Журнал "Йылдыз" №5 (220) 2014 сентябрь - октябрь

№5 (220) 2014 сентябрь – октябрь«Йылдыз» 1976 с. чыкъып башлады

КЪЫРЫМ МУХТАР ДЖУМХУРИЕТИИНФОРМАЦИЯ БОЮНДЖА КОМИТЕТИНИНЪ ИЧТИМАИЙ-СИЯСИЙ,

ЭДЕБИЙ-БЕДИИЙ МЕДЖМУАСЫ

«ЙЫЛДЫЗ» меджмуасынынъ муарририети

Къырымтатар тилинде эки айда бир кере нешир этилеБаш муаррирДилявер ОСМАН

Муарририет эйети:Иса АБДУРАМАНАблязиз ВЕЛИЕВПеват ЗЕТИРемзи ИЛЬЯСОВИсмаил КЕРИМОВАйше КОКИЕВАТимур УСЕИНОВРиза ФАЗЫЛУрие ЭДЕМОВА

М Е Д Ж М У А С Ы

мундерИджеМУАРРИР МИНБЕРИ

Дилявер ОСМАН. Бизим баш заферимиз илериде ...................................................3

ЭДЕБИЙ, МЕДЕНИЙ ТЕДБИРЛЕРГаспринскийнинъ адыны анъар экенмиз .....................................................................5«Азербайджан» меджмуасы И.Гаспринский акъкъында ............................................6Къазанда тюркий тилли меджмуаларнынъ VII конгресси ..........................................7Тимур Пулатов Къырымда булунды .............................................................................8Тимур Пулатов: Къырымдан бир къырымтатар биле кетмемек керек .....................9

И. ГАСПРИНСКИЙ ВЕФАТЫНЫНЪ 100 ЙЫЛЛЫГЪЫНАИсмаил ГАСПРИНСКИЙ. Дар-ур-рахат мусульманлары. Эсерден парча ...............11Эвелина ХМЕЛЬНИЦКАЯ. «Молла Аббас» романы мундериджат итибарыле. (Нешир тарихы ве базы герменевтика меселелери) ...................................24Азат АХУНОВ. Гаспринский ве къадимджилер ..........................................................32Риза ФАЗЫЛ. Гаспринский акъкъында джиддий араштырма ..................................34

НАЗМАблязиз ВЕЛИЕВ. Янъы шиирлер .............................................................................41

ДРАМАТУРГИЯИса АБДУРАМАН. Бриллианткъа дёнген эльмаз. Пьеса ...........................................46

КЪАДИМИЙ КЪЫРЫМТАТАР ЭДЕБИЯТЫНДАНХалиль огълу АЛИ. Къысса-и Юсуф. Дестан. Девамы ..............................................83

ЭДЕБИЙ ТАКЪВИМФера СЕФЕРОВА. Девир набызыны ис эткен шаир. Языджы Аблязиз Велиевнинъ 75 йыллыгъы мунасебетинен .....................105

МИЛЛИЙ ТАСИЛЬ ОДЖАКЪЛАРЫГульнара ИЛЬЯСОВА. Судакъ миллий мектеби .......................................................111

БАЛАЛАР ИЧЮН«ЙЫЛДЫЗЧЫКЪ» № 5 (20) ..........................................................................................113

КОНКУРСГульнара ИЛЬЯСОВА. Сен биль. Икяе ….................................................................124

САЙГЪЫЛЫ ОКЪУЙЫДЖЫЛАР!«Йылдыз»гъа абуне олунъыз!

Озюнъизнен берабер къомшуларынъызны, таныш-билишлеринъизни, достларынъызны

да 2015 сенесине яздырмагъа унутманъыз.

«Йылдыз»нынъ абуне индекси 75298.1 йыллыкъ абуне фияты – 321 кумуш

(+ почта масрафлары)

3

Ìóàððèð ìèíáåðè

Äèëÿâåð ÎÑÌÀÍ,

баш муаррир

бИзИм бАØ зАÔерИмИз ИлерИде

Бугунь Къырымда олгъан денъишме-лерни эр бир инсан озюнджесине

къабул этсе керек. Къырым джемиети де айны. Биревлери севине, биревлери акси-

не, даа биревлери бу даа меселенинъ сонъу олмагъаныны къайд эткен киби олалар, базылары исе, затен, первасызлар. Амма къы-рымтатарлар Къырымнынъ такъдирине бир вакъыт первасыз олма-дылар. Къырымтатарларнынъ келеджеги Къырымнынъ такъдиринен даима багълы эди ве илериде де багълы оладжакъ.

Эки асыр девамында Къырым къолдан къолгъа кечип кельмек-те, бир мемлекеттен экинджи мемлекетке бериле. 1783-те озь мустакъил лигини джойгъан Къырым ханлыгъы девиринден башлап Къырым чар Русиеси, сонъ большевиклер, Врангель, Алмания къо-лунда, Советлер Бирлиги, Украина эркянында олды. 2014 сенеси исе кене де Русие девлетининъ къолуна кечти. Тарих текрарлана, за-ман къырымтатарларны кене сынагъан киби. Эп даа аякъта олгъан, Къырымгъа къайткъан бир авуч халкъымыз озь-озюни къорчаламакъ ичюн догъру ёлны сечмек зорунда, бекленильмеген шараитлерде озюни сакълап къалмакъ ичюн курешмеге меджбур. Курешмеге, деп яздым да тюшюнджеге далдым.

Бугуньки шараитлерде курешмек бу мытлакъа къолунъа силя алып джебэге кетмек, я да нумайышлар, митинглер отькермек дегильдир. Бугуньки шараитлерде къырымтатарлар ичюн куреш-мек бу:

№5 2014 сентябрь – октябрь

4

– ич бир къырымтатар Къы-рымны терк этмемеси шарт;

– ана тили, медениет, урф-адетлеримиз, динимизге даа да зияде мукъайт олмакъ, са-рылмакъ;

– несиллер арасында багъны даа зияде пекитмек.

Бугунь бизим эсас силямыз – халкънынъ Къырымда мевджут-лыгъы, яшагъаныдыр. Эм тек бу-нынъ озю буюк бир зафердир. Къырымда бизим мевджутлыгъы-мызны ана тилимиз, миллий ма-арифимиз, медениетимизнинъ инкишафы исбатлайджакъ. Бу ве дигер вариетимизни гъайып этмесек, иншалла, бу куньлер де кечип кетер ве халкъымыз озь акъ-укъукъларына наиль олур.

Бутюн дюньяга сепилип яша-гъан къырымтатар халкъынынъ юреги бугунь Къырымда ура. Къырымда яшагъан халкъы-мызгъа бугунь бутюн дюньяда яшагъан къырымтатарлар умют-нен бакъсалар керек, чюнки оларнынъ келеджеги Къырымда яшагъан къырымтатар халкъы-нынъ мевджутлыгъына, шубесиз, багълыдыр. Шараит насыл олса

да, инсанларымыз бири-бирине таянч олмакъ керек.

Дюньялар девирилир, пади-шалар денъишир, бириси кетер, экинджиси келер, амма бизим борджумыз, бир шейге бакъма-дан, чешит сиясий оюнларгъа алданмайып, сагъгъа, солгъа урунмайып, озь Къырымымыз-нынъ темелли халкъы оларакъ, Къырымда яшамакътыр, эр дже-эттен осьмектир, чюнки бизим баш заферимиз даа илериде. Бу заферге иришмек ичюн, биз бармыз деп тарих мейданына кене де эмин адымларнен чыкъмакъ ичюн, бугунь миллет Къырымдан бир якъкъа кетме-мек керек. Къырымдан чыкъып кеткенлер ичюн Къырымгъа те-крар къайтув ёлларыны къапата билелер. Эки асыр эвель Тюр-киеге иджрет эткен, анда къабул этильмеген къырымтатарлар кене де Къырымгъа къайтмагъа истегенде, чар Русиеси оларны Къырымгъа къоймайып, Русие-нинъ башкъа бир кошелерине ёллагъаны да тарихта белли бир факттыр. Бойле тарих дерсле-ринден ибрет алмалымыз.

5

Ýäåáèé, ìåäåíèé òåäáèðëåð

ГАспрИнскИйнИнъ Адыны АнъАр ÝкенмИз

Бу йыл къырымтатар халкъынынъ улу инсаны Исмаил Гаспринский вефат

эткенине 100 йыл толды. Бу мунасебетнен къырымтатар зиялылары онынъ адыны та-шыгъан Къырымтатар миллий китапханеде топландылар ве И. Гаспринскийнинъ рухуна дуа окъугъан сонъ, онынъ омюри, иджады, фаалиети акъкъында озь фикирлеринен пайлаштылар.

Аятыны озь миллетине багъышлагъан бу инсаннынъ эсас гъаелеринден бири «Окъу-макъ, окъумакъ ве окъумакъ» эди. Онынъ чокъ йыллар девамында нешир эткен «Тер-джиман» (1883 - 1918) газетасы бутюн тюр-кий халкъларны бирлештирди ве бугуньде-бугунь И. Гаспринский-нинъ «Тильде, фикирде, иште бирлик» шиары тек къырымтатарлар ичюн дегиль де, бутюн тюркий халкълар ичюн гъает актуальдир.

Къырымтатар языджылары бирлигининъ реиси Р.Фазыл озь чыкъы-шында тедкъикъатчыларны мутефеккирнинъ кениш фаалиетини даа терен огренмеге чагъ-ырды ве бу саада янъы-янъы малюматлар ай-дынлатмакъ кереклигини къайд этти. Къырымтатар санаты музейининъ ха-дими Ш.Абдураманова «Гаспринский ве зема-невий алымыз» мевзу-сына ба гъышлангъан чыкъышында онынъ на-шир, сиясетчи оларакъ фаалиети акъкъында этрафлыджа икяе этти.


6

Силясы бильги ве китап олгъан бу инсаннынъ эмиети бутюн тюрк дюньясында не къа-дар буюк ве озь хал-къына эткен хызмети мисильсиз олгъаныны айрыджа къайд этти. Къырым муэндислик-педагогика универ-ситетининъ оджа-сы Н.Абдульваапов

И.Гаспринскийнинъ шахсиети акъкъында сёз юрсетер экен, онынъ юксек дередже бильгили инсан ве икметли сиясетчи олгъаныны айтты.

Бугунь гаспринскийшынаслыкъкъа къапыны ачар экенмиз, хал-къымызнынъ бу улу огълунынъ шахсиети ве фаалиетини толусынен огренмек ве келеджек несиллерге бу ишни девам этмек ёлунда чалышмакъ керекмиз.

Шуны да къайд этмели ки, 2014 сенеси ЮНЕСКО И.Гаспринскийнинъ йылы деп илян этти. Февраль айында Эскише-хир (Тюркие) шеэринде кечкен тюркий тилли эдебият меджмуала-рынынъ VI конгресси И.Гаспринский вефатынынъ 100 йыллыгъына багъышлангъан эди.

Архив фотосы

«АзербАйджАн» меджмуАсы И.ГАспрИнскИй АкъкъындА

Баку шеэринде чыкъкъан «Азербайджан» эдебий-бедиий медж муасынынъ 4-нджи

ве 5-нджи санларында махсус И.Гаспринский вефатынынъ 100 йыллыгъына багъышлангъан «Къырымтатар эдебиятынынъ ильк романы» адлы макъале дердж этиле. Макъаленинъ муэллифи Виляет Къулиев И.Гаспринскийнинъ аяты, фаалиети ве къырымтатар эдебиятына къошкъан иссеси акъкъында сёз юрсете. Бундан да гъайры, И.Гаспринскийнинъ «Френ-кистан мектюплери» ве «Дарульрахат мектю-плери» («Дар-ур-Рахат мусульманлары») адлы

эсерлери окъуйыджыларнынъ дикъкъатына авале этиле. Меджмуанынъ баш муаррири Интикъам Къасымзаде

«Азербайджан»нынъ бу санларыны Къазанда отькерильген тюркий тилли меджмуаларнынъ VII конгрессинде (август 2014) И. Гасприн-ский адына къырымтатар миллий китапханесине багъышлады.

7

къАзАндА ТÞркИй ТИллИ меджмуАлАрнынъ VII конГрессИ

Август 28-30 куньлери Къа-занда 14 мемлекеттен ве

Русие мухтар джумхуриетле-ринден 34 тюркий тилли эдебий ме джмуалар баш муаррирлери-нинъ VII конгресси олып кечти.

Тюркиеден («Къардаш къа-лемлер» ,«Тюрк тили ве эдебияты» меджмуалары), Озьбекистандан («Жихан»), Азерабайджандан («Азербайджан»), Башкъырди-

стандан («Агидел»), Къазахистандан («Жулдыз»), Татаристандан («Къазан Утлары», Къабарда-Малкъардан («Мингитау»), Къырымдан («Йылдыз»), Ирандан («Япракъ»), Косовадан («Туркчем»), Иракътан («Къардашлыкъ») кельген иштиракчилер ишлерини август 28 куню Татаристаннынъ миллий китапханесинде башладылар.

«Сизни Тюркий дюньясынынъ 2014 сенеси медениет пайтахты олгъан Къазан къаласында селямлаймыз!», – деп конгрессни Тата-ристаннынъ халкъ шаири Равиль Файзуллин ачты эм алып барды.

Сёзге чыкъкъан Аврасия Языд-жылары бирлигининъ реиси Якъуп Омерогълу VI – VII конгресслер арасында беджерильген ишлер акъкъында малюмат берип, Та-таристан джумхуриетине бу кон-грессни къабул эткенине тешек-кюрлер бильдирди.

Конгрессте «Тюркий дюнья: тарих ве эдебият», «Тюркий дюнья-нынъ земаневий меджмуалары» киби мевзулар боюнджа чыкъыш-лар, фикир пайлашув олды, Тата-ристаннынъ белли языджысы Туфан Миннулинге багъышлангъан «Туфан – туфан эди» адлы весикъалы фильм нумайыш этильди, Татаристанда чыкъкъан «Tatarika» журналынынъ такъдимнамеси олып кечти.

Айны вакъытта Аврасия Языджылары бирлигининъ реиси Я. Оме-рогълу тюркий меджмуаларнынъ «Kalamdash» ортакъ интернет порталынынъ такъдимнамесини отькерди. Бу порталда тюрк, инглиз, арап ве башкъа тюркий тиллерде эсерлер оладжакъ, эр бир тюркий журналнынъ озь саифеси бельгиленген.

Татаристан девлет музейинде исе Москвадан кельген Муса Джалильнинъ къызы, торуны ве торунчелеринен корюштилер.

Солдан: Р.Файзуллин ве Я.Омерогълу

Сагъдан: Муса Джалильнинъ къызы, торуны ве торунчелери


8

ТИмур пулАТов къырымдА булунды

Сентябрь айынынъ башында Озьбекистан ве Таджикистан халкъ языджысы Тимур Пулатов Къырымда зияретнен булунды.

Муфтиятта, «Маарифчи» бирлешмесинде, «Йылдыз» журналынынъ муарририетинде къырымтатар зиялыларынен олып кечкен корю-шювлерде Москвадан кельген мусафир Къырымда сонъки вакъытта олып кечкен вакъиаларнен багълы озь фикирлеринен пайлашты. Хусусан къырымтатарларнынъ бугуньки вазиети акъкъында айрыд-жа сёз юрсетер экен, Т.Пулатов халкънынъ ерлешюв меселелери аля даа чезильмегенини къайд этти. Амма бунынънен берабер, къырымтатарлар бойле вазиетте шашмалап къалмайып, озь Ва-танларына садыкъ олгъанларыны ве келеджекке умютнен бакъмакъ кереклигини айтты. «Эльбетте, вазиет денъишти, амма бугуньде-бугунь сиз озь топрагъынъыздасыз ве мындан ич бир ерге кетмек керекмейсиз. Янъы шараитлерге коре, янъы шекильде алякъалар къурмакъ меджбурындасыз ве озь халкъынъызны эп бирлештирмек узеринде чалышмакъ керексиз», деп къайд этти Т. Пулатов.

Языджынынъ айткъанына коре, къырымтатарларнынъ сиясети бугунь озь миллий менлигини сакъламакъ ве бугуньки алда озь по-зициясыны тапмакъ меселелерине эсасланмакъ керектир. Бугунь укюм сюрген вазиетке алышып, халкъынъызны сабыр этмеге ве биль-ги алув ёлунен кетмеге чагъырмакъ керексиз, деп къайд этти о.

Шуны да хатырлатмакъ керек ки, Т.Пулатов 1987 сенеси къырым-татарлар озь Ватанына къайтып башлагъан вакътында, халкъымыз-гъа къолтуткъан инсанларнынъ биринджилер сырасында эди. О заманда Т.Пулатов СССР Юкъары Шурасына мектюп язып ёллады. Бунынънен багълы озь бакъышыны советлер девиринде чыкъкъкан матбуат васталарында беян эткен эди.

Т.Пулатов къырымтатар языджыларынен

9

ТИмур пулАТов: къырымдАн бИр къырымТАТАр бИле кеТмемек керек

Москвада яшагъан белли озьбек языджысы Тимур Пулатов сентябрьнинъ башларында Къырымгъа кельди. О, къы-

рымтатарларнынъ янъы шараитлерде бугуньки яшайышларынен танышмакъны озюне максат этип къойгъан. Сентябрь 5 куню языджы Къырымтатар языджыларынен, «Йылдыз» меджмуасынынъ муарририетинен корюшти. Сонъки кере языджы Къырымгъа 2010 сенеси келип кетти.

– Тимур Исхакович, Къырымда олгъан денишмелер акъкъында не дерсинъиз?

– Къырымгъа келювимнинъ себеби Къырымнынъ денъишкен гео-сиясий вазиетинен багълы, чюнки Къырымнынъ шимдики статусы денъишти. Мен, къырымтатарлар, оларнынъ ватанлары акъкъында макъалелер язгъанда, Къырым Украина эркянында эди, шимди исе вазиет денъишти. Мен къырымтатар достларыма кельдим, оларнен къонушып, лаф этип денъишмелернинъ яхшы-ярамай тарафлары акъкъында олардан бильмек ичюн кельдим.

– Сиз энди Багъчасарайда олдынъыз, Къырым муфтисинен корюштинъиз. Насылдыр биринджи хулясалар япып етиштир-динъизми?

– Билесизми, мен мында сонъки кере 2010 сенеси олгъан эдим, айны ерлерге баргъан эм бу акъта «Литературная Россия» газетасында язгъан эдим. Теэссюф ки, кечкен 4 йылда бир шей денъишмеген, кене де шу диварлар, къырымтатарларнынъ абадан-лашмагъан къасабалары тура. Бу ёнелиште вазиет эскиджесине къала. Не ичюн мында вакъыт токътап къалды, 4 йылда халкъ не ичюн ерлештирильмеди? Эльбет, яхшы эвлер де бар, олар бельким зенгин инсанларнынъ эвлеридир, бильмейим, лякин эр алда, халкъ озюни тутып олгъан, ёкъ олмагъан, озь ватанынынъ топракъ-ташына сарылып, умютнен яшай, медениетини, тилини сакълай, о, аякъта къатты тураджакъ.

– Сиз Къырым муфтисинен де корюштинъиз... – Бу табиий, чюнки мен мусульманым, муфтият бизим мане-

вий дюньямызны къайгъыра. Бу корюшювден де чокъ шейлерни бильдим.

– Сизинъ фикиринъиздже янъы шараитлерде къырымтатарлар не япмакъ кереклер?

– Шараитлер янъы олса да, къырымтатарлар эп шу къырым-татарлар да. Олар озьлерини озь тувгъан топракъларында насыл


10

алып баргъан олсалар, ойле де тынч алып барсынлар, оларны бир кимсе провокация этмесин. Эльбет, къырымтатарларгъа чокъ шей багълы, лякин джемиетлеринде укюм сюрген ички вазиетке де чокъ шей багълы. Олар яшамакъ, балаларыны осьтюрмек, эвлерини къурмакъ кереклер. Шимди бойле вазиетте къырымтатарлар бош-бошуна чапкъалап шашмаламасынлар. Эгер шашмаласалар, бу оларгъа зарар кетире биле. Меселя, Мустафаны (Джемилев) алайыкъ, мен онен чокъ керелер лаф эткен эдим, о эр вакъыт меселелерни тынч усулнен, кучь къулланмайып чезильмесининъ тарафдары эди. Бу догъру позиция.

– Шимди Украина да, Русие де къырымтатарларны озь тара-фында корьмеге истей...

– Украина истейдир корьмеге, амма Русие энди корьди де, не япаджакъсынъ энди. Мен де, келинъиз Украинагъа я да Русиеге къол-тутайыкъ, деп оламайым, оларны бири-бирине къаршы курешмеге чагъырмайым. Бугуньки бу тарихий девирде Къырымда энди Русие къанунлары укюм сюре. Украина шимди озь ишлеринен мешгъуль, анда дженк кете, шимди онынъ сизнен иши ёкъ. Мустафа да мында ёкъ. Бугунь къырымтатарларнынъ бирден-бир сиясетлери – миллий менликлерини сакълап къалмакъ, мунасебетлернинъ янъы шекил-лерини тапмакътыр. Сиз озь журналынъызны чыкъарып халкъкъа хызмет этмек керексиз, языджылар озь вазифелерини беджермек кереклер. Къырымтатарлар менликлерини джоймайып, ялтакълан-мамакъ кереклер. Истейсизми истемейсизми, Украина энди о бир тарафта къалды, сиз янъы шараитлерге алышмагъа меджбур-сынъыз, тек озь халкъынъызнынъ менфаатыны тюшюнмек керексиз. Къырымдан бир къырымтатар биле кетмемек керек.

Субетлешкен Дилявер ОСМАН

САЙГЪЫЛЫ ОКЪУЙЫДЖЫЛАР!«Йылдыз»гъа абуне олунъыз!





11

Èñìàèë ÃÀÑÏÐÈÍÑÊÈÉ

дАр-ур-рАÕАТ мусулÜмАнлАры*(Ýñåðäåí ïàð÷à)

Дар-ур-Рахата тюштюгим эснада, джумле эхали дефтер иле учь юз

бинъ адам олуп къыркъ буюк къаръе ве бир шехэрде сакин идилер. Сеит Муса сильсилесинден (сюляле-синден – И.К.) келен эмирлер улькейи гъает акъылане ве адиляне идаре идуп, ильм ве хызмете косьтердиклери рагъбет ве гъайрет иле джумлее ибрет ве имсаль олуюрлар имиш. Эмирлере олан мухаббетлерини ибраз (косьтермек – И.К.) ве нишан итмек ичюн джумле эхали иттифакъ идуп Дар-ус-Саадетте аджайип бир са-рай ве каср бина идуп, бунларын икъаметине махсус тутмушлар. Азырда укюм иден эмирин къарт анасы намына оларакъ сарая Каср-аль-Зёхре тесмие итмишлер.

Шейх Абдулланынъ накълине коре, Зёхре султан адий бир къа-дын дегиль имиш. Гъазелияттан бир диван-и-мебахис-и-ахлякъие ве фельсефеден (ахлякъ ве фельсефеден сухбетлер джыйын-тыгъы – И.К.) бир меджмуа сахибеси олуп нюфуз (итибары – И.К.) ве гъайрети иле къызлар ичюн буюк мектеб-и-алие ве дар-уль-

È. Ãàñïðèíñêèé âåôàòûíûíú 100 éûëëûãúûíà

_______________________________* «Молла Аббас». Роман. Къырымдевокъувпеднешир нешрияты, 2001 с.

(Неширге азырлагъан Исмаил Асан огълу Керим).


12

муаллимат (къызлар мектебини – И.К.) кюшад иттирмиш (тесис эткен – И.К.). Бу ики мектептен махире муаллимелер ве махире юрт сахибелери ве тербие, летафет ве ирфан иле саадет бахш олан зевджелер рефикъалар етишиюрлар имиш.

Та акъшама къадар шейх Абдулла азретлери улькенинъ та-рихини ве Сеит Хасан ве Али дахи базы тафсилят беян идуп ве бенденъиз кемал дикъкъат иле динълиюр исем де, айрыджа бир фикирден отьрю тааджюптен къуртуламыюр идим! Фериде бану бенден не ичюн къачмыюр? Бенденъиз бир эджнеби ве джат киби. Бунлар исе ислям...

Акъшам кунь къонар вакъыты Фериде бану больмее кирюп джумлемизи аш ашамая давет къылды. Софра багъча ичинде кёшкте къурулмыш иди. Кёшке кельдикте юрт сахибеси шейх Абдулланынъ къадыны – Айше бануйы корьдюм, огълум – дею, бенденъизе зияде шефкъат иле назар итти. Урьмете ляйыкъ бир къартчыкъ иди, аджайип ал. Бу инсанлары бир корьдюкте, гуя эски достлары корьмюш киби олуюрдым. Эвет, бунларын яхшы-лыгъындандыр.

Шейх Абдулланынъ софрасында едигим ашлар – сют, эт ве хамур ашлардан ибарет олуп, софра ахырында мейвадан ясалмыш татлылар, шекерлемелер ве шербетлер берильмиш иди. Бу леззетли ашлар иле тартынмаюп къарнымы тойдурып, кёшк ве багъчанынъ летафети иле кейфленюп, бу кишилерин акъыл ве къызыкълы сёзлери иле эгленюп, озь алымы унутмыш идим. Лякин Фериде бану саз мисалли бир алет-и-мусикъи (му-зыка алети – И.К.) кетирюп, чалгъынынъ сеси иле озюнинъ татлы ве назик сеси къарышуп, кёшк ве багъчайы нагъме-и-назикяне иле шерефлендирдиги алда нихает дереджеде ферахлануп, месрурленюп, къайда олдугъымы джоюп хайран къалдым. Не гузель яшайыш! Не хош маишет! Атасы – мудеррис, ики огълу –муаллим, къызы–табибе-и-кямиле ве инсан сюретинде бульбуль. Бунджа рахат, незакет ве сефа! Не бахтияр халкълар!

Фериде банунынъ сёйледиклери шаркъыларда ве гъазелиятта заман-и-эввелиде андалус арабларынынъ гъаза ве мухаребее чыкътыкъта, айттыкълары мюнаджат (дуа – И.К.) ве нагъмеят-и- аскериелери кемал-и- нешъэат (буюк къуванч – И.К.) иле накъиль ве тереннюм иттигине (сёйлегенине – И.К.) къулакъ берюп тур-дугъымда, сачларым тим-тик, гонълюм парча-парча олуюр иди, эм шу алымдан месрур идим. Татлы ве леззетли келиюр иди. Фериде банунынъ кемалат мусикъисинден хайран олдугъымы корюп, шейх Абдулла деди:

– Джаниб-и-Туркистанда (Туркистан тарафында – И.К.) му-сикъи макъбуль ве мутебер олса керек, леззет алыюрсыз киби корююрым.

13

– Хайыр, эфендим. Тамам аксидир, чюнки Туркистанда джыр ве мусикъи бир джынс эдепсизлик эсап олуныюр.

– Не аджайип зан! Эвет, мусикъийи эдепсизлик ве ашагъылыкъ ичюн истимал итмемелидир (къулланмамалыдыр – И.К.), чюнки мусикъи назик хиссиятларын ве рухун терджиманыдыр. Разылыкъ ве месруриетин сюрет-и-захиридир. Махлюкъын месруриети инд-Аллах (Аллах янында – И.К.) намешру (къабул олунмагъан – И.К.) дегильдир, эдибане мусикъи ве ихляслы (темиз – И.К.) мю-наджат инсаны асиликтен (итаатсызлыкътан – И.К.) зияде таат ве ибадете джельп идер. Санайы ве илимин барчасы (бутюни – И.К.) мукъаддестир, ал анджакъ сюрет-и-истималдадыр (къулланма-дадыр – И.К.). Илим акъылы ачтыгъы киби, эдибане мусикъи гонълю ве хиссиети ачар, гонълю ве хиссиети тербие идер, инсанлара мюляемет (муляйимлик–И.К.) ве юмшакълыкъ берир. Къазы эфен-ди тасиль иттиги ильм-и-укъукъ иле джемааты мамур ве рахат иде билир. Ама яман истимал идер исе, харабына себеп олур. Кямиль кимьяджы илим-и-кимья вастасыле дарылар ве иляджлар тертип идуп инсанларын шифасына себеп ола бильдиги киби, зехэр ве агъувлар тертип идуп, телеф ве эджеллерине дахи себеп ола билир. Бу алда ильм-и-укъукъ ве кимья терк олунмасы лязим кельмедиги киби, мусикъийи дахи эдеб-и-ислямиее акс зан ит-мемелидир. Туркистан иле Дар-ур-Рахат халкъынынъ бейнинде (арасында – И.К.) тефавют (айырды – И.К.) чокъ имиш...

Гузель музакерелер ве леззетли ашлар иле вакъыт кечирюп, акъшам эзаны къылынаджагъыны дуймаюп къалдым. Намаза бир черик къадар вакъыт къалдыкъта, бу аджайип кишилер иле ведалашуп кервансарая къайтмакъчы олдум. Эр не вакъыт ис-тер исем, кельмее ве бир керегим олур исе, ифаде итмее бенъденъизден сёз алуп къайтмая рухсет бердилер. Фериде бану къамыштан орьме бир уфакъ сандыкъ ве къап иле бир къат темиз ве акъ чамашыр такъдим къылды. Эдиейи къабул итсем, къаршылыгъына береджек бир нерсем олмадыгъындан, алма-яджакъ олдум, лякин, бельки, гонъюллерине агъыр келир дею, къабул идуп тешеккюрлер беян иттим. Сеит Али кервансарая къадар бенденъизи оздуруп кельди.

Шейх Абдулланынъ юртунда бир ала даха тааджюп итмиш идим. Къул ве хызметчи корьмедим. Лякин усул ве низамларына коре, бунлара аджет дахи кормиюрлар. Эр ишлеринде шу къа-дар унер ве къолайлыкъ бар ки, бир киши он кишининъ ишини эда иде билир.

Кервансарайда делилим (оздурыджым, ёл косьтериджим – И.К.) шейх Джелял эфенди бар иди. Бени беклеп туруюр имиш. Иртеси кунь дженап эмир азретлерининъ хузур-и-шерефине бараджагъымызы сёйледи. Туркистанлы бенделерини корьмее истемишлер.


14

– Эмирин сарайына не вакъыт китериз? – дедим.– Иртеси кунь сабах, зан идиюрым, эр алда сарайдан адам

келир, берабер китериз.– Ресмий адет насылдыр? Узур-и-шерифлерине бардыкъта,

айыплы олмакъ истемез идим.– Ич бир тюрлю ресмий фелян ёкътур, анджакъ ибраз-и-

тааззум иле (ресмий юксекликтен – И.К.) не суаль идер исе, бильдигинъе коре джевап берирсинъ.

– Эгер азрет эмирден талабым олса, арз итмек мумкюн олурмы?

– Эвет, мумкюндир. Ама санъа эр не керек ве аджет исе, бериледжектир, сенинъ ичюн сабанлыкъ ве бостанлыкъ ер тайин олунды. Бир хайли тасильден сонъ, бир рефикъа сайлап алуп рахат олурсынъ... Эмирден не талап идеджексинъ?

Шейх Джелялын бу хабери бельки чокъ адамлары ферахлан-дырыр иди, ама бенденъизе пек агъыр кельди. Дар-ур- Рахаттан чыкъарылмаяджагъым, ветаным олан Ташкенти бир даха коре-мееджегим анълашылуп мюкеддер (кедерли, гъамлы – И.К.) ол-дум. Анджакъ умит ялынъыз дженап эмире къалды. Бельки, нияз ве риджамы къабул буюруп, истедигим вакъыт къайтмая рухсет (разылыкъ – И.К.) берир... Меюсиетим (кедерим, гъамым – И.К.) шейх Джелялын козюнден сетр олунамаюп:

– Сёйле, огълум, эмирден не талабынъ бар? – деди.– Дар-ур-Рахаттан къайтмакъ ичюн рухсет ве ёл истеедже-

гим.– Я, ойлеми? Пек мушкюль иштир. Дженап эмир не айттыбильмем, лякин улькемизе хариджден (тыштан – И.К.) келен

ве чыкъылан адам ёкътур. Сен олсанъ, биринджи мешъаль (къы-гъылчым – И.К.) оладжакъсынъ, бильмем, огълум.

– He ичюн бильмиюрсыз? Дар-ур-Рахатта къалмакъ шарты иле кирмедим, эсир дегилим, урь бир мусульманым, мухтариетим (эркинлигим – И.К.) неден ёкъ оладжакъ?

– Мухтар дегильсинъ яки эсирсинъ –демиюрым. Улькемизи бегендинъми? Биз джумлемиз сенинъ рахат ве саадетинъе дикъ-къат идеджек идик.

– Бинъ-бир кере тешеккюр идерим, джумленъизден гъает раз-ыйым, Дар-ур-Рахат киби ер ве инсанлары киби хош адамлар корьмедим. Араларында къалсам, бельки, бахтияр олур идим. Ама китмек керек оладжакъ. Ташкенттен чыкътыкъта хаджа (аджылыкъкъа – И.К.) ниет итмиш идим. Бу ниети терк идемем. Бойнума борчтур.

Бу сёзлеримден сонъ шейх Джелял фикире тюштю. Китмее акъкъым олдугъыны инкяр идемиюп, эгер, китер исем Дар-ур-Рахатын вуджуды ве ахвалы дюньяя фаш ве бейнлеринде (арала-

15

рында – И.К.) олан адет ве ресмлер (тертиплер – И.К.) бозулмыш оладжагъыны фикирледиги шубесиз иди. Хайли сюкюттен сонъ деди: «Хакъ билир, сабыр эйле, огълум, заман ве фикир иле бельки муталебенъе (талабынъа – И.К.) бир чаре олур. Иртеси эмире барыр, мурадынъы ифаде идерсинъ, лякин хош дже-вабы чокъ умют итме... Бен аджизен (алчакъ гонъюлли оларакъ сёйлейим – И.К.) эмир олмуш олсам, санъа джевап беремез идим, ред идер исем – акъкъынъ бар, ред итмез исем – Дар-ур-Рахатын алы ве вуджуды фаш олунаджакъ (ачыладжакъ, белли оладжакъ – И.К.). Испаньёллар арамыза дахиль олуп, маишети-миз ве медениетимиз къарама-къарышыкъ оладжакъ. Керчек, заман-и-азыр испаньёлларын къарт аталары киби, Гранада ве Андалус ислямына иттиклери гъаддарлыкъ ве зулумлары бизлере итмезлер, ама ие фаиде...»

Шейх Джелял китти. Ялынъыз къалдыгъым алда башыма тюрлю фикирлер толуп къоркъсундым. Алымын ахыры не оладжакъ? Аджеба, къайтмакъ мурадында олдугъым ичюн бана бир зиян итмезлерми?.. Бельки, къатиль идерлер... Ама хайыр, итмезлер, иншалла, бунджа муляйим ве эхл-и-инсаф кишилердир, ама нишлерлер? Акъылым айланыюр иди.

Иртеси кунь сабах шейх Джелял эфенди ве баде сарайдан даветчи мемур келюп, азрет эмирден кельдигини беян итти. Ирте-ден тедарикли олдугъымдан, китмее азыр олдугъымы сёйледим. Учюмиз ёла чыкътыкъ. Бу улькеде ат я ат-араба олмадыгъыны язмыш идим. Ата ве огюзе аджет (ихтиядж – И.К.) къалдырылма-мыштыр ки, ат ве огюз иттиги хызметлери сув иле электрик къув-ветлерине иттириюрлар. Базар ве мейданлары кечюп шехрин четине чыкътыкъ. Мейдан багъчалыкъ ве багъча киби асралмыш якъышыкълы бир орманлыкъ огюне бардыкъ. Сары маденден ве орьнекли-накъышлы оларакъ тёкме буюк къапудан багъчая кир-дик. Ики тараф гуль ве хурмалыкъ олуп алтун киби, сары къум тёшельмиш ёл иле джурьдюк. Огюмюзде, багъча ортасындаки мейдан чименликте, дерьяда джувунуп чыкъмыш къаз киби, ап-акъ мермер сарай корюниюр иди. Бу Каср-аль-Зёхре иди. Султанат къапусы къаршысында къызыл мермерден зор (буюк – И.К.) хавуз ве фыскъые (фонтан – И.К.) бар иди. Дживарын летафетинден хайран олуп та сарайын тюбюне барынджа, ташлара накъыш олунмыш орьнеклери корьмедим, ама бу орьнеклере дикъкъат иттигимде, бу ташлары оймуш эле, эм накъышлары тертип ит-миш устада тааджюп иттим! Кягъыт устюне бу къадар орьнек ве накъыш чыкъармакъ енгиль дегильдир. Каср-аль-Зёхренинъ исе джумле исарлары накъыш ве орьнектир.

Мермер баскъычлардан минюп сарайын къапусына кельдик-те, къапу ачылуп ичери кирдик. Къапуджылар бизлери биринджи


16

къатта бир больмее киргиздилер. Аман ашамакъ ве ичмек ичюн тюрлю татлылар ве шербетлер кетирдилер. Кирдигимиз больме алтун сарысы ипек тёшемелер иле донатылмыш иди. Бизлери кервансарайдан алуп кельмиш мемур ичери китюп, ярым саат сонъ къайтуп келюп, азрет эмире алуп чыкъты.

Тунч ве буллюр иле ишленмиш зийнетли нердубан (баса-макълар, мердивен – И.К.) иле сарайын икинджи къатына чыкъуп, къуббели бир буюк больмее кирдик. Аман, Алла! Не аджайип ер имиш! Больменинъ устю буллюр къуббе, къуббейи тутан диреклер, фидан- фидан накъышлы мермер, алтун ве кумюш боя ве язылар кемал махарет ве летафет иле истимал олунуп (къулланып – И.К.), больмее бир ярашыкъ, бир зийнет ве рушенлик (айдынлыкъ – И.К.) бермишлер ки, тарифинден аджизим. Корьдю-клеримден козьлерим шашмыш, гонълюм ферахланмыш иди. Бир-ики адым илери джурюп больменинъ ортасына бардыкъта, корьдюм ки, буюк курсю ве я шу киби бир шей туруюр, лякин бою ве эни еди-секиз къарыш къарарда иди. Бу курсюнинъ устю бутюн тёкме буллюр киби олуп, туякълары мермер ве сары тунч иди. Шу курсю мегер кузьгю имиш... Бир козь ташлап акъылымы джой-муш олдум... Дар-ур-Рахатын джумле къаръелери, багъчалары ве ёлда-къырда джурен халкълары кузьгюде корюниюрлар иди. Инсанларын джурьдюги ве ишледиклери айна-и-акс олуныюр иди. Шейх Джелял шаштыгъымы корюп:

– Огълум, Молла Аббас, тааджюп къылма. Сеххар (тылсым – И.К.) ве гъайр-и-мумкюнаттан дегильдир. Кузьгю ве дюрбин не олдугъыны билиюрсынъ. Сарайын юксек къуллеси бардыр ки, мезкюр къулледен улькемизин эр тарафы корюниюр. Бун-дан истифаде (файда – И.К.) идерек усталыкъ иле къоюлмыш кузьгюлер ве дюрбинлер вастасыле джумле улькенинъ ресми больменинъ шу джам (пияла) къуббесинден кечюп бир курсю устюне акс олунуюр. Сарайдан чыкъмаюп хазрет эмир улькейи темаша (сейир – И.К.) иде билиюр... Сеххар дегильдир, огълум, унер ве марифеттир.

– Барекалла! Бу ислямларын билик ве кемалаты шу дередже-лерде имиш ки, беним джумле бильдиклерим ёкъ дереджесинде къалыюр. Тааджюп вуджудымы толдурды...

Мезкюр кузьгюли курсюнинъ онъ тарафында къыйметли бир диван ве сол тарафында учь отургъыч бар иди. Бунлар эп къызыл агъачтан ясалмыш ве ипек материаллар иле тёшельмиш иди. Больменинъ зийнет ве темашасы иле хайран олуп, кирдигимиз къапунынъ къаршысында икинджи бир къапу ачылуп, азрет эмир кирдигини корьмеюп къалдым. Анджакъ, шейх Джелял кемал та-зим (урьмет – И.К.) иле селям берюп теменна иттигинден, эмир олдугъыны фехимлеп, селям берюп бир-ики адым кери чекиль-

17

дим. Дженап эмир отуз яшларында бир киши иди. Башында ешиль сарыкъ (чалма), устюнде узун ве акъ руба (урба – И.К.) олуп гузель юзьлю, муляйим ве хош бакъышлы ве къыр (къара – И.К.) сакъаллы адам иди...

Энъ медений ве марифетли, энъ рахат ве месут халкъын акими козюм огюнде иди. Бакъыш ве къияфетинде къоркъунч бир шей ёкъ иди. Лякин эйбетлиги (къоркъу иле сайгъы дуйгъуларыны бир-ден уяндыргъан алы – И.К.) бар иди. Ама татлы ве умют бериджи, гонъюль алыджы бир эйбетлик иди. Эмирин юзюне бакътыкъча, джаным рахат олуюр иди. Бу эмир къатиль идиджи, джан алыджы эмирлерден дегиль иди... Яш олсам да Хокандын мерхум эмири Худаярханны билиюрым. Бир нидже мертебе (кере – И.К.) корь-мюш идим. Къоркъусыз бетине бакъылмаз иди. Ама бу эмирде къоркъунч бир ал ёкъ иди исе де, намалюм бир къуввет иле джум-лейи бенд ве таби идер иди. Дженап эмирин муляйим ве татлы бакъышындан къуввет алдым. Эмир селям алуп, дивана отуруп, отурмакъ ичюн отургъыча ишарет иттиги иле тамам рахат олдум. Шейх Джелял дахи яныма отурды. Алыштыгъым шейх баба дахи беним ичюн бир рахатлыкъ иди.

Эмир азретлери сёзе башлап, Туркистан ве Бухаранынъ иш-леринден ве ахвалындан, Худаярханнынъ башына кельдиклери аллардан, аталыкъ Гъазы Якъубханнынъ огъуллары хусусында ве Бухара эмири девлетли Абдул-Ахадханнынъ усул-и-укюминден суаллер буюрды. Бильдигиме коре джеваплар бердим. Баде (сонъра – И.К.) Бухаранынъ мешур маразы «риште»ден бахс олунып, бунынъ сув пислигинден асыл олуп, Бухарая узакътан лягъым иле сув кетирилюп чешмелер ясалмадыгъына ибраз таа-джюп къылды. Баде «баче» ве «бачебазлыкъ» (эки эркек арасында джынсий мунасебет – И.К.) хусусында суалине джевабымда бу эдепсизлик азырда ич олунмадыгъыны анълап, гъает мемнюн олуп шукюр итти, лякин дженап эмирин «бачебазлыкъ»тан суали бен-делерини шу къадар утандырды ки, эгер ер ярылса, ере кирюп китердим. Ульке ве ветан айиби ичюн къып-къызыл олуп къанлы терлере пиштим.

– Туркистанда рус ве эфрендж халкъларындан унер ве санат огренмек эфкяры бармы? – дедикте:

– Хайыр, эфендим, чюнки илим, билим ве унерде озюмизи биринджи эсап къыламыз – дедим.

– Вах-вах, не аянч (языкъ – И.К.) алда имишсиз! Эр кес бирин-джилик талабына мамурдыр, лякин дюнья бильмеюп ахвалдан би-бехре (махрум – И.К.) олмакъ инкъыраз эсбабындадыр (себебин-дедир – И.К.), – дею, шейх Джеляла хитабен ахвал-и-Чин (Къытай) буюк дерс ве ибреттир. Бу къавм ялынъыз кендини инсан билюп, илим ве унери ялынъыз озюнде олдугъына итикъат (инанч – И.К.) къылуп, саир миллетлери эп ашагъыда ве вахший эсап идерек,


18

бунлар иле мухаберат (хаберлешме – И.К.) ве энсебет (мунасе-бетлер – И.К.) итмеюп не ала кельди? Джумлеси бала ве субьян фехминде къалуп, къоджа дёрт юз миллионлыкъ бир девлет бир авучлыкъ Бельчика (Бельгия – И.К.) укюмет-и-эфренджиеси къадар нюфуз (тесири – И.К.) ве къудрети олмадыгъы малюмдир... На-сыл олсун ки, дёрт юз миллион Къытай эхалиси дёрт юз миллион субьян макъамындадыр. (Шейх Джелял – эвет, эфендим – дею, тасдыкъ иттикте, азрет эмир бана бакъуп сёзюне девам итти).

Пейгъамберимиз эфендимиз азретлери ильм-и-ибданы, яни дюнья ве маишет илимлерини бильмек ве илим къайда олса олсун, баруп тасиль итмек керек олдукъларыны ве азрет-Али эфендимиз эр тюрлю илим ве саньаты талим итмек эхл-и-исляма махсус олдугъыны беян буюрды иселер де, эксерий мемалик-ислямиеде бу къаиде-и-алие терк олунып, анджакъ, илимлерин ве унерлерин базылары эльде къалмыш, ама эр амелин (иш-нинъ – И.К.), эр унерин керек махалли, керек заманы олуюр ве бу алда ислямлар аджиз къалыюрлар. Бу асырда корюлен хара-плыкъ, сеяхат, тиджарет кесп ве кяр мейданларында эхл-и-ислям эфрендже магълюп тюштюги ялынъыз бу аджизлигин тесиридир. Эгер эхл-и-Туркистан козь ачуп, дюнья корюп хаб-и-гъафлеттен (гъафлет уйкъусындан – И.К.) турмаз исе ве бир нерсе (шей – И.К.) бильмедиклерини фехм идуп (анълап – И.К.) бильмее гъайрет итмезлер исе, азар-азар мал ве сервет, кесп ве тиджарет зияде билиджи, зияде кемалатлы олан халкълара кечеджеги табий бир алдыр. Бу ал исе келли (бундан сонъ оладжакъ – И.К.) инкъыра-зын мукъаддемесидир. Бир кишининъ иши иш олмаса, бильдиги бильдик олмаса, тиджарети ве саньаты макъбуль ве мутебер олмаса, бу дюньяда нишлер? Миллет де бойледир. Баде ачыкъ бана хитап идуп: «Молла Аббас, сен бизим улькеде рахат олур-сынъ, зулум, кедер, гъам ве къайгъы корьмезсинъ» – деди.

– Шубе ёкъ, эфендим, лякин бенденъиз бу ниметлери (эйилик-лерни – И.К.) терк идуп Дар-ур-Рахаттан къайтаджакъ олуюрым ве зат-алийлеринден рухсет нияз идиюрым.

– Базы себеплерден долайы улькемизин чыкъмая ве кирмее ёлу ёкътур.

– Билиюрым, эфендим. Лякин бенденъиз къалмакъ шарты иле кельдигим ёкъ ве хадж итмее ниетлийим, мусааде истиюрым...

– Талабынъ гъает муим меселедир. Меджлис иле музакере идуп, баде джевап беририм, – дею, аягъа турдукъта, биз де те-менна идерек, кери чекильдик.

Больмеден чыкътыкъта, сарай мемурларындан бири огюмизе келюп сарая давет итти ве баде сарайы ве багъчалары темашая рухсет олдугъыны ифаде къылды, лякин бенденъиз эр шейден зияде акъкъымда меджлис укюм идеджеги фикире мюптеля (къапылгъан – И.К.) идим. Аджеба, къайтмая рухсет олурмы?..

19

Аштан сонъ сарай кутюпханесини ве улугъ диванхане больме-сини сейир иттик. Улькедже муим ве буюкче меслехат олдукъта эр къаръеден бир алим я бир акъсакъал эмир тарафындан давет олунуп, мезкюр диванханеде меджлис олуныр имиш. Каср-аль-Зёхренинъ гуль ве мейва багъчаларыны темаша идуп та экиндие къадар эгленюп кервансарая къайттыкъ.

– Насыл зан идесиз, Дар-ур-Рахаттан къайтмая меджлис рухсет берирми? Суалиме шейх Джелял джевабен:

– Бильмем, огълум, сабыр къыл, анъларсынъ, лякин джевап ред олса дахи къайгъыраджакъ не бар. Сени эр алда рахат идёриз... Туркистан ве Фрэнкистан ичюн гъам ве къайгъы чектигинъе таа-джюп идерим.

Шейхин бу джевабындан теселли ве мурад аламаюп бир хай-ли эгленмек ичюн шейх Абдулланынъ ханесине киттим. Хасан ве Али эфендилери корьмек эфкярым (фикирим – И.К.) бар исе де, гонълюмин ичинде Фериде банунынъ меджлисинде булунмакъ даха зияде иди.

Бардым. Кемал рагъбет иле къабул олунуп акъшамы хош-хош кечирдим. Сёз эснасы Дар-ур-Рахатын адетлери ве усул-лары хусусында хайли гъараип (шашыладжакъ – И.К.) шейлер даха анъладым. Азрет эмирин бир къадыны бар имиш. Асияда ханларымызда олдугъы киби табур иле сарайда къыз ве къадын булундырмакъ усулдан дегиль имиш. Эмирин къадыны дженап Хатидже бану омур-и-идаре-и-малике (мульклер идаресинде эмирлери – И.К.) дахи меддахле (макъталаджакъ дереджесинде – И.К.) идиюр имиш.

Улькенинъ къадын эхалисининъ тербиеси, тедриси ве укъукъ джихэтлери Хатидже банунынъ эмр-и-незаретинде ве мухафа-засында имиш. Къыз мектеплери эр мектеплеринден аз ве кем олмаюп, анджакъ тасиль иттиклери ильм ве фюнун ве унер къа-дынлыгъа лязим олан малюматтан ибарет олуп ильм-и-тедрис, ильм-и-тыбб ве ильм-и-укъукъ мейданында къадынлар эр киши-лер мертебесинде (дереджесинде – И.К.) сяй идиюрлар имиш. Махкемелерде дахи эллери бардыр. Тааджюп дегильми?... Къара козьлю, ачыкъ юзьлю, узун сачлы, сакъалсыз, мыйыкъсыз гузель-гузель къазы къадынлар бар имиш! Лякин бу къазылар, къадынлар бейнинде (арасында – И.К.) чыкъан иддиалары (тар-тышмаларны – И.К.) ве давалары бакъыюрлар имиш. Асабалыкъ, талакъ ве къадын-къоджа арасында зухур иден базы иддиалар ве эр киши иле олан давалар адий къазы я махкеме узурында бакъылыюр исе де, иджрадан мукъаддем укюм ве илян къадын къазыя ёллануп темйиз олуныюр (яхшылыгъы яманлыкътан айы-рыла – И.К.) имиш ки, къадын кишининъ акъкъы инкяр олунма-сын. Къадын къазыларын ишине алимелерден мютешеккиль ве


20

Хатидже банунынъ риясетинде олан меджлис незарет идиюр имиш. Эрлер иле къадынларын ал ве укъукълары шу дередже мухафаза олунуп, адалет ве инсаф узьре бина олунмыштыр ки, Дар-ур-Рахат муслюмелери бизим Туркистан къадыны киби, диле малик бир хайван олмадыгъы киби, Фрэнкистан къадыны киби, эдепсизлик алты дахи дегильдир. Дар-ур-Рахат муслюмелери Асия ве шаркъ джариелерине (къадын къызларына – И.К.) ошама-дыкълары алда Фрэнкистан оюнджакъларына дахи ошамазлар. Бу диярда Кашмир сарайында булунан одалыкълар (эглендже къызлары – И.К.) булунмадыгъы киби, франсанынъ фахишелери дахи ер буламаяджакътыр.

Дар-ур-Рахат, акъикъатен, ислям улькеси олдугъындан, сыныф-сыныф, болюк-болюк эхалиси ёкътур. Джумлеси мюсават узьре (тенъ, мюсавий – И.К.) булунаракъ, бир-биринден, анджакъ, табий кемалат яки кесп иттиклери илим ве нам иле феркъ олунырлар. Бу диярдаки яхшылыкъ энъ буюк сермае, инсаф, энъ буюк илим ве унер (киби) итибар олунмыштыр. Бу алда къадынлар иле эрлер ики сынф-и-мустакъили тертип идуп, йэк-дигерини (бир-бирини – И.К.) тамамламакъ ве ислях итмек узьре маишет бина олунмыштыр. Къадын ве эрлерин мунасебети акъаид (къаиделер – И.К.) ве шериата багълыдыр. Къадыны мал киби, сатуп алмазлар яки укъукъсыз бир эсир киби, къоджая бермезлер. Эр ве къадын – ики тарафтыр ки, маишетлери джебир, зор ве инсафсызлыкъ-тан узакъ олуп, ялынъыз йэк-дигерине мухаббет, бири-бири иле инсаниет ве укъукъ узьре бина олунмыштыр.

Бу аллардан энъ зияде хайран олдугъым будыр: акъаид-и-никяхта (никях къаиделеринде – И.К.) къадын киши къоджасы-нынъ юртунда иш идеджеги кесп ве тиджаретине мюдахале идеджеги; (къарышаджагъы – И.К.) яки итмееджеги, ве идер исе, кяр ве зияндан хиссеси не оладжагъы къайд олуныюр. Шойле ки, акъаид-и-никях кунюнден сонъ къоджанынъ кесп иттиги мал ве акъчада эксерий алда рефикъасынынъ дахи хиссеси олуюр имиш! Дар-ур-Рахат муслюмелери ялынъыз сёзде ве дильде де-гиль, акъикъат алда укъукъларына ве кендилерине маликтирлер. Бойле ал Туркистанда ишидильмедиги киби, Фрэнкистанда дахи корюльмемиштир.

Сёз сырасы келюп айтылдыкъта шашуп къалдыгъым будур. Акъаид-и-никях олмакътан эввель къадын ве эр къач яшында ол-дукъларына ве сой къуван яни зюрриете (несильге – И.К.) кечеджек мараз ве дерде мюптеля олмадыкъларына (къапылмадыкълары-на – И.К.) мунасип махалльден шеадетнаме кетирмелери низам имиш. Къарт кишие яш къыз никях олунмуюр имиш. «Фесада баис» (яни феналыкъкъа себеп – И.К.) – дею, мани олунмыш. Бизим Ташкент байлары ве франса альфонслары (Франсада

21

базы яш ве генч джигитлер, кесп ичюн къарт, лякин акъчалы къадын-лара севгили олуп, умумен «альфонс» намы иле малюмдырлар) мейдан буладжакъ ер дегиль имиш, ха!

Бу аджайип низамларындан себеп олмалыдыр ки, бу ульке-де корьдюгим джумле инсанлар бир къарар афиет, сагълыкъ ве ярашыкътадыр. Ахлякъ ве къувве-и-маневиелерининъ имсаль бильдигимиз дюньянынъ бир джихэтинде корюльмемиштир. Алла ашкъы ичюн беян буюрын къадын ве къоджа арасында йэк-дигерине хыянетлик вакъиа олуюрмы? – дедим.

– Хайыр, эфендим, чюнки ольсемиз арамызда джебир ве зулум-и-шаркъие, ве резалет-и-гъарбие малюм дегильдир.

– Хош, бир къадын я къыз мухаббет идуп къоджая барыр, бель-ки, сонъра мухаббет кечер, нефрет келир... Хыянете ёл ачылыр иди.

– Хайыр, мухаббетсиз кунь олмаз, мухаббет зор иле олмаз, бунунъ ичюн мухаббет кечтиги иле ал захир олуп, инсаф укюмине таби олуныр. Зор ве зулум иле хызметчи тутулмаз, къадын ве дост тутулырмы? Мухаббет нуру акъикъатен сёндюги кунь, къадын ай-рылыкъ истер, алыны беян идер. Зор ве зулум иле мухаббет кесп идеджек ахмакъ улькемизде корюльмеди. Бу киби себеплерден отьрю хыянете ёл ве авес къалмаз. Сиз, Молла Аббас эфенди, бу ала тааджюп идиюрсыз. Ики имсале (мисальге – И.К.) дикъ-къат буюрын. Къадынлар акъкъында бираз инсафсызлыкъ, бир хайли зулум дюньянынъ эр тарафында мевджуттыр. Бунунъ ачыкъ семереси оларакъ, меселя, Бухарада «бачебазлыкъ», ингилиз юртунда фахишелик кемал булмуштыр. Керчек, Лондон шехри дюньянынъ энъ буюк шехридир, лякин бу шехэрде дефтер иле малюм юз бинъ фахише булундыгъы насыл алдыр, неден зухур итмиштир?.. Маишет ве медениет нукъсанындан олдугъына шу-беми бар?...

Бир къач куньлер акъшамлары шейх Абдулланынъ юртуны зиярет идуп вакъытлары хош кечирдим. Дар-ур-Рахат хусусында айттыкълары хаберлер ве Фериде банунынъ дахи джемиетинде хазыр булундыгъы саатлары татлы ве леззетли кечириюр, бир акъшам мунасип келюп, Андалусын мешхур сердары мерхум Сеит Муса азретлерининъ васиетнамесинден сёз ачылды. Испа-ньёл зулумындан къачуп Дар-ур-Рахата иджрет ве хифз олунмыш (сакълангъан – И.К.) достларына ве акърабасына багълы ве мю-хюрли бир къап ичинде 1500 сене-и-хиджриеде ачылуп окъулмакъ шарты иле Сеит Мусанынъ васиети олдугъы ве бу васиетнаме улькенинъ къыркъ имамынынъ мюхюрлери иле бекленюп хифз олунмакъта олдугъыны язмыш идим.

– Васиетнаме неден бахс идиюр, аджеба? – дедим.– Малюм дегиль, заманы кельдикте, бизден сонъ келеджеклер

окъуп билирлер, – деди шейх.


22

– Эвет, эфендим, заманы иле тамамы билинир, лякин къыяс ве зан, ве эсап иле бир дереджее къадар неден бахс иттигини къарарлаштырмакъ мумкюн дегильми?

– Бельки мумкюндир, огълум, ама азырдан васиети бильмее гъайрет итмек васиетин шартына мувафакъ корюльмиюр.

– Афу буюрын, азрет, мурадым мезкюр васиет хусусында Дар-ур-Рахат эхалиси бейнинде (арасында – И.К.) мевджут занлары бильмектир, чюнки язылдыгъындан еди юз сене сонъ ачылуп окъу-наджакъ васиетнаме фикирден чыкъаджакъ шей дегильдир.

– Занлары, эбет, ёкъ дегиль. Зияде авес ве меракъ идиюр исенъ, базы малюмат берийим. (Шейхин бу сёзлерини иши-диндже, бутюн вуджудым къулакъ кесильмиш олуп динълемее азырландым). Васиетнаме къой ве мал такъсими киби меваддан (мадделерден – И.К.) бахс итмееджеги макъульдир. Бельки, халкъ ве миллет омрюне тийишли меселе бахс олунадыр. (Васиети окъумыш киби) Эвет, эфендим, бойле олмалыдыр. Миллет ишле-рине тийишли ве заманындан еди юз сене мукъаддем неден ве не киби бахс олуныр?... Бильмек мумкюн дегильдир, лякин бу бой-ле бир мадде олмалыдыр ки, васиет язылдыгъы эснада бифаиде (файдасыз – И.К.) корюлип, заман бинъ беш юзе етиштикте фехм олунып фаидеси захир оладжакътыр. Эгер васиетнаме ялынъыз бизим улькенинъ ахвалына ве маишетине мютеалликъ (ильгили, тааликълы – И.К.) олса иди, окъулмасына бу къадар кеч ве узакъ заман къоюлмакъ бельки керекмез иди. Бунъа коре васиетнаме саир миллетлерден ве бизим онлар иле вакъа оладжакъ муна-себетлеримизден бахс иттиги къыяс олуныюр. Не иле ве неден къыяс олуныюр дирсенъ, улькемизин эр алы эсаплы, теджрюбели ве дефтерийдир. Шойле ки, шукюрлер олсун, веба (чума, эпиде-мия – И.К.) ве мухаребе (дженк, саваш – И.К.) киби зарарлардан эмин олунаракъ эхалимиз сене-би-сене артуп барыюр. Ики юз сенеден шу къадар джан оладжакътыр ки, эр не къадар сяй ве гъайрет къылса да, улькемизе сыгъышмаюп идаре ве ашавдан захмет корюледжеги эсап иле мюсбет (исбат этильген – И.К.) ве деркярдыр (шубесиздир – И.К.). Бу ал исе бинъ беш юз сенеле-рине тесаддуф идеджегинден васиетнаме шу ала даир олдугъы зан ве къыяс олуныюр. Ама, бельки, дегильдир... Кендинден еди юз сене сонъ вакъа оладжакълары Сеит Муса ничик (насыл – И.К.) билюп васиет тертип идер – дею, тааджюп идерсенъ, бу суальге джевап бермек мушкюльдир. Ама къаваид-и-табийе (табиат къаиделери – И.К.) ве сиясие ве маишет иншалары къыяс иле хайлидже илери корьмее мувафыкъ олдукълары малюминъ олуп, отькюн, кескин акъыл ве ферасет сахиби, бельки, даха дерин ве узакътан коре биледжегини истихрадж къыла (чыкъара – И.К.), билирсинъ.

23

– Хош, шейх баба, бойле олсун. Аджеба, миллет акъкъында не демиштир? Занынъыз ничиктир? – дедим. (Ахмакъча (олгъан) бу суалиме кулюп, ве зияде авесиме мерхамет къылуп, азрет шейх):

– Сёйлейим, лякин сёзлерим эп къыяс ве зан олдукъларыны унутма.

Дёрт козь, секиз къулакъ олуп шейхин агъызына бакъуп кьал-дыгъымда, больменинъ бир диварында асылмыш чанъгъыравукъ чалынды. Электрик арекети иди. Бунъа къулакъ салдыкъ. Диварда чанъгъыравукъ олан алеттен сес кельди: «Молла Аббас туркиста-ний сиздеми?» Шейх дивара къаршы: «Биздедир, эфендим» – дже-вабыны берди. Кене сес: «Молла Аббас дженап эмире арз иттиги меджлис-и-кебирде музакере олунып, улькеден чыкъа джагъы джалиб-и-музырата (зарар кетиреджегине – И.К.) себеп ола би-леджегинден ред олунды...». Телефон иле кельмиш бу джеваб-и-редден буз-бузлады исем де, алуп береджек кунь бу имиш – дею, джумле гъайретими топлап: «Ветаныма къайтмакъ эфкярындан къайтамам, къабаатым недир ки, махпус (хапс олунгъан – И.К.) алына къоясыз! Урь ве балигъ (кемалына еткен – И.К.) мусульма-ным, хадж-и- * шерифе ниетлийим. Акъкъымда укюминъиз джебир ве зулумдыр» – деп, телефон иле джевап бердим...

Шехэрден шехэре телеграф олдугъы киби, бу улькеде юрт-тан юрта телефонлар ясалуп больмеден чыкъмаюп сёйлешюп анълаша билирлер имиш. Не медений халкъ, не аджайип халкъ! Барекалла! Беш-он дакъикъа кечер-кечмез кене сес кельди: «Аризанъыз укюм олунды, хюкмю иджрада корюрсиз. Зиян ве захметтен хавф ве къоркъу чекменъиз».

Бу тааджюпли джевабы алдыгъым иле зияде бозулдым. Укюм недир? Башыма не келеджек? Зарар ве зияндан къоркъма де-мек – недир? Башым ичинде он атлы арман бастырылыр ала кельдим. Аянч ве ниает дередже мюкеддер (кедерли – И.К.) алымы корюп шейх Абдулла ве огъуллары теселли берюп, Дар-ур-Рахаттан къайтмая рухсет оладжагъы хусуста сёзлер айтуп, гонълюми алмакъ истиюрлар иди. Хайли эсими топлап, бу мерхаметли адамлар иле ведалашуп кервансарая къайттым. Сабаха къадар козь джуммадым. Рахат къайда? Бинъ-бир тюр-лю фикирлер, къоркъулар боран ве шейтан топу киби, башым ичинде айланыюр иди. Яры сагъ, яры хаста сабах ирте тёшектен туруп, тайин олунмыш сабахлыкъ аш софрасында булундыгъым алда аталыгъым шейх Джелял эфенди кирип кельди. Аля тилим, козюм турсун, бельки, бутюн вуджудым гъайретли бир суальден ибарет олдугъыны корюп:

– Хайыр ола, огълум, къайтыша меджлис рухсет берди. Ич ким кимсее зор ве джебир итмее акъкъы ёкътур... Мусафир идинъ, шимди бир къат даха мусафир олдунъ – деди…


24

Эвелина ХМЕЛЬНИЦКАЯ,

КъМПУ къырымтатар ве тюрк филологиясы факультетининъ аспиранты

«Молла аббас» роМаны Мундериджат итибарыле(нешир тарихы ве базы герменевтика меселелери)

«Молла Аббас» романынынъ толу варианты тек сонъ заман-ларда дюнья юзюни корьгендир. Роман 1887 сенеси январь 25-тен башлап «Терджиман» газетасында басылып башлагъан эди. Та-мам шу вариант чешит себеплерден долайы бир асыр девамында китап шеклинде басылмагъаны ичюн, онынъ не толу сюжети, не де мундериджеси акъкъында джиддий бир фикир юрсетильмеди. Тек советлер режими сиясий мейдандан къалдырылгъан сонъ, эм де Гаспринскийнинъ догъгъанына 140 йыл толувы мунасебетинен 1991 сенеси Къырымда тешкиль этильген ильмий конференцияда романнынъ толу варианты акъкъында сёз юрсетилип, И.А.Керим азырлап тертип эткен романнынъ базы парчалары «Янъы дюнья» газетасынынъ саифелеринде корюнди [1, с. 8-9].

«Дар-ур-Рахат мусульманлары» къысмынынъ толу варианты исе 1993 сенеси «Йылдыз»да дердж этильди [2, с. 45 - 126].

2001 сенеси исе, «Къырымдевокъувнешир»де Гаспринскийнинъ 150 йыллыкъ юбилейине багъышланып «Молла Аббас» романынынъ эсас эки буюк къысмы, яни «Фрэнкистан мектюплери» ве «Дар-ур-Рахат мусульманлары», айры китап шеклинде дюнья юзюни корьгендир. (Романнынъ къысым-къысым топланмасы, компо-новкасы, транслитерация, глоссарийлер ве кириш сёзю Исмаил Керимнинъ). Романнынъ экинджи къысмы да азыр олгъанына бакъмадан, малие зорлукълары себебинден басылмай къалды.

Бу неширде роман метни эм кирил, эм латин ве эм де арап уруфатында берильгенинден гъайры, неширге азырлайыджынынъ баягъы кениш кириш макъалеси де иляве этиле ки, романнынъ язы ве нешир тарихы акъкъында гъает къыйметли малюматлар басыла. Бу романнынъ метни ве юзлердже ильмий иляве ве глос-сарийлеринден файдаланып тюркиели Явуз Акъпынар сонъра китап чыкъара, лякин кендисининъ узун-узадие кириш сёзюнде нечюндир ильмий этиканы бус-бутюн бозып, Исмаил Керимнинъ адыны анъмай.

Бу ишимизде романнынъ толу сюжети ве бу меселе иле багълы базы илявелерни бермеге тырышаджакъмыз.

25

«Фрэнкистан мектюплери»нинъ сюжети (русча ве къырымта-тарджа вариантларында азбучукъ фаркълы оларакъ), къыскъа-дан бойле илерилей: Ташкенттен чыкъкъанда, 22 яшыны толдур-гъан Молла Аббас адлы яш, аталарындан къалма баягъы буюк сермаени ишлетип, бир кунь дюнья сеферине чыкъа. Одесса шеэрининъ театринде булундыгъы заман, бир къач йыллар Ис-танбулда яшап тюркчени огренген франсыз къызы Жозефина иле таныша. Къыз, вакъты иле Молла Аббаскъа Фрэнкистан акъ-къында чокъ шейлер тарифлей. Эки яш яваш-яваш бири бирини бегенип, севип эвленелер. Аббас нишанлысына къыйметли бир чокъ бахшышлар япа ве олар Авропа боюнджа сеяхаткъа чыкъалар. Германияда Молла Аббас Генрих адлы бир немсе йигити иле таныш ола. Генрих о заманнынъ мешур тюркшынасы Вамберининъ талебеси экен. Немсе генчи кендисининъ тюрк-шынаслыкъ ве шаркъшынаслыкътаки бельгилери иле Аббасны шашыра. Мусафирханеде Аббас даа бир къач меракълы адамнен таныша. Субетлер арасында олар Молла Аббас-нынъ шаркъшынаслыкътаки мерагъыны осьтюрелер. Бундан да гъайры, сефери девамында Аббас гьарп мемлекетлерининъ турмушынен якъындан таныш ола. Эр алда шаркъчылыкъ ве динге мейиль берип, мерагъы арттыкъча, оларнынъ тарихыны ве асар-и-атикъаларыны, эскидеки ядикярлыкъларыны огренмеге тутуна. Башта мусульманларнынъ эски азиз ве эвлияларындан Гюль-Бабанынъ дюрбесини арамагъа башлай. Бу меселеде онъа Вамбери иле корюшмеге тевсие этелер... Яшлар Маджаристан-гъа ёл тутып Вамбери иле корюшелер. Саатлердже девам эткен субетлеринде Вамберининъ чокъ меракълы такъдири олгъан бир адам ве буюк бильги саиби олгъаныны анълайлар. Лякин Гюль-Бабанынъ дюрбеси къайда булунгъаныны о да бильмей. Субет арасында Вамбери Аббаскъа Парижде окъумасыны тевсие эте. Асылында Парижде Жозефинанынъ догъмушлары да яшай эди-лер. Ве чокъ тюшюнмеден яшлар Парижге ёл алалар. Анда олар дёрт одалыкъ бир эв киралап яшайлар. Бош вакътында Аббас арапларнынъ Къыркъ-Азизлери хусусында малюмат топламакъ ичюн башкъа шеэрге ёл ала. Лякин ёл бою «чокъ незакетли ве эдепли» бир франсыз генчи онынъ саатини ве джебиндеки акъча-сыны хырсызлай... Аббас аджеле суретте Парижге къайтмагъа меджбур ола. Эвине кельсе, не корьсин, Жозефина дёрт генч арасында назик субетлерде булуна. Аббаснынъ куньджюлик ачувындан къаны къайнай. Бираз вакъыттан сонъра Жозефина ве Аббас арасында дава чыкъып, олар айырылышалар. Кенди башына къалгъан сонъ, азбучукъ франсызджа бильген Аббас, Париждеки биржаларнынъ биринде иш тапып чалышып баш-


26

лай. Бундан да гъайры, ерли университетнинъ шаркъшынаслыкъ болюгинде дерс ала ве о ерде чалышкъан бир профессоргъа чагъатай тилинден ильмий тедкъикъатында ярдымларда булуна. Биржада Аббаснен берабер чалышкъан мусью Шалон адлы зенгин бир франсыз адамы куньлерден бир кунь Аббасны эвине, акъшам емегине, давет эте. Емекте Аббас мусью Шалоннынъ къызы Маргарита иле таныш ола. Мусью Шалон Маргаритагъа фарс ве тюрк тиллери огретильмесини Аббаскъа риджа эте. Молла Аббас разы ола ве эр афта белли бир куньлерде мусью Шалоннынъ эвине барып Маргаритагъа тиль дерслерини бере. Ве, иште, бойле дерслер девамында эки яш бири-бирини беге-нип, араларында вира къуветлешкен севги дуйгъулары пейда ола. Буны дуйгъан мусью Шалон дерслерни къыскъарта. Лякин яшлар арасындаки севги даа зияде алевлене ве олар гизли корюшмеге башлайлар. Аббас дерс бергенинден гъайры, озю де Маргарита аркъалы франсызларнынъ аят инджеликлерини, оларнынъ сиясий ве икътисадий дурумларыны тафсилятлыджа огрене.

Куньлерден бир кунь танышы иле шеэр дживарына чыкъалар. Анда Аббас тул къалгъан эслидже бир франсыз къадыны иле та-ныша. Сонъра бу къадын иле бир къач дефа даа корюше. Лякин бир куню апансыздан Аббасны полис идаресине чагъырталар. Анда онъа мезкюр танышы, эсли франсыз къадыны ольдюриль-гени ве къатиль оларакъ оны (Аббасны) таныгъанларыны айталар. Аббас шашмалап къала... Къадын ольдюрильген куню ве геджеси о, Маргарита иле берабер эди. Лякин дживан къызнынъ, джандан севимлисининъ намусыны ве итибарыны сакъламакъ ниетинен бу акъта агъыз ачмай. Соргъулардан сонъ, къатилликте шубеленип апс олуна. Меселе яваш-яваш та махкемегедже бара. Марга-рита бу ал акъкъында газеталардан хабер ала ве деръал мах-кемеге келип, къартий ольдюрильген куню Аббас иле берабер олгъаныны бильдире. Буны башкъа шаатлар да тасдикълайлар. Молла Аббас апстан азат олуна...

Романнынъ «Фрэнкистан мектюплери» парчасы, юкъарыда къайд эткенимиз киби, «Терджиман» газетасында 1887 сенеси девамында нешир этильди. Лякин газетанынъ базы нусхалары етишмегени себебинден, романдаки вакъиаларнынъ сырасы узюле ве сюжет мантыгъы бозула. 1887 сенеси ноябрь 13-те ба-сылгъан нусхада Молла Аббас энди Шейх Джелял адлы къар-тнен корюшип субет эте. Шейх Джелял Молла Аббаскъа гъарп тасилининъ кучьлю ве зайыф тарафларыны анълата. Кене айны къысымда Аббас эвине къайтып, маса узеринде Маргарита язгъан тезкерени була. Тезкереде язылгъанына коре, Маргарита Аббасны эртеси куню кендисинде беклейджек.

27

«Терджиман»нынъ 1888 сенесине аит ялынъыз эки нусхасыны була бильдик (декабрь 16 ве 23). «Фрэнкистан мектюплери»нден парчалар бу ерде де басылгъан. Мында Молла Аббас насылдыр Шейх Абдулла адлы адамда булундыгъы ве Шейх-Абдулла Аб-баскъа тылсым иле орьтюли насылдыр Рахат девлети хусусында тариф эткени, ве ишбу Рахат укюметининъ баниси, яни къуруджы-сы, Сеит Муса зарф (конверт) ичинде насылдыр васиет язып къал-дыргъаны ве бу зарфны ялынъыз 1500 сене-и-хиджриеде ачмакъ мумкюн олгъаны акъкъында айтыла.

«Молла Аббас» романынынъ экинджи буюк къысмы «Дар-ур-Рахат мусульманлары», яни Рахат девлетинде яшагъан мусуль-манлар, адыны ташый. Бу ерде баш къараман Молла Аббас энди 27 яшында йигит сыфатында булуна. О, Фрэнкистандан демирёл иле Пиреней дагъларына тараф ёнеп, Испанияда токътала. Фрэн-кистаннен хайырлашма левхасыны муэллиф бойле тасвир эте: «Джумле достларыма веда зиярети идуп ве ашна-и-назикянем (назик достум) мадмуазель Маргаритая веданаме язуп ёла азыр-ландым. Иртеси кунь ёла чыкътыкъта, мугъайир (гъайрыдан) бир къытъа (парча) веданаме язуп, мешхур ве дана реджюл-и-ислям (ислям дининде илери кельгенлерини) етиштирмек иле шухрет булмуш Андалус юрту зияретине Парижден чыкъуп, демиръёл иле Пиреней дагъларына догъру ёлландым. Дагъларын шаркъы – Фран-са, гъарбы – Испания улькелеридир. Тарих-и-ислямиеде (ислям тарихында) бунджа шухретли ве намлы Андалус къытъасы (къыс-мы) азырда Испания дедигимиздир. Франсанынъ бир четинден бир четине чыкътым. Не аджайип ульке! Зан идерсин ки, бир улугъ багъчадыр. Багъчаларын, багъларын летафети (дюльберлиги) къыр ве бостанларын зийнет ве якъышыгъы джумле эхалининъ гъайретли ве кямиль (там), ве ишкюзар (ишсевер) олдугъына шаат идилир. Къайсы тарафа бакъсанъ – таш ёллар, эр кочеде (сокъакъта) копрюлер, къайыкъ джюрюр пек чокъ. Арыкъ ве каналлар фран-сызларын унерини косьтериюрлар иди. Эписи биналар джедит (янъы), тазе киби, эр тарафта иш ве гъайрет, унер ве марифет (бильги) захир олуп (корюнип), бозукъ ве харабат, бош ве виран бир махалле бирбире корьмедим. Худаи Тааля франсызлара не буюк саадет ве ихсан (рагъбет) буюрмуш!...».

Испаниягъа кельген сонъ, Молла Аббас Андалусия виляетини долаша, кезине ве арап Халифаты заманларындан къалгъан ядикярлыкъларнен таныша. Гранада шеэрининъ къадимий са-райларындан энъ мухтешем ве дюльбери – Эльхамраны бир ай девамында зиярет этип хошлана. Тамам шу арада Шейх Джелял-нынъ ярдымынен апансыздан Рахат адлы муджизевий бир улькеге тюше. Дюньяда ич де белли олмагъан бу ульке медениети, илим


28

ве техникасынен акъылгъа ятмагъан дереджеде илерилеген ве юксельген... Молла Аббас бутюн корьгенлерине шаша...

Колемдже чокъ буюк олмагъан бу укюметте эр тарафлама тертип ве низам, темизлик ве дюльберлик, сакинлерининъ юксек медениет саиби ве эр джеэттен раат олмалары, Аббаснынъ козюне бирден чалына. Къайда адым атмасын – эп янъылыкълар, муджизелер, айретленювлер, хошланувлар. Эм буларнынъ эписи мусульман дини ве шериат иле яшагъан укюметте.

Арап Халифатынынъ тарихынен якъындан таныш олгъан муэл-лиф, къадимде олып кечкен акъикъий вакъиалардан эсас алып, окъуйыджыны акъырын-акъырын бедиий хаялет дюньясына алып кире. Бу усул иле озь дюньябакъышыны олдукъча мантыкълы ше-кильде кечмиш ве келеджекнен багълап, ичтимаиет денъизи насыл ирмачыкълардан бесленип кучь алгъаныны косьтере.

Эсерде, эбет, къырымлы окъуйыджы ичюн айрыджа хатыралар ве джанлы левхалар расткеле. Меселя, Испания къыралы Фердинанд Андалусия мусульманларыны басып аладжакъта, озь беянында: «Имтиязнаме (концессия) муджиби ислямын джан ве мал, ве дин, ве месджит, ве медресесине бир тюрлю мани ве зиян олмамакъ иле шериат ве адетлери узьре идаре олунаджакълары... шарт ве сёз олунуп имзаланмыш иди». Лякин... «Андалусы тамам истиля идуп, кучь ве къуввет алдыкътан сонъ... ахд-и-намелерини (ваад кягъытларыны) йыртуп атуп, бинъ бир тюрлю джебр ве гъаддаре (зорлама ве зулумгъа) тутунмушлар. Джамилерде намаз ве эзан окъутмайып, мектеплерде тасиль ве тербиейи мани идуп (кери быракъып), вакъуфлары хазинее алуп я озь руханийсине теслим идуп, ислямын элини, къанадыны кесмее башламышлар. Азачыкъ къабаат ичюн я суизан (шубе) иле эвляд-и-ислямын джумле малыны тутуп алуп, озюни ве баласыны-чагъасыны эсир идерлер иди. Бу алда Андалусын бир башындан бир башына къадар фигъан ве ферьят къопмуш иди... Шукюр олунаджакъ бир ал вар исе, о да дияр-и-магърибе (гъарп диярларгъа) хиджрет итмее рухсет иди, шойле ки, юз бинълер иле ислям... урьян-пурьян, чырлакъ-чыплакъ юртларыны ве варлыкъларыны терк идуп... китерлер иди...».

Иште, тамам бунъа бенъзер вакъиалар Къырымда да олып кечти. Къырым девлети де Русие тарафындан запт этильген сонъ, 1783 сенеси апрель 8-де Екатерина II бойле манифест илян эт-кен эди: «Кендимиз ве бизим еримизге келип ишимизни девам эттиреджеклер адындан мукъаддес ве ич сарсылмаз бир суретте ваад этемиз ки, Къырым эхалисини кендимизин тебааларымызны киби кечиндирмек, оларнынъ (къырымлыларнынъ) шахсиетлерини, мал-мулькюни, кутькен динлерини ве джамилерини къорчаламакъ ве Русие тебаалары файдалангъан бутюн хакъ ве имтиязларле файдаландырмакъ!».

29

Ама чокъ вакъыт кечмеден, къырымлыларны «къорчалайджакъ затлар» ярымададаки ерли миллетнинъ малыны-мулькюни ве топракъларыны инсафсызджа талап алып, динини, медение-тини ёкъкъа чыкъарып, ахыры-сонъу бутюн бир миллетни Ватан-ларындан сюргюн этип, яры-ярыгъа гъайыпларгъа ве геноцидге огъраттылар...

Бугуньдеки эснасны, Ватанымызгъа авдет меселесини биле алсакъ, романда бунъа да чокъ уйгъун ве озьгюн левхалар бар. Меселя, Молла Аббас муджизели улькеге тюшкен сонъ, оны че-шит маначыкълар иле, ве энъ эсасы мемлекетлерининъ хавф-сызлыгъы ичюн, Рахатта къалдырмакъ истейлер. Ве макъсаткъа эдинмек ниетинен чешит усуллар къулланалар. Лякин Молла Аббас кенди Ватаныны гульбагъчалар ичинде бюрюнген ве эр-тарафлама илерилеген ве инкишаф эткен ве юксек медениет ве зенгинликлерге саип олгъан дияргъа денъишмей...

Эсерде тасвир олунгъан базы вакъиаларгъа коре, Молла Аббас-нынъ сеяхаты I870-нджи сенелери олып кече. Белли олгъаны киби, Гаспринскийнинъ Авропагъа сеяхатлары да тамам бу девирлерде эди. Ве табиийдир ки, «Дар-ур-Рахат мусульманлары»нда автобио-график мизаджыны ташыгъан малюматларгъа расткелине.

«Молла Аббас» романынынъ бу къысмы нешир этильген сонъ, дюньянынъ дёрт кошесине даркъап, гъает популяр бир эсер олып къала. Русча ве къырымтатарджа басылгъанындан гъайры, къыскъа заман ичинде арап ве фарс тиллерине де чевирилип басылды [3; 4].

Эм «Дар-ур-Рахат мусульманлары»нынъ халкъ арасында та-нылгъаны ве популярлыгъы муэллифнинъ мусульманлар, инсанзат яраткъан бутюн юксек медениет ве илимге ынтылмалары, эмел-лери, сагълам анъламлары ве усанмаз чалышмалары эсасында инкишаф этеджеклери бакъымы устюн кельгени саесинде эди. Тамам бу шейге Гаспринский эр заман чокъ буюк ве айрыджа эмиет бере эди. Атта бир вакъытта «Терджиман»да ислям дини боюнджа инсан рухунынъ ве ирадесининъ сербестликлери акъ-къында китап язылмасы конкурсыны илян этип, конкурс акъкъында топъекюн хаберде бойле язгъан эди: «Ислям дини эмекни, сяйни, мукъайтлыкъны ве инсан ирадесининъ баягъы сербестликлерини тевсие ве такъдир этмесине бакъмадан, мусульман уммети кен-дилерининъ хаятында бир чокъ шейлерни къачырмакъталар. Бу халны козь огюне аларакъ, газетамызнынъ 1899 сенеси 48-нджи номеринде мусульман улемаларына бу меселелерни ачыкъ-лагъан, яни мусульман дини боюнджа эмекнинъ люзюмиети, те-шеббюскярлыкъ ве инсан ирадесининъ сербестлик дереджесини косьтерген чалышма язмаларыны ве язарлардан биринджиликни


30

къазангъан союна 100 кумюш мукяфат ваад эткен эдик. Бу чагъы-рышымызгъа дёрт улемамыз сесленип, кенди эсерлерини бизге кондердилер. Оларнынъ эписине тешеккюр ве шюкранларымызны сунарыз. Мезкюр язылардан энъ эйиси оларакъ Вятка губерниясы Сарапуль уездинден мюдеррис Габдулла эфенди Нигматуллин-нинъ кондердиги «Тесхих» («Тюзетме») адлы эсери сечильди. Онъа, ваад эттигимиз 100 кумюшни ёллап, эльязмасыны басмаханеге бердик. Китапче нешир этильген сонъ, бутюн окъуйыджыларымыз-гъа кондериледжек. Ве бу китапче умметимизнинъ такъдирге боюн эгме меселесинде фикирлерини тесхих этсе, тюзетсе кендимиз-ни бахтияр саяр эдик [5].

Къуран-и-Керимни бинълердже нусха нешир эткен Гасприн-ский, эбет, онынъ акъикъий манасыны ве косьтеришлерини анъла-магъа ве анълатмагъа чалышты. Кендисининъ кучю етмегенде исе, чешит мутехассысларны ярдымгъа чагъырды. Шунынъ ичюн ислям дини иле багълы меселелер «Терджиман»да энъ еткили ве сагълам суретте айдынлатыла эди. Не ки, японлылар биле, дин, ахлякъ ве фельсефелеринде базы исляхлар япаджакъта ве дюнья медение-ти, шу джумледе ислям дини иле файдаланмакъ ичюн мусульман динини терен билиджилерини арадыкъта, Гаспринскийге мурад-жаат этелер. Меселя, 1906 сенеси Токиода нешир олунгъан «Чечу-бан» газетасы идаресинден Гаспринскийге бойле мектюп келе: «Гъайбане (гъыябий) достум ве мухтерем рефигъим, 24 сенеден берли Багъчасарайда миллий газета нешир иттигинъизи фран-сызджа «Матбуат-ы-заман». меджмуасында корьдюм ве бундан истифаде идерек (файдаланаракъ), бу наме-и-аджизанем иле (алчакъгонъюлли ве саде бир языларым иле) сизи таджиз (раатсыз) идиюрым ки, афунъызы риджа идерим. Себеп мектюп ишбудыр. Эфендим, малюминъиздир ки, бизим япон миллети теракъкъият (илерилеме) ве медениет хазырда саир мютеракъкъи (башкъа теракъкъият эткен) миллетлере нисбетен чокъ кериде къалмыш-тыр, бунунъ ичюн эр джихэт тедждит (янъы, тазе) хал ве исляхате чалышыюрыз. Усул-и-идарее малик, мюр-и-тиджарет ве санайы джихэтлеринде ве интизам-и-аскериеде бир азачыкъ илериле-дигимиз дикъкъат-и-фазланелеринден (зияде дикъкъаттан) гери къалмыштыр, зан идерим. Ишбу теракъкъият-и-маддие иле икти-фа идемеюп (разы оламайып) дин ве ахлякъ, хэм де фельсефе джихэтлеринде дахи хакъикъат ве замана мувафыкъ бир хала кельмек – миллетимизин джиддий мурады олдугъындан, бундан ченд (бир къач) сенелер мукъаддем ильмиемизден ве мютефен-нун (фен иле багьлы) адымларымыздан меркуп (теркип олунгъан) «Тедкъикъат-и-диние джемааты» тесис олунмыш иди. Бу джемиет алемин джумле динлерини ве меслек фельсефелерини тедкъикъ

31

идерек, энъ алясыны сурет ильмиеде миллете такъдим итмее ме-мурдыр (эмирлидир). Ишбу джемиете рус, католик, протестант, ехуди ве саир дин ве меслек улемасы ве миссионерлери давет олундыгъы киби, дюньянынъ энъ мутебер (итибарлы) динлеринден булунан ислямиет улемасындан джемиетимизде бир къач эхл-и-фазыл (фазилетли, бильгили) ве эхл-и кемал (еткинлик сахиби) булундырмакъ ве бунларын агъызындан хакъайыкъ-и-Къураниейи (Къурандаки акъикъатларны) огренмек буюк муталебемиздир (талапларымыздыр). Алемлерин сахиби, заманларын хакими мюессер буюрсун (къолайлыкъ кетирсин) [6].

Гаспринскийнинъ «Молла Аббас» романыны чокъ алимлер ве эдебиятшынаслар чешит-чешит табир этселер де, эр алда эки фикир эсас тутулып, тедкъикъатчыларнынъ эксериси тарафындан тасдикълана. Биринджиси, романда шаркъ ве гъарп медениетле-ри къыяс этилип, шаркъ медениети гъарп медениетинден ашагъы олмагъаны. Экинджиси, Къуран-и-Керимнинъ эсас анъламлары гъарп тарафындан менимсенильгени ве къуллангъаны ичюн олар (гъарплылар) ильмий ве медений юксекликлерге иришкенлер. Шунынъ ичюн Гаспринскийнинъ кенди романында чыкъаргъан не-тиджелерине коре, мусульманджылыкъ инкишаф этмеси ичюн озюнинъ аслий анъламларына базанаракъ, инсанзатнынъ ярат-къан бутюн медений ве ильмий юксеклик ве эйиликлерини инкяр этмейип, аксине, олардан олдукъча файдаланаджакъ.

Кúóëëàíûëãúàí ýäåáèÿò:

Гаспринский И. «Дар-ур-Рахат мусульманлары». (Роман 1. акъкъында малюмат ве метнинден бир парча. Неширге азыр-лагъан И. Керим) // Янъы дюнья.- 1991.- март 13.- № 11.Гаспринский И. «Дар-ур-Рахат мусульманлары». (Роман акъ-2. къында сёз ве къысымнынъ толу метни. Неширге азырлагъан И. Керим) // Йылдыз.- 1993.- № 1.Леманов И. Къаиреде «Эль Нил» газетеси // Терджиман.- 3. 1904.- январь 27.Валихуджаев Б. Айний талкъинида Фитрат // Узбекистон ада-4. биёти ва санъати.- 1988.- ноябрь 4.Гаспринский И. Ислям дини боюнджа инсан рухунынъ ве 5. ирадесининъ сербестликлери иле багълы язы конкурсы // «Терджиман».- 1900.- декабрь 31).Гаспринский И. Эхэмиетли мектюп // «Терджиман».- 1906.- май-6. ыс 5).


32

Азат АХУНОВ,

Татаристан Джумхуриети Илимлер академиясынынъ татар энциклопедиясы институтынынъ уйкен ильмий хадими

Гаспринский ве къадиМджилер ХIХ асырнынъ сонъу ве ХХ асырнынъ башында фаалиет кось-

терген улу мутефеккир Исмаил Гаспринский бутюн тюрк-татар дюньясынынъ энъ корюмли шахсларындан бири олгъан. Бугунь онынъ ады – миллий анъ, сагълам фикир, джесюрлик ве озь хал-къына садыкълыкъ тимсалидир. Амма бунынънен берабер базы миллетчилер И. Гаспринскийнинъ фаалиетине къыймет кесер экен, онынъ гъаелеринен разы олмагъаныны сеслендирелер. Айны бойле вазиет Гаспринский яшагъан девирде де юзь берген. О за-манларда онъа къадимджилер къаршы чыкъкъанлар.

1882 сенеси И.Гаспринский Къазан шеэринде татарлар ичюн эдебий акъшам кечире. Бу меселе бираз къыйын чезильсе де, шеэрнинъ энъ гузель мусафирханесининъ топлашувлар залында топланмакъ ичюн изин алына, эвельден азырлангъан даветнамелер даркъатыла. Амма бельгиленген вакъытта тек учь инсан келе – Ал-лаяр бек Зюльгадаров Кавкасиядан ве айны бу мусафирханеде токъталгъан агъа-къардаш алтынджылар Шакир ве Закир Рамеевлер Оренбург шеэринден.

Татар тарихчысы Джамал Валиди «Татарларнынъ тасиль ве эде-бияты тарихы акъкъында очерклер» адлы китабында: «Къазанда Гаспринскийге газета чыкъармакъ ишинде тек бир инсан къолтута – бу Марджани» деп, къайд эте. Бойлеликнен, Къазанда Гасприн-ский белли татар алими Шихабутдин Марджанинен корюшкенини билемиз. Бу инсаннынъ «Терджиман»нынъ чыкъувына къолтуткъаны Гаспринскийни гъает къувандыра.

Гаспринский мектеплер янъы усуллар эсасында чалышмакъ кереклиги акъкъында чокъ айта. Онынъ бу гъаелери Идильбою даркъалгъан девирде, къадимджилер бунъа къаршы чыкъалар. 1899 сенеси Къазан шеэринде Гилязутдин Мухетдиновнынъ 2400 нусханен чыкъкъан къадимджилик мефкуресини ташыгъан «Ан-нусуль-хадида фи хилаф ал-усуль ал-джадида» («Янъы усулгъа къаршы челик окълар») адлы китабы дюнья юзюни коре. Бу китапта Гаспринскийге ве о ёлбашчылыкъ япкъан джадидчилер арекетине къаршы малюматлар басыла.

«Рахаб муаллимин яки муаллимлерге ёлдаш» адлы озь кита-бында Гаспринский тасиль къанунларыны бозмайып, тек оларны тюзетмек устюнде чалышмакъ кереклигини къайд эте.

Шуны да айтып кечмек керек ки, Гаспринский мектеплернинъ окъув программасындан дин дерслерини чыкъарып атмагъа тек-

33

лиф эткени къадимджилерни гъает теляшландыра.

О заманларда белли татар журна-листи ве языджы, сонъра «Ва къыт» га-зетасынынъ муаррири Фатых Карими иле бойле бир вакъиа олып кечкен. 1883 сенеси «Терджиман» газетасы чыкъ-ып башлагъанынен, Ф.Карими онынъ даимий окъуйыджыларындан бири ола. Куньлернинъ биринде бабасы ахун Гильман огълунынъ элинде бу газетаны корип, ачувлана. Онынъ фикириндже, бу газета мусульманларнынъ биринджи душманыдыр. Башта о, огълуны газетаны окъумакътан вазгечмеге чагъыра, амма онынъ риджалары файдасыз олгъаныны корьген ахун Гильманнынъ башында Гаспринскийни ольдюрмек планы догъа. Бир къач вакъыт кечкен сонъ, ич кимсеге бир шей айтмайып, о Багъчасарайгъа ёл ала. Амма башта о Гаспринский-нен корюшип, онъа мусульманлар ичюн бойле зарарлы газета чыкъармасындан вазгечмекни теклиф этеджек ола. «Эгер о мени анъламаса ве озь ишини эписи бир девам этеджегини бильдирсе, япаджагъымны япарым» деп, тюшюне ахун Гильман.

Гаспринский мусафирни пек яхшы къаршылай, дикъкъат иле динълей ве субет девамында дефтеринде озь ичюн бир шейлер къайд этип, сонъ онынъ бутюн суаллерине толу джеваплар бере. Субет бир къач саат девам эте. Сонъунда Гильман Карими Гас-принскийге бойле мураджаат эте: «Мен эр шейни анъладым. Халкънынъ севиесини котермек ичюн сиз инсанларны илимли ол-магъа чагъырасыз. Бу макъсаткъа иришмек ичюн халкъ тек тасиль ёлларынен кетмек керек – буны яхшы анъладым. Керчектен де, бу буюк ве миллет ичюн гъает керекли иш. Бу гъаелеринъизге къолтутып, сизнинъ фаалиетинъизде ярдымджы олмагъа азырым».

Тек Гаспринскийнинъ аятынынъ сонъунда онынъ гъаелери Идиль боюнда кениш даркъалып башлай. Атта о йылларда Къазан шеэ-ринде Гаспринскийнинъ сурети иле сабун ве мерекеп чыкъарылгъа-ны акъкъында малюматлар бар. Бу улу инсаннынъ вефатындан сонъ 1914 сенеси татар тилинде чыкъкъан эписи газета ве меджмуалар озь саифелеринде тазие сёзлерини бильдирип, тюркий дюньясында онынъ эмиети гъает буюк олгъаныны къайд этелер. О заманнынъ белли татар джемаат эрбаплары да озь чыкъышларында, басылгъан макъалелеринде бунъа айрыджа дикъкъат айыралар. Мисаль ичюн, белли олгъан татар дин алими Мусса Бигиевнинъ «Мулахазат» адлы китабында бойле сатырлар бар: «Эгер Гаспринскийни тирильтмек мумкюн олса эди, эгер о даа 15-20 йыл озь халкъы ичюн хызмет этсе эди! Бунынъ ичюн, тюшюнмейип, мен озь аятымны къурбан этер эдим».

Материалны азырлагъан Зельфира Муталупова


34

Риза ФАЗЫЛ,

языджы

Гаспринский акъкъында джиддий араШтырМа

Эпимизге малюм ки, советлер дев-ринде пек чокъ зиялыларымыз ёкъ

этилип, адлары тарихтан силинген эди. Шу джумледен, улу Гаспринскийнинъ ады да бутюнлей ясакъ этильген эди. Иште бу шараитте, 1960-джы сенелернинъ сонъун-да къырымтатар миллий арекети кениш сильтем алгъан вакъытта, Ленинград шеэ-ринде яшагъан ватандашымыз Сеитгъазы Гъафаров «Терджиман» газетасыны ве Исмаил бейнинъ фаалиетини огренмеге кирише.

1909 сенеси Къырымнынъ Керчь уезди, Сараймен коюнде догъгъан Сейитгъазы Гъафаров озю муэндис олса да, эвельде

алгъан арапча бильгиси онъа бу туткъан макъсадыны ерине кетир-меге имкян бере.

Шу девирде энди раатлыкъта булунгъан, яни эмекли олгъан Се-итгъазы Гъафаров миллий арекетнинъ фааль иштиракчилеринден бири Ленинградлы Ибраим Рамазановнен олгъан бир субетинде онъа мураджаат этерек:

– Ибраим, сиз халкъымызнынъ арекетинде муим ишлернен мешгъульсиз, Москвагъа барасыз, халкъымызнынъ векиллеринен берабер девлет органлары огюне чешит талаплар къоясыз. Я мен не япайым, мен де бу ишлерге къошулмакъ истейим, – дегенде, Ибраим Рамазанов онъа:

– Гъазы, сен арапча окъумагъа-язмагъа яхшы билесинъ, эде-бияттан да анълайсынъ, шунынъчюн сен эйиси Салтыков-Щедрин адына китапханеге бар да, анда буюк эрбабымыз Исмаил Га-спринскийнинъ «Терджиман» газетасыны бакъып чыкъ, огрен, керек муим макъалелерни кочюрип язып ал. Къыскъасы, «Терджиман»ны бутюнлей талиль эт. Иште, бу сенинъ халкъ ишине къошкъан ис-сенъ олур. Зан этсем, биз эпимиз, ким къолундан не кельсе, шуны япмакъ борджлумыз. Сенинъ элинъден кельген иш бу. Эм бу пек буюк къыйметли иш олур, – дей.

Бу лакъырдыдан сонъ Сеитгъазы Гъафаров бу ишни озюне мил-лий арекетке къошаджакъ иссеси оларакъ вазифе этип бельгилей.

35

Арапча яхшы окъугъан ве белли дереджеде иджадий истидаткъа малик Сейтгъазы Гъафаров бу ишнинъ къыйметини анълап, эм де бу теклифни халкъ менфааты ичюн ве халкъ адындан берильген бир авале деп билип, шу ишке сонъ дередже джиддийликнен янаша ве армай-талмай бу ишнинъ астындан чыкъа.

Иште, 1967 сенесинден башлап о, эр кунь дегендай, саба турып ишке кеткен киби, догъру китапханеге бара, бутюн кунь чалыша, уйлелигини анда ашай, эвге акъшамдан сонъ къайтып келе. Бойле этип о, 14 йыл девамында, яни сагълыгъы зайыфлангъанына къадар, шу китапханеге къатнап бу ишнен мешгъуль ола. Шу йыллар ичинде о «Терджиман»нынъ 1883 сенесинден 1915 сенесине къадар, яни 33 йыллыгъыны саифелеп чыкъа, айры-айры дефтерлерге андаки бутюн эсас макъалелернинъ, эсерлернинъ адларыны, серлевала-рыны яза. Озю зарур деп таныгъан энъ муим макъалелерни, эсер-лерни исе бутюнлей кочюрип ала. Гаспринскийнинъ фаалиетине аит къайнакъларны араштырув макъсадынен о тек «Терджиман»нен кифаетленмей, шу девирлерде Къазанда, Уфада, Оренбургда, Самаркъандда, Ташкентте нешир этильген газета ве журналларны да бакъып чыкъа. Бутюн булар эсасында о «Терджиман» газетасы-нынъ гъает кениш библиографиясыны тизе. (Бу библиографияны биз Ташкентте «Йылдыз» журналынынъ 1989 сенеси 4-нджи санында дердж эткен эдик. Саифе 130-144).

Лякин бу ерде шуны айтмакъ лязим ки, асылында «Терджиман»нынъ эсас макъалелери эм татарджа, эм де русча басыла эди. Сейт-гъазы Гъафаров «Библиография»ны русча азырлагъан. Эбет, татар-джасыны япкъан олса, даа яхшы олур эди. Амма «Библиография» русча да озь эмиетини сакълагъан.

Бу мисильсиз буюк иш эснасында Сейтгъазы Гъафаров «Тер-джиман» газетасындаки мальземелерни, малюматларны кочюрип алып, онларнен буюк дефтерлерни толдура. «Терджиман»нынъ библиографиясыны япкъан сонъ, о йылларнен топлагъан малюмат-лары эсасында «Исмаил бей Гаспринский. Аяты ве фаалиети» адлы буюк колемде тарихий-публицистик очерк, яни монография яза.

Шуны къайд этмек истер эдим ки, Сейтгъазы Гъафаров Исмаил бей Гаспринскийнинъ аяты ве фаалиети узеринде къырымтатарлар-дан (Джафер Сейдаметтен сонъ) бойле тафсилятлы чалышкъан биринджи тедкъикъатчыдыр. Бу иш узеринде (эм о девирде) йыл-ларнен о къадар кучь-гъайрет сарф этип чалышмакъ ичюн фанатик олмакъ керек. Шашыладжакъ ве сукъланыладжакъ шей.

Сейтгъазы Гъафаров айны вакъытта мусульманларнынъ тарихы-на, оларнынъ адетлери ве турмушына аит, шаркъ къадынлыгъына аит пек чокъ материал топлай, дикъкъаткъа ляйыкъ бир чокъ китаплар-нынъ адларыны къайд эте, макъалелерни кочюрип ала. Бунынъле бирге о, инкъиляптан сонъ чыкъкъан «Илери», «Енъи Чолпан», «Окъув ишлери» журналларында ве «Енъи дюнья», «Енъи аят», «Яш къувет»


36

газеталарында йигирминджи сенелери басылгъан меракълы макъалелерни, шиирлерни ве дигер мальземелерни де догърудан-догъру кочюрип яза.

Эбет, бу шейлерге о, куню келип, дюнья юзю корьсетмекни ха-яллана эди. Теэссюф ки, агъыр хасталыкъ 1987 сенеси Сейтгъазы Гъафаровны бу дюньядан алып кетти. Япкъан бутюн ишлерини о, мерхум къардашы Юсуф Гъaфаровнынъ къадыны, Фергъанада яшагъан намлы муаллиме Ревиде Гъафаровагъа теслим эте ве япкъан ишининъ такъдирини онъа ишана. Иште, Сейтгъазы Гъафа-ровнынъ япкъан ишлерини, язгъан эсерини бизге Ревиде Гъафа-рова теклиф этти. Бунынъ ичюн Ревиде ханымгъа биз бинъден бир миннетдармыз.

Сеитгъазы Гъафаровнынъ юкъарыда ады кечкен тедкъикъатында Исмаил бей Гаспринскийнинъ сонъ дередже кениш фаалиетининъ аман-аман бутюн тарафлары къаврап алына ве онынъ япкъан хыз-метлери талиль этилерек, оларгъа мунасип къыймет кесиле.

Тедкъикъат, умумен, 14 болюктен ибарет. Эсернинъ башында язылгъан кириш сёзден сонъ Исмаил бейнинъ таафсилятлы тер-джимеий алы тариф этиле.

«Рус мусульманлыгъы» денильген экинджи болюкте муэллиф Гаспринскийнинъ мешур «Рус мусульманлыгъы» эсери узеринде токъталып, бу эсернинъ тарихий эмиетини косьтере.

«Гаспринскийнинъ ичтимаий-сиясий фаалиети» болюгинде Русиеде тарихий шараит ве санайынынъ инкишафы, маариф, матбуат, ичтимаий-медений аят тасвир олуна.

«Янъыджа окъутув усулы» адлы болюкте Исмаил Гаспринский-нинъ иджат эткен «Усул-и джедид»нинъ эсас хусусиетлери ачылып бериле.

Бундан сонъки болюклер шулардыр:«Онынъ макъсатлары»;«Миллетнинъ инкишафы хусусында баш фикирлер»;«Онынъ амелий ишлери»;«Мектеп ве муаллим»;«Ана тили ве умумий тиль акъкъында».Бундан сонъки болюк «Къадынларнынъ азатлыгъы огърунда» деп

адландырылгъан ки, бу болюкте шойле баплар мевджут:«Алемнинъ ярысы»;«Къадынларнынъ баш вазифелери»;«Шаркъ ве Гъарп къадынлары»;«Мусульман къадынларынынъ шериат боюнджа вазифелери».Малюм ки, Исмаил бей Гаспринскийнинъ къарардан зияде

зенгин, кениш ичтимаий ве иджадий фаалиетинде онынъ гъает мундериджели эдебий яратыджылыгъы айрыджа ер тутмакъта. Онынъ чокъ йыллар девамында язып «Терджиман»да бастыргъан чокътан-чокъ гъает къыйметли публицистик макъалелери, икяе ве

37

къыссалары, эдебий парчалары ве шиирлеринен бир сырада, «Френ-кистан мектюплери» (1887), «Арслан къыз» повести (1893), «Дар-ур-Рахат му-сульманлары» (1904) ве «Кунь догъды» (1906) романлары, «100 йылдан сонъ» (1906) киби ири колемли эсерлери бутюн тюркий халкълар эдебиятлары-нынъ ве, шу джумледен, къырымтатар эдебиятынынъ да алтын саифелерини тешкиль этмектелер.

Иште, Сеитгъазы Гъафаров озь тед-къикъатынынъ «Гаспринскийнинъ эде-бий яратыджылыгъы» адлы болюгинде онынъ шу эсерлери хусусында сёз юрсетип, оларгъа къыймет кесе.

Б у н д а н с о н ъ к и б о л ю к т е «Терджиман»нынъ 1893 сенеси къайд этильген 10 йыллыкъ ве 1908 сенеси тешкиль этильген тантаналы 25 йыллыкъ юбилейлери тасвир олуна.

Тедкъикъатнынъ «Миллий матем» деп адландырылгъан болюги исе шой-ле баплардан ибарет:

«Эдипнинъ сонъки куньлери»;«Тазиелер»;«Багъчасарайда имтиан мейданы»;«Гаспринскийнинъ сонъки истеги»;«Онынъ шахсий чизгилери».Бу болюкте Исмаил бей Гаспринскийнинъ якъын меслекдеши,

ярдымджысы, сонъки дакъкъаларда онынъ янында булунгъан садыкъ шегирди Асан Сабри Айвазовнынъ «Исмаил бей Гаспринскийнинъ сонъки куньлери. Васиетлери ве насиатлары» серлевалы къыйметли макъалеси ер алгъан. Бу макъале «Терджиман»да Гаспринскийнинъ олюминден эки афтадан сонъ, яни 1914 сенеси сентябрь 27-де басылгъан.

Ве, ниает, тедкъикъатнынъ «Эрбапларымыз Исмаил бей акъ-къында» серлевалы сонъки болюгинде тюрк алемининъ бир сыра корюмли эрбапларынынъ улу атамыз Исмаил бей акъкъында айт-къан тарихий сёзлери бериле.

Корьгенимиз киби, Сеитгъазы Гъафаров озюнинъ «Исмаил бей Гаспринский. Аяты ве фаалиети» намлы тедкъикъатында буюк оджамызнынъ аяты ве фаалиетини эр тарафлама къаплап ала. Эсер девамында муэллиф Гаспринскийнинъ макъалелеринден, япкъан чыкъышларындан, язгъан мектюплеринден, эсерлеринден

«Терджиман» газетасы. 1914 сенеси,

сентябрь 25 санынынъ 1-нджи саифеси


38

чокъ-чокъ мисаллер кетире, алынмалар япа. Бу исе тедкъикъатнынъ къыйметини даа зияде арттыра.

600 саифе колеминде бу эсерге биз тарихий араштырма, яхут бир монография дер эдик. Умумен айтаджакъ олсакъ, Исмаил бей Гаспринскийнинъ фаалиети акъкъында бу вакъыткъадже бойле тафсилятлы эсер даа язылмагъан эди. Сейтгъазы Гъафаровнынъ халкъ огюнде эсас хызмети де иште будыр.

Эсер, эльбетте, рус тилинде язылгъан. Манъа оны къырымтатар тилине терджиме этип (къыскъартылгъан вариантыны) «Йылдыз» дергисининъ 1989, 1990 ве 1991 сенелери санларында бастыр-макъ насип олды. Шимди оны айры китап этип бастырмакъ ичюн азырладыкъ амма, теэссюф ки, оны нешир этмек имкяныны даа буламадыкъ.

Шуны айтмалы ки, Исмаил бей Гаспринскийнинъ аяты ве фаа-лиети акъкъында тафсилятлы суретте илькиде Джафер Сейдамет язгъан эди ки, онынъ бу эсери 1934 сенеси «Исмаил бей Гаспралы» адынен айры китап этип чыкъарылгъан эди. Бу мевзуда джиддий чалышмалардан бири де америкалы профессор Лаззеринининъ докторлыкъ диссертациясыдыр. 1991 сенеси, Гаспринскийнинъ 140 йыллыгъы юбилейи мунасебетинен Акъмесджитте «Исмаил бей Гаспринский (Гаспралы)» серлевасынен рус тилинде 65 саифели кучюк бир китапчыкъ чыкъарылды (тертип эткенлер Ю.Кандымов, Ш.Селим, А.Эмиров). Китапкъа эдипнинъ эсерлеринден парча-лар кирсетильген. 1993 сенеси Къазанда И.Гаспринскийнинъ рус тилинде «Россия и Восток» адынен 135 саифели китабы чыкъарыл-ды. Китапта онынъ айны шу серлевалы ве дигер эсерлеринен бир сырада, Александр А.Беннигсеннинъ Гаспринскийге ве Русиеде джадидизм арекетининъ келип чыкъувына багъышлангъан махсус макъалеси де берильген. 1988 сенеси Анкъарада «Исмаил бей Гаспралы» деген китап чыкъты. Колеми пек буюк олмаса да (138 саифе), бу китапта Гаспринскийнинъ озю акъкъында, онынъ чы-къаргъан газетасы ве, умумен, фаалиетининъ чешит тарафлары акъкъында, эдипнинъ тыш мемлекетлерде ве, умумен, Тюркиеде булунувы акъкъында меракълы малюматлар бар. Бу китапнынъ муэллифи илимлер докторы Надир Девлет Исмаил Гаспринский акъкъында Л.Климовичнинъ «Звезда Востока» ве «Йылдыз» журналла-рында басылгъан макъалесини къайд этерек: «Исмаил Гаспралы акъкъында энъ джиддий тедкъикъат исе Нью-Орлеан университе-тининъ профессоры Эдвард Лаззерийнинъ докторлыкъ диссерта-циясыдыр», – деп яза.

Табиий ки, Надир Девлет бизим семетдешимиз Сейтгъазы Гъа-фаровнынъ эсерини бильмей эди. Занымызджа, озю алим олмаса да, Сейтгъазы Гъафаровнынъ монографиясы Америка алимининъ тедкъикъатындан эксик олмаса керек, базы джеэтлерден исе бель-ки ондан да эмиетлидир, чюнки буны озь миллетини, онынъ рухий

39

ве маневий вазиетини, талапларыны яхшы бильген къырымтатар эдиби язгъан.

2001 сенеси исе атамызнынъ 150 йыллыгъы мунасебетинен Акъ-месджитте тедкъикъатчы Виктор Ганкевичнинъ рус тилинде «Маариф хызметинде» адлы китабы басылып чыкъты. Китапта Исмаил бей Гаспринскийнинъ маарифчилик фаалиети узеринде чокъ йыллар-дан бери тедкъикъатлар япып кельген истидатлы алимнинъ терен мундериджели макъалелери ер алгъанлар.

Гаспринский мевзусында сонъки девирде джиддий чалыш-къанлардан даа Озьбекистанда яшагъан языджымыз Сафтер Нагаевнинъ, Акъмесджиттен профессорлар Исмаил Асан огълу Керимнинъ ве Эдем Аблаевнинъ, тюркиели Явуз Акъпинарнынъ ве дигерлернинъ хызметлерини де къайд этмемек мумкюн дегиль.

Сейтгъазы Гъафаровнынъ тедкъикъатынынъ тек тарихий джеэттен дегиль де, бизим Къырымдаки миллий ичтимаий аятымызнынъ бу-гуньки куню ве бугуньки вазиетимиз ичюн де актуаль олып, бундаки фикирлернинъ шимди де гъает буюк эмиети олгъанына дикъкъат джельп этмек истеймиз. Оджалар, миллий кадрлар етиштирюв вазифелерининъ о вакъыттаки зарурлыгъы, айны шу вакъыттаки киби ве бельки даа зиядесиле халкъымызнынъ шимдики вазиетине де бутюнлей аиттир. Бу меселелер бизим халкъымыз ичюн о вакъ-ыттакинден де зияде актуальдир. Чюнки Ватангъа келип тилимизни, мектеплеримизни, маариф ве медениетимизни кениш колемде гъайрыдан тиклев энъ биринджи ве энъ муим ве зарур меселелер-ден бири олып турмакъта.

Эльбетте, шимди халкъымыз ичинден экинджи бир Гасприн-ский пейда олмасы ихтималдан чокъ узакъ шейдир. Шунынъ ичюн дюньяджа мешур маариф ве медениет эрбабымыз Исмаил Гаспринскийнинъ фаалиетине багъышлангъан бу эсерден хусу-сан оджаларымыз, маариф ве медениет хадимлери, языджы ве журналистлер ве халкъымызнынъ тарихынен меракълангъан бутюн дигер зиялылар айрыджа бир авеслик ве дикъкъатнен файдалана-джакъларына ич шубе ёкъ.

Исмаил бей озюнинъ мисильсиз бильгиси ве истидатыны, кучь-гъайретини, омрюни халкъымызны асырлыкъ юкъудан уянтмакъ, оны джеалеттен къуртарып бильги ёлуна къоймакъ, миллий маа-рифимизни тиклемек ве бунынънен халкъны заманнынъ илери миллетлери севиесине котермек макъсадына багъышлады. О, халкъымызнынъ миллий къараманы олды.

Миллий къараман! Эбет, мешур ориенталист Герман Вамбери чокъ керелер язгъаны киби, бойле къараманнен эр анги миллет ве эр анги мемлекет гъурурлана биле. Бойле шахслар дюньягъа юз йылда бир келе дейлер. Лякин халкъ да озь къараманына ляйыкъ олмакъ керек. Халкъ оны унутмамакъ, онынъ адыны, иджадыны, бутюн гъаелерини козь бебегидай сакъламакъ, яшатмакъ борджлы,


40

яш несиллер исе ондан ибрет алмакъ, онынъ гъаелерини озьле-рине ашламакъ кереклер. Ярым асырдан зияде тильсиз, миллий мектепсиз, окъувсыз къалгъан халкъымызнынъ бугуньки фаджиалы вазиетини эсапкъа алсакъ, бу иляий сыманынъ, онынъ бутюн иджа-дий фаалиетининъ эмиети, къыймети даа зияде къат-къат арта. Бизлер, къырымтатарлар, шимди Гаспринскийнинъ бундан тамам 100-110 йыл эвель айткъанларыны, япкъанларыны ондан даа агъыр, даа къыйын, даа муреккеп шараитте текрарлап, янъы баштан яп-макъ меджбуриетиндемиз.

Исмаил бей Гаспринскийнинъ шегиртлеринден олгъан буюк ме-дениет эрбабымыз Осман Акъчокъракълы «Терджиман»нынъ 1915 сенеси 202-нджи санында басылгъан «Бизим миллий хазинемиз» серлевалы макъалесинде: «Миллий маариф яшай экен, халкъымыз да яшар. Халкъымыз яшар экен, улу Исмаил бей Гаспринскийнинъ ады да яшар», – деп язгъан эди.

Оджамызнынъ озю исе: «Бизлер келемиз ве кетемиз. Амма мил-лий маариф эбедий яшайджакътыр», – деп язгъан эди. Эбет, ана ти-лимизнинъ, миллий маарифимизнинъ озь ватанымызда гъайрыдан тикленип, инкишаф этеджегине ве сонъра эбедий яшайджагъына бутюн барлыгъымызнен ишанамыз.

Исмаил бей Гаспринскийнинъ хатырасына багъышлангъан макъалени, онынъ юкъарыда ады кечкен меслекдеши Асан Сабри Айвазовнынъ шу сёзлеринен битирмек истейим:

«Ey ustazgil! Sen bir kuneş idiñ! Şarqta asırlarca cehalet zulmeti yüzünden inqiraza mahküm qalmış türk-musülman qavmlarını tenvir içün Qırım yarım adasınıñ yüce daĝları arasından tulu itmiş bir kuneş idiñ. Şarqta türkleri, musülmanları tenvir içün onlara ĝarptan nur, ziya taşıyan bir kuneş idiñ. Otuz üç seneden beri kurre-i-arz uzerinde butün türk musülman alemini nurlandırmaya, ziyalandırmaya oĝraştıñ. Zulmet içinde qalmış türk ve musülmanlara nur ve ziya verdin… Onları yek-digerile tanıştıriyur, mevcüdiyetlerini kosteriyur, vucutlarına ruh vr hayat nefh idiyurdıñ. Nuruñle, ziyañle onları tenvir idiyurdıñ.

Şimdi, evet, şimdi ise sen ĝurup ittiñ… faqat amin-i-evel, ey buyük İsmail, Sen ĝurup ittiñ ise de, şualarıñ, nurlarıñ, ziyalarıñ kurre-i-arz uzerinde yaşayan butün türk-islam aleminde ebediyen parlayacaq, türk-musülman qavmını ilelabed tenvir idecektir.

Otuz üç seneden beri Rusiyede musülmanlarle meskün muxtelif yerlerde bir çoq yıldızlar, ziya ve nur ocaqları ixdas ittiñ! Bunlar sönmeyecek, bunlar qıyamete qadar yanacaq, etraf-erbaaya nur ve ziya saçacaqtır.

Evet, seniñ şualarıñ sönmeyecek, çünki sen Xaq tarafından gönderilmiş bir Nur, bir Çıraq, bir Kuneş idiñ.

Söndi dimekle sönermi nur-İlahi!Qabil-i-itfamıdır hiç çıraq-İlahi!»

41

Назì

Аáлÿзиз ВЕЛИЕВ

ßнъы Шиирлер

Дакъкъалар Саатнинъ алтмыштан бири дакъкъадыр,Юрек урувы да онъа бакъадыр.Бойле бакъсанъыз о пек де тез кече,Амма дакъкъаларнынъ юкю пек агъыр.

Алтмыш саниенинъ кучю бар онда,Иште ондан догъа асырлар.Дакъкъа сайын догъа инсанлар,Дакъкъаларда бар нидже сырлар.

Лякин саниелер, дакъкъалар дегиль,Атта саат, куньлер кече манасыз.Иште бойле кече инсаннынъ омрю,Онъа бизлер фаркъсыз бакъамыз.

Инсаннынъ омюри санки бир дакъкъа,Кечип кеткенини дуймай къаламыз.Къартайгъанда арткъа бакъа да,Бош кечти омюрим дее янамыз.

19. 04. 2014.


42

Мен – денъиз эвлядыМен – денъиз баласы,Дагъ шелялеси.Ватаннынъ яйлясы,Эм де лялеси.

Мен – денъиз эвляды,Осыз мен ёкъым.Къальбимнинъ ферьяды,Сувдаки толкъын.

Къаршымда денъизимРух бере манъа.

– Тувгъаным, азизим,Кель, – деп чагъыра.

Токътамай шувулдай,Далгъалы къальби.Догъгъанда гедже айСувда ёл айны.

Денъизсиз бу КъырымОлур тек тав ер.Йырлагъан эр йырымМанасыз олур.

10.05. 2014.

Демирджи яшларыДемирджиден бир къыз севдим баарь чагъында,Кете эди ат ойнатып Босна дагъында.Акъ фырланта башында, элин саллады.Гъальба манъа, кель, огълан, деп селям ёллады.

Кете, кете барып еттим къызнынъ артындан,– Не мерамынъ бар? – деди къыз, – сёйле, тартынма.– Бир бакъкъанда якътынъ мени, эсир эйлединъ,Акъылымны шашырдым, бильмем нейлединъ?

Демирджиден къыз севгенлер пек биле буны,Демирчили къызлар севсе якъа гонълюнъи.Оларда бар дагъ ве яйля гузелликлери,Къальби темиз, эмексевер, алтын эллери.

Демирджининъ яшлары къартал кибидир,Демирджининъ къызлары садыкъ сёзлидир.Ай гузель, вай гузель, Демирджи халкъы,Чеберликте акърансыз, тиллери баллы.

10.11. 2013.

* * *Аят имтихандыр эпимиз ичюн,Амма чокълар буны тюшюнмей нечюн?Кельдилер, кеттилер, кельдик, кетермиз,Аджеба, не дерлер сонъ бизлер ичюн?

21. 05. 2013.

43

Балджы къызБал сепетлер янындаБал сата дюльбер бир къыз.Янында да кимсе ёкъ,Отура кенди янъгъыз.

Селям берип яваштанКельдим онынъ янына.Бардагъын алып бакътымВе сёз къаттым дамына.

– Меним балым киби балБу ортада тапылмаз, –

Деди къыз кулюмсиреп,Берди бакъмагъа бираз.

Пармагъынынъ уджундаКозьяш киби бал тура.Яваштан ялап бакътым,Къыз кулюмсеп отура.

– Балынъыз татлы экен, –Дедим къызгъа бакъып мен. –Элинъиз даа татлы,Онъа севда олдым мен.

10.11. 2013.Къара къаве

( Йыр )

Къара къаве, къара къаве,Халкъыма о рух бере.Сабамыз тек оннен башлай,Алышкъанмыз, не чаре.

Багълама:Къара къаве, къара къаве,Ичкенге о рух бере.Къара къаве, къара къаве,Кисенъизге берекет.

Айландырынъ дегирменни,Тазе къаве чекильсин.Джезвени асынъ собагъа,Эфкярымыз чезильсин. Багълама.Фильджан толу къара къаве,Айтынъ, оны ким севмез.Къокъусындан кейф алмагъаАвес этедир эр кес.

5. 01. 2013.Тек айвангъа эпси бир

Тек айвангъа эпси бирАнги ерде яшамакъ.Энъ муими о ичюнБол-сал пичен ашамакъ.

Ойле адамлар да бар,Ватан онъа бир капик.Онъа Ватандан кореДигер топракълар тансыкъ.

Мен АКъШнынъ сакиним,Дей базылар гъурурнен.Бугунь, кель, десе кетер,Башкъасы да онынънен.

Ватан, Ватан деп бизлерЯрым асыр агъладыкъ.Юрткъа къавушмакъ ичюнАрзы-умют багъладыкъ.

Ниает, ёл ачылды,Бугунь юртумыздамыз.Амма миллет тарыдайСачылгъанын айтамыз.

Пешман этерлер бир куньВатанны терк эткенлер.Бахтлы олмазлар ич деАна юрттан кеткенлер.

23.11. 2011.


44

КузьКузь кельди, турналар дженюпке учалар,Япракълар сарарып, земинге тюшелер.Артындан къыш келир, сонъ исе гурь баарь,Кузь кейфи къальбиме багъышлай нешъэлер.

Япракълар тёкюле багъча ве багъларда,Къальплерде де гуя тёкюле япракълар.Баллангъан алмалар, юзюмлер мейваларКучь бере бизлерге, даа гузель не бар?

Тереклер къач тюрлю боянен боялгъан,О къадар бояны олар къайдан алгъан?Кузь кейфи муджизе, акърансыз, пек дюльбер,Онъа тенъ келалмаз атта ки лялелер.

Кузь кельди, турналар дженюпке учалар,Япракълар сарарып земинге тюшелер.Артындан къыш келир, сонъ исе гурь баарь,Кузь кейфи къальплерге багъышлай нешъэлер.

30. 10. 2011.

* * *Истанбулда олдым,Олдым Къыбрызда.Меккеде, Берлинде,Варна, Тебризде.О иллер КъырымданБаягъы эрек.Лякин эписине беллиБизим чиберек.

13. 03. 2011.

* * *Анги ильге барсанъ берелер бахшыш,Озьбек – доппы, чапан; уруслар – ракъы.Украинлер – рушник, молдаван – шарап,Таджиклер багъышлай пычакъ я чакъы.

Бизим де озь миллий адетимиз бар,Унутмаймыз оны бизлер де сакъын.Урьметли мусафир кельсе, башынаКийсетемиз къумрал татар къалпагъын.

13. 03. 2011.

45

ХатырлавларБазан сорай къальбим,Омюрден не къалды?Тек балалыкъХатырлавлары.

Яшлыкътан левхалар,Бизден тек шу къалар,Эм ильк севгиХатырлавлары.

Яз, кузь, къыш, эм баарь,Омюрде даа не бар?Эбет достлыкъХатырлавлары.

Сонъы ёкъ геджелер,Субетлер, шенъ сефер, Кечмишнинъ сынъырсызХатырлавлары.

Иште, омюр шай,Санки дерсинъ тюшдайКъала инсаннынъХатырлавлары.

Базан сорай къальбим,Акъылда не къалды?Эбет тек яхшылыкъХатырлавлары.

19.12. 2011.ДобруджадаИче, иче тоямадымКостендженинъ сувуны.Пек де аджджы экен амаЯлысынынъ сувугъы.

Кунеши ёкъ, афталарненТапамаймыз къыбланы.Севгилиси олмаз исеКъызлар нешлер къынаны?

Чокъ кезиндик Костенджени,Джадделерин доландыкъ.Озюмизни бу ерде бизЭвдеки киби сандыкъ.Къырым руху яшай мында,Расткетирдик чокъ дост, эш.Къучакълашкъанда оларненСанки корюнди кунеш.

25. 02. 2009.Ялысыз денъиз олайым

Саргассоны билесиз,Одыр ялысыз денъиз.Дюньяда о екяне –Ич бир тюрлю ялысыз.

Онда осе небадат,Тиймейип ич бир ерге.Олар ичюн сеадетОсьмек сербест ве эрке.

Ялысыз денъиз киби,Мен де ялысыз инсан.Амма халкълара яптымМен нидже, нидже ихсан.

Ялынъ олса къонарлар,Бинъ бир тюрлю ниетле.

Сенде къазыкъ ёнарлар,Чешит тюшюндже иле.

Яхшылыкъ олса разым,Адамлар сагъ ол айтыр.Лякин олса феналыкъ,Инсанларны мугъайтыр.

Оларнынъ джан агърысыЮрегимни сызлатыр.Элем, къаргъыш, лянетлерГонъюлимни бузлатыр.

Шу себептен разым менЯлысыз денъиз олмакъ.Этрафым темиз олсун,Виджданым да олсун пак.

25. 07. 2011.


46

Иñа АÁÄУРАМАН

бриллианткъа д¨нГен ÝлЬМаÇлар

Ýки ïерäели, беш кîрþнишли ïüеса

Иштирак этиджилер:

джевджет.Адалет ханым – онынъ биринджи апайы.Зарифе ханым – онынъ экинджи апайы.Рустем – онынъ Адалет ханым догъургъан огълу.Эмине (о эм Селиме) – онынъ Адалет ханым догъургъан къызы.Мунире – онынъ Зарифе ханым догъургъан къызы.Сеитмемет – онынъ Зарифе ханым догъургъан огълу.Фазиле битай – Адалет ханымнынъ анасы.Аблямит акъай – онынъ къомшусы.надие – Эминенинъ досту.

Вакъиа шимдики заманда олып кече.

ÁИРИНДЖИ ПЕРДЕ

БИРИнджИ кОРюнИш

Эв эшьялары чокъ олгъаны сезилип тургъан ода. Урба шкафы, устюне ёргъан-тёшеклер къалап къоюлгъан сандыкъ, креслолар,

Äðаìатóðãиÿ

47

маса, диваргъа илинген килим, ресимлер козьге чарпалар. Эски диванда Фазиле битай отура. Адалет ханым кирип, маса устюне бир чанакъ пиширильген къартоп къоя ве шу ердеки къазан ичинден отьмек алып, догърамагъа даврана.

Фазиле битай (кевдесини ынъкъылдаракъ къыйынлыкънен ко-терип, диван таянгъычына таянгъан сонъ): Энди аш вакъты олгъан экен де. Асыл маддем ёкъ.

Адалет ханым: Бутюн вакъыт яткъан адамда насыл мадде оладжакъ. Турып, текаран о якъ-бу якъ юрсенъиз, мадденъиз ачылыр эди.

Фазиле битай: Юралсам, мен ятар эдимми? Белим, аякъла-рым къата къалалар. Агърылардан юрмек дегиль, къыбырда-макънынъ чареси ёкъ да.

Адалет ханым: Эписи арекетсизликтен, анам, арекетсизлик-тен. Арекет этмеген аякъ, къол ве башкъа мучелер яваш-яваш иштен чыкъалар.

Фазиле битай: Мен озь дердимни айтам, сен озь бильгенинъ-ни текрарлайбересинъ. Не айтмагъа истегенинъни анълап ола-майым.

Адалет ханым: Арекет этмек керек. Агърыларны енъип, аре-кет этмек керек. Шуны айтмагъа истейим.

Фазиле битай: Дертсиз дертлининъ алыны анъламаз, деген-лери догъру экен. (Къолларыны дивангъа таяп, аякъларыны ерге басаджакъ ола. Агърыгъа даяналмай, кевдесини деръал диван-гъа ташлай). Эй, Аллам, насыл гунях ишледим де, манъа бойле азапларны ляйыкъ коресинъ!

Адалет ханым: Анам, ойле лафлар айтманъыз. Дертни бер-ген Алла девасыны да берир. Сабыр этмек ве онъа ялвармакъ керексинъиз.

Фазиле битай: Эбет, эбет, сёзлеринъ пек догъру, къызым. Шай олгъаныны озюм де билем. О лафларны манъа агърылар айтты-ралар. Алла багъышласын.

Адалет ханым (анасынынъ раатсызлангъаныны корип): Анам, тураджакъ оласынъызмы? Аякъёлгъа чыкъмагъа истейсинъиз гъа-либа. Айтсанъыз олмаймы? (Анасынынъ къолтугъына кирип, бир къолунен белини тутаракъ, яваштан котерип турсата ве одадан чыкъарып, бир къач дакъкъадан сонъ ерине кетирип отурта).

Фазиле битай: Сагъ ол, къызым.Адалет ханым: Алла разы олсун.

Рустем ве Эмине кирелер.Рустем (маса башына кечип): Кене къартопмы?! Бездим мен

бу къартоптан!Адалет ханым: Къартоп тапкъансынъ да, даа лаф чыкъара-

сынъмы?.. Базы адамлар отьмекке биле тоймайлар. Бундан ха-беринъ бармы?!


48

Рустем: Хаберим ёкъ ве оны бильмем шарт дегиль.Адалет ханым: Бильменъ шарт! Дюньяда, атта бизден пек

узакъ олмагъан ерлерде шимдики вакъытта – йигирми бирин-джи асырнынъ башында ачлыкъ азабыны чекеяткъан, бир къа-пым отьмекке козюни ойып бермеге азыр тургъан адамлар, балачыкълар олгъаныны бильменъ шарт! Отурып аша да, бу-гунь софрамызгъа къартоп, отьмек, сарыягъ, пенир киби нимет-лерни багъышлагъаны ичюн юдже Алламызгъа миннетдарлыкъ бильдир, шукюр эт!

Фазиле битай: Ананъ пек догъру айта, балам. Инсан со-фрагъа къоюлгъан эр бир ниметни къуванчнен къабул этмек, онъа «Бисмилля» деерек къол узатып, ашап тойгъан сонъ, Алла-мызгъа миннетдарлыкъ сёзлерини текрар-текрар айтып, даа бол, даа зенгин софраларгъа еттирмесини тилеп, дуа окъу-макъ керек. Бу – энъ эйи инсаний фазилетлерден бири. Къана, буюрынъыз… Бисмилля… Яхшы къартоп экен, патлап-патлап кет-кен… Агъызынъда къурабиедай уфана. Дамы-лезети де гузель.

Рустем: Къартанам, не къадар тарифлесенъиз де, не къадар макътасанъыз да, къартоп эт ерини басалмаз.

Фазиле битай: Эр бир ниметнинъ озь хусусиети бар, балам. Куньде эт ашагъан адамлар къартопны, биз ашап отургъан къартопны арз эте билелер. Олар ичюн эт къартопнынъ ерини басмай.

Рустем: Айттынъыз къойдынъыз! Эт къартопнынъ ерини бас-май экен! Ойле де бассын ки!.. Сиз къартопнынъ янына хавуч, чукюндир, къабакъ, къапыста кибилерни тизип чыкъынъыз да, оларнынъ къаршысына бир кесек семиз эт къоюнъыз. Шу дакъ-къада чырайлары денъишкенини, къоллары, аякълары дыр-дыр къалтырап башлагъаныны корерсинъиз. Эттен такъатлы аш ёкъ. Къашкъырлар не ичюн такъатлы? Чюнки даима эт ашайлар. Оларнынъ тишлери не ичюн къавий ве кескин? Чюнки мунтазам кемик кемирелер.

Эмине: Эт, эт, дединъ къалдынъ! Эт адамны тез къартайткъа-нындан хаберинъ бармы?

Рустем: Хаберим ёкъ.Эмине: Бу акъта бутюн вакъыт айталар, язалар. Не ичюн хабе-

ринъ ёкъ экен?Рустем: Чюнки эт мени даа къартайтмады.Кулюшелер.Фазиле битай: Къартаймагъа ашыкъма, балам. Алла омюр

берсе, къартлыкънынъ озю сени келип тапар. Онынъ кельгени-ни дуймай къалырсынъ. О сес-солукъ чыкъармадан, хырсыз мышыкъ киби келип, башынъны, юзюнъни сийпагъан киби ола. Асылында исе сени, эллеринъни, аякъларынъны озюнинъ козь-ге корюнмез йиплеринен яваш-яваш сарабере, багълайбере,

49

кучь-къуветинъни сувурабере. Меним алым-эвалымны корип ту-расынъыз да.

Рустем: Къартанам, сиз омюринъиз девамында пек чокъ эт ашадынъызмы?

Фазиле битай: Къайда-а-а…Гъурбетликтеки агъыр йылларда къазанымыз афтада, он куньде бир кере къайнаса, шунъа да шукюр эте эдик. Ачлыкънынъ кучьлю, кескин панджасында къа-лып, эзильмемек, богъулмамакъ ичюн нелерни ашамадыкъ! Ба-арьде аткъулакъ, къыджыткъан киби отларны къайнатып ашагъ-ан олсакъ, къышта оларнынъ тамырларыны къыдыра эдик. Ойле куньлерни корьдик ки, кепектен пиширильген пите биз ичюн энъ яхшы нимет эди…

Рустем: Лафынъыздан анълашылды ки, инсан чокъ эт аша-маса да, эрте – яшы юзге етмезден къартая биле.

Фазиле битай: Юз къайда, меним яшым даа сексенге етмей. Мени, башкъа чокътан-чокъ семетдешлеримиз киби, сюргюн-лик дешетлери, акъсызлыкъ атешлери, турмуш азаплары къар-тайттылар, балам.

Адалет ханым: Сиз Рустемнинъ лафына чокъ эмиет берменъ-из, анам. Даа айткъан къадарлыкъ къарт дегильсинъиз. Алла ши-фасыны берип, дертлерден къуртулсанъыз, тувгъан юртумызда даа чокъ къуванчлы куньлерни корерсинъиз.

Фазиле битай: Дертлерден къуртулсам… Лякин… олар ин-санны озь-озюнден терк этекъоймайлар да, къызым.

Адалет ханым: Эбет, шифа дегенлери озь-озюнден кельмей. Онынъ кельмеси ичюн тедавийленмек керек. Тедавийленмек ичюн исе пара керек. Анавы бугъаны сатсакъ, парамыз олад-жакъ. Бакътырырмыз сизни, анам.

Фазиле битай: Я эвнинъ тёпесини къапатмакъ керек де.Адалет ханым: Бугъанынъ парасы эвнинъ тёпесини къапат-

магъа эписи бир етмейджек. Сыгъырнен бузавны да сатып йи-берейимми экен, деп тюшюнем. Лякин, бу да азлыкъ этер, деп къоркъам.

Фазиле битай: Сыгъырны сатам, деме. О аиленъни бакъа. Бу-завны да сатмакъ керекмей. Бир йылдан о, сыгъыр олур.

Рустем: Бугъаны сатаджакъ олсанъыз, манъа спорт костюми ве кед алмакъ керексинъиз. Шуны эсапта тутунъыз.

Адалет ханым: Меним чызмаларым чокътан сув кечирелер. Лякин буны эсапкъа алмайым. Сабыр этмек, чыдамакъ кере-ким. Чюнки шимди биз ичюн къурулаяткъан эвимизнинъ тёпеси-ни къапатмакътан ве къартананъны тедавийлетмектен де муим меселе ёкъ.

Рустем: Я, бугъанынъ парасы эписи бир эвнинъ тёпесини къапатмагъа етмейджек, дейсинъиз де.

Адалет ханым: О пара бу ишни эда этмеге етмейджек, деп, олур-олмаз шейлерге масраф этеберейикми?


50

Рустем: Манъа алынаджакъ спорт костюми ве кед, сизге алы-наджакъ чызмалар олар-олмаз шейлерми?

Адалет ханым: Огълум, муим проблемалар къаршысында олар, эльбетте, олур-олмаз шейлер. Сен янъы спорт костюми-сиз, мен янъы чызмасыз, Эмине янъы пальтосыз даа бираз дая-нырмаз, деп тюшюнем.

Эмине: Манъа пальтодан гъайры туфли де керек.Адалет ханым: Туфлинъе не олгъан?Эмине: О чокътан модадан чыкъты.Адалет ханым: Мода артындан акъчасы чокъ адамлар къува-

лар. Вазиетимизни корип турасынъ да. Эвнинъ тёпесини къапат-сакъ, даа къапы-пенджере де алынаджакъ. Пара, пара, пара… Къайда айланма, пара керек.

Рустем: Демек, сабырнынъ сонъу корюнмей экен де.Фазиле битай: Адалет, мен ичюн чокъ раатсыз олма. Балала-

рынъны бакъ… Бир шейни чокътан айтаджакъ олып юрем. Лякин, мени янълыш анъларсынъыз, деп къоркъам.

Адалет ханым: Нени айтаджакъ оласынъыз я, анам?Фазиле битай: Башта шуны айтмагъа истейим ки, сенден де,

торунларымдан да хатирим хош. Меним аскъыларыма чыдап отурасынъыз. Лякин эр бир шейнинъ, шу джумледен сабыр-чыдамнынъ да сонъу ола. Сизнинъ сабыр-чыдамынъыз тюкенге-нини корьмесем, олар тюкенгенге къадар беклеп отурмасам, яхшы олур эди, деп тюшюнем.

Адалет ханым (раатсызланып): Лафынъызны ич де анълап оламайым.

Фазиле битай: Шимди анълатмагъа тырышырым. Мен сизни арткъач… юктен къуртармагъа истейим.

Адалет ханым: О да насыл юк экен?Фазиле битай: Арткъач юк, дегеним – меним. Мени къартлар

эвине алып барып къойсанъыз, сизге де, озюме де яхшы олур, деп тюшюнем.

Адалет ханым (эеджаннен): Анам, сиз не айтасынъыз?! Тюшюнип-тюшюнип, тапкъан лафынъыз шумы?! Мен эль алдын-да масхара олгъанымны истейсинъизми?!

Фазиле битай: Сен не ичюн масхара оладжакъ экенсинъ? Акъайынъ олмаса, эки баланынъ гъамы-къасевети, юкю-аскъысы сенинъ къафанъда, омузынъда олса, санъа даа бир къарт, ха-ста, чаресиз адамнынъ сонъу корюнмеген аскъысы керекми?

Адалет ханым: Керек! Сиз айткъан къарт, хаста, чаресиз адам меним анам олгъаны, мени догъурып, бутюн дертлерим, аскъылырыма даянаракъ, акъ сютюнен беслегени, осьтюргени, тербиелегени, окъуткъаны ве адамлар сырасына къошкъаны ичюн керек! Бойле лафны бир кере айттынъыз, анам, экинджи кере айтманъыз! Дертли, яралы юрегиме туз сепменъиз!

51

Фазиле битай: Мен айткъан лафыма тамам бойле реакция олур, деп къоркъа эдим. Сен ботен эеджанланасынъ, къызым. Алынъыз-эвалынъызны корип, менде ойле фикир догъды. Сен тюшюнип бакъ.

Адалет ханым: Тюшюнип бакъаджагъым ёкъ! Сизни бир якъ-къа йибермемиз! Шимдиге къадар котерген юкюмизни бундан сонъ да котерирмиз! Иншалла, сизни аякъкъа турсатмакънынъ да ёлуны тапармыз!

Эмине: Къартанам, къартлар эвине барып яшамакъ къайдан акъылынъызгъа тюшти я? Сизнинъ кетменъизге мен ич де разы дегилим.

Рустем: Мен де разы дегилим. Сиз бизге бир вакъыт кедер этмединъиз. Акъылынъызгъа чешит олмайджакъ шейлер кельме-син. Бизден безген олсанъыз, бу башкъа меселе.

Фазиле битай: Вай, балам, сизден – озь джигерлеримден, бавурларымдан безгеним не я! Сиз менден безерсинъиз, деп къоркъкъаным ичюн ойле фикир кельди гонълюме.

Адалет ханым: Алла-Алла, анам, насыл олып биз сизден без-еджек экенмиз! Бойле тюшюнджени къафанъыздан бутюнлей чыкъарып ташланъыз.

Эмине: Къартанам, мен шеэрге барып, чалышмакъ къара-рына кельдим. Анда пек яхшы табиб бар, дейлер. Сизни онъа, керек олса, башкъа мутехассысларгъа косьтерип, тедавийлет-мекни озь бойнума алам…

Адалет ханым: Токъта, бу лаф къайдан чыкъты? Ишке киред-жегинъни сен манъа айтмадынъ да?

Эмине: Айтмадым. Чюнки къатты къараргъа келалмай эдим.Адалет ханым: Менимнен акъыл танышмай, сен насыл олып

къатты къараргъа кельген экенсинъ, шуны анълап оламайым.Эмине: Анам, мен энди бала дегилим де! Мектепни битирге-

ниме эки йыл олды. Окъувгъа кирювнен багълы меселе шай да чезильмеди. Пара олмаса, чезиледжеги де ёкъ. Пара тапмакъ кереким. Сонъ бельки университетнинъ гъиябий болюгине ки-рип окъурым.

Адалет ханым: Мен сенинъ ишке кирменъе къаршы дегилим, къызым. Амма, бабанъ олмагъан сонъ, ананънен акъыл таныш-макъ керек эдинъ де.

Эмине: Бабам олгъан исе, шимди ишке кирмек, пара къа-занмакъ акъкъында лаф чыкъармагъа аджет де олмаз эди. Энди экинджи курс студенти олур эдим.

Адалет ханым: Бабанъ олгъан исе, чокътан эвимизни де къу-рып битирир эдик. О ёкъ. Нападжакъсынъ онъа. Башымызнынъ язысы шу экен. Бир къапым отьмегимизни бинъ азапнен тапмакъ керек экенмиз. Шунъа да шукюр этмелимиз. Бизден бетерлер де бар… Сенде шеэрге барып чалышмакъ фикири насыл пей-да олды я?! Ёкъса кимдир теклиф эттими?


52

Эмине: Надие теклиф этти. О анда чалыша да.Адалет ханым: Меним акъылыма да шу Надие кельди. О анда

насыл ишнен огъраша?Эмине: «Донатылгъан софра» адлы тюкянда мал-

махсулатларны теразеде чекип, сармакъ, пакетлемекнен багъ-лы ишлерни беджере.

Адалет ханым: Сен де ойле ишнен огърашаджакъсынъмы?Эмине: Эбет. Зенаатым олмагъан сонъ…Адалет ханым: Языкъ ки, зенатынъ ёкъ. Зенаат огреткен кол-

леджге окъумагъа кирсетеджек олдым, озюнъ истемединъ.Эмине: Чюнки анда мен истеген зенаатларны огретмейлер.Адалет ханым: Сен даа яшсынъ. Арекет этсенъ, зенаатлы

да, дипломлы да олурсынъ. Мени шимди башкъа бир шей… раатсызлай. О Надиени мен пек бегенмейим. Яп-яш олмасына бакъмадан, къарардан зияде бояланып, ачылып-сачылып юре.

Эмине: Худжур лафлар айтасынъыз, анам! Земане, мода та-лапларына риает этсе, бунынъ неси ярамай?! Шеэрдеки къыз-ларнынъ эписи бояланып, ачылып-сачылып юрелер.

Адалет ханым: Эписи дегиль. Къарарыны къачырмагъан сой-лары да бар. Олар къызларгъа хас энъ эйи хусусиетлери – таби-ий, суньий дегиль де, табиий гузелликлери, саделиклери, утан-чакълыкъларынен башкъаларындан айырылып туралар.

Эмине: Сизинъдже башкъалырындан айырылып турмакъ ях-шымы?

Адалет ханым: Эйи хусусиетлеринен айырылып турмакъ, эльбетте, яхшы.

Эмине: Башкъаларындан айырылып тургъан базы къызлар айырылып да къалалар. Сиз бунъа не дерсинъиз?

Адалет ханым: Не айтмагъа истегенинъни яхшы анълама-дым.

Эмине: Неси анълашылмай? Мен къарт къызларны козьде тутам.Адалет ханым: А-а-а… Эбет, ойлелери де ола. Къызнынъ къыс-

мети озь вакътында чыкъмасы нелерге багълы олгъаныны анъла-макъ пек кучь. Коюмиздеки Лятиф агъаныныъ къызы Сеадетни алып бакъайыкъ. Гузель, акъыллы, ишкир, ырызлы-намуслы… Идеал, демек мумкюн. Лякин къысмети чыкъмай. Бу бельки онынъ озюне дегиль де, ана-бабасына багълыдыр. Олар чокъ-лукъкъа къошулмайлар.

Эмине: Коресинъизми, башкъаларындан айырылып турмагъа тырышмакънынъ нетиджеси яхшы олмай. Умумий акъым ичинде кетмек эм къолай, эм ишанчлы.

Адалет ханым: Умумий акъым, дегенинъде де чокъ арам-лыкълар, фаджиалар, фелякетлер ола. Бири дигерини озмагъа, бири дигерини йыкъып, таптап кетмеге, бири дигерини чиркеф-ке батырмагъа тырыша. Инсан умумий акъым ичинде де озь ёлуны тапа бильмек керек.

53

Фазиле битай: Ананъ пек догъру айта, къызым. Инсан ичюн омюрде озь ёлуны тапмакъ ве даима о ёлдан кетмектен де муим шей ёкъ. Эбет, о ёлда бир такъым седлер, уйгъунсызлыкъ-лар расткеле биле. Олардан кечмек ичюн инсанда кучьлю ира-де де олмакъ керек.

Адалет ханым: Ираде исе озь-озюнден кучьлю олмай. О йыл-лар девамында пишкинлешкен сонъ такъат ала. Сен исе даа пек яшсынъ. Баласынъ, демек мумкюн. Шеэрде… къыйналыр-сынъ, деп къоркъам.

Эмине: Къыйналсам да, арткъа къайтмам. Меним инатлыгъ-ымны билесинъиз де.

Адалет ханым: Инатлыгъынъны билем. Бу мени даа зияде ра-атсызлай. Шеэрде не чокъ, сокъакъ чокъ. Инатлыкънен огге ке-теджек олып, адаша билесинъ.

Эмине: Адаша биледжегинъни, машина къакъып кетмесини, санъа насылдыр тентек я да маньяк уджюм этмесини, юксек би-нанынъ тёпесинден башынъа таш я да буз тюшмесини, даа на-сылдыр фена шейлерни тюшюнеджек олсанъ, умумен эвден чыкъмай, къол къавуштырып отураджакъсынъ. Ойле олмай да, анам! Койде яшагъан бинълернен адамлар къызларыны окъут-макъ я да чалыштырмакъ ичюн шеэрге йиберелер де!

Адалет ханым: Йиберелер. Базы бирлери сонъундан пеш-ман этип отуралар.

Эмине: Базы бирлери! Я къызларыны койден чыкъармагъан базы бирлери пешман этмейлерми?

Адалет ханым: Сени фикиринъден, къарарынъдан къайтар-макъ пек кучь. Яхшы, бар шеэрге. Чалышып бакъ. Ишинъ юрюш-месе, къыйналсанъ, деръал къайтып кель… Керчек, сен анда баргъан сонъ къайда яшайджакъсынъ?

Эмине: Надие бир одалы квартираны кирагъа алгъан. Онынъ-нен берабер яшайджам.

Адалет ханым: Надие, Надие… Онынъ сыфатыны козь огюме кетиргенимнен кейфим бозула. Шу къыз асыл да юрегиме ят-май. Озюнъе башкъа ер тапсанъ, яхшы олмаз экенми?

Эмине: Бильмейим. Шимдилик онынънен яшап турайым. Сонъ бакъарым…

Адалет ханым: Сен не вакъыт кетеджексинъ?Эмине: Надие бугунь бизим эвге келеджек ве берабер анда

барып бакъаджакъмыз. Тюкяннынъ саибинен корюшеджекмиз. Не вакъыт ишке чыкъаджагъымны о айтаджакъ.

Надие кире.Эмине: Ана, Надие де кельди…

Перде эне.


54

ЭкИнджИ кОРюнИш

Уфакъ ода. Диваргъа тиреп эки кровать ерлештирильген. Ортада маса ве отургъычлар. Кошеде телевизор. Диварда яры чыплакъ йигит ве къызнынъ опюшип тургъанлары тасвирленген ресим. Маса башында отургъан Эмине еринден турып, ресим-ни козьден кечире. Джаны сыкъылып, телевизорны къура ве озю-ни онынъ къаршысындаки кроватькъа ташлай. Экранда къадын ве эр кишининъ ихтираснен опюшерек, бир-бирининъ урба-ларыны чезеяткъанлары, сонъра тёшектеки арекетлери корю-не… Эмине телевизорны сёндюрип, къолуна кровать устюнде яткъан китапны ала. Саифелегенде козюне къадын ве эр киши ортасындаки джинсий мунасебет бутюн инджеликлеринен тас-вирленген сатырлар илише. Оларны сес-солукъсыз окъур экен, юрегинде татлы дуйгъулар уяна ве озю сезмеден сес чыкъарып окъумагъа кече: «… Даа янъычыкъ Зареманынъ юрегиндеки на-зик дуйгъуларны арекетке кетирип, энъ юксек нокътагъа котер-ген, оны титреткен, вуджудыны якъкъан кучьлю ялын яваш-яваш сёнген киби олды. Вуджудыны онъа даа натаныш, о ильки кере сезип тургъан, алемде тенъи олмагъан аджайип лезет, татлылыкъ сарып алды… Шимдиге къадар дюньянынъ бойле акърансыз ле-зетинден хабердар дегиль экеним. Умумен акъикъий лезетнинъ не экенини бильмеген экеним… Шимди дюньяда менден бахт-лы инсан ёкъ. Э, мен бахтиярым! – деп тюшюнди…» (Китапны къапаткъан сонъ): Надие бу тенъсиз-акърансыз лезетни энди сезген экенми?…Сезгендир. (Дивардаки ресимге козь ташлап ала). Къаршысына бойле ресимни илип къойгъан экен, бойле китапларны окъуй экен, телевизорда деминки киби фильм ве вилеофильмлерни бакъа экен, эльбетте, сезгендир… О лезет насыл экен аджеба? Якъын вакъытларда оны сезмек, ис этмек… манъа да къысмет олур экенми? Севдим, севдим, севдим. Ля-кин севильмедим. Ким мени бутюн эйи дуйгъуларынен, бутюн вуджудынен север экен? Севги озенине, денъизине не вакъыт далар, онда не вакъыт сербест ялдар экеним?.. Надие о денъ-изде ялдай гъалиба. Яры гедже олаята. Аля даа ёкъ…. Мени янъ-гъыз къалдыра кете. Къайда, не ишлеп юргенини манъа атмай. Бу сефер айтмагъандже тынч къоймам. Айтсын… (Эснеп ала). Энди юкъум келе. Ёкъса ятып юкълайыммы? Ёкъ, беклемек ве онынънен лаф этмек кереким…

Къапынынъ чанъы чалына. Эмине турып, къапыны ача. Кейфи яхшы олгъан Надие кире.

Эмине: Надие, сен барсынъмы дюньяда?надие: Эбет, барым. Корип турасынъ да.Эмине (озь кроватына чёкип): Шарап къокъусы кельди. Кене

ичтинъми?

55

надие (онынъ янына отурып): Азчыкъ. Кейфни котермек, эйи дуйгъуларны арекетке кетирмек ичюн.

Эмине: Эйи дуйгъулар, дегенде нени козьде тутасынъ?надие (кулип): Эйи дуйгъулар, дегенде эйи дуйгъуларны козь-

де тутам… Анъламадынъмы? Анъламагъан олсанъ, анълат-магъа арекет этип бакъайым… Къадынларда, къызларда, на-сыл эйи дуйгъулар ола, олар неге, насыл макъсатларгъа хызмет этелер ве… нелерге иришмек имкяныны берелер?.. Сен даа хамсынъ. Буны санъа анълатмакъ кучь. Лафнен дегиль де, кон-крет шейнен анълатайым… (Янында тургъан чантасындан бир къутучыкъ чыкъара ве оны ачып, Эминеге косьтере). Мына буны дуйгъу махсулы, демек мумкюн.

Эмине (къутучыкъ ичиндеки юзюкни къолуна алып): Эльмаз козьлю юзюк!

надие: Эльмаз дегиль, бриллиант!Эмине: Эльмаз не, бриллиант не? Экиси бир дегильми?надие: Экиси бир дегиль. Буны да бильмейсинъ. Бриллиант

– эльмазнынъ ишленген, джулялангъан сою. Бир къаба тенъеш-тирме япмагъа истейим. Меселя, сен эльмаз олсанъ, мен энди бриллиантым.

Эмине: Насыл олып сен бриллианткъа дёнген экенсинъ?надие: Санъа насыл анълатайым экен… Гизледим, гизле-

дим, энди айтмасам олмайджакъ. Мени анъларсынъ, деп умют этем. Манъа… меним бедениме эркек кишининъ эли… бедени токъунды… Догърусыны айтаджакъ олсам, бир кере, эки кере дегиль, дефаларджа. Шу токъунувлар нетиджесинде мен эль-маздан бриллианткъа дёндим.

Эмине: Анъламайым. Эркек кишининъ эли, бедени бедени-ме дефаларджа токъунувы нетиджесинде меним къыйметим артты, дейджек оласынъмы?

надие: Тыпкъы шай.Эмине: Худжур мантыкъ. Менимдже, терси олмакъ керек.надие: Насыл терси: бриллиант эльмазгъа дёнмек керекми?Эмине: Сен мында эльмаз ве бриллиантны къарыштырмай

турса. Сафлыгъыны толусынен сакълап тургъан къызнынъ къый-мети беденине эркек кишининъ эли, бедени дефаларджа токъун гъан къызнынъ къыйметине бакъкъанда юксек дегильми?

надие: Бу суальнинъ джевабы объектке насыл тарафтан бакъылгъанына багълы оладжакъ. Эгер сен айткъан – сафлыгъы-ны толусынен сакълап тургъан – къыз коюмиздеки Сеадет олса, онынъ къыймети омюр дады-лезетини чокътан татып юрген къыз-нынъ къыйметинден устюн олмасы мумкюнми? Кене эльмазгъа, бриллиаткъа къайтайыкъ. Сеадет – чокътан эльмаз. Эски эльмаз. Кимсе файдаланмагъан, кимсенинъ къолу токъунмагъан эль-маз кимге керек? Умумен, арекетсиз эльмаз вакъыт кечкен сай-


56

ын озь хусусиетини, къыйметини джоя ве бриллианткъа дёнмек ерине адий ташкъа дёне. Бриллиант адий таштан къат-къат яхшы, къыйметли олгъаныны айтып отурмагъа аджет ёкътыр, деп тюшю-нем. (Юзюкни Эминеден алып, маса устюне къойгъан сонъ, сагъ къолуны онынъ омузына быракъаракъ). Сен – янъы эльмазсынъ. Сени де джулялап, мына бойле этип… (оны кроватькъа йыкъып, кокюслерине, беденине токъунмагъа, окъалап эзгилемеге, къы-тыкъламагъа тутунаракъ) бриллианткъа дёндюрмек…

Эмине (къатып-къатып кулерек): Вазгеч! Надие… вазгеч… дей-им санъа!

надие (арекетини девам эттирип): Бриллианткъа дёндюрмек керек, бриллианткъа!.. Эркеклернинъ козьлерини, юреклери-ни… ойнаткъан, якъкъан бриллианткъа!

Эмине (достунынъ къолларындан зорнен сыптырылып чыкъ-къан сонъ): Ва-ай, эркеклерден бетерсинъ!

надие (кулип): Не, сен энди эркек кишининъ къолуна тюшип етиштирдинъми ёкъса?

Эмине: Ё-окъ, озюнъ билесинъ де.надие: Ойле олса, эркек кишининъ къолу насыл олгъаныны

къайдан билесинъ?Эмине: Билем. Чюнки меним де козюм бар.надие: Истегинъ бармы?Эмине: Неге?надие: Эркек кишининъ къолуна тюшмеге.Эмине: Бильмейим…надие: Мен билем. Истегинъ, сёзсюз, бар.Эмине: Къайдан биле экенсинъ?надие: Дуйгъуларынъ кучьлю олгъанындан, эркек кишининъ

дегиль де, атта меним токъунувым нетиджесинде козьлеринъ янгъанындан, беденинънинъ арарети кескин котерильгенинден билем.

Эмине: Сен пек теджрибели адам киби лаф этесинъ.надие: Пек олмаса да, теджрибем бар.Эмине: Сен бир огълангъа севда олдынъмы?надие: Севдалыкъ – эскирген шей. Масалларда, классик ро-

манларда севда олалар. Шимдики заманда ялынъыз севги бар.Эмине: Буны насыл анъламакъ керек: кимгедир севда ол-

майып, оны севмек мумкюнми?надие: Не ичюн мумкюн олмасын. Мумкюн ве керек! Севда-

лыкъ инсаннынъ къол-аякъларыны козьге корюнмез йипнен багъ-лап, оны къулгъа чевире. Севги исе онъа сербестлик бере.

Эмине: Демек, сен сербестликни сечтинъ. Ойлеми?надие: Эбет. Сербестлик тургъан ерде къуллукъны сечеджем-

ми?… Сен къайсы бирини сечер эдинъ?Эмине: Мен сечтим…биринджисини.

57

надие: Къуллукънымы?Эмине: Э, сен айткъан къуллукъны. Лякин джевап олмады.

Энди кимгедир севда олмагъа да, кимнидир севмеге де къор-къам.

надие: Севмеге къоркъа экенсинъ, демек, сени севгенлери-ни беклейсинъ. Ойлеми?

Эмине: Бильмейим.надие: Сен озю нени билесинъ?! Севмеге истейсинъ де! Козь-

леринъ айтып туралар да!Эмине: Эбет, истейим. Лякин, мен гъарипни ким севеджек?надие: Инсан оптимист олмакъ ве озь истеги таба дедиль

адым атмакъ керек. Сен гъарипни ойле севсинлер ки, озюнъ шашып къалырсынъ. Бунынъ ичюн башта сен койлю къыяфетин-ден чыкъып, шеэрли къыяфетине кирмелисинъ. Урбаларынъны авуштырмакъ, ильванланмакъ, дюльберлешмек ве… талдадан ачыкъ ерге чыкъмакъ керексинъ. Япракълар арасындаки къыр-мызы алманы кимсе корьмей ве онъа кимсе къол узатмай… Сен исе, башкъа къызлар, къадынлар киби, сени корьгенлери-ни, санъа къол узаткъанларыны истейсинъ. Шай дегильми?

Эмине: Шай.надие: Шай олса, меним айткъанымны япмакъ керексинъ.Эмине: Насыл? Бунынъ ичюн акъча керек де. Озюнъ корип от-

урасынъ, къазангъаным аш-сувумдан, квартира ичюн тёлевден деерли артмай. Даа мен къартанамны шеэрге кетирип, теда-вийлетмеге, анама маддий ярдым косьтермеге ваде берген эдим. Бу кетиште бир шейге малик оламайджам.

надие: Айлыкъ маашкъа бакъып отураджакъ олсанъ, бир шейге иришип оламазсынъ, эбет. Пара тапмакънынъ башкъа ёлларыны къыдырмакъ керек.

Эмине: Насыл ёлларыны?надие: Олар чокълар. Мен санъа энъ эльверишлисини кось-

теририм. Меним айткъанымны япсанъ, бутюн ваделеринъни, планларынъны омюрге кечирирсинъ ве къыраличе киби яшар-сынъ. Шимди санъа пара керек. Менде бар. Борджкъа бери-рим. Ярындан кечи ёкъ. Иштен чыкъып, догъру энъ земаневий урба, аякъкъап, ильванлар сатылгъан тюкянгъа барырмыз ве се-нинъ къыяфетинъни тамамен денъиштиреджек шейлерни алыр-мыз. Сен – адий кой къызы шеэр сокъакъларыны, багъчалары-ны, кино, театр, концерт залларыны, кафе ве ресторанларыны яраштыргъан аджайип ханымгъа дёнген сонъ, истесенъ мен кисеси къалын, къолу ачыкъ бир адамнен таныштырырым. Оны сагъгъанынъ къадар сагъарсынъ. Алгъан параларынъ борджла-рынъны одемеге де, бир такъым проблемлеринъни аль этмеге де етер.

Эмине: Я барып да сен айткъан о адамны мен бегенме-сем?..


58

надие: Оны бегенмесенъ, башкъасыны тапармыз. Меселе-нинъ бу тарафы сени ич де раатсызламасын. Лякин бир шейни къайд этмеге истейим. Шимди сенинъ макъсадынъ пара тап-макътан ибарет экен, дикъкъатынъны санъа якъынлашмагъа, сени севмеге истеген эркек кишининъ юзюне, тишине, сачына, умумен, тышкъы къыяфетине дегиль де, джебине догъуртмакъ керексинъ.

Эмине: Сенинъ айткъанынъ киби япаджакъ олсам, дуйгъу, сев-ги деген шейлер къайда къалып кетеджеклер, оларнынъ аллары не кечеджек?

надие: Дуйгъу, севги аляметлери юзюнъде, козюнъде, сёзюнъ-де сезилип турса олгъан.

Эмине: Юректе олмагъан дуйгъу, севги юзьде, козьде, сёзде насыл сезиледжек?

надие: Сезильмек керек. Вазиет талап эте экен, сен севмей-ип севеджексинъ. Омюр адлы санада къыз ролюни иджра эте-джексинъ. Яни актрисагъа дёнеджексинъ.

Эмине: Актрисагъа?!надие: Э, актрисагъа!Эмине: Бу элимден кельмез, деп тюшюнем.надие: Элинъден келир! Биз эпимиз иджраджымыз. Бутюн

вакъыт насылдыр рольни озь истегимизнен я да меджбурен бе-джеремиз. Сени кимсе меджбур этеджеги ёкъ. Ярын мен айткъан адамнен таныш олурсынъ. Бакъарсынъ, корерсинъ, лафларыны динълерсинъ ве бир фикирге келирсинъ. Пек бегенмейджек ол-санъ, яваштан, ашыкъмадан, кескин арекетлер япмадан ондан узакълашырсынъ. Сонъ мен сени башкъа бирисинен таныш эте-рим. Бельки озюнъ таныш олурсынъ. Анълаштыкъмы?

Эмине: Текаран тюшюнип бакъмакъ кереким.надие: Тюшюнсенъ тюшюн. Лякин созып отурма.Эмине: Сен мени не ичюн ашыкътырасынъ я?надие: Мен ашыкътырмайым, вазиет, турмуш ашыкътыра…

Шай дегильми?Эмине: Бельки шайдыр.надие: «Бельки» дегиль, шай. Буны анъламакъ ве къатты къа-

раргъа кельмек керексинъ. Эки ёлнынъ ортасында тургъан адам олардан бирисини сечмесе, еринден къыбырдап оламай.

Эмине: Бельки озюнъ бильмеген ёлгъа баш сокъмакътан эки ёлнынъ ортасында турмакъ хайырлыдыр.

надие: Бельки озюнъ бильмеген ашны ашамакътан ач отурмакъ яхшыдыр. Бельки, бельки, бельки… Мен бойле «Бельки»лерни даа чокъ кетире билем. Олар чокъусы алларда инсаннынъ ёлунда маниа, сед олалар. Шунынъ ичюн де, бель-ки, деген багъланыр, деп айталар. Мен ёлунъдаки маниаларны алып ташламагъа, сени эр тарафлама сербест этмеге тыры-шам, сен исе озюнъни багълайджакъ оласынъ.

59

Эмине: Не ичюн?.. Мен тюшюнем… муляаза юрсетем.надие: Тюшюн, муляаза юрсет! Тездже бир къараргъа кель.

Муддет – сабагъадже. Саба насыл къараргъа кельгенинъни ай-тырсынъ ве шунъа бакъып иш корермиз. Энди ятайыкъ. Ишке бармакъ керекмиз.

Эмине: Саатке бакъ, эки олаята. Сабагъадже юкълайыммы я да тюшюнейимми?

надие (тёшегини азырламагъа давранып): Эм тюшюн, эм юкъла. Эм юкъла, эм тюшюн.

Эмине: Эм юкълап, эм тюшюнмек мумкюнми?надие: Мумкюн. Тюшюнъде тюшюнсенъ де олур.Эмине: Тюшюмде?надие: Э, тюшюнъде!Эмине: Насыл?надие: Базы адамлар тюшлеринде буюк ишлерге, аджайип

ихтираларгъа эсас салалар. Оларнынъ янында сенинъкиси не олгъан.

Эмине: Менимкиси бельки о адамларнынъ буюк ишлери, аджа йип ихтираларындан да муимдир. Чюнки мен омюрде ильки мустакъиль адымларымны атам…

надие: Лаф ана шу ильки адымларнынъ семерели олмасы, санъа чокъча файда кетирмеси акъкъында кете.

Эмине: Барып да олар файда ерине зарар кетирселер…надие: Энди «бельки»ден «барып да»гъа кечтинъми?! Ойле

олса, адым атма! Тургъан еринъде турабер!.Эмине: Санъа бир шей айтмакънынъ чареси ёкъ. Шу арада

ачувланасынъ.надие: Я ачувландырасынъ да!Эмине: Мен озь фикиримни айтам.надие: Сен худжур адамсынъ: меним фикиримнен разы-

лашкъандай оласынъ да, кене озь фикиринъни айтабересинъ.Эмине: Олды. Сен манъа сабагъадже мулет бердинъми?

Энди сабагъадже бир шей айтмайджам. Ятам (озь тёшегине ерлеше).

надие: Яхшы. Мен де сабагъадже юмгъан агъызымны ачмай-джам. (Ята).

Эмине: Не, кене джанынъ агъырдымы?надие: Сабагъадже бир шей айтмайджам, дединъ де.Эмине: Мен юкъламакъ ичюн ятаяткъанда сенинъ синъирле-

ринъе токъунмамакъ ичюн шай дедим. «Сабагъадже юмгъан агъызымны ачмайджам» дегенинъде, элем олгъан киби дуюлды.

надие: Ич бир элем ёкъ. Юкълагъан адам юмгъан агъызыны ачамы ёкъса?

Эмине: Ким бильсин, юкъуда эр шей ола биле. Меселя, мен кимерде юкъумда лаф этем.


60

надие: Мен юкъумда лаф этмейим.Эмине: Къайдан билесинъ лаф этмегенинъни?надие: Сен къайдан билесинъ лаф эткенинъни?Эмине: Мен лаф этсем, уянам.надие: Мен уянмайым.Эмине: Демек, къатты юкълайсынъ… Синъирлеринъ къавий.надие: Синъирлериме шикяет этмейим. Бунъа даа эрте.Эмине: Айды, яхшы юкъла. Хайырлы гедже.надие: Сагъ ол. Сен де яхшы юкъла…

Перде эне.

ЭКИНДЖИ ПЕРДЕ

БИРИнджИ кОРюнИш

Энъ земаневий мебель ве эшьяларнен донатылгъан ода. Йым-шакъ диван ве креслолар, ортасындаки рафларда китаплар, буллюр савутлар корюнмекте олгъан дюльбер долап. Ортада этрафында отургъычлар тизип къоюлгъан узун маса. Табангъа буюк килим тёшельген. Джевдет ве Эмине кирелер.

джевдет (Эминеге дивандан ер косьтерип): Къа, гузелим отыр… (Эмине отургъан сонъ, къолуны яваштан онынъ омузына къояракъ). Энди эркин къонушмакъ, юреклерни ачмакъ, бир-биримизге якъынлашмакъ… имкяны бар. Олла, башта къатмек керекмиз?..

Эмине (башыны котеререк, утанчакълыкънен йылмайып): Пек ашыкъманъыз, акъам.

джевджет (кулюмсиреп): Мен ашыкъмайман, гузелим. Се-нинъ акъылынъа не кельди?

Эмине (Джевдетке козь къыйыгъындан бакъып): Не келеджек?.. Озюнъиз бильмейсинъизми?

джевдет: Янъыласын, гузелим. Тек юрегиммен тувул да, бу-тин вуджудымман сагъа ынтылсам да, сагъа синъмеге, озюмни сагъа синъдирмеге ашыкъсам да, мен эр бир ишни сырасы-ман, инсанлар къабул эткен тертип-къаиде эсасында этмеге тырышкъан инсанман. Сен бугунь меним сапиримсин. Сапир-ни исе башта къатмек керек?

Эмине: Севмек керек.джевдет: Бек догъры айттынъ, гузелим. (Оны озюне чекип,

янакъларындан опе). Севген сон къатмек керек?Эмине (башыны котермеден): Бильмейим.джевдет: Не ичюн бильмейсин? Бильмек керексин… Сыйла-

макъ керек… Ичмек ичин деерли эр бир шей бар. Сен не ис-тейсин – коньякми, вискими, ликёрмы, ракъымы, шарапмы?

Эмине: Ассортимент буюк экен. Мен шараптан гъайры ич бир ичимликни татып бакъмадым.

61

джевдет: Буны насыл анъламакъ керек – сен оларны татып къарамагъа истийсинми?

Эмине: Сиз не айтасынъыз шу, акъам! Мен оларны татып бакъаджакъ олсам, сарушланып, башымны да, озюмни де… джоярым.

джевдет: Демек, сен, башымны ве озюмни джоярман, деп къоркъасын. Шаймы?

Эмине: Эбет, къоркъам.джевдет: Къоркъкъанынъ бир тарафтан яхшы. Олла, бориден

къоркъкъан ормангъа бармай, деген лап бар.Эмине: Сиз борюсинъизми ёкъса, акъам?джевдет: Бори тувулман. Лап сырасы кельгени ичюн айттым.

Менден къоркъма. Мен дюльбер къадынларны, татлы, назлы къызларны бир джутым шарапман джутмагъа истиймен, олла ашамайман. Ярынны да тушинемен.

Эмине (сескенип): Ютмагъа истейсиз?!джевдет: Э, джутмагъа истиймен. Не болгъан?Эмине: Я барып да куньлернинъ биринде шу истегенинъизни

ерине кетирмек къарарына кельсенъиз, ютмагъа истегенинъиз, яни къурбанлыкъкъа сечкенинъиз де мен олып чыкъсам!

джевдет (кулип, оны озюне чекерек): Ёкъ, гузелим, мен бир вакъыт ондай къараргъа кельмем. Ондай къараргъа кельсем де, къурбанлыкъкъа сени сайламам.

Эмине (йылмайып): Не ичюн мени сайламайджакъ экенси-нъиз? Ёкъса мени айткъан шу бир ютум шарабынъызнен ют-магъа ляйыкъ корьмейсинъизми, севмейсинъизми?

джевдет: Анъла сен бу къадын миллетини! Джутмагъа истий-мен, десенъ, къоркъыдан козьлери айлана, джутмакъ ичюн сени сайламам, десенъ, нечюн мени сайламайсын, мен сен сай-лагъанлардан бетерменми, дийлер. (Янагъындан опькен сонъ). Мен сени бир джутум шарапман джутмагъа бек ляйыкъ коре-мен, гузелим! Олла сени бир вакъыт джутмам, къурбан этмем. Сен ичин озимни къурбан этсем этермен, олла сени къурбан этмем. Бу – акъай, джигит сози! Энди ичимликлерге къайтайыкъ. Анълагъаныма коре, сен шараптан башкъаларыны да татып къарамагъа истийсин, олла сарушланарман, деп къоркъасын. Дженгиль, къуветсиз шарап ичип де сарушланмакъ мумкюн. Къарарыны къачырсанъ. Инсан не ашаса ашасын, не ичсе ич-син, недай ишмен огърашса огърашсын, къарарыны къачыр-масын. Бу лаплардан сон сенден кене сорамагъа истиймен: не ичеджексин?

Эмине: Шампан шарабы бармы?джевдет: Эбет, бар, гузелим! Къуш сути бармы, деп сорагъан

болсанъ, сен ичин оны да табып кетирермен, дер эдим. Севги-лисининъ истеги акъай киши ичин эм къанун, эм эмир. Бондай


62

къанунны, эмирни беджералмайджакъ акъай дюльбер апа-къайлардан, къызлардан бир километр узакъта джурмек керек.

Эмине: Демек, сиз меним эр бир истегимни ерине кетирме-ге азырсыз.

джевдет: Эбет.Эмине: Мен айткъан параны береджексизми?джевдет: Созсиз! Эгер акъикъатен да озюнъ айткъандай,

шимдиге къадар… бирев тиймеген къыз болсанъ, къызлыгъынъ-ны сакълап тургъан болсанъ, сен айткъан акъчанынъ устюне таа бинъ доллар къошарман.

Эмине: Эки бинъ.джевдет: Яхшы, эки бинъ! Лап ёкъ!Эмине: Чыкъарынъыз.джевдет: Нени – шампаннымы?Эмине: Шампанны сиз шай да чыкъарырсынъыз. Лаф пара

акъкъында кете.джевдет: Не, сен магъа ишанмайсынмы, гузелим?Эмине: Ишанам. Лякин… параны корьмеге истейим. Мен о

къадар параны даа корьгеним ёкъ.джевдет: Яхшы, шинди кетирермен. Корерсин. (Еринден ту-

рып, къомшу одагъа кире ве учь дакъкъа вакъыт кечер-кечмез онъ къолунда бир десте пара, сол къолунда исе бир уфакъ къу-тучыкънен къайтып келип, озь ерине отура ве онъа параны уза-та). Мына, гузелиим, ал… корь.

Эмине (хошнутлыкънен): Бунынъ эписи манъамы?!джевдет: Эбет, сагъа! … Айткъанынъны да къоштым.Эмине: Яхшы. Корьдим… Бир четке къойып турынъыз. Сонъ

бакъарым. Шимди къолумны былаштырмагъа истемейим.джевдет: Къайда къояйым?Эмине: Къайда къойсанъыз къойынъыз. Ерини манъа косьтер-

сенъиз олгъан.джевдет: Чантачыгъынъа салайыммы?Эмине: Чантама?.. Яхшы, салынъыз.джевдет (турып, параны онынъ креслода яткъан чантасына

ерлештирген сонъ): Энди, гузелим, козьлеринъни беш сание джум.

Эмине (йылмайып): Яхшы, юмдым…джевдет (къолундаки къутучыкъны ачкъан сонъ): Энди-и ач.Эмине (козьлерини ачкъан сонъ, хошнутлыкънен): Не дюльбер

юзюк! Бу да манъамы?джевдет: Эбет, сагъа, гузелим! Меним багъышым. Къа, пар-

магъынъны берчи… (Онынъ къолуны котерип, пармакъларыны бирлей-бирлей опе ве бирисине юзюкни такъа). Тамам уйды. Бегенесинми?

Эмине: Сорайсынъыз! Бойле юзюкни ким бегенмез! (Мемнюн

63

алда юзюкке текрар-текрар козь ташлаяракъ). Козю бриллиант-тыр, э?

джевдет: Эбет, бриллиант!Эмине: О къадар паранынъ устюне бойле къыйметли бах-

шыш… керек эдими?джевдет: Керек эди, гузелим, керек эди. Мен ичин бу юзик-

нинъ къыймети сенинъ къыйметинънинъ янында бир ший тувул. Юзикнинъ тек кози бриллиант болса, сенинъ озинъ бриллиант-сын.

Эмине (кулюп): Бриллиант дегиль, эльмазым.джевдет: Буны недай анъламакъ керек?Эмине: Ойле анъламакъ керек ки, мен даа бриллианткъа

дёнгеним ёкъ. джевдет: Бир шей анъламадым. Бир суалим эки болды.Эмине: Вакъты келир, анъларсынъыз, акъам… Мен анълаты-

рым.джевдет: Эльмазман. Таа бриллианткъа дёнгеним ёкъ, деп

айттынъ. Эльмазнынъ бриллианттан фаркъы бармы?Эмине: Эбет, фаркъы бар.джевдет: Фаркъы болса, о бриллианткъа насыл дёне?Эмине: Насыл дёнгенини озюм де пек яхшы бильмейим.

Манъа айткъанларына… анълаткъанларына коре, эльмазнынъ бриллианткъа дёнмеси ичюн вакъыт ве… кимлернинъдир аре-кетлери керек.

джевдет: Вакъыт ве арекет… Яхшы, барсын шай болсын. Сени ярын бриллианткъа дёнеджек эльмаз, деп эсап этейик. Эппир бриллиантсын. Къысмет болса, меним бриллиантымсын! Меним бриллиантым болгъанынъны бек истиймен, гузелим. Сен меним бриллиантым болмагъа истийсинми?

Эмине (бираз тюшюнген сонъ): Бильмейим.джевдет: Демек, таа бир къараргъа келалмайсын. Магъа са-

быр этмек сырасы туше. Беклермен ве мытлакъ меним брилли-антым боларсын, деп умит этемен... Сени текаран севиндирип, озимнинъ башым кокке еткендай болды. Айт, гузелим, магъа таа вазифелер, эмирлер бармы?

Эмине (йылмайып): Шимдилик ёкъ. Отурынъыз.джевдет: Эмир болмаса, мен барып ашамагъа бир ший-

лер къарайым.Эмине: Ярдым этейимми?джевдет: Ёкъ, гузелим. Озим. Сен сапирсин. Отыр. Джаным

сыкъылар, дийджек болсанъ, видеофильм къояйым… Истийсин-ми?

Эмине: Къойынъыз даа.джевдет: Яхшы. (Телевизор янында тургъан пультны алып,

дёгмечигини баса. Экранда башта дудакъларнынъ дудакълар-


64

гъа ихтираснен япышкъанлары, сонъра бир-бирлерине сарыл-гъан чыплакъ къадын ве эркек киши корюне). Сен къарап тур, гузелим. Яхшы къара. Мен барайым. (Чыкъа ве бираздан сонъ устюнде отьмек, емек, къавалты салынгъан тепсилер, филь-джанлар олгъан сининен къайтып келип, оларны масагъа къоя. Эминеге козь ташлай). Къарайсынмы? Зевкълы фильм, э? Къа-ра, къара.. Къапынмакъ ичин керек шийлер азыр. Энди барып, ичимликлерни кетирейим. (Кене чыкъып, шампан шарабы ве даа насылдыр ичимликлер, минерал сув кетирип, маса устюне къоя ве озь ерине отурып, Эминени опе). Гузелим, эр ший азыр. Видео турсынмы ёкъса… шиндилик сондирейимми?

Эмине: Шимдилик дегиль, умумен сёндюринъиз… Сиз бойле порнофильмлерни бакъасынъызмы, акъам?

джевдет: Порно тувул да о. Адий эротика. Лапынъа къара-гъанда, сен акъикъий порноны таа корьмегенсин.

Эмине: Сиз айткъан акъикъий порно насыл ола экен аджеба?джевдет: Корьмеге истейсинми?Эмине: Бармы?джевдет: Табармыз… Къояйыммы?Эмине: Керекмей. Демек, сиз акъикъий порноларны да ба-

къасыз… Сорамакъ мумкюнми?джевдет: Эбет, мумкин. Сен ичюн джанынъ истеген ишни эт-

мек мумкюн. Тек, башынъызны кесмек мумкинми, деп сорама. Богъа разы болмам.

Эмине: Не ичюн?джевдет: Разы болсам, сагъа къавушмакъман, синъмекмен,

сендеки дад-лезетни татмакъман багълы буюк… буюк тувул, алий макъсадыма иришалмаджакъман.

Эмине: Дюльбер сёзлерни тапып айтмагъа устасыз. Бильгени-ме коре, сиз шимди бизнеснен огърашасыз. Асыл зенаатынъыз не? Насыл институтта, окъув юртунда окъудынъыз?

джевдет: Бир кереден эки суаль бердинъ, гузелим. Эки суа-линъе бир джевап. Мен асылында экономист, яни икътисадиет-чимен: университетнинъ экономика факультетини битирдим.

Эмине: Аиленъиз де бардыр, эбетджевдет: Къорантам бар. Апакъайым, бир къызым, бир огъ-

лым бар. Олар аля таа гъурбетликтен къайтып келалмайлар. Апакъайым доктор. Тиббият илимлерининъ намзети, доцент. Ме-динститутта кафедра мудири олып чалыша. Шу ишинден айырыл-магъа ич де истемий. Меним мында кельгениме алты джыл бол-ды. Мына бу уйнинъ къурып битирильгенине де дорт джыл болып тура. Вакъыт кете, гузелим. Къоранта анда, мен мындаман.

Эмине: Фырсаттан файдаланып, кейф чатып юрем, десе-нъиз. Бу балабандан-балабан бош эвге ким бильсин не къадар ханымларны кетиргендирсиз.

65

джевдет: Ёкъ, гузелим, янъыласын. Сен мени, бир Дон Жуан, бабник, яни къадынбаз, деп тюшюнедирсин. Шай тувул. Мен дуль-бер апакъайларны, къызларны суемен. Олла чиркефке баткъан, пис сойларыны озюме якъынлаштырмайман. Мен акъшамлары машинаман Акътобе джолындан кечкенде о джолнынъ четинде къысмет беклеп тургъан ханымларны коп коремен. Эм, языкъ-лар болсын, оларнынъ эксериети бизнинъ миллеттен. Истесем, уйге эр акъшам бирисини кетирер эдим. Ёкъ, ич бирисини ке-тирмедим. Янъы уйимни темиз сакъламакъны тушундим.

Эмине: Эвинъизни темиз сакъламакъ акъкъында тюшюне экенсиз, мени не ичюн кетирдинъиз?

джевдет: Сени?.. Сен тамамен башкъасын, энди ачкъан гульсин, гузелим. Олар ер болсалар, сен – коксин. Мен сени бир корьгениммен бегендим. Богъа бельки омиримдеки де-нъишмелер (муит, имкян… дегендай)... мусбет денъишмелер де себеп болгъандыр.

Эмине: Эр акъшам машина къатнагъан ёл кенарында, сиз айткъан киби, къысмет беклеп тургъан о ханымлар да тюневин меним киби энди ачкъан гуль эдилер. Ярын исе мен де олар киби… ола билем. Сиз бу акъта тюшюнмединъизми, акъам?

джевдет: Сен… олардай?! Ё-окъ, сен бир вакъыт олардай болмассын!

Эмине: Нечюн… Бунъа кимсе кефиллик бералмаз. Омюр меджбур этсе, мен де чыкъа билем ёл кенарына.

джевдет: Сенинъ ёл четине бир вакъыт чыкъмаманъа мен ке-филлик берермен, гузелим! Буны асыл акъылынъа да кетирме.

Эмине: Я барып да ярын сиз башкъасыны севип, менден узакълашсанъыз…

джевдет: Сен менден узакълашмасанъ, мен сенден бир вакъыт узакълашмам. Анъладынъмы?

Эмине: Анъладым. Буны, эбет, вакъыт косьтерир.джевдет: Вакъыт корьсетер. Сен де корерсин. Бу бош лап

тувул, акъай кишининъ сози!… Сени расткетиргениме, сенмен танышкъаныма турып-турып къуванаман… Текаран эркин не-пес алып башладым. Кельген джыллары меним азабымны корьген болсанъ! Башымны къашымагъа да вакъыт тапалмай эдим. Секиз козьли уй къурдырмакъ къолаймы?! Де о керек, де бу керек. Де о ший джетишмей, де бу ший джетишмий. Чалыш-къан адамлар беджерген ишлернинъ кейфиетини незарет эт-мек, акъларыны вакътында тёлеп турмакъ керек. Э-эй, къайсы бирини айтайым онынъ. Къыйналдым, бек къыйналдым. Шукур Аллагъа, энди раатман. Олла янгъызман. Меним туссиз, тузсыз омюримни яраштырмагъа, огъа туз, лезет бермеге разы бол-гъанынъ ичин тешеккур, гузелим!.. Меним акъкъымда текаран малюмат алдынъ. Энди магъа да сен акъта азгъана малюмат алмакъ мумкинми?


66

Эмине: Азгъана олса, мумкюн.джевдет: Машинада келеяткъанда бек тартынып-тартынып

лап эттинъ. Берген базы суаллерим джевапсыз къалды. Догъру ёлдан… чыкъмакъ къарарына кельгенинънинъ, мендайын, яшы сенинъкинден энъ аздан эки кере зияде адамман… якъын му-насебетте болмагъа разылыкъ бергенинънинъ себеби не? – деген суалиме «Магъа коп акъча керек» деп джевап бердинъ. Акъча неге керек болгъаныны бильмек мумкюнми? Сыр болса, айтма. Мен зыкъарламам. Зыкъарламагъа акъкъым да ёкъ.

Эмине: Сыр дегиль. Биз эв къурамыз, акъам. Анамнынъ бинъ азапнен тапкъан парасы шу эвге кете. Етмей. Шимди онынъ тё-песини къапатмакъ, къапы-пенджере алып къоймакъ керек. Аи-леде башкъа проблемалар да бар. Бундан гъайры, мен бор-джландым.

джевдет: Проблемаларынъыз коп экен. Лапынъа къарагъан-да, къорантанынъ алай юки ананънынъ омузында. Бабанъ…

Эмине: Бабам биз яш олгъанда ольген.джевдет: Языкъ…Языкъ, эбет. Алланынъ рахметинде болсын.

Бу лапларны орталыкъкъа чыкъаргъаным ичин сен мени ба-гъышла, гузелим. Кийпинъни бызма. Башкъа бир ший сорама-джакъман. Сопрагъа буюр. Мен шампанны ачайым. (Шишени алып, ачмагъа даврана. Онынъ тапасы «пат» этип атылгъанынен шишеден копюрип-фышкъырып чыкъкъан шарапны къаделер-ге тёккен сонъ, озь къадесини къолуна алып). Къа, къаделерде-ки Къырым кунешининъ нурлары синъген бу шарапны не ичюн ичеджекмиз? Озинъ айтчы.

Эмине: Мен не айтаджам? Озюнъиз айтынъыз.джевдет: Бельки сенинъ бир истегинъ бардыр.Эмине: Истегим?.. (Къадени истер-истемез къолуна алып). Ке-

линъиз, ярынымыз бугунимизден яхшы олмасы, нурсыз, ышыкъ-сыз къалмамасы ичюн ичейик.

джевдет: Бек арув тост! Машалла, гузелим! (Къадесини деръ-ал бошатып, Эминенинъ ичмесини беклей. О бир ютум ичип, къадесини маса устюне къойгъанынен онъа къавалты узата-ракъ). Къадени бошатмакъ керек, гузелим.

Эмине: Сонъ.джевдет: Сонъ башкъасыны бошатмакъ керек боладжакъ.Эмине: Сиз мени сарушландыраджакъ оласынъызмы шу,

акъам?джевдет: Не ичин шай дийсин? Шампандан адам сарушла-

нармы?Эмине: Чокъ ичсе, эбет, сарушланыр. Сарушлансам…не

япарсыз?джевдет: Сарушланмассын. Барып да сарушлансан, яваш-

тан котерип алып, тошекке яткъызарман ве… озюм де сенинъ янынъда созылып, айынманъны беклермен.

67

Эмине (кулип): Мен бельки сабагъадже айынмайджам. О-ту-раджакъсынъызмы беклеп?

джевдет: Эбет, отурарман… Саруш адамдан… не ала-джакъман?

Эмине: Ойле олса, манъа сарушланмакъ керек. Ичем. (Къа-десини къолуна алып, къалгъан шарапны иче).

джевдет (онъа къавалты узатаракъ): Сен сарушланмагъа къарар бердинъми, гузелим?

Эмине: Э, сарушланмагъа къарар бердим. Ойле сарушла-найым ки, этрафымда нелер олаяткъаныны ич де сезмейим, корьмейим.

джевдет: Таа бана, сарушланарман, деп къоркъа эдинъ. Пи-киринъ не ичин шай кескин денъишти?

Эмине: Фикиримни озюнъиз денъиштирдинъиз де, акъам.джевдет: Сагъа… тийгенимни истемийсинми?Эмине: Шимди истемейим.джевдет: Шимди, дегенинъни недай анъламакъ керек: бу

дакъкъадамы, бу сааттеми, бу акъшаммы?Эмине: Бу… саатте.джевдет: Демек (къолуны онынъ омузына къояракъ)… бу акъ-

шам… мумкюн боладжакъ. Шаймы?Эмине: Бильмейим.джевдет: Сен бильмесенъ, мен билемен. (Къаделерге ша-

рап тёкип, озь къадесини котеререк)… Итираз болмаса, бу се-пер мен тост айтаджакъман, гузелим.

Эмине: Итираз ёкъ. Айтынъыз.джевдет: Буны бу акъшамымыз экимизге де къуванч, бек татлы

дакъкъалар багъышламасы ичин ичейик. Разысынмы, гузелим?Эмине: Разым. Лякин… о манъа къуванч ерине кедер, къаарь,

татлылыкъ ерине зеэр багъышламаз экенми?джевдет: Кийпинъни бегенмеймен, гузелим. Бу кийпмен къу-

ванчны къаарьге, балны биберге дондирмек мумкин. Ярамай тюшюндже, пикирлерни башынъдан чыкъарып ташла. Яхшы оту-рамыз да. Ёкъсам… бир ший джетишмийми?

Эмине: Эр бир шей еринде, акъам. Сиз раатсыз олманъыз. Умумен… меним базы лафларыма эмиет берменъиз. Энди сарушланып башладым гъалиба.

джевдет: Сарушлагъанынъ ёкъ. Бельки терсидир – айынып башлайдырсын. Мен сени анълайман, гузелим. Къатты къарар-гъа келалмайсын, эки джолнынъ ортасында турасын.

Эмине: Къатты къараргъа кельмеген олсам, шимди мен мын-да отурыр эдимми, акъам?

джевдет: Бельки… къызлыгъынъны бабанъ яшындакъы адам-гъа багъышламагъа истемейдирсин.

Эмине: Мен оны сизге багъышламайым да, акъам. Сатам да.


68

Саткъан адам ичюн алыджы ким экенининъ, о яш я да къарт ол-гъанынынъ эмиети бармы?

джевдет: Бильмиймен, гузелим, бильмиймен. Таа бирер къа-де шарап ичейик, сон тушунип къарармыз. (Къаделерге шарап тёкип, озь къадесини къолуна аларакъ). Къа, ал, гузелим. Буны ярамай тушундже, пикирлер башымызны терк этмеси, олар-нынъ ерлерини айдын, татлы пикирлер алмасы ичин ичейик.

Эмине (къадени къолуна алып): Яхшы, шунынъ ичюн ичейик. (Сонъуна къадар иче).

джевдет (онъа деръал къавалты узатып): Машалла, къаде-ни бир кереден бошаттынъ! Шарап тувул бу, нур! О инсаннынъ ичиндеки, мийиндеки къарангъылыкъны къувып чыгъара. Текаран вакъыт кечкен сон сен буны мытлакъ сезерсин ве… тамамен башкъа шийлер акъкъында тушунерсин.

Эмине: Не акъта тюшюнеджек экеним?джевдет: Не акъта боладжакъ? Керекли… этмек керек бол-

гъан иш акъкъында.Эмине: Этмек керек… олгъан… иш… (тили пельтекленип

башлай) дегенде… сиз… секизни… сексни козьде тутасынъыз-мы, акъам?

джевдет (оны къучакълап, башта янакъларындан, сонъ ду-дагъындан оперек): Эбет, оны да козьде тутаман, гузелим.

Эмине: Барып да… барып да… сарушлансам, сиз о… ишнен огърашырсызмы?

джевдет: Ёкъ, сарушлансанъ, мен сагъа тиймем, гузелим.Эмине: Не… ичюн?джевдет: Саруш адам не эткенини ози бильмий. О сувукъ

бола.Эмине: Де-мек… сизге… сувукъ адам керекмей.джевдет (опьмекни девам эттиререк): Эбет, манъа сувукъ

адам керекмий. Магъа тени чиджакъ, сози чиджакъ, ози чиджакъ апакъай … къыз керек.

Эмине: Де-мек… мен шимди… сарушлансам, сиз манъа… тиймейджексиз… Ой-леми, акъам?

джевдет: Эбет, сарушлансанъ, тиймем…Эмине: Ойле олса… саруш-лана-джам!.. Саруш-лан-сам,

берген… паранъызны… къайтарып алмаз-сынъ-ызмы?джевдет: Къайтарып алмам, гузелим. Сен оны алып кетер-

син, проблемаларынъны чезерсин. Ярын бир афтагъа чет ильге командировкагъа кетеджекмен. Мен къайтып кельген сон кори-шермиз.

Эмине: Чет ильге… командировка-а?.. Буны манъа… айтма-дынъыз да.

джевдет: Айттым да, гузелим.Эмине: Эн-ди-и айттынъыз. Сиз мени… бир… афтагъа къал-

дырып кете… кетеджек оласызмы?

69

джевдет: Э, бир афтагъа. Бир афтанынъ кечмеси не! Козинъ-ни бир джумып ачкъангъа къадар кечер кетер.

Эмине: Барып да… къайтып… кельмесенъиз…джевдет: Нечин къайтып кельмеджек экенмен?! Иншалла

къайтып келермен, гузелим. Сен раатсыз болма.Эмине: Раатсыз… олурым. Бир шей… себеп олып… анда къа-

лып кетсенъиз, мен… не япарым?джевдет: Къалмам, гузелим. Раатсыз болмагъа ший ёкъ. Ко-

мандировкагъа биринджи кере бармайман. Кельгениммен коришермиз. Эгер беклеп отурсанъ, эбет. Умумен мен сени… бегендим, суйдим, гузелим. Энди къолдан чыкъармагъа исте-миймен. Даим берабер болмагъа, афтада энъ аздан бир-эки кере коришип турмагъа истиймен…

Эмине: Сиз… апайынъыз… олгъаныны… унуттынъыз… гъалиба.джевдет: Мен апакъайым болгъаныны унутмадым, гузелим.

О акъайы болгъаныны унутты… Энди лапымнынъ девамыны дикъ-къатман тынъла. Меним истегим ерине кельсе, хатырынъ даим хош болмасына джигит созини беремен. Бир шейге ихтиядж сезмессин. Джанынъ истеген шийни алып берермен. Бир квар-тира да багъышларман. Олла бир шартым боладжакъ.

Эмине: Квартира да… багъышларым, дединъизми шу, акъам?джевдет: Э, квартира да багъышларман. Сен яшсын. Окъы-

макъ, алий малюматлы болмакъ керексин. Мен сени истеген институтынъа окъумагъа да кирсетермен. Машина да алып бе-рермен.

Эмине: Ма-ши-на… Ха-ха-ха-ха. Манъа… машина… Бакъар-мыз. Энди… шартынъызны… айтынъыз.

джевдет: Шартым шу ки, менимки болсанъ, башкъа акъай-ларгъа козь атмаджакъсын.

Эмине (кулип): Башкъа акъай-лар-гъа козь… аткъанымны я да… атмагъанымны сиз… къайдан биледжек… экенсиз.

джевдет: Билермен. Козюнъе бир къарагъанман билермен. Мен бек сезгир адамман, гузелим.

Эмине: Барып да… барып да мен… башкъасыны… башкъа акъайны… севсем, онъа севда олсам…

джевдет: Севда болсанъ, оман къоранта къурып, яшамагъа истесенъ, бу – башкъа меселе. Ич де къаршы болмам. Бахт ти-лермен. Керек болса, ярдым да этермен.

Эмине: Сиз… озюнъизни… манъа… ялынъыз яхшы тарафтан косьтере… косьтересинъиз. Бунынъ ичюн… мин-нет-дарым. Тешек... тешек-кюримни... къабул этинъиз... Демек... сиз бир афтагъа...чет ильге... командировкагъа кетеджексинъиз. Мен мында... беклейджегим... Башкъа акъайларгъа... козь... атмай-джагъым... Булар... ярынки... вазифелер, ярынки... иш-лер... Энди


70

бугуньки... ишлерге къайтайыкъ... Сиз мени... борджлы этип ке-теджек оласынъыз... Ойлеми?..

джевдет: Бордж, деген сёзнинъ манасы бек балабан, гузе-лим…

Эмине: Билем.... манасы… пек балабан. Шунынъ ичюн де… мен борджлы олып… къалмагъа… истемейим… Ич де… исте-мейим. Мен… сарушланмаздан… эвель… япаджакъ ишинъиз-ни… япынъыз… акъам.

джевдет (оны текрар-текрар ихтирас иле оперек): Гузелим, айтчы магъа, сенде… истек бармы?

Эмине: Парасыны… парасыны берген адам… сенде… истек бармы, деп сорап… отурмай. Парасыны… берген… дюдюги-ни… чала, дейлер.

джевдет: Шай. Олла мен шай… эталмайман. Истек эки та-рафлама болмакъ керек, гузелим. Сенде текаран… истек бар-мы?

Эмине: Биль-биль-мейим. Бельки… текаран бардыр…джевдет: Шай болса… (Оны котерип алып, дивангъа яткъы-

заджакъ ола).Эмине: Ёкъ, мында… дегиль… Мени темиз… беяз… бем-беяз

чаршафнынъ устюне… яткъызынъыз… Намуслы… э, намуслы… къыз олгъанымны исбат… этмек кереким. Сиз… муштери акъам… меним намуслы... къыз олгъанымны озь козюнъизнен… корьмек керексинъиз.

джевдет: Мен муштери тувулман, сени суйдим, деп айттым да.

Эмине: Севген олсанъыз да, муштери… олмасанъыз да, мен… сизге… сатылам…Сизге… намус… намусымны… сатам. Сатмагъа… меджбу-рым. Намуслы… къыз олгъанымны исе…исбат этмек, косьтермек кереким.

джевдет: Сагъа шай да инанаман, гузелим.Эмине: Инанмакъ… башкъа, толусынен… э, толусынен ишанч

асыл этмек… башкъа.джевдет: (оны аля даа къолунда тутып, арды-сыра оперек). Яхшы,

меним акъыллы, намуслы гузелим, сен айткъандай болсын. Кеттик ятакъ одасына… (Къомшу одагъа кире).

Перде эне.

ЭкИнджИ кОРюнИш

Биринджи перденинъ экинджи корюнюшиндеки ода.надие (кровать устюнде ястыкъкъа ясланаракъ китап окъур

экен, юзюнде кя тебессюм, кя джиддийлик пейда ола. Бир къач саниеден сонъ китапны къапатып, маса устюндеки джеп теле-фоныны ала ве кимгедир чанъ къакъа): Алло, Русик, селям!..

71

Къайдасынъ?.. Акъшам кирерсинъми?.. Яхшы, беклерим… Озюнъ билесинъ. Къаерни ляйыкъ корьсенъ, анда барармыз… «Севинч»ке?.. Яхшы... Акъшамгъадже… Опем… (Телефонны маса устюне къойып). Эх, тездже акъшам олса эди… Русик къойнума далса эди… Шиирий сатырлар догъамы шу?.. Э, ши-ирий сатырлар… Севги эр кимни шаир эте, дегенлери догъру экен… Севги, севги!.. Я менимкиси севгими? Мен Рустемни се-вемми?.. Я Ашотны?.. Я Лёняны?.. Оларнынъ эписини бир кере-ден севмек мумкюнми?.. Не ичюн мумкюн олмасын, мумкюн. Невбетнен. Бир кунь – бирисини, экинджи кунь – экинджисини, учюнджи кунь – учюнджисини… Лякин… оларны мен севмем шарт дегиль… Олар мени севселер олгъан… Эр алда гонъю-лим бирисине якъынджа олмакъ керек. Кимге?.. Эбет, Рустем-ге. Чюнки… Эвеля онынъ акъчасы чокъ. Джумерт. Бундан гъайры о яш, дюльбер, такъатлы. Мени ятакъ одасына котерип кирсете, котерип турсата… Онынъ тёшектеки арекетлери!.. О-ой!.. Дер-синъ ондаки энергиянынъ сынъыры ёкъ… Табиаты ярамай. Онынъ табиатыны копекке берсенъ, ашамаз. Бир саниенинъ ичинде къызарыр-бозарыр, торсайыр, къычырыр. Кейфинъни бозгъан сонъ, бир шейден хабери олмагъан адам киби, йылмайып ке-лип, къучакълар ве опер… Ашот да фена эркеклерден дегиль. Севмеге, севгилисининъ назларына джевапланмагъа, онынъ истек-талапларыны ерине кетирмеге биле. Лякин къаба. Озю де, тени де къаба. Опьмек ниетинде дудакъларыны якъынлаш-тырса, беденге башта мыйыгъынынъ къатты тюклери къадала… Базы бир сёзлери де шу тюклерге бенъзей… Бунъа даа онынъ къопачлыгъыны да къошмакъ керек… Лёня исе тамамен башкъа адам. Сёзлери сарыягъ киби. Йымшакъ, лякин беденинъе, юре-гинъе ич бир маниасыз кире. Кирмекнен берабер ёлунда рас-ткельген къаттылыкъларны деръал йымшата, муляйимлештире, ирите… Э, ирите. Онъа итираз бильдирмекнинъ чареси ёкъ. Не айтса да, разы оласынъ. Лякин… Бунынъ да «лякин»и бар. Даима муляйим сёзлер чыкъкъан агъызында насылдыр нахош, агъыр къокъу олгъаны дуюла. Ойле къокъу олгъаныны озю де биле гъа-либа. Чокъусы къокъулы къанфет сувура я да сакъыз чайнап оту-ра… Эр бирининъ къусуры бар. Озю къусурсыз эркек киши бар экенми дюньяда?.. Мен эркеклернинъ къусурларыны айтам. Я къызларда, къадынларда къусур ёкъмы?.. Я меним озюмде?.. (Къапынынъ чанъы чалынъа). Бу ким экен? Мен кимсени бекле-мей эдим де. (Турып, къапыны ача. Юзюнде теляш алямети се-зилип тургъан Адалет ханым кире). Ва-ай, Адалет апте!… Хош кельдинъиз… Кечинъиз…

Адалет ханым (огге эки адым аткъан сонъ): Эминени коре-джек олып, чалышкъан ерине бардым. Шимди анда чалышмай экен де. Меним бир шейден хаберим ёкъ. О шимди къайда?


72

надие: Ким? Эминеми?Адалет ханым: Э, Эмине.надие: О… базаргъа кетти.Адалет ханым: Базаргъа? О бир ерде чалышмаймы ёкъса?надие: Ёкъ, шимди чалышмай. Озюне иш къыдыра.Адалет ханым: Чалышмай экен, не ичюн эвге кельмей?надие: Бильмейим.Адалет ханым: Озюнъ чалышасынъмы?надие: Ёкъ, озюм де чалышмайым.Адалет ханым: Не олды я, не ичюн чалышмайсынъ?надие: О иш манъа… бизге келишмеди… Къазанчы аз.Адалет ханым: Къазанчы аз? Манъа бакъ, Надие, сен менден

бир шейни гизлемейсинъми?надие: Сизден… нени гизлейджем?Адалет ханым: Иштен озь истегинънен кеттинъми?надие: Эбет, озь истегимнен. Я не?Адалет ханым: Анда бириси, о иштен айдалды, деп айтты.надие: Мен… иштен айдалгъаным?! Не ичюн айдалгъан эке-

ним? Айтмадылармы?Адалет ханым: Буны айтмадылар.надие: Мени кимсе иштен айдагъаны ёкъ. Эминени…айда-

дылар.Адалет ханым: Эминени?! Не ичюн?надие: Ишке арды-сыра эки кере кечикип барды.Адалет ханым: Ишке кечикти?! Не ичюн сен кечикмейип, о ке-

чиккен экен? Ишке берабер бармай эдинъизми?надие: Берабер бара эдик. Бир кунь, башым агъыра, деди,

экинджи куню, юкъугъа тоймадым, деди. Мен ишке кеттим, о къалды.

Адалет ханым: Не ичюн юкъугъа тоймагъан экен?! Гедже къайда эди?

надие: Къайда оладжакъ, эвде эди.Адалет ханым: Эвде олса, не ичюн вакътында ятып юкъла-

магъан экен?надие: Телевизор бакъып отурдыкъ.Адалет ханым: Телевизор?.. Онынъ геджелейин телевизор

бакъкъан адети ёкъ эди де.надие: Не, башкъа ишнен огърашкъандыр, деп тюшюнеси-

нъизми?Адалет ханым: Тюшюнмейим, шубеленем! Юкъугъа тоймагъ-

ан экен, бунынъ башкъа себеби олмакъ керек.надие: Сизинъдже насыл себеби олмасы мумкюн?Адалет ханым: Къайдан билейим?! Ё-о-о-къ, сен менден бир

шейни гизлейсинъ. Юрегим сезип тура. Оны мытлакъ корип, лаф этмек кереким. Не вакъыт келеджек экен?

73

надие: Бильмейим. О базаргъа барса, чокъ юре.Адалет ханым: Эки саатнинъ ичинде келир экенми? Манъа

электричкагъа етишмек керек. Эвде иш чокъ.надие: Эки саат, дейсинъизми?.. Етип келалмаз. Ёлнынъ озю-

не эки саат къадар вакъыт кете. Эки саат де базарда юрсе, энъ аздан дёрт саат ола.

Адалет ханым: Ойле олса, бугунь къаладжагъымдыр даа. Онынънен лаф этмесем олмаз. Эр базар куню келе эди. Сонъ-ки эки афта девамында кельмеди. Тюневин, мытлакъ келир, деп отурдыкъ. Беклей-беклей, козьлеримиз дёрт олды. Кене кельме-ди. Корьмей кетсем, юрегим даа зияде раатсыз олур.

надие (раатсызланып): Бельки… Эминенинъ озю барыр эвинъизге. Мен кельгенинъизни айтырым.

Адалет ханым: Бараджакъ олса да, о бугунь бармаз. Ярынгъадже мен озюмни ашарым. Ярын да бармаса, патларым. Оны бугунь корьмек кереким. Эвдекилерге хабер этмек керек. Шимди чыкъып, автоматтан къомшумызгъа чанъ къакъарым ве базарны, тюкянларны доланырым. Аладжакъ шейлерим бар.

надие: Демек, къаладжакъ оласынъыз…Адалет ханым: Эбет. Вакътында кельмесе, беклемеге ме дж-

бурым. Бу сени… бираз раатсызлай гъалиба. Эминенен бир кроватта ятарым. Бир шей олмаз.

надие: Меселе онда дегиль.Адалет ханым: Неде?надие: О келеджекми, кельмейджекми – шунда.Адалет ханым (элесленип): Лафынъны анъламадым. О кель-

мей де билеми?надие: Кельмей де биле.Адалет ханым: Насыл?! Мында кельмесе, къайда бара джакъ?

Шеэрде сой-сопу, сенден гъайры таныш-билиши ёкъ да.надие: Ёкъ эди… Энди исе бар.Адалет ханым: О ким экен?надие: Ким оладжакъ, эркек киши, эбет.Адалет ханым: Эркек киши?! Сен не айтасынъ?! Эмине даа

бала да! Оны насыл динсиз ёлдан чыкъарды?!надие: Биринджиден, о энди бала дегиль, тамам кемалына

кельген къыз. Экинджиден, оны кимсе ёлдан чыкъаргъаны ёкъ.Адалет ханым: Оны кимсе ёлдан чыкъармагъан олса, о насыл

олып эркек кишининъ эвине бара?! Утанмаймы, арланмаймы?!надие: О энди сиз бильген тюневинки саде кой къызы дегиль.

Керек олгъанда, мына мен, деген йигитнинъ, эркек кишининъ башыны айландырмакънынъ, думанландырмакънынъ чешит усулларындан хабердар олгъан шеэр къызы.

Адалет ханым: Вай, Аллам, Эмине бир къач айнынъ ичинде бу къадарлыкъ денъиштими? О кимден дерс алгъан экен?! Сен – къан-джыкътан! Башкъа бир шей дегиль!


74

надие: Биринджиден, акъаретлеменъиз! Экинджиден, не ичюн мен?

Адалет ханым: Акъаретлейджем! Бу азлыкъ этсе, дёгерим! Оны сен ёлдан чыкъардынъ, сен! Юрегим дуйгъан эди шай оладжагъыны, дуйгъан эди! Эм мен, бу Надиенинъ юрюш-турушыны бегенмейим, деп айткъан эдим онъа! Къулакъ асмады. Манъа къулакъ асмады!.. Базаргъа кетти, дегенинъ де яландыр. Догърусыны айт, шимди о къайда?

надие: Бильмейим.Адалет ханым: Бильмесенъ, не ичюн, базаргъа кетти, деп айт-

тынъ?надие: Не, эвге киргенинъизнен сизге догърусыны айтып, кей-

финъизни бозмакъ керек эдимми?Адалет ханым: Бу даа насыл лаф?! Мен сенден къызым-

нынъ къайда олгъаныны сорайым! Не ичюн догърусыны айтмай-сынъ?!

надие: Чюнки шимди онынъ къайда олгъаныны озюм де биль-мейим.

Адалет ханым: Не ичюн бильмейсинъ?! Онынънен берабер бир эвде яшап да, сен бильмесенъ, ким биледжек экен?!

надие: О, акъшам эвге кельмеди.Адалет ханым: Эвге кельмеди?! Сен… сен не айтасынъ я?! Не

ичюн кельмей?!надие: Мен къайдан билейим! Кечиккен олса, баргъан ерин-

де къалгъандыр даа.Адалет ханым: Къыз бала, сенинъ энъ якъын достунъ акъшам

эвге кельмеген экен, сен насыл тынч ятып юкъладынъ?! Ич де анълап оламайым.

надие: Не япмакъ керек эдим: юкъламай, гедженинъ бир маа-линде оны къыдырмакъ керек эдимми?!

Адалет ханым: Эбет, къыдырмакъ керек эдинъ.надие: Къайдан?Адалет ханым: Къайдан къыдырмакъ керек олгъаныны санки

сен бильмейдирсинъ.надие: Севгилилеринден къайсы бирисининъ эвинде мусафир

оладжагъыны о манъа айтадыр беллейсинъизми?Адалет ханым: «Севгилилери»! Буны насыл анъламакъ ке-

рек?! Онынъ севгилиси чокъмы ёкъса?!надие: Чокъ дегиль… эки-учь адам.Адалет ханым: Эки-учь адам?! Сен манъа не айткъанынъны,

лафынънынъ манасыны билесинъми?!надие: Билем мен не айткъанымны!Адалет ханым: Бу къанджыкъ мени дели этеджек!.. Меним къы-

зым сенинъ ярдымынънен фаишелик ёлуна кирдими ёкъса?!надие: Не ичюн меним ярдымымнен?!

75

Адалет ханым: Мен санъа суаль берем: Эмине фаишелик япамы?!

надие: Мен суалинъизге джевап берем: Эмине фаишелик япмай!..

Адалет ханым: Ойле олса, бир вакъытнынъ озюнде эки-учь эр-кекнен багъ туткъаныны, истегенде олардан бир де бирисининъ эвинде геджелегенини насыл анъламакъ керек?

надие: Насыл анълайджакъсынъыз, о муитке, замангъа уймагъа, турмушынынъ севиесини котермеге, этрафындаки башкъа къызлар киби кийинмеге, ашамагъа, ичмеге, чаре тапса, аилесине маддий ярдым косьтермеге тырыша.

Адалет ханым: Аилесине маддий ярдым косьтермеге етишме-гейди! Сонъки кере кельгенде къолума бир десте акъча туттурды. Юрегим сезмей къалмады о акъчаларнынъ темиз олмагъаныны. Эм, къайдан алдынъ бу къадар акъчаны, деп сорадым. Къазандым, деди. Козюме бакъып турып, ялан айтты имансыз къыз!

надие: Не ичюн онынъ лафыны ялан деп эсап этесинъиз? О сизге акъикъатен де къазангъан парасыны алып кетти.

Адалет ханым: Насыл къазанды?!надие: Бу энди башкъа меселе. Насыл къазанса да къазанды

да!Адалет ханым: Сенинъ фикиринъе бакъкъанда, онынъ япкъаны

адий бир шей, онда гъайрыинсаний арекет корюнмей. Ойлеми?надие: Лаф гъайрыинсаний арекет акъкъында кетеджек олса,

ойле арекетни адамларнынъ докъсан докъуз файызында корьмек мумкюн. Бельки озюнъизде де бардыр.

Адалет ханым: Сен Эминенинъ япкъаныны догъру, деп эсап этесинъми, оны акъламагъа тырышасынъмы?

надие: Мен оны акъламагъа да, къараламагъа да тырышмайым. О омюрде озь ёлуны къыдыра.

Адалет ханым: Озь ёлуны къыдыра ве башы къапалы, чыкъылмаз аралыкъкъа кире, десе!

надие: Арекет этсе, чыкъылмаз аралыкътан да чыкъар. Чокъ къасевет этменъиз.

Адалет ханым: Акъ юзюни къара этип чыкъкъаны кимге ке-рек?!

надие: Онынъ акъ юзю не ичюн къара олмакъ керек: севгени ве севильгени ичюнми?

Адалет ханым: Лаф насыл севги акъкъында кете? Бир кереден бир къач адамнынъ севгисини къазанмакъ мумкюнми?

надие: Не ичюн мумкюн олмасын? Къызынъыз гуль. Дюльбер, къокъулы гуль. Ойле гульге къонмагъа, ондан лезет алмагъа ис-теген кобелеклер, балкъуртлар аздыр беллейсинъизми?

Адалет ханым: Гуль олса, озь къадирини бильмек керек.надие: Не, озь къадирини бильмейдир, беллейсинъизми?


76

Адалет ханым: Бильсе, келип къонгъан эр бир кобелекке, бал-къурткъа юзь бермез, къучакъ ачмаз.

надие: Сиз айтмасанъыз да, о келип къонгъаннынъ эр бирине дегиль де, ондан бирине юзь бере.

Адалет ханым: Ондан бирине юзь бере, десе! Сенинъдже бу бельки аздыр!

надие: Сизинъдже чокъмы? Вызылдап я да сес чыкъармай кель-генлернинъ эр бирине юзь берсе, бу азлыкъ этип, шеэрге чалыш-макъ, окъумакъ ичюн келерек, эр кунь акъшам машина мунтазам къатнап тургъан ёл кенарында къысмет беклеп тургъан ханымлар-нынъ сыраларына къошулса, не япар эдинъиз?

Адалет ханым: Меним анълагъаныма коре, Эмине сен айткъан ханымларнынъ сыраларына къошулмасы ичюн чокъ дегиль, бир адым къалгъан. Оны аджеле суретте бу ёлдан къайтармакъ керек. Аджеле суретте! Куню, саати дегиль, дакъкъасы паалы! Шимди о къайда? Кимнинъ эвинде, сен манъа шуны айт! Кокте олса да, ернинъ тюбюнде олса да, мен барырым!

надие: Бильмейим, дедим де!Адалет ханым: Билесинъ!.. Бильмек керексинъ! Бильмесенъ, со-

раштыр. Къолунъда телефон бар.надие: Кимден сораштыраджам?! Онынънен багъы олгъан

эркеклерденми? Кимнинъ эвинде къалгъаныны бильмейип, «Фе-лянча, Эмине бу акъшам сенинъ мусафиринъ олдымы?» деп сорайыммы, Эминенинъ сырыны ачайыммы, фаш этейимми?

Адалет ханым: Лаф насыл сыр акъкъында кете, мен анъла-майым.

надие: Эминени… мусафир эткен адам онынъ башкъа эр-кеклернен багъы олгъаныны бильмемек керек. Бу – сыр. Оны ачмагъа акъкъым ёкъ.

Адалет ханым: Сыр экен! Манъа къалса, бу сырны ойле… ис-текнен ачар эдим ки, Эминенинъ де, алданып, ахмакъ олып юрген эркеклернинъ де козьлери текаран ачылыр эди!

надие: Адалет апте, сиз не айтасынъыз?! Къызынъызнынъ башы белягъа огърагъаныны истейсинъизми?!

Адалет ханым: Онынъ башы энди белягъа огърагъан! Къуртар-макъ керек! Бер манъа шу эркеклернинъ телефон номерлерини! Озюм сораштырырым.

надие: Ёкъ, ёкъ ве кене ёкъ!Адалет ханым: Ойле олса, не япмакъ керек?! Отураджакъ-

мызмы бакъып?!надие: Эвеля тынчланмакъ керексинъиз. Тапармыз оны. Шим-

ди мен бир адамгъа телефон этип бакъайым. Эминени бельки о корьгендир. (Джеп телефоныны алып, ракъамларыны джыя). Алло, Гуля, селям. Насылсынъ?... Эвдесинъми?... Эвде... Тюне-вин тесадуфен Эминени корьмединъми?.. Корьдинъми?.. Ким-

77

нен?.. Анълашылды. Яхшы… Сагъ ол… Корюшкендже. (Адалет ханымгъа бакъып): Онынъ тюневин кимнен берабер олгъаныны бильдик. Ресторандан кеч чыкъкъан олсалар, мени раатсызла-магъа истемей, о адамнынъ эвинде геджелемек къарарына кельгендир. Сиз чокъ раатсыз олманъыз. О джиддий, ишанчлы адам. Балабан эвде янъгъыз яшай…

Адалет ханым: Меним къызым янъгъыз яшагъан эркек киши-нинъ эвинде геджелеген экен, мен насыл раатсыз олмайым?! Бу масхаралыкъкъа насыл чыдайым?! Сой-сопларнынъ, таныш-билишлернинъ, койдешлернинъ козьлерине насыл юзьнен ба-къарым?! Тез айт манъа о адамнынъ адресини! Богъулмаздан эвель къызымны чиркеф тёкюльген чукъурдан чыкъарып алмакъ кереким!

надие: Сиз шимдики заманнынъ адий вакъиасыны драмагъа чевиресинъиз…

Адалет ханым: Къыз бала насылдыр эркек кишинен ресторанда кейф чатып отурып, онынъ эвинде геджелеген экен, бу шимдики заманнынъ адий вакъиасымы?! Бу адий вакъиасы олса, фена вакъиасы насыл ола экен онынъ?!

надие: Фенасыны сиз даа корьмединъиз. Мен сизге Эмине ишанчлы адамнынъ эвинде геджелегенини айтып отурам. Бель-ки онынъ джиддий мерамы бардыр. Эминеге эвленмеге истей-дир. Сиз исе яйгъара къопарасынъыз!

Адалет ханым: Джиддий мерамы олса, онъа эвленмеге истесе, эвине алып барып, никяхтан эвель онынъ къойнуна кирмеге арекет этмез эди.

надие: Адалет апте, шимдики огъланларнынъ, эркек киши-лернинъ докъсан секиз файызы къызларнынъ, шу джумледен оладжакъ омюрдешлерининъ къоюнларына никяхтан эвель кирмеге… оларнынъ дад-лезетлерини эвельден бильмеге ис-тейлер. Сизнинъ бундан хаберинъиз ёкъ гъалиба.

Адалет ханым: Биринджиден, сен тарифлеген бу чиркин ман-зара бизим миллетимизе хас дегиль. Экинджиден, базы огълан-ларымыз, эркеклеримиз урф-адетлеримизге риает этмеден, баба-деделеримиз тарафындан яратылгъан ахлякъ нормала-рыны аякъ астына алып таптамагъа истей экенлер, къызлары-мыз, къадынларымыз бунъа ёл бермемеге, ырыз-намусларыны сакълап къалмагъа арекет этмек кереклер.

надие: «Сен тарифлеген чиркин манзара бизим миллетке хас дегиль» дединъиз. Бир заманларда шай олгъандыр. Амма шимди о бизим миллетимизге де хас. Бизимкилер атта башкъаларыны озмагъа тырышалар. Къызларгъа кельсек, лафынъыз догъру, эбет. Лякин оларнынъ да эксериети замандан, этрафтакилерден артта къалмамагъа истейлер, вакътында севмеге ве севильмеге арекет этелер. Ырызлы, сабырлы къызларнынъ севген огъланларыны чокъу-


78

сы алларда арекетчен, юзьсюздже сойлары илип алып кетелер. Пек сабырлы, тартынчакъ, утанчакъ ханымлар къарт къыз олып къалалар. Билесинъиз, олар биз яшагъан койде де барлар.

Адалет ханым: Чиркефке батмакътан къарт къыз олып къалмакъ яхшы дегильми?

надие: Бильмейим. Бу суальни къарт къызларгъа беринъиз. Мен къарт къыз олгъаным ёкъ.

Адалет ханым: Къарт къыз олмакънынъ огюни алдым, десе.надие: Бунынънен не айтмагъа истейсинъиз?Адалет ханым: Не айтмагъа истегенимни сен пек яхшы биле-

синъ. Сен энди къарт къыз дегильсинъ, яш къыз да дегильсинъ.надие: Неге эсасланып шай дейсинъиз?Адалет ханым: Сыфатынъ айтып тура… Олды, лафны токътатай-

ыкъ. Берчи манъа анавы ар-рам адамнынъ адресини. Озюм барып, экисинен де джиддий лаф этейим.

надие: Онынъ адресини сизге берип, меним башым белягъа къалмазмы?

Адалет ханым: Не ичюн сенинъ башынъ белягъа къаладжакъ экен?

надие: Сиз анда барып, шамата чыкъараджакъ оласынъыз. Шай дегильми?

Адалет ханым: Не ичюн шамата? Джиддий лаф этейим, деп айтып отурам да!

надие: Джиддий лаф этеджек олсанъыз, берейим адресини. (Маса устюндеки дефтерден кягъыт алып яза). Мына... Анда секи-зинджи автобус ве юз бешинджи маршрут таксиси бара. Къара боянен боялангъан балабан азбаркъапысы олгъан эв.

Адалет ханым: Эв саибининъ ады не?надие: О бизим халкътан. Лякин мен бильген адамлар оны

Жорж деп чагъыралар. Себеби манъа малюм дегиль.Адалет ханым (айретленип): Жорж! Таныш адгъа бенъзей…Яхшы,

мен барайым. Даа эвде олсалар яхшы.надие: Эвдедирлер.Адалет ханым: Эвде олсалар, Эминенен берабер келирмиз

(чыкъа).Перде эне.

УчюнджИ кОРюнИш

Шу перденинъ биринджи корюнишиндеки манзара. Ортада-ки масада къырмызы гуллер салынгъан буллюр бардакъ, шарап шишеси, эки къаде ве къанфет толдурылгъан шекерлик тура. Огю айдын ренкли нагъышларнен яраштырылгъан халат кийген Эмине эсней-эсней кирип, шарап шишеси ве къаделерни алып кете ве деръал къайтып келе. Диван ве креслоларнынъ устьлерини низам-

79

гъа чеке. Сонъ къоллары, аякъларынен чешит арекетлер япмагъа даврана. Шу вакъытта спорт костюми кийген Джевдет кире.

Эмине (арекетини токътатып): Саба шерифинъиз хайырлы ол-сун, акъам.

джевдет: Алла разы болсын, гузелим. Бугунь менден эвель тургъансын.

Эмине: Саатке бакъынъыз, акъам. Не къадар юкъламакъ мум-кюн?

джевдет: Акъикъаттан да вакъыт кеткен. Олла бек коп юкъ-лагъанымыз ёкъ. Биз яткъанда саат къач эди?

Эмине: Ким бакъкъан оны.джевдет: Сен къарамагъан болсанъ, мен къарадым. Саат

бирни кече эди. Ондан сонъ не къадар вакъыт девамында… дю-нья лезетинден татып яттыкъ, билесинми?

Эмине (озюни утансырагъан киби косьтермеге тырышып): Бильмейим.

джевдет: Сен бир шийни бильмейсин. Мен ваннагъа киреят-къанда саатке козь ташладым. Экини кече эди. Къыскъасы, биз татлы арекетлерден сон татлы юкъугъа кеткенде саат учь болаяз-гъандыр. Шинди он бир болаята. Демек, эр куньдекиси къадар юкълагъанмыз. Сенинъ кийпинъ недай, шуны айт, гузелим.

Эмине: Кейфим еринде. Я сизнинъ кейфинъиз насыл?джевдет (онъа якъынлашып, къучакълап оперек): Кийпим

арув. Бек арув! Бундан арув болмасы мумкюн тувул! Барып джу-вунайым. Сен къапынмагъа бир шийлер азырла. Магъа ишке бармакъ керек.

Эмине: Бугунь ишке бармайджакъ эдинъиз де.джевдет: Бармайджакъ эдим. Олла бармакъ керек. Меселе

бар.Эмине: Меселе олса, бармакъ керек, эбет. Сизнен мен де

чыкъарым.джевдет: Сен къайда бараджакъсын?Эмине: Озюмнинъ квартирама барырым, башкъа къайда ба-

раджам. Надие мени джоюп, раатсызланып отурадыр.джевдет: Яхшы. Мен башта сени квартиранъа алып барып,

сон ишке кетермен. (Чыкъа).Эмине де чыкъып, маса устюне отьмек, печенье, къашкъавал

ве башкъа ниметлер, сонъ къаве кетирип къоя.джевдет (одагъа киререк): М-м-м, бу къавенинъ недай яхшы

къокъысы бар! (Аякъ устюнде тургъан Эминеге якъын барып, янагъындан опе). Сав бол!.. (Отура). Къа, отыр озюнъ де. Ичейик къавемизни…

Азбаркъапынынъ чанъы чалына. Эмине Джевдетке суаль на-зарынен бакъа.

джевдет (еринден турып): Сен отур, гузелим. Мен барып къарар-


80

ман. Къомшулардан бирисидир. (Чыкъа ве дёрт-беш дакъкъадан сонъ Зарифе ханым, Мунире ве Сеитмемет иле кире. Къолларыны къызы ве огълунынъ омузларына къояракъ, айреттен тургъан еринде къатып къалгъан Эминеге бакъып): Мына, коресинми, Селиме, бе-кленильмегенде дженгенъ, къардашларынъ келип чыкътылар.

Эмине: Енгем?! Къардашларым?!джевдет: Э, дженгенъ, къардашларынъ. Меним къорантам.Эмине (айретини аля даа гизлеп оламадан башта Мунире

ве Сеитмеметке, сонъ Зарифе ханымгъа козь ташлап): Хош…кельдинъиз.

Зарифе ханым (оны баштан аякъ козьлеринен сюзип чыкъ-къан сонъ): Алла разы олсун… (Акъайына бакъып): Адыны Сели-ме, дединъми шу?

джевдет: Э, Селиме. Озюнден сораса.Зарифе ханым: Селиме… Нурие аламнынъ къызы, дединъ. Ну-

рие аланънынъ бойле къызы олгъаныны мен бильмеген экеним.джевдет: Къайдан биледжексин, сен оны корьмединъ де.

Олар Андижанда, биз Ташкентте эдик. Аламнынъ бондай къызы болгъаныны мен де бильмий эдим. Бугунь саба мени Селиме-нинъ ози келип тапты. Отурдыкъ… Лап эттик…

Зарифе ханым: Бугунь саба кельди, дединъ, э?джевдет: Э, бугунь саба кельди.Зарифе ханым: Кельгенинен устюндеки урбаларыны ташлап,

халат кийгендир даа.джевдет: Э, урбаларыны ташлап, халат кийди. Уйинъиз бек

чиджакъ экен, урбаларым сыкъалар, деп, оларны авуштырды.Зарифе ханым: Халатны озюнен берабер алып юре экен-

ми?джевдет: Э-э-э-бет, керек ший болгъан сон алып джурелер

таа.Зарифе ханым: Догъру айтасынъ, керек шей эр даим янынъ-

да олмалы.джевдет: Эбет… Сен не ичин хабер этмединъ? Мен чыгъып,

къаршылап алар эдим.Зарифе ханым: Санъа сюрприз япаджакъ олдыкъ. Албу исе

сен бизге яхшы сюрприз азырлап отура экенсинъ…джевдет: Недай сюрприз?… Сен… не айтасын?!Зарифе ханым: Сюрприз, сюрприз… Юрегим дуя эди… Бу

къыз аланънынъ да, тизенънинъ де, эмдженънинъ де, дайынънынъ да къызы дегиль! Козьлери айталар. Эм о мында бугунь саба кельгени ёкъ. Геджелегени ачыкъ-айдын корюнип тура. Ялан айтмагъа истей экенсинъ, оны уйдурмагъа бильмек керексинъ. Къара шейни беяз йипнен тикесинъ.

джевдет: Сен… хуляса чыгъармагъа ашыкъма. Мен сагъа эписини анълатарман. (Мунире ве Сеитмеметке бакъып). Сиз… о бир ханеге кечип турынъыз, балалар…

81

Зарифе ханым: Керекмей! Лафымызны эшитсинлер. Олар энди балабан олдылар. Эр шейни пек яхшы анълайлар.

джевдет: Яхшы, эшитмеге истеселер, эшитсинлер. Мени балаларнынъ козьлери алдында дымма яланджы этеджек бола-сын. (Эминеге бакъып). Бу къыз акъикъаттан да Нурие аламнынъ къызы. Емин эт, десенъ, емин этермен.

Зарифе ханым: Керек дегиль сенинъ емин эткенинъ!джевдет: Селиме мында бугунь саба тувул да, туневин акъ-

шам устюнде кельди. Буны бойнума аламан. Кельди. Отур-дыкъ… Таныштыкъ… Лап эттик… Кеч болды. Къал, дедим. Къалды. Текаран къабынып, уйден чыкъаджакъ болып тура эдик, сиз кель-динъиз. Мени янълыш анълар, кийпи бызылар, деп, сагъа догъ-русыны айтмагъа истемедим. Болгъан ший шу. Сен ботен ерде шубеленесин.

Эмине (сыкъылгъаныны сездирип): Сиз лаф этинъиз... Мен къайтайым.

джевдет: Сен ашыкъма, Селиме. Берабер чыгъармыз.Эмине: Ёкъ, манъа къайтмакъ керек. Кеч олаята. Сиз ашыкъ-

манъыз. Апайынъызны, балаларынъызны сагъынгъандырсынъыз. Отурынъыз, къонушынъыз. Мен урбамны авуштырып чыкъайым… (Къомшу одагъа кире).

Онынъ артындан Мунире ве Сеитмемет де чыкъалар.Къапы къакъыла ве шу саниеде А д а л е т ханым кире. Джевдет

ве Зарифе ханымны корип, тургъан еринде къатып къала, сеси чыкъмай.

джевдет (шашкъын бир вазиетте): А-а-а-далет, сен нишлеп джуресин?

Адалет ханым: Ва-а-ай, Аллам, Жорж дегенлери сен экен-синъ де! Барем козьлерим кёр олгъайды да, сени корьмегей-дим!.. Япкъан ишинъни билесинъми?!

джевдет (эеджаннен): Недай иш… эткен экенмен?!Адалет ханым: Даа манъа суаль бере ар-рам акъай! Эмине

къайда?!джевдет (чырайы ап-акъ кесилип): Эмине?! Эмине мында

нишлийджек?Эмине кире.

Адалет ханым: Эмине, келип-келип, тапкъанынъ шумы?! Бу эвге кирип, сени бойле вазиетте корьгендже, ер ярылгъайды да, ерге киргейдим!..

джевдет: Бу Эмине тувул да, нечин Эмине дийсин?! Онынъ ады Селиме де!

Адалет ханым: Ким айтты санъа, онынъ ады Селиме, деп?!джевдет: Ози айтты.Адалет ханым (Эминеге бакъып): Сен адынъны гизлединъ-

ми?


82

Эмине (тюбен алгъан башыны котермеден): Э.Адалет ханым: Бу… затнынъ ким олгъанындан хаберинъ бар-

мы?!Эмине: Хаберим бар. О – Жорж.Адалет ханым: Жорж экен! Жорж олмагъа етишмегейди!

Онынъ акъикъий ады Джевдет! Адсыз къайлгъайды да, сен о акъ-та эшитмегейдинъ, оны корьмегейдинъ, ким олгъаныны бильме-гейдинъ! Энди бильмек керексинъ… Шимди тилим узюлип тюш-кейди де, буны мен санъа айтмагъайдым… айталмагъайдым!..

джевдет: Адалет, айтма!Адалет ханым: Не ичюн айтмайджакъ экеним?! Юзюнънинъ

къарасыны гизлейджек оласынъмы?! Ёкъ, энди гизлемекнинъ ча-ресини тапалмазсынъ! Бугунь олмаса, ярын корерлер!..

джевдет (къолуны коксюне къоюп, яваштан креслогъа чёке-рек): Адалет… ялвараман… айтма! Мен… бильмедим… Гунях…кярман… Багъыш-ланъыз… мени… ба-ба-ба-багъышлап… бо-олсанъыз!…

Адалет ханым: Мен багъышламам! Бойле шей багъышлан-май! Айтмагъа да меджбурым! «А» деген экеним, «б»сини де айтарым! Бугунь гизлесем, ярын эписи бир малюм олур! Эми-не, бу ар-рам зат… шимди тилим кесильгейди де, бу акъикъатны санъа айтмалмагъайдым!… Бу ар-рам зат – сенинъ бабанъ.

Эмине (башыны бирден котерип): Бабам!.. О, ольди, деген эдинъиз де!

Адалет ханым: Э, шай деп айткъан эдим. Буны инкяр этмем! Ольмеген олса, биз мында кочип кельген сонъ кечкен он алты йыл девамында ич олмадым бир кере сени, къардашынъ Рус-темни барып корер, алынъыз-эвалынъызны сорар ве богъыр-дакъкъа къадар чиркефке батмакънынъ огюни алыр эди.

Эмине юзюни авучларынен къапатаракъ агълап йибере ве чапып чыкъа.

джевдет (отургъан еринде козьлери юмулып, башы бир тараф-къа аваракъ, зорнен сес чыкъарып): Айт-ма… дедим сагъа… Эн-ди-и не… бо-ла-джакъ?

Зарифе ханым (онынъ алдына чабикликнен барып, набызы-ны тутып бакъаракъ, илядж тапып чыкъара ве тилининъ тюбюне къоя): Джевдет!.. Насылсынъ?.. Ач козюнъни!.. Козюнъни ач!..

Джевдетке тикилип, тургъан еринде къатып къалгъан Адалет ханым бирден элеслене ве ашыкъып чыкъа.

Перде эне.

08.08.-09.12.2006 с.Акъмесджит

83

Кúаäиìиé êúûðûìтатаð ýäеáиÿтûнäан

неширге азырлагъан Риза Фазыл

Халилü îãúлó АЛИ

къысса-и ÞсуФдестан

(Эñåðíèíú ÿçûëãúàí òàðèõû Õèäæðèé 609 (Ìèëÿäèé 1212 ñ.).

(Дåâàìû. Áàøû 1-4-íäæè ñàíëàðäà)

501.Мухкем тутды Зулейха Юсуф элин,Тулун айдек балкъыр иди янъы келин,Шойле икен, Юсуф тилер къысмет ёлын:«Къуртар!» – дею тезарреглик къылур105 имди.

502.Юсуф айтыр: «Халвет сарай безенибдир,Урий киби Зулейха дюзенйубдир,Ляин шайтан аздырмагъа узаныбдыр, –Къаедлардан сакъла бени!» – дейур имди.

___________________________________105 тезарреглик къылур – эгилип ялварыр


84

502-1.«Худавенде, эгер ойле олмаз исе,Иблис ляин коруб пешиман олмаз исе,Медед-къысмет, неджат сенден кельмез исе, –Ибн-и Якъуб зиллет ичре къалды имди!»

502-2. Сыддыкъ Юсуф Халикъыны даим укъды,Эм сыддыкълыкъ, эм садыкълыкъ анъа дикди,Тон багъын иде ерден мухкем тутды, –«Магъаз-Аллах», диб Хакъкъа сыгъынур имди.

503.Халикъ айтыр: «Истигъанет банъа къылдынъ,Эввель-ахыр дестегъир бени бильдинъ,Ич къайгъырма, фитнелерден магъаф олдынъ106, –Эм къуртарам, мукеррем къылам имди».

504.Юсуф айтыр: «Я, хатун, къойгъыл элим,Батыл иштен хакъкъа асый олмаялум,Фесат ишлеб, булгъаныб къалмаялум, –Сабыр къылгъыл, шайтан мекхур олсун имди».

505.Бес, Зулейха Юсуфа къаршы дурды,Демалына медх-сена айта вирди,Джемалын бирли-бирли айтыр иди, –Укдегенчи укдеги107 артур имди.

506.Зулейха айтыр: «Я, михрибан, муревветлю,Хулкъынъ лятиф, юзинъ яхту, сёзинъ татлу,Бен бу кошкни безетдим сен сыфатлу, –Бу сарайнынъ накъшына бир бакъгъыл имди!»

507.Юсуф бакъды, сарай накъшын аджебледи,Бегенди: «Явлакъ зиба сарай», – деди.Айтур: «Хатун, мунда азиз корюнмеди, –Азиз дахи хатун иле керек имди».

___________________________________106 магъаф олдынъ – азат олдынъ107 укдев – макътав

85

508.Зулейха Юсуфа джеваб сойлер:«Азизинъ бу сарайда не иши вар,Бу сарайнынъ джумле накъшы санъа бенъзер, –Бу кошкни сенинъ ичюн япдыкъ имди.

508-1.Ол сарай андан санъа ляйыкъ дурур,Бу келячи межаз дегуль, байыкъ дурур,Фиилинъ хош, ашкъынъ явлакъ татлу дурур, –Сенинъ ашкъынъ банъа тесир къылды имди».

509.Юсуф айтыр: «Бени азиз сатун алды,Хувым-хулкъым азизе лятиф кельди,Бени ол огъуллыкъкъа къабул къылды, –Атама ните хаин олам имди?!

510.Хиянет эхлини Халикъ сюймез,Душманлардын азабын ич гидермез,Дергяхына келенлери кери къоймаз, –Сабыр къылгъыл, хаиф раджи олгъыл имди!»

511.Зулейха ол сёзлери ич анъламаз,Юсуф пендин дынъламаз, рева корьмез,Анъа ляйыкъ келечи сёз сёзлемез, –Кенди сёзин мукеррер сойлер имди.

512.Сёзледикче Юсуфы оге (макътав) сёзлер,Къатланур, риза вирмез, висал бойлар,Ялварыр, тевазигълик тилим эйлер, –Джемалынъ, васфынъ тамам айтур имди.

523.Айтыр: «Эй-я, Юсуф, сенинъ сёзинъ татлу,Усанмадан дынъламагъа не раатлу,Юзинъ лятиф, сёзлеринъ хуб, муревветлю, –Ишитсем, раатым артари имди.

514.Висалынъ – дилерим, джан рааты,Джемалынъ кунеш киби, ашкъынъ къатты,


86

___________________________________108 харирден – йипектен

Суретинъ аджеб турфи, лафзынъ ети, –Ханджер киби, джанымдан кечер имди.

515.Санъа бенъзер ич кимсени билюмезмен,Бир лехсе сенсиз къарар къылумезмен,Сенден айру бирер дем булумазмен, –Фиракъынъ къарарымы къоймаз имди.

516.Хиляле бенъзер сенинъ къашларынъ вар,Инджие бенъзер сенинъ дишлеринъ вар,Аджеб зиба мишек-йопар сачларынъ вар, –Кенди элим(ле) орьмеге ляйыкъ имди.

517.Аджеб торфе, къара ренълю зульфлеринъ вар,Хаялетлю, мурувветлю сёзлеринъ вар,Гъамзе къылса, дильден кечер козьлеринъ вар, –Кирпиклеринъ джанымдан кечер имди.

517-1.Айттыгъынъ диль-зебан, келямынъ дюзь,Бойынъ лятиф, къаддынъ яхшы, къаметинъ дюзь,Захи девлет – баш-эль, муневвер юзь, –Арш изеси санъа рузи къылмыш имди.

518.Якъута бенъзер сенинъ янакъларынъ,Яш алмадан лятифрек иеклеринъ,Бал-шекерден татлуракъ дудакъларынъ, –Ики лебинъ конълюмни орьтер имди.

519.Янъы битмиш дал чубукъдай бармакъларынъ,Инджу-мерджандан дизильмиш дырнакъларынъ,Кафурден артугъракъ билеклеринъ, –Эллеринъ харирден108 йумушакъ имди.

520.Акъикъат, сен би-къарар къылдынъ бени,Ах, диригъа, къачан ола висал куни?Аля девам коре дурсам, Юсуф, сени, –Корьмесем, сабрым хергиз къалмаз имди.

87

521.Я, Юсуф, сёзлеринъ хош, озинъ гъарлу,Ич кимсе корьмиш де гуль сен дидарлу,Адемийден корьмедим сендек нурлу, –Аналардан сенинъ киби догъмаз имди!»

* * *522. Бу сёзлери ишитди Юсуф сыддыкъ,Зулейханынъ къасдыны бильди тахкъикъ,Джеваб вирди мурувветлю, олды мушфикъ, –Огютлеб, анъа пендин айтур имди.

523.Юсуф айтыр: «Я, Зулейха, сёзим дынъла,Не дейурмен, ишитйубен яхшы анъла,Бу суретдин джан чыкъарса, буны анъла, –Корклю юзьде хергиз нуры къалмаз имди.

524.Корклю юзьлер кефин сарыб гурге кирсе,Укъуш дегуль, гур109 ичинде учь кунь дурса,Къангъы дост гур ичинде аны корьсе, –Корьмез ичюн юзь дёньдириб къачар имди.

525.Гур ичинде корклю юзинъ корки гидер,Йылан-чаян, къурт-къырмыскъа аны ашар,Къоругъ киби узун сачлар узлеб дюшер, –Туймагандек олыб сурет (джесет) ятар имди.

526.Ети козьлер дормез олыб сулдачыдыр,Инджи киби ап-акъ тишлер тёгюлечидйур,Алтмыш сюек къаму ёкъ булдачыдыр, –Ити череп виран олуб къалур имди.

526-1.Гур ичинде бек коб корклер бозулубен,Йите эндам бенделери узюлйубен,Йылан-чаян, къурт-къырмыскъа тизилйубен, –Агъыз-бурун, тиль, тамакъ толар имди.

___________________________________109 гур – къабир


88

526-2.Корклю юзьлер гурге кирсе, нуры кидер,(алданчы къул батыл ишден дагъы не идер?),Тахкъикъ бунда борычлу болса, анда отер, –Бундан анда боручлы бармакъ дишвар имди!

527.Коркли-корксиз – джумле ёкъ болдачыдыр,Гур ичинде гирифтар къалдычыдыр,Ким не къылса, къылдыгъын булдачыдыр, –Сагъдан-солдан фериштелер язар имди.

528.Чюнки бильдинъ, аллар бойлер олур имиш,Къуллара мевля хисаб къылур имиш,Не къылса, джумле анда келир имиш, –Батыл иштен ихтият керек имди».

529.Зулейха айтыр: «Беним дердим айырукъ,Къоркъыб реджуг къылмагъа дерманым ёкъ,Фиракъ отын талим ютдым, асретим чокъ, –Висал шевкъы сабырым гъарат къылды имди!»

529-1.Талим (пек чокъ) муддет бен санъа сёз сёзледим,Санъа ляйыкъ бу сыфатлу кошк безедим,Сени севдум, акъикъат, джан эйледим, –Малым-мульким джумле фида къылдум имди!»

529-2Юсуф айтыр: «Банъа кошк ич керекмез,Уджмакътаки сарай бунда ич тенъ кельмез,Би-васта ниметлери ич эксильмез, –Сенинъ кошик – фани, бакъи сарай анда имди».

530.Зулейха айтыр: «Имди сен не санырсынъ?Конъюлинъде не кечер, не уманурсынъ?Айт банъа, сен кимседен къоркъырмусынъ? –Йигитликде ич насибинъ ёкъмы имди?!»

531.Юсуф айтыр: «Халикъдан мен къоркъармен,Кенди-озими магъсиетден бен сакълармен,

89

Ахирет алын анъуб сакъынурмен, –Анынъ ичюн санъа хиляф олам имди».

531-1.Зулейха айтыр: «Мутый олгъыл (огълан) банъа,Ниче джефа къылурсынъ бундан яна?Бен муреввет къылдум эм сенунъ янынъда, –Сен – худавендкяр, бен хызметкяр олам имди.

532.Бес, Зулейха Юсуфынъ элин тутды,Юсуф дахи тебессюм анъа итди,Улукъ саат техдид узи унь ишитди:«Ля такърибу-эз зина!»110 – дею окъур имди.

533.Атасы эм Юсуфа захир олды111,«Батылдан112 нефсинъ мани олгъыл», – деди,Аны кориб, Юсуф сыддыкъ сабыр къылды, –Халикъдан къоркъыб, мемнуг олур имди.

533-1.Халикъдан къорыкъды, нефсе мани къылды,Атасыны корубен ибрет алды,Фесад ишлерден юзь уруб тевбе къылды, –Ол Зулейха Юсуф узьре йурйур имди.

533-2.Хеман демде бир фериште кельди азыр,Вериб-иди ол Юсуфа малик къадир:«Вар Юсуфынъ аркъасын сыйфа, дейур, –Сакин олыб нидамет олсун имди».

533-3.«Мин ягъмалу еджзебихи»113 олды аян,Джезасыны булдачыдур сучы къылгъан,Юсуф неби бу ахвалы бильди беян, –Аллахыдан къысмет-неджат умар имди.

___________________________________110 «Ля такърибу-эз зина!» – «Якъын барма ойнашкъа!» демек.111 захир олды – козине корюнди 112 батылдан – ямандан113 «Мин ягъмалу еджзебихи» – «Гунах къылгъан – джеза алыр» арапча ибаре


90

534.Бу аетлер Юсуфа малюм олды,Эр бириси хавф-техдид игълям къылды,Батылдан къуртулмагъа ярий ирди, –Хакъкъа уйуб, батыл ишден дёнер имди.

534-1.Зулейха тадж суйды (чыкъарды), тахтдан инди,Юсуфнынъ бойнындан ашру элин салды,Сыддыкъ Юсуф мефсидеден кери деньди, –«Бу бидаты танъры корер!» – дейур имди.

535.Ол кошкде бир санем азыр иди,Зулейха магъбуд аны билйур иди,Тоны иле санеми орьтиб къойды:«Бен магъбудем орьттим!» – дер имди.

536.Бу ахвалы Зулейхая Юсуф сорды:«Ол санеми не манадан орьтдинъ?» – деди.Зулейха Юсуфа джеваб вирди:«Магъбудемден утандым», – дейур имди.

537.Юсуф айтыр: «Я, Зулейха, ните къылдынъ?Бунынъ киби аджиз магъбуд ниче бильдинъ?Сен санеминъ чадыр биле орьте къойдынъ, –Бен санемден ните орьтсем олур имди?!

538.Санем – махлюкъ, самед – Халикъ, къадир субхан,Захир ирер113-а самеде джумле пенхан,Къуртулмайды кимсе къачыб хергиз ондан, –Санем аджиз: корьмез, тутмаз, бильмез имди.

539.Санем аджиз, аджет дугуль оны япмакъ,Зелялетдир самед къойыб, анъа тапмакъ114, Халилуллах фаргъыне батыл къатмакъ, – Валлаий, ол иш рева ирмез имди.

___________________________________113-а Аллагъа эр шей корюнир114 Алланы къойыб, онъа табынмакъ – ёлдан азмакътыр

91

540.Самед корер, корьгенин ич янъылмаз,Самед такъдир яздыгъын къул анъламаз,Самед окъы токъунса, ич онъалмаз, –Анъа къаза окъы дейуб анъла имди!».

541.Ишидуб бу селери къаед къылды,Юсуф исе гонълю дахи бетер олды,Къачар дею Юсуфа аман къылды, –Мухкем тутыб, ихтият къылур имди.

542.«Не къачарсынъ, сарай хали дегульмидир?Сакве джевхер, шериф-сефа дегульмидир?Азиз озим санъа ляйыкъ дегульмидир? –Йигитликден ич насибинъ ёкъмы имди?!»

543.Юсуф айтыр: «Худавенде, гъафур-гъуфран,Къуртылмагъа булумадым хергиз дерман,Фазлынъ иле сен къуртаргъыл бени бундан, –Бунынъ кейде сабрым гъарат къылды имди!»

543-1.Ол эрхамер рахимийн магъбуд самед,Эм дестгири магъбуд эм гъафур ахад,Фазле бирле Юсуфа къылды медед, –Джебраили анъа ирсаль къылды имди.

543-2.Джалиль айтыр Джебраиле: «Я, Джебраиль,Таджиль (тез-тез) варгъыл, сыддыкъым огютлегиль,Еткизди Юсуфа Хакъ селямын, –Фесад ишке булунмагъыл!» – дейур имди.

544.Хемандем къавушды рух-эль-эмин,(ол келеджек пур-нур олды руй-е земин),Еткизди Юсуфа Хакъ селямын, –Огютлеб, аркъасын сийпар имди:

544-1.Джебраиль айтыр: «Якъуб огълы, эй-я сыддыкъ,Мевля санъа селям айта, деруд тахкъикъ,


92

Бу иш санъа рева дегиль, юзь дёндир, чыкъ, –Фесад ишке булунмагъыл!» – дейур имди.

545.«Бен къадирмен (дей Аллах): невбетиле савушдырам,Медед бирле сизлери бен къавушдырам,Асретлери бир-бирине къавушдырам, –Достлары – шад, душман магъмум ола имди.

545-1.Къудрет бирле азизнинъ джанын алам,Гур ичинде гирифтар аны къылам,Бен – къадирмен, такъдири ойле къылам, –Зулейхая иман гъата къылам имди.

546.Мысыр ичре падишах олысерсенъ,Зулейхайы никях иле идисерсенъ,Зулейха сенинъ ола, сен – онынъсынъ, –Хош мукеррем падишах олгъыл имди!»

546-1.Юсуф неби ильхам Хакъдан булды исе,Мевлядан бу ишарет кельди исе,Халикъ анъа лутф-ихсан къылды исе, –«Къуртар!» – дею тезарреглик къылур имди.

547.Халикъ айтыр: «Юзь дёньдириб къачмакъ – сенден,Къудрет бирле йите къапы ачмакъ – бенден,Бен къуртарам Зулейха фитнесинден, –Мушкуль ишден санъа къысмет – къуртул имди».

* * * 548.Танърыя сыгъынды – Юсуф къачды,Къудрет бирле йите къапы Халикъ ачды,Селямет, шадуман Юсуф кечди, –Зулейха узанубен къувар имди.

549.Бес, Зулейха Юсуфы къувыб етди,Етюшйубен арт итегин мухкем тутды,Арт этеги йыртылыб, Юсуф кетди, –Къатарлашу тыш къапыя чыкъар имди.

93

550.Азиз анда азыр иди, аны корьди,Зулейханынъ бенъзи яман дёньмиш иди,Сезиди, анлардан ахвал сорды, –Сорар, излер эм тахкъикъ къылур имди.

551.Зулейха ювурды эввель, азыр кельди,Айтур: «Бу огълан банъа явуз санды,Анъа насыл джеза ляйыкъ, сен айт, деди, –Зинданмы, я джезалавмы?» – дейур имди.

551-1.Зулейха айтыр: «Бу огъланны зинданлагъыл,Тахдид къылгъыл, къоркъытгъыл, огютлегиль,Гер ёкъса, бени къойыб, аны беклегиль, –Эдебсизлик къылмасун!» – дейур имди.

552.Азиз айтыр Юсуфа: «Не иш къылдынъ?Ушбу ишни сен нечюк рева къылдынъ?Би-вефалыкъ къылыб, имди сучлы олдынъ, –Бизни ильге беднам-русва къылдынъ имди!»

553.Юсуф айтыр: «Я, азиз, одыр сучлу,Акъикъат бен арувмен, ол языкълу,Зулейханынъ шаиди ёкъ, бен – шаидлю,Кучюк огълан танукълыкъ вирур имди».

554.Азиз айтыр: «Ол кучюк тыфл-огълан,Он еди куньлик ирур, янъы тувгъан,Сёйлемеди бунынъдек хергиз инсан, –Ните сёзлеб, танукълыкъ вирер имди?!»

555.Юсуф айтыр азизе: «Эй-я, Султан,Къавийдир, къадир ирур танърым-субхан,Ол сёзлетсе, сёзлейур: «Ушбу огълан (бала)Догърулыкъкъа танукълыкъ вирир имди».

556.Бес, ол демде азиз Къытфыр эмир кельди,Ол баланы анасы алыб кельди,Ол огъланны азиз Къытфыр эле алды, –Охшайубен анъа суаль эйлер имди.


94

556-1.Огъланчыкъгъа сорар, айтур: «Эй-я, тыфлынъ114-а,Алем ичре ёкъдур хергиз сенинъ мислинъ,Ушбу альде не билйурсинъ, недир алынъ? –Корьдигинъи бизе игълям къылгъыл имди»

557.Ачыкъ этиб, гузель этиб бала сойлер,Огъланнынъ сёйледигин азиз дынълар,Огъланнынъ сёйледигин алем танълар, –Тильге келиб, не корьдигин айтур имди.

558.Огълан айтур: «Бен гъаммазлыкъ эйлемезмен,Ботен айтыб, Хакъкъа асый олумазмен,Хергиз ялан танукълыкъ вирумезмен, –Хафие бире танърым укюм къылсын имди!

559.Я, азиз, бу сёзи ишит бенден,Ки анълагъыл, бу эсрарынъ аслы къандан?Малюм ола бу иш Юсуф къамисинден115:Арт итеги йыртыкъ, киши сучсыз имди!»

560.Азиз ахвал нителигин беян бильди,Юсуфынъ арт итегин йыртыкъ корьди,Ол огъланнынъ таныкълыгъын рева корьди:«Зулейха, суч – сенде!» – дейуб бошар имди.

561.Азиз айтур: «Я, Зулейха, сенсинъ ялан,Беллю олды сен иткенинъ учы къыйлан,Сучлы олдынъ, вар Юсуфдан узур тиленъ, –Тевбе къылгъыл, бу ишден дёньгиль имди».

561-1.Андан азиз Юсуфы огютледи,Ийги сёзле Юсуфа чокъ ялварды,Бу ахвалы Юсуфа ысмарлады:«Зулейха сырын, зинхар, сакъла имди!»

___________________________________114-а тыфыл – яш бала, сабий демек115 къамисинден – кольмегинден

95

561-2.Андан сонъра азиз ене тышра чыкъды,Ол Зулейха Юсуфдан кене ахвал сорды:«Тыфыл огълан шойле ните джеваб вирди?» –Бу ибрете аджаибе къалур имди.

561-3.Юсуф айтыр: «Эй-я, Зулейха, корьдунъму?Къадир танърымнынъ къудретине ирдунъми?Ибрет коруб, фесад ишден айрылдынъму?» –Сонгъы бирле тыфыл огълан сезлер имди.

VII Ôàñûë

ÇÓËЕÉÕÀ ÀКÚКÚÛНДÀ ÃÚÛÉÁЕÒ Ñ¨ÉËЕÃЕН КÚÀДÛНËÀР

562.Мысыр ичре бир ниче урагъутлар (къадынлар),Буны ишидйуб, бир-бирине сёйлешдилер,Ол хатунлар Зулейхадан кулюшдилер, –Эр бириси бир дйурлю сёз сойлер имди.

563.Зулейха озь къулына ашыкъ олмыш,Къулы мутый олмамыш – русва олмыш,Азиз дахи ол ахвалы беллю бильмиш, –Къулын къувып чыкътыгъын корьмиш имди».

563-1.Зулейханы айыблаб ол урагъутлар,Эр бириси бир дйурлю сёз сёзлешурлер:«Малик хатуны мундагъ иш къылды, дирлер, –Халаикъгъа беднам, русвай олды имди!»

563-2.Зулейханы айыбламыш ол авратлар,Базылары дйурлю сёз даркъатдылар,Ене бир нечеси магъуб олды анлар, –Дугели халкъы русвай олдылар имди.

564.Зулейха бу ахвалы беллю бильди,Явлакъ улу дёкун116 эйлеб давет къылды,

___________________________________116 дёкун – меджлис, зияфет


96

Джумле анда дёрт юз аврат азыр кельди, –Барчасы тёрге кечиб олтурыр имди.

565.Зулейха Юсуфа зиннет верди,Кенди элин(ен) Юсуфынъ сачын орьди,Къызыл алтын афтабе117 элине верди, –Кутерубен ол меджлисе ильтер имди.

566.Ол авратлар курси узьре олтурдылар,Бирер тёренеж118, бирер пичакъ кельтурдилер,Эле вериб, «кесинъ!» дею буйурдылар, –Ол ал узьре Юсуф дахи келйур имди.

567.Юсуф таба козьлери дюшмюш олды,Юсуфынъ джемалына айран къалды,Ол авратлар бакъубен аны корьди, –Тёренедж санып, пармакъларын кесер имди.

568.Юсуфа бакъмагъа огърадылар,Кенди элин кесйубен догърадылар,Кесдюкен эллерин, дуймадылар, –Анда анлар джумле айран къалур имди.

569.Зулейха айтыр: «Сизлер, аян корьдинъизму?Беним бенъзим (нечюн) солдыгъыны бильдинъиз-му?Бир бакъымдан эллеринъиз кесдинъизму? –Би-худ олыб дюшдинъизму?!» – дер имди.

570.«Бен Юсуфы корьдюгим ети йылдыр,Юсуф узьре ашкъым мудам арта дурыр,Мескин озим бичаре аджиз дурыр, –Шойле икен, сабрым сизден артыкъ имди!

571.Корьдинъизму – беним ренджим аслы къандан,Бу огъланнынъ бенъзи нурлу догъар куньден,

___________________________________117 афтабе – табакъ118 тёренедж – туруп

97

Къадды зариф, тили татлу хезар чендан, –Юзин корен джанын фида къылур имди!»

* * *572.Зулейха айтыр: «Йа эмриме мутый ола,Шойле беним бу ренджиме мерхем ола,Я ки махбус къылам, зиндан ичре къала, –Тугуль омрю зиндан ичре къалсун имди».

573.Юсуф эр дем ялварыр субханына:«Бени салгъыл бу Къытфырнынъ зинданына,Къоркъарым, душе рим деб исъянына, –Батыл ишден банъа зиндан ийги имди!

573-1.Зулейханынъ даветинден ийги зинданы,Сыгъынурмен санъа бен, я рабб-иль-гъани,Зулейханынъ къайдындан къуртар бени –Я, Рабби, зинданы ихтияр къылдым имди!»

574.Халикъ джеббар мурадын анъа вирди,Иблис мельун мурадыны батыл къылды,Зулейханынъ фитнесинден эм къуртарды, –Батылдан нефсин мани олур имди.

575.Хатун айтыр: «Я, Юсуф, не эйлерсинъ?Сен манъа ферман-бердар олурмысынъ?119

Ёкъса байыкъ зиндан ичре къалырмусынъ?Бу иш ичре не ихтияр къылдынъ имди?

576.Юсуф айтыр: «Танърыя асый олмакъ,Батыл ишден хеджалет ичре къалмакъ,Къыямет кунь Хакъ къаршында русва олмакъ, –Бу кунь банъа зиндан олса ийгирек имди».

577.Аны ишидуб, Зулейха явлакъ бушды,Кери кельди, хатирине хайли дюшди,

___________________________________119 Сен меним эмриме бойсунырсынъмы?


98

Юсуфынъ белинден камери чечди, –Уфакъ тонларын да суяр имди.

* * *578.Малик Реййан* тапусына120 азыр кельди,Юсуфдан Реййане шикве къылды,Айтур: «Бизим бир къул огълан асый олды, –Буйурсанъыз, аны маъхбус къылам имди.

579.Аны агъыр баагъа сатун алдым,Джумле малым баасына фида къылдым,Эдебсизлик ол огъландан талим корьдим, –Би-вефадыр, хергиз вефа къылмаз имди»,

580.Эмир къылды Зулейхая малик Реййан:«Эгер мутый олмаз исе ол къул огълан,Сезавердир121 ол огълана сижн-у зиндан, –Дестур верем, аны махбус къылгъыл имди».

581.Бес, Зулейха ушал дем кери денди,Неджджарлардан122 бир сандыкъ азырлетди:«Юсуфы ол сандыкъ ичре салынъ!» диди. –Хаммал алуб, зиндана ильтер имди.

582.Азиз Къытфыр бу ахвалдан хабер бильди,Зулейхайа бушубен (къаршына) азыр кельди:«Юсуф сучсыз, къаму суч сенден», диди. –Юсуфы ол сандыкъдан чыкъарыр имди.

583.Багъ-бугъавын чездирди, кийиндирди,Йипек, атлас тёшеклер эм тёшеттирди,Чевресине хадимлерин къойып деди:«Тез чыкъарам, ич къорыкъма», – дер имди.

___________________________________

* Малик Реййан Мысырнынъ падишасы (фараон), Къытфыр онынъ везири. Мысырда везирге Мысыр азизи дей экенлер. 120 тапусына – янына121 сезавердир – ляйыкътыр122 неджджарлар – усталар

99

584.Андан сонъра укъуш дегуль, бир къач куньден,Азизнинъ джанын алды малик Рахман,Къарындашы вар иди, малик Реййан, –Султанат Реййане дигер (къалыр) имди123.

584-1.Къуртарды зиндан эхлин малик Реййан,Юсуфы чыкъармады ол зиндандан,Джебраили верибди малик Рахман, –Огюдлеб, Хакъ селямун еткизир имди.

584-2.Бир акъ инджи Джебраиль тута кельди,Ол инджини Юсуфнынъ агъзына салды,Табир ильмин, икмет ильмин джумле бильди, –Рисалет, муджизат олды имди.

* * * 585.Йеменден Мысыргъа бир джасус кельди,Талим эмваль кельтуриб, ришвет вирди,Хаббас иле сакъийни антлаштырды:«Реййане агъу веринъ!», – дер имди.

586.Малик Реййан бу ахвалы беян тильди,Хаббас иле сакъийни махбус къылды,Талим124 куньлер зиндан ичре анлар къалды, –Эсир олуб, къайгъулы къалур имди.

587.Ол сакъий зиндан ичре бир дюш корьди:«Табир ильмин билйур кимсе бармы?» диди.Юсуф сыддыкъ ол сакъие джеваб вирди:«Дюшинъни айт, бен ёрайым!» – дейур имди.

588.Сакъий айтур: «Дюшимде ойле корьдим,Учь салкъым сафи юзюм(ни) сыкъа идум,Къызыл алтун къаде ичре къояр идум, –Реййане шону вирдим, ичди имди».

___________________________________123 Бу ерде бир анълашылмамазлыкъ кечкен124 талим куньлер – бир чокъ куньлер


100

589.Хаббаз айтыр: «Бен дахи бир дюш корьдим,Башыма чокъ отьмеклер котерир дум,Ол отьмеги Реййане ильтер дум, –Башымдан къушлар келиб къапар имди».

590.Юсуф ол икисининъ дюшин ёрды,Шарабдаре ийги тавиль айту вирди:«Мужделермен, байыкъ санъа неджат ирди, –Реййан сени улу къылар, байыкъ имди».

591.Хаббаза айтыр: «Хатарлы сенинъ дюшинъ,Эй, диригъа, явлакъ дишвар сенинъ ишинъ,Акъикъат бильгиль, етер сенинъ башынъ, –Ич гумансыз (шексиз) Реййан сени ольдирир имди.

592.Ишидйубен бу сёзи, къылды эфгъан:«Бу дюши мен корьмедим, эй-я, огълан!»«Къозы эль-эмре эллезий фихи тестефтиян!»125 –Юсуф айтур: «Хакъ къазасы дёнмез имди».

593.Шарабдар Юсуф сёзин бавур къылды,Бу сёзе инанубен мумин олды,Зиндан эхли Юсуфы хакъ деп бильди, –Хаббаз ол дем анда кяфир къалды имди.

594.Андан сонъра ол арада учь кунь кечди,Малик Реййан ол хаббазы аса къойды,Келиб анынъ козьлерин къушлар йиди, –Къамулары аджаибе къалур имди.

595.Андан сонъра сакъие халгет (килим) вирди,Улукъ саат башкъа кийимлер кийдирди,Сакъыйлик менсабын (адын) кери верди, –Юсуф анъа эманет сёз дер имди.

___________________________________125 такъдиринъ шу ки, аль олунгъан

101

596.Юсуф айтыр: «Маликге бир дуйдургъыл,Ахвалымны ол маликге бир анъдыргъыл,Би-гунах экенимни сен бильдургиль:«Ходжанъ огюнде тильге ал мени имди».

597.Улукъ саат кок саиби улу субхан,Джумле мелек-маликге къадир султанДжебраили вируб иди энди кокден, –Селям джиткериб Юсуфа сойлер имди.

598.Айтур: «Сени Якъуба ким севдирди?Къардешлеринъ фитнесинден ким къуртарды?Шу тарачыкъ къуюдан ким чыкъарды? –Раат-неджат ким рузи къылды имди?

599.Зулейха къайдындан ким къуртарды?Къудрет бирле тыйфыл огълан(ны) ким сёйлетди?Йите багълу къапылардан ким чыкъарды? –Батыл ишден ким халяс къылды имди?».

600.Юсуф айтыр: «Ол ниметлер бу танърымдан,Мунча лутф-у керем кельди субханымдан,Хамиша бу ихсан ирди гъуфранымдан, –Михнетлерден ол къуртарды», – дейур имди.

601.«Бес, нечюн сыгъынмадынъ ол Халикге?Халик укмин Реййан малик ните йыкъа?Не-ким Халик укюм къылса кимдир йыкъа? –Улугълыкъ анъа ляйыкъ олур имди!»

602.Юсуф савчы кенди сучын беллю бильди,Бу манадан къатты явлакъ магъмум олды,Этдюгине пешиман олуб тевбе къылды, –Седжде къылыб, танърысына ялварыр имди.

603.Улукъ саат Джебраиль ене кельди,Халикъдан Юсуфа чокъ селям къылды:


102

«Башынъ къалдыр, аджетинъ рева олды,Эм танърыя хамд-у сена къылгъыл имди.

604.Бир неча зиндан ичре къалдачы сен,Акъибет раат, неджат булдачы сен,Мысырнынъ маликлигин къылдачы сен, –Бу михнете сабыр къылгъыл», – дейур имди.

VIII Фасыл

кенЬан арабы къыссасы

605.Юсуф ол зиндан ичре бакъий къалды,Кеньандан бир арабий Мысыра кельди,Дереджеден126 бакъыб аны Юсуф корьди, –Деве сйуриб, тагъджиль бирле кечер имди.

606.Ол арабий зиндана якъын кельди,Юсуф(ынъ) анда икенлигин деве бильди,Юсуфы дуйыб, бузлап зары къылды:«Бен Кеньандан келйурмен», – дейур имди.

607.«Атанъ Якъуб(ы) Кеньанда кориб кельдим,Анынъ алы мушкулюн билиб кельдим,Асрет зары къылдыгъын кориб кельдим, –Ол махзуннинъ эр дем хузни артар имди.

608.Мудам сенинъ асретинъ тутар Якъуб,Алем ичре ич булумаз сенден махбуб,Сени анъуб, ере дюшер агълаб, огъуныб, –Бир нече ал би-худ олуб ятур имди.

609.Агъламакъдан ики кози корьмез олды,Зайыфлыкъдан сунеклери дурмаз олды,Ич къанча иши-кучи вармаз олды, –Эр дем ол «Юсуф!» дею агълар имди.

___________________________________126 дереджеден – пенджереден

103

610.Эр дем ол «Юсуф!» дею агъладыкъдан,Агъламагъа къасд-у химмет багъладыкъдан,Висал унъуб, фиракъ иле чугъладыкъдан, –Яш ерине козинден къан акъар имди!

611.Мудам магъмум олубен дюнь-кунь агълар,Анынъ зары къылдыгъыны алем Танълар,Рахим мевлям рахметине билен багълар, –Висал умар, хергиз умюд кесмез имди.

612.Ярлы тюе Юсуфа якъын кельди,Якъуб алын Юсуфа захир къылды,Юсуф уни къулагъына ишитильди, –Къапыда кирюв чёкди, дурмаз имди.

613.Юсуфа хабер малюм олды исе,Тюе бузлап, ахвал игълям къылды исе,Якъуб алы нителигин бильди исе, –Агълайубен юзин ере дюшер имди.

614.Улукъ саат арабий азыр кельди,Тюени ол къапыда чёкмиш корьди,Агъач алуб, урмагъа хамле къылды, –Арабийнинъ аягъын ер тутар имди.

615.Ол арабий не къылмасын билялмады,Ерден тартыб аягъын алалмады,Йурьмекке хергиз дерман булумады, –Айранлыкъдан нитерин бильмез имди.

616.Юсуф айтур: «Я, арабий, не дейурсенъ?Къандан кельдинъ, къанчару кидейурсенъ?Би-гунахы бу тюени не урарсынъ? –Къандан кельдинъ, хаберинъ не, айтгъыл имди.

617.Арабий Юсуфы корьди исе,Юсуфы алын игълям къылды исе,

САЙГЪЫЛЫ ОкЪУЙЫджЫЛАР!«Йылдыз»гъа абуне олунъыз!






104

Инает анъа эсер къылды исе, –«Аягъымы ер тутды!» – дейур имди.

618.Юсуф айтыр: «Я, арабий, къасдынъ недур?Аякъларынъ тутулмасы фигълендендур,Бу тюени урмагъа хатринъдендур, –Хатиринъден бу киненни чыкъар имди.

619.Ол арабий сучына тевбе къылды,Аякъларын ер къойды, неджат булды,Улукъ саат Юсуфа азыр кельди, –Элин опюп, селям-хызмет къылур имди.

619-1.Андан Юсуф арабдан хабер сорды,Ол араб Юсуфа джеваб вирди,Джумле алын бир-бирли айту вирди, –Араб айтур, Юсуф дынълар, агълар имди.

620.Араб айтыр: «Бен Кеньандан янъы кельдим,Юк кетурдим, бу шеэрде сату къылдым,Бирер мысрий къызыл алтын нафигъ булдым, – Юкюм сатдым, уш Кеньане дёндим имди.

(Девамы бар)

105

ХАЙЫРЛАЙМЫЗ!Къырымтатар языджылары бирлиги ве «Йылдыз» меджмуасы

юбиляр языджымыз Аблязиз Велиевни 75 йыллыгъынен джан-юректен хайырлай ве онъа сагълыкъ-селяметлик, узун омюр, иджадий мувафакъиетлер тилей.

Феðа ÑЕФЕРОВА,

КъМПУ къырымтатар ве тюрк эдебияты кафедрасынынъ доценти

девир набыÇыны ис Ýткен Шаир (ßçûäæû Àáëÿçèç Âåëèåâíèíú 75 éûëëûãúû ìóíàñåáåòèíåí)

«Судакъ! Айтчы, сенсиз Къырым – Къырыммы? Сенсиз кимге багъышларым кенди йырымны?» – дей шаир шиирлеринден би-ринде. Судакъ, Къоз, Къырым… Мында эмексевер, истидатлы ин-санлар догъалар. Олар, аякълары баскъан азиз ана-юрт топрагъыны коклерге котерип шерефлейлер, къорчалайлар. Шаир бутюн вакъыт юрегинде догъгъан Къоз коюне, Судакъкъа, азиз ана-юртуна севги ве садыкълыкъ сакълай. Акъшам-саба эсинде ве хаялында Къара денъизнен, оксюз талнен субетлеше, «Ватаннынъ чёль, къырларын-да учмагъа» арз эте, «озенлерден ель киби атлагъан алашаларгъа токъунманъыз» деп, риджа эте. Бир дефа аязлы къышта, этрафны бем-беяз къар саргъанда, «къар тюбюнде къалгъан севги гуллери-ни» корьди. «Янды-якъылды», «юреги ах чекип агълады». «Яланджы дюньяны», «бу къырыкъ омюрни анъламагъа», «аджджы кинлерни унутмагъа» истеди, «мерхаметни тек Танърыдан бекледи»...

Языджы, шаир, терджиман А.Велиев бутюн омюрини-аятыны эде-биятнен багълады. Эр вакъыт насыл месулиетли ишнен мешгъуль олмасын, не акъта лаф этсе-этсин, онынъ сонъу мытлакъа тиль, эдебият, медениетнен багълана.

Эäеáиé таêúвиì


106

Аблязиз Велиев 1939 сенеси октябрь 25-те Судакъ районынынъ Къоз коюнде дюньягъа кельди. Беш яшында халкънен берабер ана-юртундан сюргюн ола. Балалыкъ ве осьмюрлик деври Самаркъанд виляетининъ Каттакъургъан районында кечти. Эмек фаалиети Ташкенттеки трамвай-троллейбус трестинде адий чиленгирлик-тен башланды… Сонъра буюк арзу-умютлернен Ташкент девлет университетининъ журналистика факультетине окъумагъа кирди. А.Велиев 1960 сенелеринден башлап яратыджылыкънен мешгъуль ола. «Ленин байрагъы» газетасында фааль иштирак эте, дженк ве эмек къараманлары, нам казангъан медениет эрбаплары, белли спортчылар акъкъында очерклер, публицистик макъалелер яза. Эдип «Байракъкъа тамгъан козьяшлар» (1980), «Бахт йылдызы» (1984), «Ираде» (1987), «Олюмнен юзь-юзьге» (1995), «Мелек копюри» (1997), «Кетменъ, къушлар, ватандан» (2007) джыйнтыкъларнынъ ве бир сыра весикъалы повестьлернинъ муэллифидир. О, ватангъа кочькен сонъ иджады гурьленди ве «Янъы дюнья», «Голос Крыма» газеталарында эм де «Йылдыз» меджмуасында халкъымызнынъ бугуньки кунюне, Ватан огърунда курешине багъышлап язгъан публицистик макъалелери, шиирлери басыла. Языджы сонъки йылларда дженк мевзусында гъай-ретнен чалыша. О, бу мевзуда чыкъармагъа къарарлаштырылгъан беш томлыкънынъ дёрт томы энди дюнья юзю корьди. Булар «Фашизм махбюслери» (2004), «Къараманлар ольмейлер» (2005), «Дженк офицерлери» (2007) ве «Муаребе аскерлери» (2011) китаплары-дыр. Мезкюр китапларда къырымтатар халкъынынъ экинджи джиан дженкинде къараманане иштирак эткенлери, онынъ федакярлыгъы акъкъында ачыкъ-айдын икяе этиле. 2007 сенеси «Къырымтатар муаджир тюркюлери» адлы китабы донья юз ю корьди. Шаирнинъ 70 йыллыгъына чыкъарылгъан «Ватан тюркюси» серлевалы джыйынтыгъы-нынъ саифелеринде сонъки йылларда язылгъан шиирлер, фердлер, йырлар ве терджимелер ер алгъанлар. Аблязиз Велиевнинъ эсерле-ри гъает эмоциональ ве меракълы, шакъа ве къораталары зевкълы, чюнки шаир табиатынджа гъает самимий, алидженап ве шакъий инсан. Онынъ иле къонушкъан я да субетлешкенлернинъ юзьле-ринде бир къач саниеден сонъ тебессюм пейда ола. Эбет, Аблязиз агъа шимди кулюнчли бир шей айтыр да, эр кеснинъ гонъюлини алыр. Затен, Аблязиз агъанынъ бир чокъ эсерлери юрек араретинен, енгиль юморнен ашлангъан. О, эр анги кергин вазиетни шакъанен йымшата. Аблязиз Велиевни якъындан бильген сой-акърабалары, дост-эшлери, талебелери шаирнинъ табиатында буюк самимиет, эсерлеринде сыджакъ, инсаний дуйгъулар барлыгъыны корелер. Зан этсек, бу себептен де, онынъ эсерлери инсанперверлик, мер-хаметлик ве эйилик дуйгъуларынен ашлангъан. Сёз устасынынъ поэтик сатырларында бу эбедий ахлякъий мевзуларнынъ янъы-янъы джеэтлери буюк меаретнен айдынлатыла. Ашагъыдаки сатырлар бу сёзлерге делильдир: «Эйилик япыла – яхшылыкъ ичюн. Шай япсанъ санъа да къайтар о бир кунь. Яхшылыкъ япмакъны унутманъыз

107

ич, Чюнки о, инсангъа багъышлай севинч», – дей шаир. Шаирнинъ яратыджылыгъында баш мевзулар – ана-Ватан, шаир ве шиириет, алидженап инсаний мунасебетлер, бахт догъургъан аньанелер ве аджайип Къырым манзаралары: Ай-Петри ве Къарадагъ, Учан-сув ве Салгъыр, орман ве яйлялар. …«Къозлылар, башта бир, пек шенъ адамлар, экинджиден, пек джумерт адамлар, учюнджиден, му-сафирчен адамлар ве эмексевер адамлар, мен койдешлеримни севем. Къайда ойле кой бар ки, эки джамиси олсун? Къозда эки джами бар, эм оларнынъ бириси бутюн Къырымда энъ буюк, энъ дюльбер янъы джамилернинъ бирисидир», – дей о.

ХХ асырнынъ сонъки черигинде эдебиятшынаслыкъ меселеле-ринен огърашкъан белли назариетчи Г.Н. Поспелов лириканынъ хусусиетлерине эсасланаракъ, онынъ янъы классификациясыны теклиф этти: рефлектив-медитатив, медитатив-тасвирий ве тасви-рий. Аблязиз Велиевнинъ шиирлерине терендже назар ташласакъ, оларнынъ эр биринде ватанпервер, фельсефеджи, курешчен семетдешимизнинъ лирик къыяфети джанлана. Яни юкъарыда Г.Н.Поспелов къайд эткен хусусиетлер сёз устасынынъ шиириетинде эсас ерни ала. 2011 сенеси юрек араретинен язылгъан «Тюшюн-дже» шииринде Ватан ве инсан арасында мантыкъый ве узвий багъ акъкъында лакъырды юрютиле. Шаирнинъ юрегинде «ана юртнынъ топракъ, ташы, чайыры…». Шу топракъ, таш, «дагълардаки козю юмукъ чокъракълар» ичюн лирик къараман джаныны феда этмеге азыр. О «Исмаил бей атамыздан» васиет оларакъ къалгъан огютни хатырлай: «Аман, огълум, сатма сакъын элинъдеки топрагъы. Ананъ киби сени беслер, берекетли къучагъы». Шу эки сатырда айтылгъан фикир о къадар кениш ве терен ки, ондаки фикир асретлик чеккен муэллифнинъ бутюн аятыны, арзу-умютлерини ифаде эте. Табиат манзарасы къараманнынъ рухий алыны анъламагъа имкян бере. «Акъ топракъкъа кеткенлер», «бир авуч чекишкен халкъ», «мукъаддес топракъны саткъан хырсыз, видждансыз затлар» зайыф, алсыз Ватан манзарасы окъуйыджыны къараманнынъ ички дюньясында олаяткъан фаджианен якъынлаштырыла. Бу алда табиат тасвири къараман-нынъ такъдириндеки драматизмни даа да теренлештире. Шиирде лирик къараманнынъ миллий дуйгъусы, асретлиги «лянет эткен козю юмукъ чокъракълар» тасвири аркъалы бериле. Муэллиф озь шиирини ватандашларына олгъан мураджаатынен екюнлей: «Кель, севейик, айбетлейик, бу мукъаддес топракъны». Бу мураджаат шаирнинъ бутюн иджадында янъгъырай.

А.Велиевнинъ 2010-2014 сенелернинъ башында дердж олун-гъан «Атларымыз къайда бугунь?», «Тамчылар», «Сабыр», «Омюр» адлы шиирлери аят хусусында фельсефий-лирик тюшюнджелер иле ашлангъан. Бу миллий аят токъумасы узеринде язылгъан ман-зумелерде шаир халкъ векиллерининъ юксек рухий кейфиетини буюк меаретнен тасвирлей, душманларнынъ алчакъ арекетлерини нефретнен ача. Аллегория, символик чизгилер, тасвирий метафо-


108

ралар ойле кергин алем догъуралар ки, анда аджджы акъикъат ве арзу-истек бири-бирине къошулып, къараманий образларда аджайип суретте озь ифадесини тапа: «Йыллар келе, йыллар кете, Там бир планымыз ёкъ. Халкъны анда-мында тарткъан Бошбогъ-азлар пек де чокъ. Гаспралы, Челебилер, Вели Ибраим къайда? Иш япмадан форса сатып юргенлерден не файда?» – дей о. Корюне ки, шаир ичюн аятны анълавда ве яшайышны акс этювде юксек миллий ахлякъий ве интеллектуаль чизгилер хастыр. О, мен-фаатперестликни, айын-оюнджыларны кескин тенкъитке огърата. Оларгъа къаршы язгъан сатырларында буюк бир гъадап, нефрет ве джиренюв корюне. Шаир бойле менфий унсурларгъа къаршы курешке чагъыра, алчакълыкъ ве гъарезлик киби менфий хасиет-лер инсанны насыл этип догъру ёлдан аздыргъаныны косьтере. Эдип озь шиирлеринде табиат адиселерини поэтик суретте гъает ифадели косьтере. Онынъ «Балыкълава лиманында», «Къара де-нъиз», «Оксюз тал» шиирлериндеки джанландырувлар, ошатувлар ве гъает ифадели образлар, окъуйыджыларны къандырыджы харак-терлернен озюне джельп эте, эеджанландыра, терен тюшюнджеге далдыра. Мисаль оларакъ, шаир озюни «бойны эгик оксюз талгъа» («Оксюз тал»), «Къара денъизге» (Къара денъиз»): «Къара денъиз, Къа-ра денъиз, Экимиз санки эгиз», ошаткъаны , я да тамчыларны, шем чыракънынъ джанландырылувы: «Тамчылар, тамчылар, Мени эп къам-чылар. Къаранлыкъ геджеде Козьяш тёке шем чыракъ» (Тамчылар») ве иляхре. Шаир «Оксюз тал» шииринде ялы бою манзарасынынъ характери ве хусусиетлерини тасвирлей. Къара денъизнинъ мавы, ешиль, мор ренкли далгъалары, сельбилер, таллар нефис ренклер-нен тасвирленген. Табиат левхаларыны тасвир эткенде шаир джан-ландырув киби тасвирий вастаны къуллана. Шаир эсерини оксюз талнен субетлешюв шекилинде яза. Окъуйыджынынъ козю огюнде «кельгенге, кечкенге башыны эгген», «сабырсызлыкъ иле кимнидир беклеген оксюз тал» джанлана. Джанландырув шиирнинъ тилини зийнетлей, унутылмаз образ ве ифадели левхаларнынъ яратылмасы-на хызмет эте. Онынъ «япракълары фысылдашалар, бир-бирине гиз-ли сырларыны айталар», «сабырсызлыкъ иле беклейлер кимнидир». Эсерде «саллана, сёйлей, беклей, субетлешмей» киби фииллер кедерли манзара яраталар. Сёз устасы яраткъан нефасет окъуйы-джыны озюне чеке, тасавурландыра: «Нечюн бойнынъ эгик, сёйле, оксюз тал. Сёйле, сёйле, джаным, бельки анъларым. Чюнки менде де шай куньлер олгъанды, Дефаларджа олды бойле анларым», – дей шаир. Эвеля шуны къайд этмек керек ки, «Оксюз тал» адлы эсер шаирнинъ юкъарыда анъылгъан эсерлеринден, ильк оларакъ мевзусынынъ актуаллигинен, къурулышынен тамамиле фаркъ эте. Бу шииринде шаир шиириетимизнинъ шекиллеринден дегиль де, сакинлик ве сербестлик, аксине, тюшкюнлик ве аджынувны талап эткен усул ве шекилинден файдалангъан. «Зиялы адам башта бир башкъасыны динълемеге бильмеси керек, озюни пек мискин алып

109

бармакъ керек, ве олгъан субетлерде озюнинъ дюньябакъышы не дереджеде кениш олгъаныны, о бугуньки медениетнен, санатнен, сиясетнен таныш олгъаныны косьтере бильмек керек», – дей шаир. Аблязиз Велиевнинъ шиириети энъ назик дуйгъуларны беян эткен ли-рикагъа, энъ темиз самимий дуйгъу – севгини шерефлендириджи мысраларгъа зенгиндир. Онынъ севги акъкъындаки фикирлери да дикъкъаткъа ляйыкътыр. «Куль олдылар», «Риджа этем» адлы ши-ирде муэллиф лирик къараманнынъ рухий алыны, ис-дуйгъулары, тюшюнджелерини косьтере. Онынъджа «севги-омюр, севги-олюм, севги-азап, севги-наз». Умумен алгъанда, бойле янашув севгининъ эмиетини ве маиетини догъру анъламагъа ярдым эте. Севги дуйгъусы энъ инсаний дуйгъулардан бири. Онынъ дердинен яшамакъ, къу-ванмакъ ве гъурурланмакъ керек. Муэллиф озь фикирини чешит мисаллернен эсасламагъа арекет эте. А.Велиевнинъ достлукъ ве садакъат, инсанийлик ве алидженаплыкъ шиириетимиздеки этик-эстетик бакъышларынынъ девамы олды. «Мен алчакъ адамларны севмейим, экиюзьли адамларны севмейим, огюнъде бир тюрлю, артынъдан башкъа тюрлю лаф эткен адамларны севмейим. Мен ачыкъ-ачыкътан лаф эткен адамларны севем. Ойле адамларны урьмет этем, эм ондайын адамларнен къонушмагъа пек севем. Ойле адамларнен къонушсанъ, омрюнъ узая», – дей шаир. Муэл-лифнинъ фикриндже, эр бир кишиге сынамаздан, бильмейип дост олмакъ, сыр айтмакъ буюк акъылсызлыкътыр. Чин дост олгъан киши башынъа кульфет ве къайгъы тюшкен вакъытларда сен иле бера-бер къайгъырар, кедеринъни болюшип алыр. Сырынъны акъылсыз кишилерге айтмаз, айыбынъны артынъдан айтмаздан, юзюнъе ай-тыр. Къуванчта сен иле къуваныр. Яландан, сахте дост сырынъны эр кеске айтыр, къадир-итибарынъны гъайып этер. Бойле кишилернен дост олмакътан достсыз яшамакъ яхшыдыр. Шаир «Теэссюф» адлы шиирининъ соньки сатырларынен фикирини айтаракъ, достлукънынъ къыйметини косьтере: «Япкъан эмегинъ бармы десенъиз, «Бар» дерим, азмы, чокъ яздым мен. Шегиртлеринъ бармы, десенъиз, Эльбет де азмы, чокъ бар дерим. Севгинъ, севгилинъ бармы де-сенъиз, Айтырым: эльбет бар, эм насыл?! – я достынъ? – деерек суаль берсенъиз, Теэссюф, достларым ёкъ асыл».

Эдебиятчыларнынъ фикирлерине коре, «бедиийликнинъ энъ муим алямети – акъикъийликтир». Акъикъатен, шиир окъуйыджыны эеджан-ландыра, онынъ эстетик дюньясыны зенгинлештире. А.Велиев лирик шаир олмакънен, дюньягъа бакъышыны кинаели образлар вастасынен ифаде эте, ичтимаий омюрни терендже косьтермеге, окъуйыджыда буюк теэссурат къалдыра биледжек сёз ве ибарелерни араштырып тапа. Онынъ «Атларымыз къайда бугунь?» адлы шиирининъ мевзула-рындан бири къараманий кечмиш ве аджджы афсусланув мевзу-ларыдыр. Мезкюр эсерни муэллифнинъ монологы демек мумкюн. Шаир аятий тесадуфлерни, яшайышкъа кедер эткен менфий аллар ве унсурларгъа къаршы исьян котере. Муэллифнинъ буюк макъса-


110

ды эр кеске белли: «Мен минмесем, огълум минер, Бельки торнум къадрин билер…». Шаир тынмай-талмай, исрарлыкънен «араштыра къырны, чёльни, инсан кечалмайджакъ ёлны», яни иджат эте, чюнки онынъ сезгир юреги дуя «кечмиш къайтып келир, Кер атым да дёнер бир кунь», халкънынъ фикир ве дуйгъуларыны къозгъай.

Белли ки, «эдебий эсер анги усулнен ве анги жанрда язылса-язылсын, эп бир аятны акс этмеге борджлы. Бедиий эсер, атта аятта ёкъ адисени тасвир эткенде биле, эп бир, эсернинъ озеги аят эсап этиле». Акъикъатен, Аблязиз Велиев эсерлерининъ мундериджеси-нен якъындан танышкъанда, олардаки образларнынъ аятийлигини ачыкъ-айдын корьмек мумкюн. Джанлы халкъ тилинен язылгъан сатырлар окъуйыджыны тесирлендире, тюшюнджеге далдыра. Ва-тангъа севги, миннетдарлыкъ дуйгъулары эр бир инсанны ахлякъий мукеммелликке котере: «Аят – имтихандыр эпимиз ичюн, Амма чокълар буны тюшюнмей нечюн? Кельдилер, кеттилер, кельдик, кетермиз, Амма не айтырлар сонъ бизлер ичюн ?». Йырджы шаир адыны алгъан Аблязиз Велиевнинъ земане бестекярларымызнен чокътан-чокъ йырлар язгъаны белли. Онынъ йырлары саналарда, радио ве телевидениеде, чешит тедбирлерде белли йырджылары-мыз тарафындан иджра этилелер. Къалем устасы тиль ве эдебият, медениет, терджиме санаты акъкъында язгъан публицистик араш-тырувларында озь тюшюнджелерини беян этмеге тырыша. Меселя, эдебиятымызда терджиме жанрына багъышлангъан макъалесинде «терджименинъ бир алидженап хусусиети бар ки, о, инсанларны, халкъларны бири-бирине якъынлаштыра, бири-биринен таныш эте, достлаштыра», – дей о. Аблязиз Велиев У.Хайям, А.Крымский, А.Пушкин, Т.Шевченко, Л.Украинка, О.Голубева, А.Арипов ве даа бир сыра белли шаирлернинъ эсерлерини терджиме этти. Шаирнинъ фикриндже, «Абдулла Ариповнынъ шиирлери озюнинъ фельсе-фийлиги, терен миллийлиги иле башкъаларнынъкинден айырылып тура». Ашагъыдаки сатырлар бу сёзлерге делильдир: «Сейяре ай-лана, эп догъа кунеш, Ич де киббар олма, чокъ котерме баш. Аякъ тюбюндеки къаяны тепме, Санъа эйкель олур бельки де бу таш». Акъикъатен, сейяре айлана, шефкъатсыз вакъыт буюк сурьатнен кече, аят девам эте. Бугуньде-бугунь Аблязиз Велиевнинъ эдебияты-мызда туткъан айры ери бар. Эдип земане къырымтатар эдебиятыны янъы дюньябакъыш гъаелеринен зенгинлештирди, тилимизнинъ бай имкяниетлерини, бедиий ифаденинъ чокътан-чокъ нумюнелерини нумайыш этти. Ал-азырда сёз устасы озь зенаатына садыкъ къала. О, «Эдебий левхалар», «Мышыкънынъ элифбеси» адлы китаплар, терджимелер джыйынтыгъы узеринде чалыша, озь бильгисини, озь теджрибесини яш несильге ашлай. Биз, окъуйыджылар, Украина ве Къырымтатар языджылары бирликлерининъ азасы, шаир, терджи-ман, языджымыз Аблязиз Велиевни 75 яшы иле юректен хайырлай-мыз. Онъа къавий сагълыкъ, бахтлы узун омюр, миллий ве иджадий фаалиетлеринде мувафакъиетлер тилеймиз.

111

Миллиé таñилü îäæаêúлаðû

судакъ Миллий Мектеби

Судакъ шеэрининъ 3-нджи умумтасиль мектеби энди 12 йыл чалышмакъта.

Мектеп мудири Къырымда нам къазангъан тасиль эрбабы Саиджалилова Фериде Ибраимовнанынъ рехберлигинде 27 оджа чалыша, 217 талебе окъуй. Оларнынъ ара-сында эм теджрибели оджалар, эм яш оджалар бар. Оджалар озьлери къайд эт-кенлерине коре, мектепте тек окъув ичюн де-гиль, иджат ичюн де пек гузель муит яратыла. Мектеп оджалары «Йыл оджасы» ярышында иштирак этип, юксек севиелерге етишелер. Оларнынъ арасында украин тили ве эдебият оджасы Рындык Лилия Анатольевна, эмек оджасы Алиева Паки-зе Сервериевна, башлангъыч сыныфлар оджасы Сулейманова Ленура Межутуллаевна, къырымтатар тили ве эдебият оджасы Ибраимова Лиля Асановна бар. Олар мектепнинъ чокъ теджрибели оджаларыдыр, олар яш оджаларгъа ярдым этип, оларгъа нумюне косьтерелер.

Мектеп талебелери де оджалардан артта къалмай. Эльбет, мешур рус оджасы Владимир Сухомлинский къайд эткенине


112

коре, иджаткяр оджаларнынъ талебелери де иджат эте. Балалар олимпиадаларда, чешит ярышларда иштирак этип, биринджи ерлерни эльде этелер.

Аблаева Зубиде Сулеймановна, къырымта-тар тили ве эдебият оджасы:

Судакъ шеэрининъ 3-нджи умумтасиль мил-лий мектеби 12-нджи окъув йылыны башлады. Бу макъсадда бизлер кендимизни миллет оларакъ сакълап къалмакъ ичюн, ильк эвеля, ана тилимиз-ни яхшы огренмек, бильмек ве бири-биримизнен,

халкъымызнен ябанджы тильде лаф этмейип, озюмизнинъ догъмуш къырымтатар тилимизде лаф этмек борджлумыз! Ана тилимизни, бири-биримизни, миллетимизни урьмет этсек, севсек, сонъ биз-лерни башкъа халкълар да урьмет этер ве северлер.

Судакъ миллий мектебинде миллий рух даима ис этиле ве бу рух вира къувет алып, пекинир, иншалла.

Судакъ миллий мектеби йыл сайын эп къуветлене, севиеси осе. Мектеп ичинде миллий урф-адетлеримиз бизлерни ябанджы адет-лер тесиринден вира темизлегени йыл сайын зияде сезиле. Миллий-лик джеэттен оджалар осе, талебелер осе, мектеп осе, бунынънен берабер талебелернинъ бильгиге ынтылышы осе, мектепте йыл сайын бутюн фенлер боюнджа илерилев къайд этиле.

Инджифе Саиталиева, 11-нджи сыныф талебеси: Сыджакъ ве къуванчнен толу яз мевсими битип,

онынъ ерине бекленильген алтын парчасы – кузь келе. Эльбетте, эр йыл киби, кузьнинъ биринджи кунюнден, талебелер ичюн окъув йылы башлана, яни биринджи чанъ чалына.

Талебелернинъ бу байрамы башкъа байрам-лардан чокъ фаркълана. Лякин, мен беллесем, биринджи ве он биринджи сыныф талебелери-нинъ хатырасында бу кунь эбедий къалыр.

Бу йыл «Биринджи чанъ» байрамы биринджи кере Русие мемлекетинде кечирильди. Шу се-бептен де, бизим Судакъ шеэримизнинъ миллий 3-нджи мектебинде мусафирлер булундылар. Судакъ шеэрининъ башы Серов Владимир Николаевич, Къырым укюметинден Руслан Исмаилович Бальбек ве «Судакъ сеси» газетасынынъ муаррири Рустем Али тешриф буюрдылар.

Биринджи сыныф талебелерининъ сайысы йыл-йылдан арта. Мектеп къапысыны ачмакъ ве бильги басамакъларындан коте-рильмеге оларгъа бизим оджаларымыз эр кунь, эр дерсте ярдым косьтереджек.

Материалны азырлагъан Гульнара ИЛЬЯСОВА

Журнал "Йылдыз" №5 (220) 2014 сентябрь - октябрь

Documents