑

ผปฏบตวปสสนากรรมฐานจนบรรลมรรคญาณนถอวาไดบรรลโสดาปตตมรรค

กลายเปนโสดาบนบคคล มคตทแนนอนคอปดอบายภมอยางถาวรแลวจะไดเกดอกอยางมาก ๗ ครง

อยางนอย ๑ ครงและจะเปนผเพยบพรอมสมบรณดวยศล สมาธ ปญญา เพรยบพรอมดวยโภคสมบต

ทกภพทกชาต ถาไดตาแหนงหรอยศถาบรรดาศกดทชาวโลกนยมกนกจะไดยศศกดทสงสงและเลศ

กวาคนอน พระพทธพจน ในคมภรขททกนกาย ธรรมบท ตรสถงอานสงสของโสดาปตตผลวา

“โสดาปตตผลประเสรฐกวาความเปนเอกราชในแผนดน

กวาการไปสสวรรค หรอกวาความเปนใหญในโลกทงปวง”๔๒

คมภรวสทธมรรคไดพรรณนาอานสงสของโสดาปตตมรรคไววา โสดาปตตมรรค

มใชแตการเจาะทะลกองกเลสทงหลายมกองโลภะเปนตน อยางเดยวเทานน แตทามหาสมทรแหง

ความทกขในสงสารวฏ ซงไมมใครรทสดเบองตน ใหเหอดแหงไปดวย ปดประตอบายทงปวง ทา

ใหเปนผมอรยทรพย ๗ ประการอยพรอมพรง สลดทงมจฉามรรค (ทางดาเนนผด) ๘ ประการเสย

ได ทาเวรและภยทกประการใหสงบลง นาผปฏบตหรอโยค เขาถงความเปนบตรผเกดแตพระอระ

ของพระสมมาสมพทธเจา และดาเนนไปเพอไดอานสงสอนๆ อกหลายรอยอยาง42

๔๓

๔.๓.๓ อปมาของกระบวนการบรรลธรรม

จากกระบวนการบรรลธรรมระดบญาณทไดศกษามานน ถาจะยกตวอยางใหเขาใจงาย

ขนสามารถอธบายเปรยบเทยบอปมาอปไมยไดดงน คอ สงขารทง ๕๐ ตวในขนธ ๕ น อปมา

เหมอน ขนธ ๕ เปน นคร ๆ หนง ซงในนครนน ม วญญาณ หรอจตเปนพระราชา รปเหมอนอาคาร

สถานทอยอาศยภายในนคร สงขาร ๕๐ พรอมทงเวทนาและสญญา เปรยบเหมอนคนทอาศยอยใน

นคร คน ๕๐ น มทงคนดและคนไมด คนไมดมอย ๑๔ คน นอกนนอก ๓๖ คน เปนคนด คนไมด

ถงจะมนอยกวาแตกสรางความเดอดรอนใหแกคนดเปนอยางมาก ทาใหคนดพลอยไดรบความทกข

๔๑ วสทธ. (ไทย) ๘๐๗/๑๐๙๙-๑๑๐๐. ๔๒ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๑๗๘/๘๘. ๔๓ วสทธ. (ไทย) ๘๑๐/๑๑๐๒.

๑๑๖

ความลาบากไปดวย อยตอพวกคนดจงรวมตวกนหาทางแกไขหรอหาทางกาจดคนไมดเหลาน

ออกไปจากนคร จงรวบรวมพรรคพวก โดยเลอกเอาคนหนงเปนหวหนานาทพ ในทนพวกเขาเลอก

เอา ปญญา เปนหวหนา เสรจแลวกพากนฝกซอมวธทจะรบกบพวกคนไมด เปนธรรมดาวา คนทอย

ในนครเดยวกนใครทาอะไรทไหนยอมจะรกนทวไป กรณนกเหมอนกน ขณะทพวกคนดพากน

ซอมรบอย พวกคนไมดกรตลอดและคอยหาทางสกดกนไมใหพวกคนดซอมรบไดสะดวก แตพวก

คนดกพยายามแกไขสถานการณตางๆ ท เกดข นจากพวกคนไมดตามลาดบ โดยใชสตกบ

สมปชญญะ เปนทพหนาคอยสกดกนพวกคนไมดดวยอบายวธตางๆ เชน เมอคนไมด ทาใหโกรธ

สตกจะตามรตวความโกรธนนอยางใกลชดโดยไมทาอะไรเพยงแตตามดอยใกลๆ จนความโกรธ

ออนกาลงลง และถอยทพหนไป เมอวธนใชไมไดพวกคนไมดกหาวธใหม เชน ทาใหพวกคนดเกด

ความกาหนดยนดในกามราคะดวยการนารปสวยๆ เสยงดๆ เพราะๆ มาหลอกลอประเลาประโลม

พวกคนดกไมหลงกล คอยสนบสนนสตใหสตมกาลงเฝาตดตามดอกเชนเคย เมอทาอะไรไมไดเจา

กามราคะกออนกาลงลงและถอยทพหนไป จากนนพวกคนไมดกสงลกนองคนอนๆ เขามาย วยวน

อกเปนระยะๆ ฝายพวกคนดกสง เจาสตออกรบหนาอกเหมอนกน สกนไปกนมาอยอยางนเปน

เวลายาวนาน แตเนองจากเจาสตมกาลงมากกวา และมเพอนคอยสนบสนนอยตลอด มแมทพท

แขงแกรง คอ ปญญา คอยใหคาแนะนา มยทธวถ คอ อรยมรรคมองค ๘ ประการ มยทธวธทดกวา

คอ วปสสนากรรมฐาน ตามแนวสตปฏฐาน ๔ ฝายคนดจงเอาชนะในทสด

การวางยทธศาสตรในครงน มประเดนสาคญอย ๘ ประเดนทพวกคนดจะตองทา

รวมกนอยางเครงครด คอ ทกคนตองเชอฟงหวหนา คอ ปญญา (สมมาทฏฐ) เมอมอบใหปญญา

เปนหวหนาแลว ปญญากเรมออกกฎระเบยบทจะตองปฏบตรวมกน คอ ใหทกคนประพฤต

พรหมจรรย ไมอาฆาตพยาบาทกน ไมเบยดเบยนกน (สมมาสงกปปะ) ใหพดกนดวยคาสจจรง ไม

โกหกกน ไมพดสอเสยดกน ไมดา ไมทะเลาะกน ไมพดคาไรสาระไมมประโยชน (สมมาวาจา) ไม

ฆาสตวรวมท งฆากนเองดวย ไมลกขโมยของกน ไมลวงละเมดสามภรรยาของกนและกน

(สมมากมมนตะ) ไมประกอบอาชพดวยการคาขายมนษยดวยกน ไมเลยงสตวไวฆาเอาเนอขาย ไม

คาขายยาพษ ไมคาขายของมนเมา (สมมาอาชวะ) เมอทาไดอยางนแลว ตอจากนนจงใหทกคนใช

ความเพยรเพมขนเพอปองกนไมใหทาสงทหามไว อยางเครงครด หรอถาไดลวงละเมดขอใดขอ

หนงไปบางกใหเพยรพยายามละไมทาอกตอไป จากนนใหเรงฝกซอมรบอยางจรงจง และพยายาม

รกษามาตรฐานของการรบไวอยาใหลดลงมแตใหเพมความแขงแกรงขนตามลาดบ (ทาความด ให

มากและพยายามรกษาความดททานนใหคงอยตลอดไปและใหเพมขนเรอยๆ) เมอทาไดอยางนแลว

ตอไป ใหตดตามดความเคลอนไหวทกอยางทเกดขนในนครน ทงความเคลอนไหวของคนดดวยกน

และความเคลอนไหวของคนไมด พวกเขาทาอยอยางนจนพวกคนไมดไมไดโอกาสจะทาการใดๆ

๑๑๗

พยายามตดเสนทางลาเลยงเสบยงของคนไมดใหหมดทกเสนทาง เมอพวกคนไมดไมไดเสบยง

อาหารและกาลงพลกถกฆาตายไปทละคนสองคน ในทสดกหมดแรงทจะสตอไปหรอสกไมมวน

จะเอาชนะได ในทสดกถกพวกคนดฆาตายไปทละคนสองคนจนหมดทกคน นครนนกปราศจาก

คนไมดอยางเดดขาด พวกคนดจงอยดวยกนอยางมความสข ไมมปญหาและอปสรรคใดๆ เกดขนอก

ขอนฉนใด การปฏบตวปสสนากรรมฐาน ตามแนวสตปฏฐาน ๔ หรอตามหลกอรยมรรคมองค ๘

ประการกฉนนน ถาผปฏบต ปฏบตตามหลกนไปเรอยๆ กจะสามารถฆากเลสทงหลายไดอยาง

เดดขาดเหมอนกน