Μπουρντάρι → Δαφνόφυτο. Σύμφωνα με τον Οικονόμου το τοπωνύμιο πρέπει να θεωρηθεί και να αποδοθεί στο αλβανικό επαγγελματικό burdhëtar το οποίο σχηματίζεται από το αλβανικό burdh/ë “βαμβακερό χοντρό ύφασμα , υφαντό που κάνουν σακιά για τα φορτώματα ζώων» και την κατάληξη –tar με την οποία σχηματίζονται ουσιαστικά που δηλώνουν πρόσωπα που κάνουν κάτι.

Μελίσσι . Ονομασία νεότερου οικισμού που συγκροτήθηκε από αρβανιτόβλαχους ποιμένες οι οποίοι έχουν εκεί τις μόνιμες κατοικίες τους. Ενδεικτικό είναι ότι ο οικισμός δεν έχει εκκλησία. Το τοπωνύμιο, κατά τον Οικονόμου, προέρχεται από το ουσιαστικό μελίσσι. Η ονομασία οφείλεται σε προεξέχοντα βράχο στο κάτω μέρος του οποίου μαζεύονταν σμήνη μελισσών, απ΄ όπου μάζευαν μέλι όλες οι όμορες κοινότητες και ιδιαίτερα οι κάτοικοι του χωριού Λίθινο.

Κουτρουλάδες. → Σακελλαρικό. Σύμφωνα με τον Οικονόμου το όνομα είναι δυνατόν να αποδοθεί στο επώνυμο Κουτρούλας ή Κουτρούλης «φαλακρός» και την κατάληξη -αδες που σε τοπωνυμική χρήση δηλώνει τον τόπο που είναι εγκατεστημένα τα μέλη της οικογένειας. Μπορεί αν θεωρηθεί και σαν εδαφωνύμιο για να δηλώσει τον φαλακρό και άδεντρο τόπο. Κατά τον Μπέττη το όνομα προέρχεται από το όνομα πιλότου που έπεσε κοντά στο χωριό χτυπημένος από τους Ιταλούς κατά τον πόλεμο 1940.

Λίθινο. Προέρχεται από το επίθετο λίθινος κατά παράλειψη του ουσιαστικού γεφύρι, που προσδιόριζε.

Είναι η άγνωστη Ήπειρος, η περιοχή που δεν είναι ευρύτερα γνωστή, αν και δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από την υπόλοιπη. Το Λίθινο, με τα παραδοσιακά πέτρινα σπίτια του, η ιστορική Μονή των Πατέρων, ο ποταμός Θύαμις ή Καλαμάς, συνθέτουν ένα τοπίο ασύλληπτης ομορφιάς.....

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Η  ιστορία  του  χωριού  ξεκινάει  από  παλιά, ίσως  πριν  την  τουρκοκρατία, τις  πρώτες  πάντως  γραπτές  μαρτυρίες  τις  βρίσκουμε  σε  κείμενα  της  μονής Μονή Πατέρων (16ος αιώνας) . Η  ονομασία  Μονή  των  Πατέρων  προέρχεται  από  τους  ασκητές – πατέρες που  ζούσαν  σε  μικρά  σπήλαια,  ασκηταριά, στη  γύρω  περιοχή και  επειδή  είναι  αφιερωμένη  στην  Παναγία  ονομάζεται  και  Παναγία  των  Πατέρων.

Η μονή Πατέρων χτίστηκε το 1590 (επιγραφή στο Νότιο τοίχο). Το καθολικό και ο νάρθηκας είναι γεμάτα με τοιχογραφίες χρονολογίας 1631. Ήταν πλούσιο μοναστήρι, και είχε μετόχια στη Ρωσία και στη Ρουμανία. ενώ  έγραφες αναφορές  μαρτυρούν  την  πλούσια  οικονομική   και  πνευματική  δράση  της. Λέγεται  ότι  ο  σημερινός  καθεδρικός  ναός  του  Βουκουρεστίου  ήταν το   τεσσαρακοστό  μετόχι  της  μονής  με  την  ονομασία  <<Σαραντάριον>>.      Υπάρχουν  γραπτές  μαρτυρίες  ότι  τη  Μονή  τη  χρηματοδοτούσαν  τόσο ο  τσάρος   της  Ρωσίας  Αλέξιος  Μιχαήλοβιτς, όσο  και  ο  πατριάρχης  της Ρωσίας  Νίκων.

Σύμφωνα με μαρτυρίες η Μονή ιδρύθηκε αρχικά στην αριστερή όχθη του Καλαμά, στη θέση που σώζεται σήμερα το παρεκκλήσι του Αγ. Αθανασίου, στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην απέναντι όχθη κοντά στο Θεογέφυρο, στη θέση του ναού Αγ. Νικολάου.

Η σημερινή της μορφή είναι αποτέλεσμα ποικίλων επεμβάσεων. Περιβάλλεται από δύο περιβόλους με έντονο φρουριακό χαρακτήρα που σώζονται σήμερα σε ερειπώδη κατάσταση. Τα διώροφα, ερειπωμένα συγκροτήματα κελιών και οι βοηθητικοί χώροι κτίσθηκαν σε διάφορες εποχές. Τα κελιά της δυτικής πτέρυγας έγιναν το 1848, σύμφωνα με πλίνθινη επιγραφή. Παλιότερο θεωρείται το νότιο

συγκρότημα. Το κωδωνοστάσιο βρίσκεται ανατολικά του Καθολικού και κτίσθηκε το 1850

.

Η πρόσβαση στη Μονή γίνεται από τη δυτική πλευρά. Η είσοδος διαμορφώνεται με τοξωτό πλαίσιο. Το καθολικό κτίστηκε πιθανόν το 1590, σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή στο νότιο τοίχο του ναού. Στο αρχιτεκτονικό του σχέδιο συνδυάζονται με τον τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο τύπο (δηλ. είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με πλάγιους χορούς). Υπάρχει επίσης νάρθηκας (ενιαίος με τον κυρίως ναό) και μεταγενέστερος εξωνάρθηκας.

    Στο εσωτερικό οι τοιχογραφίες σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση. Το 1631 αγιογραφήθηκε ο τρούλος του καθολικού με δαπάνη των ιερομόναχων Καλλίστου και Σταύρου και πιθανόν την ίδια χρονιά ή λίγο αργότερα, ολοκληρώθηκε η αγιογράφηση του υπόλοιπου ναού. Το 1676 επισκευάσθηκε η καμάρα πιθανόν και η στέγη από τον “κυρ Λεοντάρη”, σύμφωνα με χάραγμα.

Μπαίνοντας  στο  κυρίως  Μοναστήρι, πάνω από  την  εντυπωσιακή  είσοδο  βλέπουμε  την <<καταχύστρα>>,  μια  οπή  στο  κέντρο  του  τόξου  απ’ όπου οι  μοναχοί  έριχναν  καυτό  λάδι  η  καυτό  νερό  στους  εισβολείς, και μετά την  είσοδο αριστερά  και  δεξιά  βρίσκονται τα  ερειπωμένα  κελιά.  Ο  ναός  έχει  αγιορείτικο τύπο  σε  συνδυασμό  με  σταυροειδή  εγγεγραμμένο. Οι  περισσότερες  εικόνες  και  το  ξυλόγλυπτο  τέμπλο  έχουν  συντηρηθεί και  φυλάσσονται   από  την  8η  Εφορία  Βυζαντινών  Αρχαιοτήτων, οι  σημαντικές  τοιχογραφίες  όμως  έχουν  αφεθεί  στη  φθορά  του  χρόνου.

Το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι επιχρυσωμένο και χρονολογείται στο 17ο αι. Τα αποστολικά ζωγραφίστηκαν το 1680 από το Ζιτσαίο ζωγράφο Δημήτριο επί ηγουμενίας Φιλοθέου. Οι περισσότερες δεσποτικές εικόνες είναι έργα του 1857. Παλαιότερες σημαντικές εικόνες της Μονής φυλάσσονται σήμερα στο παρεκκλήσι του Μητροπολιτικού μεγάρου. Σε μικρή απόσταση υπάρχει λόφος με σπηλιές που χρησιμοποιούνταν ως ασκηταριά.   Μετά το 1910 η μονή διαλύεται και σιγά- σιγά καταρρέουν τα κελιά.

Στην  περιοχή  γύρω  απ’  τη  Μονή  των  Πατέρων  υπήρχαν  πολλά  μικρά σπήλαια , όπου  σύμφωνα  με  τις  παραδόσεις  αναπτύχθηκε  ο  ασκητισμός. Μέχρι  σήμερα  έχει βρεθεί  και  μελετηθεί  μόνο  ένα , το  σπήλαιο  των Πατέρων  από  τη  σπηλαιολόγο  Α.  Πετροχείλου. Σύμφωνα  με  τις  εκτιμήσεις  της  επιστημονικής  ομάδας  πρόκειται  μάλλον για  παλιά  κοίτη  του  Καλαμά  που  περνούσε  μέσα  από  έναν  λαβύρινθο υπογείων  διακλαδώσεων. Για  να  μπούμε  στο  σπήλαιο  περνάμε  από  την  είσοδο  και  το  διάδρομο που  έχουν  ανοίξει  οι σπηλαιολόγοι  για  ευκολότερη  πρόσβαση  στο  Θάλαμο  με  τους  σταλακτίτες.

 Η  κεντρική  αίθουσα  έχει  μήκος  20  μέτρα  και  καλύπτει  έκταση 200τ.μ. και  είναι  πλούσια  σε  διακόσμηση  με  παλαιότατους  και  ογκώδεις σταλακτίτες  που  σχεδόν  αγγίζουν  το  δάπεδο. Η  σπηλαιολόγος  παρατηρεί στη  μελέτη  της  που  δημοσιεύτηκε  στο  δελτίο της  Ελληνικής Σπηλαιολογικής  Εταιρίας  πως  σε  αρκετή  έκταση βορειοδυτικά  του  σπηλαίου  εντοπίστηκαν  πολλές  μικρές  καταβόθρες. Η  A. Πετροχείλου  διατυπώνει  την  εκτίμηση  ότι  άλλοτε  η  περιοχή  αυτή καλύπτετο  από  τα  νερά  του  Καλαμά  ο  οποίος  αφού  διάνοιξε  βαθύτερη κοίτη,  σταμάτησε  να  τροφοδοτεί  τις  καταβόθρες, οι  οποίες  στη  συνέχεια διακοσμήθηκαν  από  σταλακτίτες  και  σταλαγμίτες.

Θεογέφυρο

Το Θεογέφυρο είναι ένα φυσικό γεφύρι στην περιοχή της Ζίτσας. Από τα σπάνια γεωλογικά φαινόμενα, έργο των ορμητικών νερών του Καλαμά. Έχει μήκος περίπου 45 μέτρα, πλάτος 3-4 μέτρα και βρίσκεται 20 περίπου μέτρα πιο ψηλά από τα νερά του ποταμού. Γεφύρι φτιαγμένο από τον Θεό. Έτσι το αποκαλούσαν ανέκαθεν οι κάτοικοι της περιοχής, αλλά κι οι ιστορικοί. Το σχήμα του τοξωτό, ίδιο μ’ αυτό που το ανθρώπινο χέρι έχει δώσει στα διάφορα πέτρινα γεφύρια ! Με την διαφορά ότι η φύση στην προκειμένη περίπτωση, περιορίσθηκε στο να δώσει ένα βασικό σχήμα στο γεφύρι. Το γεφύρι αυτό υπήρξε πηγή έμπνευσης για το Χρυσάνθη Ζιτσαία που το 1956 έγραψε και δημοσίευσε «Το θρύλο του Θεογέφυρου»

Ωστόσο για τον τρόπο δημιουργίας υπάρχει και η άποψη που διατυπώνει ο Παναγιώτης Αραβαντινός ο οποίος υπογραμμίζει:" ...όπερ εσχηματίσθη προ αμνημονεύτων ετών εκ διασείσεως ισχυράς καταπεσόντων μεγίστων σκοπέλων εκ του βουνού, του κατά την αριστεράν όχθην κείμενον..." Υποστηρίζει δηλαδή ο Αραβαντινός ότι μετά από μια ισχυρή σεισμική δόνηση στην περιοχή, κάποιος βράχος από το διπλανό βουνό, μάλλον της Μπακής, έφυγε από την θέση του και κατρακύλησε στο βάθος της μικρής χαράδρας. Σταμάτησε στο πιο στενό σημείο της και ένωσε της δύο όχθες του ποταμού, δημιουργώντας ένα φυσικό γεφύρι. Την άποψη αυτή ασπάζεται και ο Στέφανος Μπέτης στο βιβλίο του Ονοματολογία των χωριών Νομού Ιωαννίνων. Βέβαια δεν μπορεί να θεωρηθεί λογική, από την άποψη ότι υπάρχουν πολλές συμπτώσεις. Μία από αυτές και η πιο σημαντική είναι ότι ο βράχος πέφτει στο πιο στενό σημείο του ποταμού. Ακόμη, αν κανείς δει το γεφύρι από κάτω, τότε θα αντιληφθεί ότι υπάρχουν έντονα τα στοιχεία της διάβρωσης του βράχου από τα νερά, απόδειξη ότι ο βράχος ήταν εκεί όταν το νερό πέρασε, πρώτα από πάνω του και μετά κάτω απ΄ αυτόν. Σχετικά με το θέμα αυτό η Αμαλία Παπασταύρου δεν αποκλείει και την περίπτωση της ανθρώπινης παρέμβασης, κάτι που σημειώνει στο βιβλίο της για την Ζίτσα."...Η γέφυρα αυτή φαίνεται ότι άλλοτε ήτο καταρράκτης και εις πολύ απώτερους χρόνους ο ποταμός ήνοιξε δίοδον κάτωθεν του κολοσσιαίου βράχου εις μέγα βάθος. Η οπή ήτο μικράν και ηπείλει καταστροφάς. Φαίνεται δε ότι χείρες ανθρώπων ειργάσθησαν και μετέβαλον αυτήν εις πελώριαν πύλην, ορθογώνιον μάλιστα, δι΄ ης ο Θύαμις ελευθέρως διέρχεται..." Βέβαια η εκτίμηση της Αμαλίας Παπασταύρου δεν στηρίζεται σε κάποια μαρτυρία. Και πως άλλωστε θα μπορούσε να υπάρξει μαρτυρία, αφού το Θεογέφυρο είχε γίνει αρκετούς αιώνες πριν από την συγγραφή του βιβλίου. Πάντως, σαν συμπέρασμα είναι παρακινδυνευμένο, γιατί έστω και αν αρχικά η οπή ήταν μικρή, τι είδους καταστροφές θα μπορούσε να επιφέρει σε μια περιοχή όπου, δεν υπήρχαν καλλιεργίσιμες εκτάσεις, όπως άλλωστε και σήμερα. Οι «Κερασιές» είναι πιο κάτω και κανένας, υποτιθέμενος καταρράκτης, δεν ήταν δυνατόν να προκαλέσει καταστροφές. Αν, παρ΄ όλα αυτά, δεχθούμε ότι προκαλούσε καταστροφές, σκέφτεται κανείς πόσο δύσκολο θα ήταν για τους ανθρώπους της

εποχής, να νικήσουν την δύναμη του νερού και να μεγαλώσουν την τρύπα κάτω από τον βράχο; Η πιο λογική εξήγηση ίσως είναι ότι τα νερά του ποταμού, στην μακρόχρονη διαδρομή τους, κατατρώγουν το έδαφος διαμορφώνοντας μέσα στους αιώνες την κοίτη τους. Σε κάποια χρονική περίοδο βρίσκονται αντιμέτωπα με έναν τεράστιο βράχο. Για χρόνια πολλά κυλούσαν πάνω από αυτόν. Σιγά-σιγά όμως άρχισαν να τον κατατρώγουν και να δημιουργούν σ΄ αυτόν μια οπή, η οποία στο πέρασμα του χρόνου μεγαλώνει, καθώς η κοίτη του Καλαμά κατεβαίνει ακόμη πιο χαμηλά και δημιουργείται το Θεογέφυρο. Από τότε που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο δημιουργήθηκε το γεφύρι, αποτέλεσε τον βασικό συγκοινωνιακό κόμβο μεταξύ των χωριών που βρίσκονται στις δύο όχθες του Καλαμά. Μάλιστα ο Αραβαντινός στο βιβλίο του «Περιγραφή της Ηπείρου» μέρος Α σελ 21-22 υποστηρίζει ότι "...Δια της γεφύρας ταύτης ετελείτο η από Θεσπρωτία προς Ιωάννινα συγκοινωνία πριν ο Αλή Πασάς αναγείρει την του Ράικου γέφυραν..." Αυτό σημαίνει ότι μέχρι το 1800 περίπου, όπου υπολογίζεται ότι ο Αλής κατασκεύασε το γεφύρι στο Ράϊκο, το Θεογέφυρο ήταν ο βασικός συγκοινωνιακός κόμβος τουλάχιστον για τα χωριά της δεξιάς όχθης, με το μεγάλο οικονομικό και πολιτικό κέντρο που ήταν τα Γιάννινα.

Η διαδρομή του Θύαμη, μετά την πεδιάδα της Βελλάς, συνεχίζεται μέσα από απότομους βράχους και γκρεμούς. Ειδικότερα μετά το χωριό Καταρράκτης η μορφολογία του εδάφους είναι τέτοια που υποχρέωνε, χρόνια τώρα τα νερά του Καλαμά να κονταροχτυπιούνται με τους βράχους. Οι αρχαίοι αποκαλούσαν το ποτάμι Θύαμη, για να προσδώσουν σ΄ αυτόν τον χαρακτηρισμό του "θυμωμένου". Τα νερά του ποταμού, στην μακρόχρονη διαδρομή τους, κατατρώγουν το έδαφος διαμορφώνοντας μέσα στους αιώνες την κοίτη τους. Σε κάποια χρονική περίοδο βρίσκονται αντιμέτωπα με έναν τεράστιο βράχο. Για χρόνια πολλά κυλούσαν πάνω από αυτόν. Σιγά-σιγά όμως άρχισαν να τον κατατρώγουν και να δημιουργούν σ΄ αυτόν μια οπή, η οποία στο πέρασμα του χρόνου μεγαλώνει, καθώς η κοίτη του Καλαμά κατεβαίνει ακόμη πιο χαμηλά και δημιουργείται το Θεογέφυρο. Από τότε το γεφύρι, αποτέλεσε τον βασικό συγκοινωνιακό κόμβο μεταξύ των χωριών που βρίσκονται στις δύο όχθες του Καλαμά.

Αν τρέξουμε τον χρόνο για να φθάσουμε στο σήμερα θα παρατηρήσουμε ότι σε ένα σημείο του γεφυριού, στην πλευρά του τόξου που καταλήγει στην όχθη από την μεριά του Λίθινου, υπάρχει ένα τμήμα τοίχου που λειτουργεί ως υποστύλωμα Κανείς δεν θυμάται αν ποτέ κάποιος χωριανός ή οποιοσδήποτε άλλος, είχε προχωρήσει στην κατασκευή αυτού του υποστυλώματος, γεγονός που σημαίνει ότι θα πρέπει να έχει γίνει τουλάχιστον πριν το 1920. Η πιο πιθανή εξήγηση, αν και αυτή αποτελεί υποχρεωτικά μια εικασία, αφού δεν υπάρχουν μαρτυρίες είναι η εξής: Δίπλα στο Θεογέφυρο υπάρχει η Βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Νικολάου, η οποία μέχρι το 1668 ήταν μοναστήρι. Πιθανότατα λοιπόν οι μοναχοί, φοβούμενοι την σταθερότητα του βράχου που λειτουργούσε ως γέφυρα, να θέλησαν κάποια στιγμή να το υποστυλώσουν.

ΘΡΥΛΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Συνηθίζεται κάθε τι μεγάλο, αξιοθαύμαστο ή και δύσκολα ερμηνευόμενο, να αγκαλιάζεται από παραδόσεις και θρύλους. Έτσι και για το Θεογέφυρο. Μια παράδοση λοιπόν λέει για την κατασκευή του:...Μια γυναίκα λεχώνα από το Λίθινο μια μέρα πήγε στο Μοναστήρι για ν΄ ανάψει τα καντήλια του, αφήνοντας πίσω το παιδί της να κοιμάται. Το πέρασμα του ποταμού πρώτα γινόταν με μια λιάσα. Με μια πρόχειρη ξύλινη γέφυρα. Καθώς έφθασε στο μοναστήρι άρχισε να πέφτει δυνατή βροχή. Το ποτάμι θέριεψε. Τα νερά του ανέβηκαν πολύ και παρέσυραν την ξύλινη γέφυρα. Στο γύρισμά της η λεχώνα γυναίκα βλέπει την γέφυρα να λείπει και γεμάτη αγωνία για το πως θα περάσει απέναντι σκύβει, γονατίζει και προσεύχεται:"...Θεέ μου τι θα κάνω τώρα που είμαι λεχώνα και θα πρέπει να βυζάξω το παιδί μου. Θα ξυπνήσει και θα κλαίει..." είπε στην προσευχή της. Τότε με μιας τα νερά του ποταμού υποχώρησαν και στο σημείο που ήταν η ξύλινη γέφυρα, χάθηκαν. Είχαν χωνέψει κάτω από μια μεγάλη πέτρα για να βγουν και πάλι στην επιφάνεια λίγα μέτρα πιο κάτω. Η λεχώνα μόλις διαπίστωσε ότι μπορεί να περάσει απέναντι έτρεξε στο σπίτι της και τάϊσε το παιδί της, που στο

μεταξύ μόλις είχε ξυπνήσει. Αφού το ταΐσε τότε συνειδητοποίησε τι ακριβώς έγινε στο ποτάμι. Τρέχει χτυπάει την καμπάνα του χωριού φωνάζοντας "...Ελάτε χωριανοί έγινε θαύμα. Ελάτε χωριανοί έγινε θαύμα. Ο Θεός χάλασε την ξύλινη γέφυρα και έφτιαξε μια δική του..."Μαζεύτηκαν οι χωριανοί και πήγαν στο σημείο της διάβασης, όπου διαπίστωσαν πραγματικά το ποτάμι να περνάει κάτω από έναν βράχο ο οποίος σχημάτιζε ένα φυσικό γεφύρι. Έτσι λοιπόν η παράδοση λέει ότι σχηματίστηκε το γεφύρι. Για τον λόγο αυτό οι κάτοικοι του χωριού έβγαλαν το γεφύρι ΘΕΟΓΕΦΥΡΟ, ονομασία η οποία είναι γνωστή ως τα σήμερα.

Γυρίζουμε  πάλι  στον  επαρχιακό  δρόμο  προς  Ζίτσα  και  περίπου  στα  1500  μέτρα  ακολουθούμε  το  χωματόδρομο  παράλληλα  με  τον  Καλαμά. Σε  λίγο  φθάνουμε  σε μια  σιδερένια  γέφυρα  που  έχει  κατασκευαστεί  στα  μέσα  τις δεκαετίας  του  ’70 πάνω  από  τη  φυσική  γέφυρα, γιατί  υπήρξαν φόβοι  αν  θα άντεχε  τις  συνεχώς  αυξανόμενες  ανάγκες  διέλευσης  των  σύγχρονων  και βαρύτερων  οχημάτων.

Κατεβαίνουμε  με  προσοχή  τα  150  πέτρινα  σκαλοπάτια, καθώς  παρά  το ξύλινο  προστατευτικό  κιγκλίδωμα, η  κάθοδος  είναι  δύσκολη  και τα νερά  του ποταμού  βαθειά  και  επικίνδυνα.. Οι  εικόνες  που  βλέπουμε  δικαιώνουν  ή  και ξεπερνούν  τις περιγραφές  και  η  μνήμη  μας  ερευνά  τις  διάφορες  εκδοχές  αλλά  και  τους  θρύλους  που  ερμηνεύουν  την  δημιουργία  του.

Ο "Μύλος του Αχιλλέα" (που παλιά ήταν νερόμυλος) βρίσκεται δίπλα στις όχθες του Καλαμά. Σε αυτό το σημείο το ποτάμι είναι κάπως πιο ρηχό γιατί η κοίτη του φαρδαίνει λιγάκι. Η βλάστηση είναι και εδώ πυκνή και το τοπίο πολύ όμορφο. Η παλιά ρόδα του μύλου υπάρχει ακόμα και γυρίζει κανονικά.

Πρωτόπαππα Το όνομά του το χρωστάει στο επίθετο της πρώτης οικογένειας που το ίδρυσε. Είναι το χωριό του Πρωτόπαπα. Επίθετο πολύ γνωστό και διαδεδομένο στην ευρύτερη περιοχή. Σύμφωνα με τον Οικονόμου, προέρχεται είτε από τον εκκλησιαστικό τίτλο πρωτόπαπας είτε από το επώνυμο Πρωτόπαπας. Το χωριό εμφανίζεται μεταξύ αυτών που υποτάχθηκαν στους Τούρκους χωρίς αντίδραση, με αντιπαροχή την παροχή προνομίων. Πολύ σύντομα όμως χαρίστηκε σε κάποιον τούρκο αξιωματικό.Στην εποχή του Αλή πασά έγινε τσιφλίκι του ενώ μετά την πτώση του μεταβιβάστηκε στο δημόσιο. Στο τέλος του 19ου ωστόσο αγοράστηκε σταδιακά από τους κατοίκους του. Η ιδιαιτερότητα του χωριού βρισκόταν στην απίστευτη αλληλοϋποστήριξη που είχαν οι κάτοικοι. Αν κάποιος αδικούσε έναν Πρωτοπαπαδίτη τότε όλοι μαζί σαν ένας άνθρωπος θα αγωνιζόταν για την αποκατάσταση της αδικίας. Στα 1873 το χωριό αριθμούσε περίπου 700 οικογένειες και διέθετε αλληλοδιδακτικό σχολείο στο οποίο φοιτούσαν 40 παιδιά. Το σχολείο όμως κάηκε το 1889 και ανεγέρθηκε μετά από εράνους.

Η κεντρική εκκλησία είναι αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο και κτίστηκε στα 1808 με την οικονομική ενίσχυση και του Μουχτάρ πασά γιού του Αλή πασά. Στα 1906 οι κάτοικοι του χωριού αντιστέκονται γιατί Τούρκοι ιδιοκτήτες από το Πετσάλι επιχείρησαν να καλλιεργήσουν γεωργική έκταση την οποία ανέκαθεν καλλιεργούσαν οι προωτοπαπαδίτες. Τότε συλλαμβάνονται 16 πρόκριτοι και φυλακίζονται για να αποφυλακιστούν ύστερα από δίκη που έγινε και η οποία τους αθώωσε.

Στην είσοδο του χωριού στην τοποθεσία «Τρύπες» πιθανώς υπάρχει αρχή Σπηλαιολογικής εισόδου. Υπάρχει όρυγμα διαμέτρου επιφανείας δύο περίπου μέτρων. Από μαρτυρίες παλαιοτέρων κατοίκων του χωριού και από ηχητικές παρατηρήσεις από την πτώση λίθων, πιθανολογείται ότι υπάρχει η αρχή κάποιου σπηλαιολογικού ανοίγματος αγνώστου βάθους και εσωτερικής εκτάσεως. Οι κάτοικοι ζητούν να παρέμβη το ΙΓΜΕ και η Σπηλαιολογική Εταιρεία Ελλάδος για την περαιτέρω αξιοποίηση των πιθανών ευρημάτων.