Кіріспе

Зоогигиена — мал денсаулығын сақтауға бағытталған ғылым.Себебі оның атауы грек сөздерінен алынған: zoon — жануар жәнеhygieinos — сау деген мағынаны білдіреді. Зоогигиена малдарғақоршаған орта жағдайы және тіршілік шарттарының әсерін зерттеп,оларды дұрыс күтіп бағу, азықтандыру, ұстау және пайдалану(эксплуатация) әдістерін жасап шығарады, жағымсыз факторлардыжоюға және жағымды факторларды барынша қолдануға ұсынысжасайды.

Ауыл шаруашылығы жануарларының денсаулығы — бұлағзаның қоршаған ортамен тепе -теңдіктегі және қандай да болмасынпатологиялық өзгеріссіз, яғни ағзаның құрылымы және қызметі бірбіріне сай, реттеуші жүйелері ішкі ортаның тұрақтылығын (гомеостаз)сақтау қабілетіне ие болуымен сипатталатын ағзаның табиғифизиологиялық күй-жағдайы деп білеміз, міне сондықтанзоогигиенаны көбінесе практикалық физиология деп атайды.

Сыртқы немесе қоршаған орта — бұл жануарды қоршаған ауа,су, топырақ, азықтар мен ғимараттар. Қоршаған орта ағза үшінпластикалық (құрылыс), энергетикалық және ақпараттық материалыналу көзі болып табылады. Қоршаған орта мен ағзаның бірлігі олардыңарасында үздіксіз өтетін зат және энергия алмасу үрдісіменнақтыланады.

Сыртқы орта факторлары ағзаға тікелей және жанама: тынысалуға, қоректенуге, жылу реттелуіне әсерін тигізеді. Сондықтансыртқы орта факторлары тірі ағза үшін патогенді болып табылуымүмкін. Мысалға, ауаның төменгі температурасында және суық суішкенде суық тиюі мүмкін; ауру туғызатын ағзалармен зарараланғанауа, су және азық жануарларда жұқпалы және инвазиялық аурулардытуғызуға жағдай жасайды; ауа, су және азықтың химиялыққұрамының сәйкессіздігі зат алмасу бұзылуына, улануға душар етуімүмкін.

Зоогигиенаны мал ағзасы мен қоршаған ортаның өзарабайланыс заңдылықтарын зерттейтін ғылым ретінде профилактикалықветеринария деп те санауға болады. Себебі гигиеналық мәліметтердіңнегізінде жұқпалы, паразитарлық және жұқпайтын аурулардан жалпысауықтыру профилактикалық және көптеген ветеринариялық күресшараларын жасап шығарады. Зоогигиенаның талаптарын сақтау адаммен жануарларға ортақ жұқпалы аурулардың алдын алуға мүмкіндікбереді.

0

Зоогигиена биология, физиология, микробиология, зоотехния,ветеринария, механизация, ауыл шаруашылығы өндірісініңэкономикасы сияқты негізгі және қолданбалы ғылымдармен тығызбайланысты.

Қазіргі кезде ірі өндірістік кешен, ұсақ фермалар, жеке шаруақожалықтары жағдайларында зоогигиеналық, ветеринариялық-санитариялық ережелер мен малдарды азықтандыруға, ұстауға жәнеаурулардың алдын алуға көп көңіл бөлінуде. Бұл малдардыңденсаулығын сақтап қана қоймай, олардың өнімділігі менөсімталдығын арттырады.

Назарларыңызға ұсынылып отырған практикумда ауаға, суға,топыраққа, азыққа қойылатын ветеринариялық-санитариялықталаптар туралы мәліметтер мен олардың құрамындағы өзгерістердіанықтау әдістері келтірілген. Оқу құралында 12 сурет, 48 кесте бар.050208 — «Зоотехния» мамандығында оқитын студенттерге арналған.Бұл оқу құралын сонымен қатар, практикалық зоотехниктер,малдәрігерлері, жеке шаруа қожалары, жеке мал ұстаушылар,фермерлер де қолдана алады.

1

1 Зогигиена зертханасында студенттердің еңбек қауіпсіздігітехникасы бойынша нұсқаулық

1.1 Студент зертхана қондырғысына ұқыпты қарауға міндетті.1.2 Зертханада әрбір студентке тұрақты жұмыс орыны бекітіледі.

Оқытушының рұқсатынсыз бір орыннан екінші жұмыс орынынаауысуға, сондай ақ зертхана қондырғысын жылжытуға болмайды.

1.3 Зертханада студенттер халат киюі қажет.1.4 Студенттерге үстел мен аралықтарды жеке заттарымен үйіп

тастауға тиым салынады, жұмыс орынындағы реттілікті сақтау қажет.1.5 Жұмыс істеп тұрған электр құралдарын, қайнап жатқан

сұйықтықтарды, реактив құйылған ашық ыдысты қараусыз қалдырмауқажет, реактив қосылған сұйықтарды канализацияға құюға тиымсалынады, күкірт қышқылы ертіндісін даярлағанда күкірті қышқылынсуға құю керек, керісінше жасауға болмайды.

1.6 Реактивтерді аудиториядан шығаруға, оқытушыныңрұқсатынсыз оларды араластырып, тәжірибе жасауға болмайды.

1.7 Өткір иісті реактивтермен жұмысты тек сорғыш шкафта,күйдіргіш реактивтермен жұмысты ыдысқа еңкеймей, қыздырылатынматериалмен жұмысты қызуға төзімді заттарды қолданып, қызғансұйық төгіліп қалмау үшін олардың саңылауын өзінен және қатаржұмыс атқарып жатқан басқа студенттерден аулақ ұстап жүргізуқажет.

1.8 Шыны ыдысты, кескіш құралдарды, электр қондырғыларынқолданғанда жарақаттануды болдырмау үшін сақтану қажет.

1.9 Берілген тақырыпқа қатысты емес заттарды алмау, жұмысістегеннен кейін қолды жуу сияқты жеке бас гигиенасы мен жалпымәдениет ережелерін сақтау керек.

1.10 Жарақат алынса; күйік шалса; теріге, көзге, ауызғареактивтер тиген жағдайда пайда болған қауіп түріне байланыстыалғашқы медициналық көмек беру және басқа да әрекеттер жасау үшінбірден оқытушыға хабарлау қажет.

1.11 Сабақ аяқталғанда жұмыс орынын бастапқы ретке келтірукерек.

2

2 Жануарларға арналған қоралардағы микроклиматтыбақылау әдістері

Мал қораларының микроклиматы деп жануарларға арналғанбелгілі бір жеке орынның климатын айтады.

Микроклиматтың аса маңызды көрсеткіштері – температура,ылғалдылық, ауа қозғалысы жылдамдығы, атмосфералық қысым,жарық, шу, көмірқышқыл газының, аммиак пен күкіртсутегініңконцентрациясы, ауадағы шаң мен микроағзалар мөлшері болыптабылады.

Микроклимат жағдайын көзбен және құралдар арқылы жүргізуқажет. Құрал қолданып жүргізілетін әдіс микроклиматты жүйелізерттеуді үлкен дәлдікпен жүргізуге мүмкіндік береді.Микроклиматтың кейбір көрсеткіштерінің жағдайын бақылауды үнеміжәне қажетті талаптарды қатаң сақтап жүргізу керек.

2.1 Ауа температурасын анықтау

Жұмыстың мақсаты:1) жануарлар ағзасына температураның әсерін зерттеу;2) мал қораларында ауа температурасын өлшеу құралдарының

құрылысымен және жұмыс істеу ретімен танысу;3) мал қораларындағы ауа температурасын бақылау әдістерін

меңгеру.2.1.1 Ауа температурасын анықтауАуа температурасы Цельсий градусымен өлшенеді. 1 Цельсий

градусы (оС) судың қайнау (100 оС) және қату (0 оС) нүктелеріарасындағы температуралық шкаланың жүзден бір бөлігіне тең. Мәнібойынша Цельсий градусы Кельвин (К) градусына – температураныөлшеудің қазіргі бірлігіне тең. СИ жүйесі бойынша 0 оС – 273,15 К, ал100 оС – 373,15 К тең.

Фаренгейт бойынша шкала градусын Цельсий градусынаайналдыру үшін келесі формулаларды қолданады:

F = 9/5 · C + 32

С = 5/9 · (F - 32)

3

2.1.2 Мал қораларындағы ауа температурасын анықтауғаарналған құралдар

Қоралар мен сырттағы ауа температурасын анықтау үшінсынапты, спирттік және электрлі термометрлерді қолданады.

Сынапты термометрлер кең тараған, олардың дәлдігі өте жоғарыжәне –35 тен 375оС аралығындағы температураны өлшеуге болады.Спирттік термометрлердің дәлдігі төменірек, бірақ сынаптытермометрлермен анықтауға мүмкін болмайтын (сынап –37,4оСтемпературада қатып қалады) –70оС дейінгі төменгі температуралардыөлшеуге мүмкіндік береді.

Кез-келген уақыт аралығында барынша жоғары және ең төментемператураны тіркеу үшін арнайы минимальды, максимальды жәнеаралас максимальды-минимальды термометрлер болады.

Максимальды термометрлер (сынапты) бақылау кезеңіндеауаның максимальды температурасын көрсетеді.

Сынапты максимальды термометрлер резервуардың капиллярғаөтетін жерінде тарылады. Температура жоғарылауы кезінде сынапкеңейе отырып капиллярмен жылжиды. Ал егер температуратөмендесе сынап бағанасы капиллярда қалады, өйткені тарылғанжердегі кедергіні жеңе алмайды.

Сынапты резервуарға қайтару үшін термометрді қолданаралдында қатты сілкиді.

Минимальды термометр (спиртті) бақылау кезеңіндегіминимальды температураны көрсетеді. Бұл термометрдің резервуарынауамен шектесу ауданын үлкейту үшін шаңышқы түрінде істейді.Термометр капилляры саңылауында шыны штифтик – көрсеткішболады, оны температура өлшеуді бастар алдында спирттің жоғарғыдеңгейіне апарып қояды. Спирт, температура жоғарылауы кезіндекеңейіп, орнында қалатын көрсеткіш жанынан еркін өтеді.Температура төмендегенде спирт сығылады да, үстіңгі тартылысқабайланысты, көрсеткішті өзімен ілестіріп әкетеді. Сондықтанкөрсеткіштің жоғарғы ұшы әрқашан минимальды температураныбекітеді.

Аралас максимальды минимальды термометр малқораларындағы температура ауытқуларын өлшеу үшін қолданылады.Термометр екі жағы иілген түтік түрінде болады, оның оң жақ ұшышар тәрізді кеңейген, ал сол жағы цилиндр тәрізді болады.

Түтіктің ортаңғы (төменгі) бөлігі сынаппен, сол жақ тізесі –спиртпен, ал оң жақ тізесі спиртпен шар тәрізді кеңейген жерініңортасына дейін ғана толтырылған. Бұл кеңейген жерінің екіншіжартысында спирт буы болады. Екі тізесінде де сынапты

4

менискілерінің үстінде болаттан жасалған қылшықты көрсеткіштеріболады. Температураны өлшер алдында екі көрсеткішті де магниттіңкөмегімен сынап бағанасының менискілеріне олардың төменгіұштары сынапқа тиіп тұратындай етіп жақындатады.

Температура төмендегенде сол жақ тізедегі спирт кеңейеді,сынап бағанасына күш түсіре отырып, оны түтіктің оң жақ тізесіндежылжытады. Бірмезгілде температура көрсеткіші де жоғарыжылжиды. Температура төмендегенде және спирт пен сынаптыңтеріс жылжуы барысында көрсеткіш қылшықтары үйкелуінәтижесінде орынында қалады да максимальды температураныкөрсетеді. Мұнда сол жақ тізедегі сынап бағанасы көтеріліп,көрсеткішті итереді, сонда ол бақылау кезеңіне минимальдытемператураны көрсетеді.

Тегіс беттердегі (қабырға, еден және т.б.) температураны өлшеуүшін бетпен жанасу ауданын ұлғайтатын резервуарлары тегіс, спиральтәрізді иірілген термометрлерді қолданады. Ыңғайлы болу үшінтермометр шкаласы спираль жазығына 90о бұрышта орналасқан.Термометр көрсеткішіне қораның ауа температурасының әсерінболдырмау үшін оның спиралін мауыт немесе тығыннан жасалғандөңгелекпен қорғайды. Бұл термометрді қабырғадағы немесе едендегіөлшеу нүктесіне канифольді балауыздан жасалған жапсырмаменбекітеді.

Электротермометрлер қорадағы ауаның, қоршауконструкцияларының (қабырға, төбе, еден), төсеніш, т.с.стемпературасын өлшеу үшін қолданылады. Құралдардың жұмыс істеупринципі микротермисторлардың ауаның аздаған ауытқуларындакедергіні өзгертуіне негізделген. Олар әртүрлі типті болады: 1) ЭТП-М, ТЭМП-60, АМ-2М, ЭВМ-2 электротермометрлері қорадағы ауатемпературасын, беттер мен қоршаулар, т.б. температурасын өлшеугеарналған.; 2) ЭА-2М электротермоанемометрі температураны, ауақозғалысы жылдамдығы мен ауа ағындарының бағытын өлшейді.

Кез-келген уақыт аралығында (тәулік, апта) ауа температурасынтіркеу үшін термографтарды қолданады.

Термограф температуралық көрсеткіштен, биметаллды тақтадан,берілу механизмінен, қауырсынды тілден, сағаттық механизмдібарабан мен корпустан тұрады.

Термографтың жұмыс істеу принципі биметалл тақтаның ауатемпературасына байланысты қисығын өзгерту қасиетіне негізделген.Биметалл тақтаның бүгілуінің өзгеруі берілу механизмі арқылыарнайы сиямен қайықша тәрізді толтырылған қауырсынды тілшегеберіледі, ол өз кезегінде көтеріліп-түсіп, барабанның айналмалы

5

таспасына температуралық қисықты (термограмманы) сызады.Термограф таспасы көлденеңінен апталарға, күндер мен сағаттарға, алтігінен - 30о до +40оС аралығындағы температура көрсеткіштерінебөлінген.

Сурет 1 – М-16А типті термограф.1 – корпусы; 2 – корреляциялық бұранда; 3 – биметалл тақта

(температура көрсеткіші); 4 – қауырсынды тілше; 5 – сағаттықмеханизмді және диаграммалық таспалы барабан.

2.1.3 Температураны өлшеу ережелері:1) қорадағы ауа температурасын тәулігіне үш рет (таңертең,

кешке және түсте) дәл бір уақытта үш нүктеде (қораның ортасы мендиагональ бойынша екі бұрышында) ұзынша қабырғалардан 3м жәнешеттерден 0,8-1,0 м қашықтықта өлшейді. Тігінен жануарлардың жату,тұру және малшылардың бойының деңгейінде:

а) сиыр қораларында – еденнен 0,5 - 1,2м және төбеден 0,6м;б) шошқа және сиыр қораларында – еденнен 0,3 - 0,7м және

төбеден 0,6м; в) құс қораларында: еденде ұстағанда – еденнен 0,2 – 1,5 м және

төбеден 0,6; торда ұстағанда – өлшеу нүктелерін батарея арасындағыжолда төменгі, ортаңғы және жоғарғы қабат клеткалары аймағындатаңдайды.

2) термометр немесе термографты тікелей күн сәулесітүспейтіндей, жылыту қондырғылары мен құралдарынан жылу, тереземен желдету каналдарынан суық келмейтіндей етіп орналастыруқажет, термографты жануарлардан оқшау ұстайды.

3) әрбір нүктеде температураны өлшеу ұзақтығы термометрдіорнатқаннан бастап, 10-15 мин кем болмауы керек.

6

1-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу Қора________________________________

Зерттеу аймақтары Температура, оСеденнен 0,5 м биіктікте еденнен 1,2 м биіктіктетөбеден 0,6 м арақашықтықтаОрташа температура

2.2 Ауаның ылғалдылығын анықтау

Жұмыстың мақсаты: 1) ауа ылғалдылығының жануар ағзасына әсерін зерттеу және

негізгі гигрометриялық өлшемдерді анықтау. 2) мал қорасы ауасының ылғалдылығын анықтауға арналған

құралдардың жұмыс істеу принциптерімен және құрылысыментанысу.

3) ауа ылғалдылығын өлшеу әдістемесін меңгеру.2.2.1 Ауа ылғалдылығын өлшеуге арналған құралдарАуа ылғалдылығын анықтау үшін: гигрометрлер, психрометрлер

және гигрографтарды қолданады. Қылды және металл гигрометрлер;психрометрлері Август (статикалық) және Ассман (аспирациялық);гигрографтар тәуліктік және апталық болады.

Ауаның ылғалдылығы оның температурасы сияқты, қораныңдәл сондай нүктелерінде тәулігіне үш рет анықталады.

Ауаның ылғалдылығы үнемі өзгереді және әртүрлі өлшемдернемесе гигрометриялық көрсеткіштермен сипатталады.

Абсолюттік ылғалдылық (е) – берілген температурада бірм3ауадағы су буының мөлшері (г) немесе серпімділігі.

Максимальды ылғалдылық (Е) - берілген температурада бір м3

ауадағы су буының шекті серпімділігі немесе максимальды мөлшері(г).

Салыстырмалы ылғалдылық (R) – пайызбен берілген абсолюттікылғалдылықтың максимальды ылғалдылыққа қатынасы:

R = e / E · 100

Қанығу тапшылығы (Д) - берілген температурадағымаксимальды және абсолютты ылғалдылықтың арасындағыайырмашылық:

7

Д = Е – е

Шық нүктесі (Т) - ауадағы су булары қанығып, сұйық күйгеауысатын температура (суық беттерде ылғалдың шық түріндешоғырлануы).

Құралдар: Ауаның салыстырмалы ылғалдылығын анықтау үшінгигрометрді – жұмысы эфирде майсыздандырылған адам шашыныңсалыстырмалы ылғалдылық артқанда ұзарып, төмендегенде қысқаруқабілетіне негізделген құралдар. Салыстырмалы ылғалдылықтыөлшегенде гигрометрді тігінен орналастырып, есепті тілшеніңкөрсеткіштері бойынша (%) орнатқаннан 3-4 сағат кейін немесе үнеміқолданғанда 20-30 минуттан кейін жүргізеді.

Ауаның абсолюттік ылғалдылығын психрометрлерменанықтайды. Әртүрлі температураларда ауаны қанықтыратын субуының серпімділік кестесінің көмегімен, арнайы формула бойыншасалыстырмалы ылғалдылықты, қанығу тапшылығын және шықнүктесін анықтайды.

Августтың статикалық психрометрі бір штативке бекітілгенбір-бірінен 4-5 см қашықтықта орналасқан бірдей екі термометрдентұрады.

Термометрлердің бірінің резервуары (ылғалды) кішкентайматаның кесегімен оралған, орауыш соңы ширақ жіппен байланып,иілген шыны түтік - пробирканың кеңейген ұшына салынған. Түтіктітазартылған (дистильденген) сумен толтырады. Капиллярлылығынабайланысты, материал үнемі суланады да, термометр түйіршігінен сутұрақты буланып отырады. Бұл булану жылдамдығынапропорционалды жылу жоғалтуды туғызады. Ауа неғұрылым құрғақболса, булану соғұрылым қарқынды жүреді. Осыған орай, дымқылтермометрде құрғақ термометрмен салыстырғанда температуракөрсеткіші төмен болады. Екі термометрдің көрсеткіштерініңайырымашылығы есептеу негізіне алынады.

Өндірістік жағдайда ауаның салыстырмалы ылғалдылығынарнайы психрометрлік кестелер бойынша бағдарлап анықтауғаболады.

Ауаның абсолютті ылғалдылығын Август психрометрінің(статикалық) құрғақ және дымқыл термометрлерінің көрсеткіштерібойынша келесі формуламен есептейді:

А = Е – α · ( Т1 – Т2 ) · Вмұнда А – ауаның абсолютті ылғалдылығы, г/ м 3 ; Е – дымқыл

термометрдің көрсеткіші бойынша ауаның максимальды

8

ылғалдылығы; α – ауа қозғалысы жылдамдығына тәуелдіпсихрометрлік коэффициент; Т1 – құрғақ термометр бойыншатемпература, оС; Т2 – дымқыл термометр бойынша температура, оС; В– анықтау кезіндегі барометрлік қысым, мм. сын. бағ.

2-кесте – Психрометрлік коэффициенттерАуа

қозғалысының

жылдамдығы,м/с

Коэффициент Ескерту

0,13 0,0013Егер, ылғалдылықты анықтау қораныңқозғалыссыз ауасында жүргізілсе(жабық желдету жүйесінде, сырттанкүшті жел тұрмаса).

0,2 0,0011Егер анықтау кәдімгі шарттардаауаның әлсіз қозғалысында жүрсе(желдету жүйесі ашық).

0,4-0,5 0,0009Ылғалдылық егер қорада ауаныңқозғалысы аса байқаламаса (әлсізжелдің өті) немесе сыртқы ауада желболмаған жағдайда анықталады.

0,8 0,0008Егер қорада құрал маңында ауаныңжасанды қозғалысы пайда болса.Сыртқы ауаның ылғалдылығынанықтауда – әзер байқалатын желтұрса.

2,0 0,00074Егер ылғалдылықты анықтау сыртқыауада ауаның қоңыржай қозғалысында(әлсіз жел).

Ассманның аспирациялық психрометрі резервуарлары жылурадиациясынан қорғау үшін екі металл гильзамен, сондай ақжақтауларының жылу өткізгіштіктен сақтау үшін талшықтықабаттамамен қапталған бірдей екі термометрден тұрады. Гильзаларжоғарғы ұшында шағын аспирациялық желдеткіші бар ортақ түтіккеөтеді. Желдеткіш кілтпен оталатын серіппе арқылы қозғалысқакелтіріледі және қалпақшамен жабылады. Желдеткіш жұмыс істегендеауа гильза арқылы төменнен ортақ ауа өткізгішке тұрақты 4 м/сжылдамдықпен сорылады.

9

Дәлдігі 0,10 С болатын құрғақ және дымқыл термометрлердіңкөрсеткішін 10-15 минуттан кейін есепке алады. Психрометртермометрлерінің көрсеткішін жазда өлшеу басталысымен 4-5минуттан, ал қыста 15 минуттан кейін жазады.

Ассман психрометрі анықтаған абсолютті ылғалдылық келесіформула бойынша есептейді:

А = Е – 0,5 · ( Т1 – Т2 ) · В/755

мұнда 0,5 – тұрақты психрометрлік коэффициент; 755 – орташабарометрлік қысым (мм. сынап бағанасы).

Абсолютті ылғалдылықты анықтағаннан кейін салыстырмалыылғалдылықты анықтауды (R) ертеректе келтірілген формулабойынша жүргізіледі. Қосымша есептеулерсіз ауаның салыстырмалыылғалдылығы туралы тәуліктік және апталық деректерді тікелейгигрографтар көмегімен арнайы диаграммалық таспада алуға болады.Гигрографтың жұмыс істеу принципі арфалық жүйедемайсыздандырылған шаш шоғының ауа ылғалдылығының артуынемесе төмендеуіне байланысты ұзындығын өзгерту қасиетіненегізделген.

Шаш шоғы ұзындығының өзгеруі берілуі механизмі арқылыарнайы сиямен қайықша тәрізді толтырылған қауырсынды тілшегеберіледі, ол өз кезегінде көтеріліп-түсіп, барабанның айналмалытаспасына гигрограмманы сызады. Гигрограф таспасы көлденеңіненапталарға, күндер мен сағаттарға, ал тігінен 0 %- дан 100 %аралығындағы салыстырмалы ылғалдылық көрсеткіштеріне бөлінген.

Сурет 2 – Психрометрлер. А – Август (статикалық); б – Ассман (динамикалық)

10

3-кесте – Ылғалдылықты зерттеу нәтижелерін жазу

Қора______________________________Зе

ртте

у ай

мақ

тары Термометр

көрсеткіштеріЫлғалдылық Шық

нүктесі0С

абсо

лютт

іг/

м3

мак

сим

альд

і,г/

м3

салы

сты

рмал

ы,

%

қаны

ғута

пшы

лығы

, г/м

3

құрғ

ақ

дым

қыл

еденнен 0,5 м биіктікте еденнен 1,2 м биіктіктетөбеден 0,6 м арақашықтықтаОрташа ылғалдылық

Сурет 3 – МВ-18 гигрометрі1 – жүру бұрандасын ауыстыруға арналған гайка; 2 – жүру

бұрандасы; 3 – майсыздандырылған шаш; 4 – жиек; 5 – шкала; 6 – тілі

11

Сурет 4 – М-21А типті гигрограф1 – корпус; 2 – майсыздандырылған шаш шоғы (ылғалдылық

көрсеткіші); 3 – түзету бұрандасы; 4 – қауырсыны бар тіл; 5 – сағаттық механизмді және диаграммалы таспалы барабан.

2.3 Ауаның атмосфералық қысымын анықтау Жұмыстың мақсаты:1) атмосфералық қысымның жануар ағзасына әсерін зерттеу.2) мал қорасы ауасының атмосфералық қысымын өлшеуге

арналған құралдардың жұмыс істеу принциптерімен жәнеқұрылысымен танысу.

3) мал қорасы ауасының атмосфералық қысымын бақылауәдістемесін меңгеру.

Жер шарын қоршап тұрған ауаның белгілі бір салмағы бар: теңіздеңгейіндегі 1л ауа 1,294 г болады. Ауаға берілетін қысыматмосфералық қысым деп аталады. Жер үстіндегі ауа теңіздеңгейіндегі оның бетінің әрбір сантиметріне салмағы 1 кг (1029,8 г)асатын жүк түсіретін шамада қысым түсіреді.

Атмосфералық қысым бұл қысымды теңгеретін сынап бағанасыбиіктігімен өлшенеді. Қалыпты қысым деп 760 мм сынап бағанасынемесе бар бірлігі есептеу қабылданған. Бір бар 750,06 мм сынапбағанасы қысымға сай болады. Бар 1000 миммбарға бөлінеді (мбар).Осыдан 1 мбар 0,75 мм сынап бағанасына, 1 мм сынап бағанасықысым 1,33 мбарға тең. Соңғы кезде қысым паскаль бірлігімен (Па)өлшенеді. Паскаль – бір ньютон (бір ньютон – бұл, 1 кг салмақтыденеге 1м/с2 жылдамдық беруші күш), күшпен туғызылатын және 1 м2

12

аудан бетіне біркелкі таралған қысым. Бір гектопаскаль 100 паскальғанемесе 133,322 мм сынап бағанасына тең, ал қалыпты қысым 760 ммсынап бағанасы 1013 гектопаскальға сәйкес.

Құралдар: Атмосфералық қысымды сынапты сифондыбарометрлермен және металл барометрлер-анероидтармен өлшейді.

Сынапты сифонды барометр – өте дәл құрал, бірақ абайлапұстауды және орын ауыстыруды қажет етеді. Сондықтан онызертханалық зерттеулерде және анероид барометрлерді тексерубарысында қолданады.

Барометр-анероид (БАММ) портативті құрал болып табыладыжәне гигиеналық зерттеу кеңінен қолданылады. Бұл құралдыңмаңызды бөлігі іші қуыс жұқа қабырғалы гофралы түпті жәнеқақпақты металл қорап немесе таға тәрізді иілген жұқа қабырғалытегіс түтік болып табылады.

Қорап немесе түтіктің ішінде сиретілген ауа (50-60 мм сынапбағанасы) болады. Атмсофералық қысымның ауытқуы нәтижесіндеқорап қабырғалары қысылып немесе томпаяды, ал түтік ұштарыбүгіліп, жазылады. Бұл өзгерістер тетіктер жүйесі арқылымиллиметрлік немесе жарты-миллиметрлік бөліктерге бөлінгенциферблат бойынша жылжып тұрған тілшеге беріледі. Барометр-анероидтың көрсеткіштері берілу тетіктеріндегі үйкелуді болдырмауүшін сәл ғана саусақпен шынысынан ұрғаннан кейін жазады.

Барометр-анероидты жабық қапта көлденеңінен сақтайды.

Сурет 5 – Барометр-анероид

Барографты атмосфералық қысым өзгерістерін ұзақ бақылаужәне жазып алу үшін қолданады. Барографтың негізгі бөлігісиретілген ауа толған ауа қысымының өзгеруін қабылдайтын жұқақабырғалы металл қорапша болып табылады. Қорап көлемінің өзгеруітетіктер жүйесі арқылы термографтағы сияқты барабанның

13

бөліктенген таспасына тәулік немесе аптаға атмосфералық қысымныңауытқуы қисығын сызатын жазғыш тілшеге беріледі.

Сурет 6 – Барограф

Бірмезгілде температураны, салыстырмалы ылғалдылық пенатмосфералық қысымды өлшеу үшін әмбебеп баротермогигрометрдіқолданады.

Құралдармен жұмыс істеу ережесі. Атмосфералық қысымдыанықтағанда сифонды барометрді тек қана метеостанцияларда басқабарометрлердің жұмыс істеу дәлдігін тексеру үшін қолданады.

Барометор-анероид қорада белгілі бір орынға орнатылады.Жұмыс істеу бөлігі ауытқулары құрал тілшесіне берілетін ауасызметалл қорап болып табылады. Атмосфералық қысым тәулік бойынаөзгеріп отырады, сондықтан құрал көрсеткішін жазып алуды бірнешерет жүргізеді.

Барограф барометр-анероид принципімен жұмыс істейді, бірақатмосфералық қысымның өзгерістерінің көрсеткіштері барабантаспасына жазылады. Құралды жұмыс күйіне орнатар алдында,барографты бұранда арқылы оталдырады, барабанға таспаны бекітеді,тілшені атмосфералық қысым деңгейіне апарады (барометр-анероидкөрсеткіші бойынша). Құралды орнатар кезінде тілшені құрғамайтынглицерин сиямен толтырады. Апта немесе тәулік өткенде құралтаспасының көрсеткішін жазып алады.

14

2.4 Атмосфера мен мал қорасындағы ауа қозғалысыныңжылдамдығын анықтау

Жұмыстың мақсаты: 1) ауаның қозғалыс жылдамдығының жануар ағзасына әсерін

зерттеу2) ауаның қозғалыс жылдамдығын өлшеуге арналған

құралдардың жұмыс істеу принциптерімен және құрылысыментанысу.

3) мал қораларындағы ауаның қозғалыс жылдамдығын бақылауәдістемесін меңгеру.

Мал қораларындағы ауаның қозғалыс жылдамдығын тігінентемпература мен ауа ылғалдылығын өлшеу аймақтарында анықтайды.Ауаның қозғалыс жылдамдығы секундтағы метрмен (м/с) белгіленедіжәне АСО-3 типті табақшалы және қанатты динамикалық жәнестатикалық анемометрлермен, сондай ақ цилиндрлі және шартәріздірезервуарлы кататермометрлермен өлшенеді.

Анемометрлер динамикалық және статикалық болады. Біріншіауаның қозғалыс жылдамдығын айналым саны бойынша, ал екінші –тақта немесе шардың ауытқуы бойынша анықтайды.

Ауаның қозғалыс жылдамдығын өлшер алдында құрал тілініңкөрсеткішін жазып алады да, тілшесі тежелген құралды зерттеуорынына орналастырып, анемометрді 1-2 минут құрғақ жүріскесалады, содан кейін есептеуішті қосып, уақытты белгілейді. 100секунд өте салысымен есептегішті өшіріп, тілше көрсеткішін жазыпалады. Айырманы 100 ге бөледі де ауа қозғалысы жылдамдығынтабады (м/с).

Анемометрлермен ауаның үлкен қозғалыс жылдамдығынөлшейді, ал 0,5 м/с төмен жылдамдықтарды кататермометрменөлшейді. Кататермометрмен сондай ақ 1см2. милликалорияменбелгіленетін ауаның салқындатқыш күшін анықтайды.

Кататермометр – градуировкасы 35 тен 380 болатын ерекшеқұрылысты спирттік термометрден тұратын құрал. Әрбіркататермометрдің 38 ден 350 салқындағанда құрал резервуарының1см2 бетінен жоғалатын жылу мөлшерін (милликалорияда) көрсететінжеке факторы (F) болады.

2.4.1 Қорадағы ауа қозғалысы жылдамдығын зерттеу реті: 1) кататермометр резервуарын 65 – 670 қыздырылған суға салады

да, кеңейген спирт жоғарғы цилиндрлік кеңейген жерінің үштен біріннемесе жартысын толтырғанша тосады. Осыдан кейін құралды судан

15

алып, резервуарды орамалмен құрғақтап сүртіп, зерттеу нүктесінеқозғалмайтындай етіп орналастырады.

2) құралдың 38 ден 350 салқындау уақытын секундпенанықтайды.

3) бақыланатын нүктедегі ауа температурасын тіркейді. 4) зерттеу нүктесінің 1 см2 -де секундына құралдың жылу

жоғалтуын көрсететін “Н” катаиндексін:

H = F / сек (а)

және “Q” - кататермометрдің орташа температурасы мен зерттеунүктесіндегі ауа температурасы арасындағы айырмашылықтыанықтайды:

Q = (( 38 + 35) / 2 ) – T = 36,5 – T

Сурет 7 – Анемометрлер:А – МС-13 типті

табақшалы; Б – қанатты қоланемометрі.

Сурет 8 – Кататермометрлер: А – цилиндрлі; Б – шартәрізді

16

5) кататермометр көрсеткіштері бойынша ауаның қозғалысжылдамдығын формула бойынша:

V = ((H/Q – 0,20) / 0,40)2

1 м/с төмен ауаның қозғалыс жылдамдығында;

V = ((H/Q – 0,20) / 0,47)2

1 м/с көп ауаның қозғалыс жылдамдығында есептейді.

мұнда: V - ауаның қозғалыс жылдамдығы, м/с; H - катаиндекс;Q - кататермометрдің орташа температурасы (36,5о) мен зерттеунүктесіндегі ауа температурасы (То) арасындағы айырмашылық; 0,20;0,40; 0,47 – эмпирикалық коэффициенттер.

4-кесте – Шар тәрізді кататермометр бойынша ауаның қозғалысжылдамдығын есептеу

H/Q

Жы

лдам

дық,

м/с

H/Q

Жы

лдам

дық,

м/с

H/Q

Жы

лдам

дық,

м/с

H/Q

Жы

лдам

дық,

м/с

H/Q

Жы

лдам

дық,

м/с

0,29 0,0 0,49 0,40 0,67 1,27 0,88 2,22 1,08 3,450,30 0,011 0,50 0,44 0,68 1,31 0,89 2,29 1,09 3,510,31 0,023 0,51 0,48 0,69 1,36 0,90 2,34 1,10 3,580,32 0,035 0,52 0,52 1,70 1,40 0,91 2,39 1,11 3,650,33 0,05 0,53 0,56 0,71 1,45 0,92 2,45

1,123,72

0,34 0,07 0,54 0,60 0,72 1,49 0,93 2,51 1,13 3,700,35 0,076 0,545 0,65 0,73 1,54 0,94 2,56 1,14 3,870,36 0,09 0,55 0,69 0,74 1,58 0,95 2,62 1,15 3,950,37 0,11 0,56 0,74 0,75 1,62 0,96 2,68 1,16 4,030,38 0,13 0,565 0,78 0,76 1,67 0,97 2,74 1,17 4,110,39 0,15 0,57 0,82 0,77 1,72 0,98 2,80 1,18 4,190,40 0,17 0,57 0,85 0,78 1,76 0,99 2,86 1,19 4,270,41 0,19 0,58 0,90 0,79 1,81 1,00 2,93 1,20 4,350,42 0,21 0,59 0,96 0,80 1,86 1,01 2,99 1,21 4,440,43 0,23 0,60 1,00 0,81 1,91 1,02 3,06 1,22 4,530,44 0,25 0,61 1,04 0,82 1,95 1,03 3,12 1,23 4,620,45 0,28 0,62 1,09 0,83 2,00 1,04 3,19 1,24 4,710,46 0,31 0,64 1,14 0,84 2,05 1,05 3,25 1,25 4,800,47 0,34 0,65 1,18 0,86 2,11 1,06 3,32 1,26 4,90

17

0,48 0,37 0,66 1,22 0,87 2,17 1,0,7 3,38 1,27 5,005-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Зерттеу аймағы Көрсеткіштер Ауаныңқозғалыс

жылдамдығы,м/с

То а F H Q

0,5 м биіктікте1,2 м биіктіктеТөбеден 0,6 мОрташа

2.5 Мал қораларындағы табиғи және жасандыжарықтандыруды анықтау. Инфрақызыл және ультракүлгінсәулелендірудің жасанды көздері

Жұмыстың мақсаты:1) жануарлар ағзасына жарықтың әсерін зерттеу.2) жарықты анықтау және есептеудің қолда бар әдістерімен

танысу.3) осы мақсатқа қолданылатын құралдардың жұмыс істеу

принципін және құрылысын меңгеру.Күн радиациясының барлық сәулелерінің (көзге көрінетін,

инфрақызыл және ультракүлгін) биологиялық әсері бар және белгілібір шекте жануар ағзасының физиологиялық функцияларына біршамажағымды әсер етеді. Сондықтан, мал және құс қораларыныңнормаланған жарықтануы жануарлардың денсаулығын, жоғарыөнімділігін және көбеюге қабілеттілігін сақтаудағы маңызды факторболып табылады.

Күн радиациясы – климаттың маңызды факторы және ауа – райыөзгеруінің негізгі себебі, өйткені атмосферада жүретін әртүрліқұбылыстар күннен алынатын жылу энергиясымен байланыстыболады. Сәулелі энергия квант немесе фотон деп аталатын жекебөлшектер түрінде шығарылады. Жарық толқындарының ұзындығынмикрометр (мкм), нанометр (нм) және ангстреммен (Ао) өлшейді.

Мал қораларындағы табиғи және жасанды жарықтандыруды екі:геометриялық және жарықтық – техникалық әдіспен анықталады.

Табиғи жарықтандыруды анықтаудың геометриялық әдісі(жарық коэффициенті - СК) терезелердің шыныланған бетінің қораеденінің ауданына қатынасымен табылады.

18

Жарықтандыруды нормалау және бақылаудың бұл әдісіқарапайым, бірақ дәл емес, себебі бірдей жарық коэфициентінің өзіндеде қораның әртүрлі бөліктерінде жарықтандырудың бірдей дәрежесіқамтамасыз етілмейді, сондай ақ көптеген маңызды сәттер есепкеалынбайды: жергілікті жердің жарықтық климаты, төбеденшағылысқан жарық, терезелердің жарық түсетін жаққа бағдарлануы,қарама қарсы қоралар мен жарықтың көлеңкелейтін әсері, ғимараттыңконструктивтік ерекшеліктері.

Табиғи жарықтандырудың сапасының қосымша көрсеткішіжарық ағынының түсу бұрышы мен саңылау бұрышы болыптабылады.

Түсу бұрышы (α) өлшеу нүктесінен шығатын екі сызықпентүзіледі. Бір сызық терезе жақтауының шыныланған бөлігінің жоғарғышетіне барады, екіншісі көлденең сызық. Түсу бұрышының ең азрұқсат етілетін өлшемі 27о.

Түсу бұрышын анықтау үшін бақылау нүктесінен терезегедейінгі аралық пен осы сызықтың қиылысу нүктесінен терезежақтауының шыныланған бөлігінің жоғарғы шетіне дейінгі аралығынөлшейді (яғни екі катет). Түсу бұрышын катеттері белгілі тікбұрыштыүшбұрыштың құрылым транспортирімен және табиғитригонометриялық көлемдер кестесімен есептеуге болады (кесте 6).

Қарама қарсы орналасқан катеттің жанама катетке қатынасыбойынша түсу бұрышы тангенсін табады. Содан кейін кесте бойыншабұрыштың мәнін табады.

6-кесте – Табиғи тригонометриялық көлемдер tg α α tg α α tg α α

0 0 0,30 17 1,00 450,01 1 0,36 20 1,15 490,03 2 0,44 24 1,39 530,05 3 0,50 27 1,60 580,08 5 0,58 30 2,05 640,12 7 0,65 33 2,47 680,18 10 0,70 35 3,07

720,25 14 0,80 39 4,01 76

5,67 80

Мысалы: Жұмыс орынынан терезеге дейінгі қашықтық 3,2 м.Бұл сызықтың тереземен қиылысу нүктесінен шыныланған бөлігінің

19

жоғарғы шетіне дейінгі аралық – 1,6 м. Бұрыш тангенсы 1,6 / 3,2 = 0,5,бұл 27о түсу бұрышы мәніне сәйкес.

Саңылау бұрышы (β) өлшеу нүктесінен терезенің шыныланғанбөлімінің жоғарғы жағына шығатын сызықпен және ғимаратсыртында орналасқан көлеңкелейтін заттың жоғарғы нүктесінебаратын сызықпен түзіледі. Саңылау бұрышы мөлшері 5о кем емесболуы тиісті.

Саңылау бұрышын анықтау үшін өлшеу нүктесінен көлденеңібойынша терезеге дейін және көлеңкелейтін заттың (cd) жоғарғынүктесіне бағытталған жоғарғы сызықпен қиылысу нүктесіне дейінгітерезе биіктігін табады. Содан соң dac бұрышы мөлшерін анықтайды.Саңылау бұрышы bac және dac бұрыштарының айырымдарына тең.

Мысалы: Жұмыс орынынан терезеге дейін аралық 2 м,көлеңкелейтін заттың жоғарғы нүктесіне бағытталған жоғарғысызықпен қиылысу нүктесіне дейінгі терезе биіктігі, 1,4 м. Түсубұрышы 39о тең. dac бұрышының тангенсі 1,4/2,0 = 0,7 болады, ол35обұрышты құрайды. Саңылау бұрышының мәні (bad) 39о – 35о = 4о

болады.Жарықтық–техникалық әдіс – жарық күшін, қораның

жарықтануы мен сыртқы жарықтың қарқындылығын фотометрнемесе люксметр құралдарының көмегімен өлшеуге қажет.

Табиғи жарықтану коэффициенті деп қора ішіндегі көлденеңжарықтанудың (Ев), бірмезгілдегі ашық аспан астындағыжарықтануға (Ен) көлденең аудандағы қатынасын айтады.

КЕО = Ев/Ен · 100%

мұнда: Ев – қора ішіндегі жарықтану, лк; Ен – қора сыртындағыжарықтану, лк.

Жарық күші 1 люмен жарық ағынымен 1 м2 беттіңжарықтануын сипаттайтын люкспен (лк) анықтайды. Люмен жарықағыны 5305 ондаған миллиард шаршы метр ауданды платинаның қатутемпературасындағы қара дене шығаратын абсолютті толықсәулеленумен сипатталады.

Объективті люксметр Ю-117 өзара иілгіш сымменбайланысқан, люкспен градуирленген шкаласы әртүрлі тығыздықтағыжарық сүзгілері немесе кедергі шунттарынан, жарыққа сезімтал селенфотоэлементінен, тілшелі гальванометрден тұрады. Гальванометрдің50 бөлікке бөлінген жарықты өлшеудің үш диапазонымен берілгенайналы шкаласы бар (лк): 0-25, 0-100,0-500. Жарықтанудың күшті

20

қарқындылығында (500 лк жоғары) фотоэлемент корпусына күңгіртжарықжұтқыштарды кигізеді, олар шектерді 100 есеге, яғни 50000 лкдейін арттырады. Жарықжұтқышты қолданғанда сандық көлемді 100–ге көбейтеді.

ЛД люминесцентті шамды қорадағы жасанды жарықтыөлшегенде люксметрдің көрсеткішін 0,9 түзету коэффициентіне, ал ЛБшамды қорада –1,15 коэффициентіне, ал кәдімгі қыздырушамдарында–0,8 коэффициентіне көбейту қажет.

Сурет 9 – Люксметр

Жарықтануды өлшеу ережесі: Құралды зерттелетін беткекөлденең орналастырады. Фотоэлементті гальванометрмен қосып,жарық сәулелерінің артық әсерінен бұзылуын болдырмау үшін қысқамерзімге ашады. Гальванометр тілінің шкаладан асып кетуіжағдайында жарық сүзгілерін қолданады немесе өлшеу шегінауыстырғыштың қалпын өзгертеді. Тілдің ауытқу бұрышы және шкалабөлінуілері бойынша жарықтану қарқынын люкспен анықтайды.Өлшеуді аяқтағаннан кейін, фотоэлементті гальванометрденажыратып, жарық өткізбейтін тақташамен қалқалайды.

Жарықтануды өлшеуді тәулігіне үш рет (10, 13 және 16 сағатта)далада және қорада жануарлар орналасқан жерде (мал тұратынорынның немесе станоктардың әрбір қатарында және қораортасында), еденде және еденнен 0,5-1,6 м биіктікте жүргізеді. Құстыторда ұстағанда – азық астауларында батареялардың сыртқы, ортаңғыжәне жоғарғы қабаттары деңгейінде өлшейді.

2.5.1 Жасанды жарықты өлшеуЖасанды жарықты анықтау үшін қорадағы шамдар санын

есептеп, олардың ваттпен берілген жалпы қуатын анықтайды. Бұл

21

көлемді қора ауданына (м2) бөледі де, 1 м2 –қа ватт бойынша үлесқуатын табады (Вт/м2). Содан кейін шамдардың үлес қуатын люкстерсанын көрсететін, 1 Вт/м2 үлес қуаты сәйкес келетін коэффициентке(е) көбейтеді де, нәтижесінде люкспен берілген жарықтануды алады.

7-кесте – Вт/м2 люкске айналдыруға арналған коэффициентмәніШамдар қуаты,

ватт Желідегі 220 вольт кернеудегі коэффициент мәні

қыздыру шамдары люминесцентті шамдар100 дейін

2,06,5

100–ден жоғары 2,5 8,0

8-кесте – Жарықтануды зерттеу нәтижелерін жазу Көрсеткіштер Зерттеу аймағы

Жарық коэффициенті, СК, 1/Х Түсу бұрышы Саңылау бұрышы

Табиғи жарықтану коэффициенті, КЕО, %Жасанды жарықтану коэффициенті, Вт/м2

2.5.2 ИҚ және УК сәулелердің жасанды көздеріЖаңа туған төлдерді өсіргенде, әсіресе өндірістік мал

шаруашылығы жағдайында қысқы байлап ұстау кезеңінде, олардыұстау орынында локальды температуралық тәртіпті сақтап тұрудыңмаңызы зор. Бұл мақсат үшін инфрақызыл сәулелердің жасандыкөздерін қолданады (кесте 9). Жаңа туған төлдердің бейімделу–қорғаныс реактивтілігін белсендіру және стимулдеуші әсердіқамтамасыз ету үшін, ИҚ–сәулелермен қыздыру тәртібі үзілісті болуыкерек.

Бұзауларды сәулелендіргенде алғашқы бес күнде шамдардыеденнен 135-145 см, содан кейін 150-170 см биіктікке іледі. Екі жекекөршілес торға бір шам қою ұсынылады, ал бұзауларды топтапөсіргенде– 4 м2 еден ауданында бір шам қойылады. Бұзауларды тәулікбойы 10-15 күндік жасқа жеткенше келесі тәртіппен: 1 сағат қыздыружәне 0,5 сағат үзіліспен қыздырады.

Аналық шошқалар ұсталынатын қорада торайларды демалубокстарында– екі көршілес боксқа бір инфрақызыл шам қойыпқыздырады. Сәулелендіргішті еденнен 50-70 см биіктікте іледі де,торайлар өскен сайын 100 см биіктетеді. Торайларды тәулік бойы 1,5

22

сағат қыздыру және 0,5 сағат үзіліс тәртібімен 26-45 тәулік бойықыздырады.

Қозыларды туғаннан кейінгі алғашқы үш күнде тәулігіне 20сағатқа дейін, ал кейінгі күндері 10 сағатқа дейін қыздырады, мұндашамдарды әрбір 3 сағат сайын бір сағат ұзақтықта өшіріп отырады.

Инфрақызыл сәулелендірудің қарқындылығы минутына 0,3-0,5кал/см2 аспауы қажет. Шамдарды ілу биіктігін малдың жасына жәнеқораның ауа температурасына қарай өзгертіп отыру қажет. Әдеттеқуаты 250 Вт болатын шамдарды жануар арқасынан 70 см , ал 500 Вт– 100-120 см биіктікте іледі.

9-кесте – Инфрақызыл шамдар мен сәулелегіштерИҚ –сәуле көздері Инфрақызыл сәулелендіргіштер

ИКЗ – 220 - 500 ОРИ – 1ИКЗК – 220 - 250 ОЭИ, ИКУФ – 1ТЭН - 700 и 1200 ОКБ – 1376АКГ – 220 - 1000 Латв. ИКОИКЗ – 220 - 375 ОРИ – 2Газ жанғышы ГИИВ – 1, ГИИ – 19А, ГК – 1-38,

“Звездочка”

Малды ұстаудың өнеркәсіптік технологияларында жабыққораларда мал тұратын орында қысқы кезеңде ұстауда табиғиультракүлгін сәулелердің өткір жетіспеушілігі байқалады. Осымақсатпен, малдан және құстан алынатын өнімділікті жоғарылатужәне көбеюге қабілеттіліктерін арттыру үшін, зат алмасуды,азықтардың сіңуін және қорытылуын жақсарту үшін, солайша азықшығынын және мал өнімінің өзіндік құнын төмендетуге қол жеткізуүшін ультракүлгін сәулелермен жасанды сәулелендіру қолданылады.

УК - сәулелендіруді жүргізу ұсынылады:А) құстардың инкубациялық жұмыртқаларына– қысқы және

ерте көктем айларында (қарашадан сәуірдге дейін), сонымен қатарқұстардың балапанын шыққаннан кейін алғашқы екі күнде;

Б ) жұмыртқалайтын тауықтарды, ірі мүйізді малды, шошқалармен қойларды – қарашадан сәуірге дейін; бұзаулар мен торайларды –қазаннан мамырға дейін; құстардың торда немесе серуендетпейұстауда – жыл бойы.

УК-сәулелендірудің қажетті шарты– оның мөлшерлемесін УК-сәулелендірудің ұсыныстарына негізделген экспозициясыныңұзақтығын қатаң сақтау (кесте 11).

23

Бұзауларды, сиырларды және өндіруші-бұқаларды, шошқалардыжәне қойларды сәулелендіру үшін жанғышы бар эритемдісәулелендіргішті немесе механикаландырылған қондырғыны,сонымен қатар тасымалды сәулелендіргіштерді қолданады немесеоларды тұрған малдың арқасынан 1,2-1,8 м биікке іліп қояды: екісиырға бір сәулелендіргіш немесе екі бұқа немесе екі мегежін төліменмал тұратын орындарда немесе жеке станоктарда ұстағанда, ал топтапұстау кезінде бір сәулелендіргішті 15-20 м2 аудан үшін бұзауларғажәне 10-12 м2 ауданға сиырлар мен шошқаларға қойылады.

Балапандар мен жұмыртқалайтын тауықтарды еденде ұстағандасәулелендіру үшін еденнен 2 м биіктікте біркелкі етіп есептеп: бірсәулелендіргішті балапан қорасының 20-25 м2 ауданына және бірсәулелендіргішті 15-20 м2 ауданға жұмыртқалайтын тауықтардыңсәулелендіру үшін орналастырады.

Малды және құсты 2-3 күнде бір мәрте сәулелендіреді.УК - сәулеленуді анықтау кезінде өлшеудің – сәулелі, эритемді

және бактерицидті үш мәнін пайдаланады.

10-кесте – УК- сәулелендіргіштер мен қондырғылар типтеріУК- сәулелендіргіштер мен

қондырғылар типтеріҚолданылатын

шамдар типтері Тұтынылатын

қуат, ВтЭО1 – 3ОМ ЛЭ – 30 – 1 40ОЭ – 1 и ОЭ – 2 ЛЭ – 30 – 1 40ОЭСПО2 – 2 х 40 (аралас УК және жарық)

ЛЭР – 40 және ЛБР - 40 100

ОРК ДРТ - 400 500ОРКШ ДРТ - 400 500УО – 4 ДРТ - 400 2000УОК – 1 ДРТ - 400 1500ИКУФ – 1(аралас ИҚ және УК сәулелендіру)

ЛЭ – 15 (1 шам)және ИКЗК-220-

250 (2 шам)

520

Малдарды УК- сәулелендіруде эритемді мәнді қолданады. УК-сәуленің энергиясын УК-ағын деп аталады, ол ваттпен өлшенеді.Эритемді ағын бірлігі эр болып табылады, ол толқын ұзындығы 297нм және қуаты 1 Вт болатын УК- сәулелендіру ағынына тең.Жануарға сәулелендіруде түсетін эритемді ағын тығыздығын эритемдісәулелендірілу (Fэ) деп атайды. Ол түсетін эритемді ағынныңмәндерінің сәулелендіретін бет көлеміне қатынасына тең.

24

11-кесте – УК сәулеленудің ауылшаруашлығы малдары менқұстарына ұсынылатын мөлшерлері

Жануар түрі ДРТ-400 (ПРК-2) типті шам

ЛЭ (15-30) типті шам

мөлшер, мэр·сағат/м2

сәулеленууақыты,

мин

мөлшермэр·сағат/м

2

сәулеленууақыты,

сағатСиырлар мен бұқалар

270-290 25-30 270-290 5-6

Тайыншалар мен құнажындар

180-210 20-25 180-210 4-5

6 айдан үлкен бұзаулар

160-180 15-20 160-180 4

6 айға дейінгі бұзаулар

120-140 15-20 120-140 3-3,5

Емшектегі торайлар

20-25 5-10 20-25 1-1,5

Енесінен айырған торайлар

60-80 10-15 60-80 2-2,5

Бордақыдағы мегежіндер мен шошқалар

80-90 15-20 80-90 3-4

Саулықтар 240-260 30-35 240-260 5-6Енесінен айырмаған қозылар

220-240 25-30 220-240 4-5

Жұмыртқалайтын тауықтар: едендеторда

20-2540-50

10-155-10

20-25-

2,5-3-

Балапандар: едендеторда

15-2020-25

3-55-7

15-20-

1-2-

Эритемді сәулелендіруді 1 м2 тағы эрмен немесе 1 м2 тағымэрмен (1 эр 1000 мэрге тең) өлшейді. Сәулелену уақытына эритемдісәулеленудің туғызылуы эритемді сәулелену мөлшері (Нэ) депаталады. Егер сәулелену мөлшері, мысалы шошқаларда 60 мэр·сағат/м2тең болса, эритемді сәулелену 30 мэр/ м2 болады. Онда сәулелендіруұзақтығы 2 сағатты құрады.

25

Эритемді сәулелену мен эритемді сәулелену мөлшерін уфиметржәне уфидозиметрмен өлшейді.

2.6 Қорадағы көмірқышқыл газын анықтау

Жұмыстың мақсаты: Қора ауасындағы көмірқышқыл газын анықтауға арналған

қондырғылармен немесе құралдармен, қолда бар әдістермен танысу.Қора ауасындағы көмірқышқыл газының мөлшері – ауа

тазалығы көрсеткіштерінің бірі. Көмірқышқыл газы (СО2) – иісі ментүсі жоқ улылығы аздаған газ. Бір литр газ 0оС температура мен 760мм сынап бағанасы қысымда 1,9769 мг салмақта болады, ал 1 мг газ0,509 мл көлемді алып жатады. Оның ауадағы рұқсат етілетінконцентрациясы 0,25% көп емес.

Ауадағы көмірқышқыл газын анықтау үшін бірнеше әдістердіқолданады. Газоанализаторлар көмегімен жүргізілетін көлемдікәдістер (Холден, Кудрявцев, Калмыков және басқалары) арқылызерттелетін ауа сынамасын сілті ертінділерінен өткізгендекөмірқышқыл газын сіңіріп, көлемінің азаюы бойынша ауадағыкөмірқышқыл газы мөлшерін анықтайды. Д.В. Прохоров әдісі ауадағыкөмірқышқыл газын бағдарлап анықтау үшін қолданылуы мүмкін. Бұләдістің принципі – қора ауасы мен сыртқы атмосфера ауасыныңқұрамын салыстырмалы тексеру, мұнда СО2 мөлшері қала ауасында0,04% деңгейінде, ауылды жерде 0,03% шамасында сақталады.

Қора ауасындағы көмірқышқыл газын анықтау үшін көлемдікәдістермен қатар, жеткілікті дәл нәтижелер беретін Субботин-Нагорскийдің титрометрлік әдісін қолданады.

Әдіс принципі күйдіргіш барийдің (Ва(ОН)2) титрленгенертіндісінің белгілі бір ауа көлемінен көмірқышқыл газын сіңіруіненегізделген. Барий ертінділерінің көмірқышқыл газын сіңіргенгедейінгі және одан кейінгі титрлерінің айырмасы бойынша оныңзерттеуге алынған ауа көлеміндегі мөлшерін анықтайды.

Ыдыс, құралдар мен реактивтер: 1. Дәл калибрленген,сыйымдылығы 2 л болатын шыны құмыра. Тығында шағын флаконөлшемі бойынша саңылау жасалған; 2. Сыйымдылығы 120 мл дейінгікалибрленген, тегіс (бұрандасыз) мойынды және тығынды шағынфлакон; 3. Біреуіне бюретканы Ва(ОН)2 ертіндісімен толтыруғаарналған резина грушаны жалғауға болатын, натронды әк салынғантүтік кигізілген, сыйымдылығы 50 мл екі бюретка; 4.Термометр;5.Барометр; 6. 1 мл ертінді 1 мг көмірқышқыл газынбайланыстыратындай етіп дайындалған Ва(ОН)2 ертіндісі; 7. 1 млертіндісі 1 мг СО2 тура сәйкес келетін қымыздық қышқылының

26

(С2Н2О4·2Н2О) ертіндісі; 8. Индикатор –сілтілі ортада қызыл түскебоялатын, ал қышқыл ортада түссіз күйде қалатын фенолфталеиннің1% спирттік ертіндісі.

Сурет 10 – Бюреткалар а – күйдіргіш барийге арналған; б – қымыздық қышқылына

арналған; в – натронды әкті түтік; г – каучукты баллон; д – қымыздыққышқылына арналған стакан.

Анықтау барысы1) барит ертіндісінің алғашқы титрін анықтау. Бұл үшін резина

грушаның көмегімен бюретканы жұмысқа даярланған түссіз Ва(ОН)2

ертіндісімен толтырады, колбаға 20 мл қымыздық қышқылы ертіндісінөлшеп алады, оған 2 тамшы фенолфталеин индикаторын қосып, әлсізқызғылт түс пайда болғанша Ва(ОН)2 ертіндісімен титрлейді.

2) ауа сынамасын алып, одан көмірқышқыл газын бариттіертіндімен сіңіру. Зерттелетін ауаны құмыра арқылы насос жәнеаспиратордың көмегімен үрлейді де, құмыраға (тығын саңылауына)шағын флаконды кигізе отырып, ішіндегі 120 мл күйдіргіш барийдіңәкті титрлі ертіндісін құяды. Құмыраны 20 мин шайқайды, ертінді СО2

27

сіңіріп, күңгірт–ақшыл түске боялады. Күйдіргіш барий ертіндісінқұмырадан шағын флаконға қайта құяды да, ажыратып, тығынменжауып, ертінді түссізденуі үшін 1-2 сағат тыныштықта қалдырады.

3) термометр мен барометр көрсеткішін жазу. Құмырадағызерттелетін ауа көлемін Бойль-Мариотт және Гей-Люссак формуласынқолдана отырып, қалыпты шарттарға (0оС пен 760 мм сын. бағ.)келтіреді:

Vo760 = Vt·B / (1+αt)·760

мұнда: Vo760 –0о пен 760 мм сын.бағ. келтірілген ауа көлемі; Vt –

құмыра көлемі; В – зерттеу кезіндегі барометр көрсеткіші; α –0,003667 тең болатын температура 1оС жоғарылағандағы ауаныңкеңею коэффициенті; t – зерттеу кезіндегі ауа температурасы.

4) барит ертіндісінің екінші титрін анықтау үшін (ауадан СО2

құмыраға сіңірілгеннен кейін). Резина грушаның көмегіменбюретканы шағын флакондағы тұнған күйдіргіш барийдің түссізертіндісімен толтырады. Колбаға 20 мл қымыздық қышқылыертіндісін құйып, оған 2 тамшы фенолфталеин қосады да әлсізқызғылт түс пайда болғанша күйдіргіш барий ертіндісімен титрлейді.

5) зерттелетін қалыпты көлемге келтірілген ауадағыкөмірқышқыл газының мөлшерін есептеу:

а) күйдіргіш барийдің алғашқы және екінші титрі арасындағыайырманы табады;

б) алынған ауа көлеміндегі көмірқышқыл газының мөлшерін(мг) 1 мг СО2 0о температура мен 760 мм сын. бағ. қысымда 0,509 млкөлемге ие болатынын ескере отырып, анықтайды;

в) қалыпты шарттарға келтірілген ауа көлеміндегі көмірқышқылгазының мөлшерін (%) анықтайды:

760 – 100 СО2 – х

мұнда: 760 – қалыпты шарттарға келтірілген ауа көлемі, мл. СО2 - алынған ауа көлеміндегі көмірқышқыл газының

көлемі, мл.

Есептеу мысалы: Бірінші титрлегенде 20 мл қымыздыққышқылына 21 мл барит ертіндісі шығындалды делік. Сәйкесінше –бұл ертіндінің 21 мл -і 20 мг көмірқышқыл газын байланыстырады, ал100 мл күйдіргіш барий ертіндісі 100 · 20 / 21 = 95,7 мл қымыздыққышқылын байланыстыра алады.

28

Екінші титрлегенде 20 мл қымыздық қышқылына шағынфлакондағы 25,5 мл күйдіргіш барий ертіндісі шығындалды.Сәйкесінше – 100 мл күйдіргіш барий ертіндісі 100х20 / 25,5 = 78,4 млқымыздық қышқылын сіңірді, яғни ол 78,4 мг СО2 тең болады.

Бірінші және екінші титрлер арасындағы айырмашылық (95,7 –78,4) 17,3 құрайды, бұл құмыра ауасындағы көмірқышқыл газыныңмөлшеріне (мг) сәйкес. Егер 1 мг СО2 0оС пен 760 мм сын. бағ.қысымда 0,509 мл көлемде болады десек, онда құмыра ауасындағыкөмірқышқыл газының табылған салмақ мөлшері бұл шарттарда 17,3 ·0,509 = 8,8057 мг көлемді алады.

0оС пен 760 мм сын. бағ. қысымда құмыра көлемі 2123 мл жәнеонда 8,8057 мл көмірқышқыл газы бар делік, осыдан 2123 : 8,8057 =100 : Х , мұнда Х = 8,8057 · 100 / 2123 = 0,41 %. Сәйкесінше,зерттелетін ауадағы көмірқышқыл газының көлемдік мөлшері 0,41 %тең.

12-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Зерттеуаймағы

Құмыраның

нақтылы

көлемі, мл

Ауатемпературасы,

оС

Барометрлікқысым,

мм сын.бағ.

0оС пен 760мм сын.

бағ.қысымдағы

құмыракөлемі, мл

СО2

мөлшері,мл

СО2

мөлшері,%

0,5 м биіктіктееденде1,2 м биіктіктеедендеОрташа

2.7 Мал қора ауасындағы аммиак мөлшерін анықтау

Жұмыстың мақсаты: мал қорасы ауасындағы аммиакмөлшерін анықтауға арналған әдістермен, құралдар жәнеқондырғылармен танысу

Аммиак (NH3) – улы, өзіне тән күшті тітіркендіргіш иісі бартүссіз газ, 1 мг газ 1,314 мл көлемді алады. Қорада аммиак азоттызаттардың (несеп, нәжіс, ластанған төсеніш, азық) ыдырауынәтижесінде жинақталады. Оның ауадағы рұқсат етілетінконцентрациясы 20 мг/м3 көп емес. Ауадағы аммиак мөлшерін сандықжәне сапалық әдістермен анықтайды.

2.7.1 Аммиакты сапалық анықтау:

29

1) ауада аммиак болса тұз қышқылымен ылғалданған ыдыстыңтығынының үстінде ақ тұманды бұлт тәрізді бөлінетін хлорлыаммоний түзіледі.

2) дистильденген суға матырылған қызғылт лакмус қағазыаммиак қатысуымен көгереді; куркумді ылғалды қағаз –қызғылттанады (қоңыраяды); бромтимолблаумен боялған қағаз –жасылданады немесе көгереді. Бояудың байқалу дәрежесі қораауасының аммиакпен қанығу деңгейіне байланысты.

3) ауадағы аммиактың жоғары концентрациясы (1,5-2 мг/м3 жәнежоғары) иіскеу арқылы анықталады.

2.7.2 Аммиакты сандық анықтау: Мал қора ауасындағы аммиак мөлшерін сандық тұрғыда

анықтау үшін колориметрлік немесе титрометрлік әдісті және әмбебапгаз анализаторын (УГ-2) қолданады.

Титрометрлік әдіс – күкірт қышқылының ауадағы аммиакпенбайланыса алу қабілетіне негізделген. Байланыспаған күкіртқышқылы мөлшерін сілтімен титрлеп анықтайды.

2.7.3 Ыдыс, құралдар мен реактивтер: 1) аспиратор немесе сыйымдылығы 2 л болатын екі құмыра;

2) сіңіргіш – 1 шт; 3) барометр, термометр; 1 мл ертіндісі 0,17 мгаммиакқа (1 мг аммиак константалы жағдайда 1,314 мл көлемдіалады) сәйкес келетін 0,01 н. күкірт қышқылы ертіндісі; 4) 1 млертіндісі 1 мл 0,01 н. күкірт қышқылы ертіндісіне сәйкес келетін; 5) 0,01 н. күйдіргіш натр ертіндісі; 6) индикатор – 0,1 % қышқылортада қызғылт түс, сілтілі ортада – сары, бейтарап ортада –қызылсары түс беретін метилоранж ертіндісі.

Сурет 11 – Құмыралардан жасалған аспиратор Анықтау барысы

30

1) зерттелетін қора ауасын аспиратор құмырасына толтырады,одан жалғанған ыдыстар принципі бойынша су ағып кетеді.

2) сіңіргішке 20 мл күкірт қышқылы ертіндісін құйып, оныаспираторға жалғайды. Зерттелетін ауаны (2 л) сіңіргіш арқылысорады, мұнда күкірт қышқылы аммиакты байланыстырып, күкіртқышқылды аммоний түзіледі. Ауаны сорғаннан кейін, сіңіргішқұрамына 1-2 тамшы индикатор қосады да күйдіргіш натрийертіндісімен титрлейді.

Есептеу мысалы: Мысалға, 20 мл күкірт қышқылы ертіндісінен8оС температурада және 750 мм сын. бағ. барометрлік қысымда 2 лзерттелетін ауа өтті делік. Күкірт қышқылы ертіндісін титрлеуге 10 млNaOH шығындалды.

Cәйкесінше аммиакпен 10 мл (20 – 10 = 10) H2SO4 ертіндісібайланысты, оның 1 мл – і 0,17 мг немесе 0,223 см2 (0,17 х 1,314 =0,223) аммиакқа сәйкес.

Осылайша, 2 л зерттелетін ауада 1,7 мг (0,17 х 10 = 1,7), немесе2,23 см2 (10 х 0,223 = 2,23) аммиак бар. Сіңіргіштер арқылы өткізілгенауаның көлемі (2 л) оны 0оС пен 760 мм сын.бағ. келтіргеннен кейін1,975 л тең болады. Осыдан 1 л зерттелетін ауада 0,86 мг/л (1,7 / 1,975= 0,86) аммиак бар.

13-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Зерттеу аймағы Құмыраныңнақтылыкөлемі,

мл

Ауатемпература

сы, оС

Барометрлікқысым,

мм сын.бағ.

0оС пен 760мм сын. бағ.қысымдағы

құмыракөлемі, мл

Аммиакмөлшері,

мг/м3

0,5 м биіктікте еденде1,2 м биіктікте едендеОрташа

2.8 Мал қора ауасындағы күкіртсутегі мөлшерін анықтау

Жұмыстың мақсаты: мал қорасы ауасындағы күкіртсутегімөлшерін анықтауға арналған әдістермен, құралдар жәнеқондырғылармен танысу.

Күкіртсутегі (H2S) – өткір білінетін иісі (борсыған жұмыртқа)бар түссіз ұшқыш газ. Мал қорасы ауасында күкіртсутегініңжинақталу көзі күкірті бар белокты заттардың ыдырауы менжануарлардың белокқа бай азықпен азықтандырғандағы және

31

асқорытуының бұзылуындағы ішек бөліністері болып табылады.Күкіртсутегінің молекулалық салмағы 17 мг. Ауада рұқсат етілетінконцентрациясы 10 мг/м3 көп емес.

Мал қорасы ауасындағы күкіртсутегі мөлшерін сандық жәнесапалық әдістермен анықтайды.

2.8.1 Күкіртсутегіні сапалық тұрғыдан анықтау: 1) сіркеқышқылды қорғасынның сілтілі ертіндісіне матырылған

сүзгі қағазы, күкіртсутегі қатысында - қараяды.2) натрий нитропруссиді сіңген сүзгі қағазы күкіртсутегі

қатысында қызыл-күлгін түске боялады.3) күкіртсутегінің біршама концентрациясы (0,0034 мг/л немесе

3,4 мг/м3 және одан жоғары) қора ауасында иіскеп анықталады.2.8.2 Күкіртсутегін сандық тұрғыдан анықтау: Күкіртсутегін

қора ауасында сандық тұрғыдан анықтау үшін көлемді (титрометрлік)әдісті және әмбебап газ анализаторын (УГ-2) қолданады.

Титрометрлік әдіс күкіртсутегі қоспасы бар ауаны йодтың сулыертіндісі арқылы сорғанда, йодты сутегі қышқылын түзіпкүкіртсутегінің байланысқа түсуіне негізделген. Ауа өткізгенненкейінгі йод ертіндісінің титрі төмендеуі бойынша күкіртсутегініңмөлшері туралы тұжырымдайды.

Ыдыс, құралдар мен реактивтер: 1) Аспиратор немесе 2 л екіқұмыра; 2) Сіңіргіш; 3) Бюретка; 4) 200 мл колба; 5) Барометр; 6) Термометр; 7) 0,01 н. йод ертіндісі; 8) 0,01 н. натрий гипосульфитыертіндісі; 9) 0,5 %-ды крахмалдың сулы ертіндісі.

Анықтау барысыЗерттелетін қораның ауасын аспиратор құмырасына сорады,

одан жалғанған ыдыстар принципі бойынша су ағып кетеді.Сіңіргішке 20 мл йод ертіндісін құйып, оны аспираторға жалғайды да,зерттелетін ауаны (2 л) сорады.

Алдымен гипосульфит ертіндісінің титрін тексереді. Ол үшін 20мл 0,01 н. йод ертіндісі құйылған колбаны алып, 0,01 н. гипосульфитертіндісімен ақшыл – сары түске дейін титрлейді, содан кейін 3 тамшы крахмал ертіндісін қосып, толық түссізденгенше титрлеудіжалғастырады.

Қолданылған йод ертіндісіндегі (зерттелетін ауа өткізілген) йодқалдығын анықтау үшін сіңіргіштегі ертіндіні 0,01 н. натрийгипосульфиты ертіндісімен, 1 мл крахмал ертіндісінің қатысуымен көктүсі жойылғанша титрлейді.

Есептеу мысалы: Мысалға, ішінде 20 мл йод ертіндісі болғансіңіргіш арқылы 10оС температурадағы және 757 мм сын. бағ.барометрлік қысымды 2 л ауа өткізілді делік.

32

20 мл йод ертіндісін бірінші рет титрлегенде 19 мл 0,01 н.гипосульфит ертіндісі шығындалды. 20 мл йод ертіндісі арқылы +13оСтемпературада және 750 мм сын. бағ. атмосфералық қысымда 2 л ауажіберілгеннен кейін 20 мл қолданылған йод ертіндісін титрлеуге 14,7мл гипосульфит ертіндісі шығындалды. Сәйкесінше, күкіртсутегінісіңіргенге дейін 20 мл йод ертіндісіне 19 мл, ал сіңіргеннен кейін 14,7мл гипосульфит ертіндісі кеткен. Күкіртсутегімен байланысқан йодертіндісінің мөлшерін анықтау үшін пропорция құрамыз:

19 : 20 = 14,7 : хХ = 20 · 14,7 / 19 = 15,5 мл.

Күкіртсутегімен байланысқа түскен йод ертіндісінің мөлшері: 20– 15,5 = 4,5 мл тең. 1 мл 0,01 н. йод ертіндісі 0,17 мг күкіртсутегінетең, 1 мг күкіртсутегі 0оС пен 760 мм сын. бағ. қысымда 0,6497көлемді алады. Сәйкесінше, жіберілген ауа көлемінде 0,497 мл (4,5 х0,17 х 0,6497 = 0,497) күкіртсутегі болған.

20 л жіберілген ауа көлемі 0оС пен 760 мм сын. бағ. қысымда18,86 л тең. 1 л күкіртсутегі мөлшері: 0,0264 мг (0,497 : 18,86 = 0,0264)құрайды.

14-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Зерттеуаймағы

Жіберілген ауаныңнақтылыкөлемі,

мл

Ауатемпературас

ы, оС

Барометрлік қысым,

мм сын.бағ.

0оС пен 760мм сын. бағ.қысымдағыжіберілгенауа көлемі,

мл

Күкіртсутегімөлшері,

мг/л

0,5 м биіктікте еденде1,2 м биіктікте едендеОрташа

2.9 УГ – 2 газ анализаторымен көмірқышқыл газының,аммиак пен күкіртсутегінің мөлшерін анықтау

Жұмыстың мақсаты: УГ-2 құралының құрылысымен, жұмысістеу принципімен және құралмен газдарды анықтау әдісімен танысу.

УГ-2 әмбебап жылжымалы газ анализаторы мал қораларыныңауасындағы зиянды газдардың: көмірқышқыл газының, аммиактың,

33

күкіртсутегінің, көміртегі тотығының концентрациясын анықтауғаарналған.

Газ анализаторының жұмыс істеу принципі озиянды әсер ететінгаздары бар ауаны арнайы ұнтақпен толтырылған индикатор түтікарқылы соруға негізделген. Түтіктегі индикатор ұнтағының түсіөзгеруі түтік арқылы сорылған газ бен индикатор ұнтақтың реактивіарасындағы реакция нәтижесінде жүреді. Түтіктегі индикаторұнтақтың боялған бағанасының ұзындығы ауадағы талданатын газдыңконцентрациясына пропорциональды болады және мг/м3 ауаменградуирленген шкала бойынша өлшенеді. Ауа соратын құрылғыныңнегізгі бөлігі қорапшаның ішінде орналасқан сифонды созылғанкүйінде ұстап тұратын жаншылған пружинасы бар резина сифон(баллон) болып табылады.

Зерттелетін ауа индикатор түтіктер арқылы сифон насостыңкөмегімен жылғашалы арнайы металл стержень – штокпен сифондыбелгілі бір мәнге алдын ала басқаннан кейін сорылады. Сифонныңқысылу дәрежесі штоктың бағыттаушы жылғашасында орналасқан екібекіткіш саңылаудың арасындағы арақашықтықпен анықталады.Бекіткіш саңылаулар арасындағы арақашықтық штоктың біршұңқырдан екіншісіне өтуі кезінде сифон берілген газды талдауғақажетті зерттелетін ауа мөлшерін алатындай етіп есептелген.

Сурет 12 – УГ-2 типті әмбебеп газ анализаторы 1 – калибрлі шток; 2 – резина түтік; 3 – фиксатор;

4 – индикаторлы түтікАуадағы талданатын газдың концентрациясын анықтауға

арналған индикатор түтік ұзындығы 92 мм ішкі диаметрі 2,5-2,6 ммболатын, түтікте екі мақта және мыс сымнан жасалған тығынменұсталып тұратын сәйкес индикаторлы ұнтақпен толтырылған шынытүтіктен тұрады.

34

Талдауды бастамас бұрын, түтікті индикатор ұнтақпен толтыруүшін шыны түтіктің бір ұшына метал мыс стержень, ал қарама қарсыжағына – гигроскопиялық мақтадан жасалған қабатты салады. Металмыс тығынды арнайы істікпен мақтаға жақындатады. Содан кейінқұрғақ, газдалмаған, жақсы желдетілетін бөлмеде түтікке индикаторұнтақты себеді. Түтікте ұнтақты қабырғаларын ұра отырып,тығыздағаннан кейін үстінен дәл сондай мақта қабат салып, тығынменбекітеді.

Индикатор ұнтақты бөгде әсерлерден сақтау үшін түтіктің ашықұштарын алюминийлі жылтыр қағазбен астарлаған кеңсе сургучынанжасалған қалпақшалармен герметизациялап тастайды, оны талдауалдында ғана ашады.

Анықтау барысыШтокты ауа сорғыш құрылғының бағыттайтын төлкесіне

салады. Қол қысымымен штокты итеріп, сифонды стопор штоктыңжылғашасының жоғарғы шұңқырымен дәл келгенше қысады.Индикаторлық түтікті сургуч бұғауынан (қалпақшалардан) босатады,ұнтақ бағанасы және мақта қабатынын арасындағы саңылауды жоюүшін түтіктегі ұнтақты нығыздайды. Ауа сорғыш құрылғының резеңкетүтігін индикаторлық түтіктің кез-келген ұшымен қосады, штокқалпағына алақанмен сәл басып стопорды ысырады, кейіннен штокжоғары қарай қозғала бастайды. Осы кезде зерттелетін ауаныңиндикаторлық түтік арқылы сорылуы жүреді. Стопор оқтамасыжылғашаның төменгі шұңқырына енгенде, шерту естіледі және штокқозғалысы тоқтайды.

Көмірқышқыл газының рұқсат етілетін шекті концентрациясынанықтау үшін сорылатын ауаның көлемі 400 мл, аммиакты анықтауда–250 мл, күкіртті сутекте –300 мл және көміртегі тотығы үшін –220 млқұрауы керек. Улағыш концентрациялар үшін сәйкесінше: 100;30;30және 60 мл.

Қандай да болмасын зиянды әсерлі газы бар зерттелетін ауаиндикаторлық түтік арқылы сорылғанда, индикаторлы ұнтақбағанасының ауа кірген жағы басқа түске боялады (аммиакықпалымен ұнтақтың сары түсі көкке ауысады, күкіртті сутегі болса,ақ ұнтақ қоңыр түске ие болады, ал көміртек тотығында –қоңырсақина көрінеді).

Сорылу аяқталғанда индикаторлық түтікті резеңке түтіктеншешеді де, түтіктегі индикаторлық ұнтақтың боялған бағанасыныңтөменгі шекарасы шкаланың ноль бөлінуімен дәл келетіндей етіпшкалаға басады. Боялған бағананың жоғарғы шекарасы шкаладаанықталатын газ концентрациясын мг/ м3 көрсетеді. Концентрацияны

35

санауды түтік арқылы жіберілген зерттелетін ауа көлеміне тәуелділіктебелгілі бір шкала бойынша жүргізеді. Барлық жағдайларда қайтаанықтаулар жүргізу қажет, олар талданатын газ концентрациясыныңөзгерісін көрсетеді.

Газ анализаторының негізгі техникалық деректері, қолданукезінде күту талаптары, сонымен қатар талдауға арналғаниндикаторлық түтіктердің жабдықталуы әрбір құралға ұсынылатыннұсқауда толық баяндалған.

Қора ауасында газдардың мөлшерін өлшеу принципі: малшаруашылығы қораларының ауасындағы газдардың концентрациясынтәулігіне үш рет: таңертең, түсте және кешке анықтайды. Талдауды екі– үш аймақта температура мен ылғалдылықты анықтаумен ұқсасжүргізеді.

Бақылау сұрақтары

1 Микроклимат және оны анықтайтын факторлар дегеніміз не?2 Ауа температурасының гигиеналық мәні неде?

36

3 Ағза мен қоршаған орта арасындағы жылу алмасу қалайжүреді?

4 Ересек мал мен төлдерде жылу реттелуі қалай жүзеге асады?5 Мал қораларында ауа температурасын өлшеу ережелері

қандай?6 Ауа температурасын өлшеуге арналған құралдарға сипаттама

беріңіз?7 Термографтың құрылысы мен жұмыс істеу принципі қандай?8 Қора ауасы ылғалдылығының мал ағзасына әсері қандай?9 Қора ауасындағы ылғалдың жиналу көздерін атаңыз?10 Мал қорасындағы ауаның жоғары ылғалдылығымен қандай

күрес шаралары жүргізіледі?11 Температура мен ылғалдылықтың әртүрлі үйлесімі мал

ағзасына қалай әсер етеді?12 Қандай гигрометрлік көрсеткіштерді білесіз?13 Ауаның ылғалдылығын анықтауға арналған құралдарға

сипаттама беріңіз?14 Мал қораларында ылғалдылықты өлшеу қалай жүргізіледі?15 Гигрографтың құрылысы мен жұмыс істеу принципі қандай?16 Ауаның қозғалысы мал ағзасына қалай әсер етеді?17 Мал қораларындағы ауаның қозғалыс жылдамдығы қандай

факторларға байланысты?18 Мал қораларында ауаның қозғалыс жылдамдығын реттеудің

қандай әдістерін білесіздер?19 Ауаның қозғалыс жылдамдығын анықтауға арналған

құралдардың құрылысы мен жұмыс істеу принципі қандай?20 Мал ағзасына күн сәулесінің биологиялық әсерін сипаттаңыз?21 Фотопериодизм және ағза биоритмдері дегеніміз не?22 Мал шаруашылығындағы ультракүлгін және инфрақызыл

сәулелердің маңызы қандай?23 Жарықтандырудың қандай түрлерін білесіз?24 Қораларды жарықтандыруды анықтаудың қандай әдістерін

білесіз?25 Атмосфералық ауаның құрамы қандай және ол қора ауасынан

несімен ерекшеленеді?26 Мал ағзасына көмірқышқыл газы мен аммиак қалай әсер

етеді?27 Мал қорасы ауасында көмірқышқыл газы жиналуының

қандай негізгі көздерін білесіздер?28 Мал қорасы ауасындағы зиянды газдармен күресудің қандай

әдістер бар?

37

29 Қора ауасындағы көмірқышқыл газын анықтаудың қандайәдістерін білесіздер?

30 Қора ауасындағы аммиакты анықтаудың қандай әдістерінбілесіздер?

31 Көмірқышқыл газы мен аммиакты титрометрлік әдіспенанықтаудың принципі қандай?

32 Қора ауасындағы зиянды газдардың мөлшері УГ-2 құралыменқалай анықталады?

33 Шаңның жіктелуін беріңіз және оның мал ағзасы үшінмаңызын көрсетіңіз?

34 Қора ауасындағы микроағзалар жиналудың көзін атаңыз?35 Қора ауасындағы микрағзалар мал ағзасына және өнімінің

сапасына қалай әсер етуі мүмкін?36 Шаңдалу және микробтық ластанумен күресудің қандай

шараларын білесіздер?37 Қора ауасының шаңмен және микробтармен ластануын

анықтаудың қандай әдістерін білесіздер?

3 Топырақты санитарлық-гигиеналық бағалау

Топырақ – бұл өнімділік, яғни өсімдіктерді қоректік заттарменқамтамасыз ету қасиетіне ие жер қыртысының (литосфераның) беткі

38

қабаты. Топырақ – бұл үнемі физикалық-химиялық үрдістер,биохимиялық реакциялар, әртүрлі айналымдар жүріп отыратын еңкүрделі табиғи зертханалардың бірі.

Топырақ – әртүрлі өсімдік, жануар, шаруашылықтық –тұрмыстық және өндіріс қалдықтарын қабылдаушы және сіңіруші,көптүрлі микрофлора мен микрофаунаның көзі мен қоры. Олмалдардың денсаулығы мен өнімділігіне үлкен тікелей және жанамаәсер көрсетеді. Топырақтың гигиеналық мәні зор, және ол оныңмеханикалық құрамымен, физикалық, химиялық және биологиялыққасиеттерімен анықталады.

Топырақты зоогигиеналық бағалау мақсатымен жеручаскелеріне физикалық, химиялық, бактериологиялық жәнегельминтологиялық зерттеу әдістерінен тұратын зертханалық талдауүшін топырақ сынамасын ала отырып, санитарлық-топографиялықзерттеу жүргізеді.

Санитарлық-топографиялық зерттеуге учаскенің жер бедерін, суқоймаларына қиыстауын және жарыққа қатысты зерттеу жатады.Бұдан басқа, тексергенде өсімдік жабынын, елді мекендерге қатыстыорналасуын, топырақ типі мен су тәртібін зерттейді, топырақтыңмүмкін болатын ластану көздерін анықтайды (қоқыстар, көң сақтауорындары және т.с.с.).

3.1 Топырақтың механикалық құрамы мен физикалыққасиеттерін анықтау

Жұмыстың мақсаты: топырақтың механикалық құрамы менфизикалық қасиеттерін анықтауға арналған әдістермен, құралдарменжәне аппаратурамен танысу.

3.1.1 Топырақтың орта сынамасын алу. Сынама белгілі біручаскеге тән болуы керек. Бүкіл учаске бойында біртекті топырақболса, шахмат ретімен орналасқан әртүрлі жерден бірнеше ойықнемесе учаскенің ортаңғы сызығымен әртүрлі тереңдікте алады.

Топырақ сынамасын арнайы бұрғымен немесе таза күрекпеналады. Салмағы 2-3 кг болатын әрбір сынаманы үйкелген қақпақтышыны ыдыстарға, таза қапқа немесе тығыз орама қағаздың қосқабатына салады да, мерзімі, үлгіні алған жер мен алу тереңдігікөрсетілген жапсырма қағазбен қамтамасыз етеді. Зертханадатопырақтың таңдалып алынған сынамаларын қағаз беттерге жұқақабат етіп себеді, кесектерін ұсатып, ауада кептіреді. Талдау үшін 0,5-1,0 кг топырақ алынады. Зертханалық зерттеулер алдында топырақтан

39

тамырлар және басқа да тән емес қоспаларды тазартады да, пайыздыққатынасын анықтау үшін оларды өлшейді.

3.1.2 Топырақтың механикалық құрамы мен кесектерініңкөлемінің анықтау

Топырақ түзілу шартына және топырақ түзетін жыныстардыңсипатына байланысты әртүрлі механикалық құрамды болады.Механикалық құрам деп топырақтағы әртүрлі диаметрлі механикалықэлементтердің салыстырмалы мөлшерін айтады.

Топырақ массасы әрқашан әртүрлі мөлшердегі– бірнешемиллиметрден бірнеше микронға немесе миллимикронға дейінгібөлшектерден түзіледі. Бұл бөлшектердің минералогиялық жәнехимиялық құрамы әртүрлі болады, топырақта дамитын физикалық -химиялық және биологиялық үрдістерге қатысты әртүрлібелсенділікке ие болады, оның су, ауа, жылу және қоректіктәртіптеріне үлкен ықпалын көрсетеді. Топырақтың жеке кішкентайбөлшектерін, яғни минералдардың жеке кесектері мен таужыныстарының сынықтарын механикалық элементтер деп атайды,олар топтарға немесе фракцияларға бірігеді.

Әрбір фракция оны басқа фракциялардан айыратын физикалыққасиеттердің жиынтығымен сипатталады. Жіктеу мақсатында көбінесе0,01 мм ірі бөлшектердің барлығын физикалық құм фракциясына, ал0,01 мм кіші бөлшектердің барлығын ұсағырақ – физикалықсазбалшық фракциясына біріктіреді.

“Физикалық” термині қандай да болмасын фракцияда құмнемесе сазбалшықтың физикалық қасиеттерінің барын білдіреді,фракцияның химиялық құрамын болжамайды.

Сонымен қатар, әдетте барлық 1 мм кішкентай бөлшектертопырақ ұсағы деп, ал 1 мм ірі бөлшектер – топырақ қаңқасы депаталады.

15-кесте – Механикалық элементтердің жіктелуі (Фадеев-Вильямс-Сабаниннің әдісі, Н.А.Качинскийдің өзгертуімен)

Бөлшектер көлемі, мм Механикалық элементтер атауы1 2

3,0 Тас3,0 - 1,0 Қиыршық тас1,0 - 0,5 Ірі құм

15 кестенің жалғасы1 20,25 – 0,05Орташа құм 0,5 – 0,25

Ұсақ құм

40

0,05 – 0,01 Ірі тозаң0,01 – 0,005 Орташа тозаң0,005 – 0,001 Ұсақ тозаң0,001 – 0,0005 Қатты лай0,0005 – 0,0001 Жұқа лай0,0001 және кіші (0,1 мк) Коллоидтар

16-кесте – Топырақтың механикалық құрамын жіктеу(Н.А.Качинский бойынша)

Топырақ атауы Физикалық сазбалшық мөлшері, %Сазды 50 және көпСаздауыт 40 - 50Орташа сазды 30 – 40Жеңіл сазды 20 – 30Құмдауыт 10 – 20Құмды 10 және аз

Талдауды жүргізу: Топырақ кесектерінің көлемін анықтау үшінбірінің үстінде бірі орналасқан және диаметрлері 10, 7, 5, 3, 2, 1, 0,5,0,25 мм тесікті Кнопптың електер жинағын қолданады.

Ең үлкен мөлшерлі тесіктері бар жоғарғы елеуішке 100 г ауалықұрғақ топырақ салады және бүкіл жиынтық арқылы біртіндеп елейді.

Топырақты елегеннен кейін әрбір порцияны өлшейді денәтижесін пайызбен көрсетеді. Нәтижелер бойынша, №1,2,3елеуіштерде диаметрмен 3 мм үлкен бөлшектер (тас, қиыршық тас);№ 4, 5 – диаметрі 1 - 3 мм болатын бөлшектер (ірі құм); № 6, 7 –диаметрі 0,25 - 1 мм (орташа құм); терім түбіне ұсақ құм және шаңтүсетіндігін ескеріп, әртүрлі мөлшерлі барлық бөлшектерініңарақатынасын, топырақтың механикалық құрамын және типінанықтайды.

3.1.3 Топырақтың құрылымын анықтауҚұрылымдық деп топырақтың жеке әртүрлі мөлшерлі және

пішінді кесектерге ыдырай алу қабілеті аталады. Құрылым деп өзарацементтелген механикалық элементтер – құм, шаң, лайдан тұратынкесектердің өздері (агрегаттар) аталады. Құрылымның аса маңыздықасиеті оның суға төзімділік дәрежесі, яғни судың шаюшы әрекетінеқарсы тұра алуы болып табылады.

Суға төзімді агрегаттар нағыз агрегаттар деп аталады жәнетопырақтың нағыз құрылымын анықтайды, суға төзімсіздер – жалғанжәне топырақтың жалған құрылымын құрайды.

41

Талдауды жүргізу: Химиялық стаканның жартысына дейін суқұяды да, оған зерттелетін топырақ агрегаттарын (кесектерін) салады.15 мин. қалдырады. Егер агрегат жеке механикалық элементтергеыдыраса, ол жалған құрылымға жатады, егер ыдырамаса – нағызқұрылым.

Топырақтың механикалық құрамы мен құрылымынатопырақтың су мен ауа өткізгіштігі, бостығы мен тығыздығы,жылулық және биохимиялық қасиеттері байланысты болады.

3.1.4 Органолептикалық көрсеткіштеріТүсі. Топырақ ондағы органикалық заттар мен қоспалардың

мөлшеріне байланысты күңгірт (қара), ашық-сұр, қоңыр және басқареңді болуы мүмкін. Күңгірт түсті топырақта органикалық заттардың,яғни гумус пен көңмен күшті тыңайтылған топырақтың қарашірігі көпмөлшерде болады. Мұндай топырақта қара топырақпенсалыстырғанда патогенді микроағзалар жиі кездеседі. Гумусқа,органикалық заттарға тапшы топырақтар ашық-сұр (күлді топырақ)немесе ашық-сары (құмды, сазды топырақ) реңді болады. Мұндайтопырақта органикалық заттар ғана тапшы емес, сонымен қатарбиологиялық белсенді минералды қосылыстар– кальций, фосфор,калий мөлшері де аз болады.

Иісі. Гигиеналық тұрғыда таза, ластанбаған топыраққа тән емес:нәжіспен, несеппен, тазаланбаған қалдық сулармен, малөлекселерімен, химиялық қосылыстармен жаңа ластану кезінде пайдаболатын шіріген, аммиакты, күкіртті сутекті иістері бар.

Иісті орта сынама алынуы кезінде сол орында анықтайды.Зертханада топырақтың жас сынамасын колбаға салады да, ыстық суқұяды, тығынмен жабады, сілкілеп, содан соң ашады және иістіанықтайды.

Температурасы. Гигиеналық мақсатта топырақ температурасынсирек өлшейді, бірақ оның жазғы мал тұратын орынды, лагерьлер менерте көктемде немесе қара күзде жайылымда, сондай ақ загондардағытүнгі тұрақты таңдап алуда маңызы бар. Бұл мақсатқа арнайытермометрлер қолданылады.

3.1.5 Топырақтағы саңылаулардың көлемін анықтау(кеуектілігі)

Топырақтың кеуектілігі деп алынған топырақ көлемінепайызбен берілген топырақ бөлшектерінің арасындағы барлық босаралықтардың жалпы сомасын айтады.

Топырақтың кеуектілігі топырақ бөлшектерінің мөлшеріне,олардың пішіні мен құрылымына байланысты болады. Ұсақ кесектітопырақтарда ірі кесектімен салыстырғанда кеуектілік жоғарырақ,

42

себебі топырақ дәндерінің мөлшері азайған сайын олардыңарасындағы саңылаулар саны артады.

Топырақ кеуектілігінің үлкен санитарлық - гигиеналық маңызыбар, өйткені оған топырақ су және ауаны өткізгіштігі тәуелді болады.

Топырақтардың әртүрлі түрлерінің кеуектілігі әртүрлі: құмтопырақтарда – 30-40 %; сазды – 50 % жоғарырақ; батпақтыда – 84 %болады.

Талдауды жүргізу: Градуирленген 500 мл цилиндрге 250 млтопырақ салып, оған 250 мл су құяды.

Топырақ пен су араласып, барлық саңылаулары толғаннан кейінқоспа көлемін анықтап, есептеуді жүргізеді.

Р = (А – Б) – К / В х 100

мұнда: Р – топырақтың кеуектілігі, %; А – топырақ көлемі, мл; Б – су көлемі, мл; К – топырақ пен су қоспасының көлемі, мл; В – топырақ пен су көлемдерінің жиыны, мл.

3.1.6 Топырақтың ылғал сыйымдылығын анықтауТопырақтың ылғал сыйымдылығы деп топырақтың өзінде

белгілі бір мөлшерде суды сыйғызып, ұстап тұру қасиетін айтады. Талдауды жүргізу: Түбі тор цилиндр алып, өлшейді. Өлшенген

цилиндрді ¾ көлемде құрғақ топырақ салады да тағы өлшейді.Топырағы бар цилиндрді суы бар ыдысқа салып, ыдыстағы су

деңгейін цилиндрдегі топырақта деңгейіне дейін жеткізеді. Сутопыраққа сіңгеннен кейін, артық суды ағызып, цилиндрдіңылғалданған бетін сүртіп, өлшейді де есептеуді жүргізеді.

А = 100 (с - в) / (в - а)

мұнда: А – топырақтың ылғал сыйымдылығы, %; а – босцилиндр салмағы, г; в – суға салғанға дейінгі топырағы бар цилиндрсалмағы, г; с – сумен қаныққанан кейінгі топырағы бар цилиндрсалмағы, г.

3.1.7 Топырақтың капиллярлылығын анықтауКапиллярлылық деп топырақтың капиллярлармен төменгі

қабатынан жоғарыға қарай суды көтеру қабілетін айтады, олтопырақтың механикалық құрамына байланысты, яғни топырақбөлшегі неғұрылым ұсақ болса, соғұрылым ылғалдың капиллярлықкөтерілуі жоғары болады. Жоғары капиллярлылық салдарынан сәйкесшаралар (гидроизоляция) қолданылмаса, төсеніш пен қоралар сызтартуы мүмкін.

43

Талдауды жүргізу: Штативке бірқатар (топырақ үлгілерінебайланысты) диаметрлері 2-3 см болатын, биік 50 – 100 смсантиметрлерге бөлінген шыны түтіктерді орнатады. Әрбір түтіктізерттелетін топырақпен толтырады.

Түтіктердің төменгі ұштарын матамен орап, суы бар астауларға0,5 см тереңдікке батырады. Топырақ түсінің өзгеруі бойынша сукөтерілуінің жылдамдығы мен биіктігін бақылайды. Су деңгейінсантиметрмен 5; 10; 15; 20 и 60 минут сайын, кейіннен әрбір сағатсайын су көтерілуі тоқталғанша белгілейді.

3.1.8 Топырақтың су өткізгіштігін анықтауСу өткізгіштік деп топырақтың суды жоғарғы қабатынан

төменге өткізу қабілетін айтады. Су өткізгіштік (фильтрациялыққабілет) уақыт бірлігінде белгілі бір топырақ қабытынан өткен сумөлшерімен анықталады және топырақ дәндерінің мөлшеріне,коллоидты бөлшектер болуына, сондай ақ топырақ үстіндегі судыңбиіктігіне байланысты.

Құмды топырақтың су өткізгіштігі – 5-8 мин, сазды топырақта –15 мин және одан көп.

Талдауды жүргізу: Диаметрі 3-4 см, биіктігі 25-30 см болатыншыны түтікті алады.

Түтіктің төменгі ұшын матамен орап, 20 см биіктікке дейінқұрғақ ұсақталған топырақпен толтырады да, түтік қабырғасыншертіп біркелкі орналастырады.

Топырағы бар түтікті штативке бекітеді де топырақ үстіндегі судеңгейін 4 см етіп түтіктің мата түбінде алғашқы су тамшысы пайдаболғанша тұрақты ұстап, су құяды.

Су өткізгіштікті анықтау барысында суды құюды бастағандағыуақыт пен алғашқы тамшы пайда болған уақытты белгілейді. Уақытайырмасы 20 см топырақ қабатынан судың өту жылдамдығынкөрсетеді.

17-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Топырақтың физикалық қасиеттері

44

Топырақсынамасы

номері

Тем

пера

тура

сы, о С

Түс

і

Иіс

і

Кеу

екті

лігі

, %

Су

сыйы

мды

лығы

, %

Кап

иляр

лылы

ғы,

с/м

ин

Су

өткі

згіш

тігі

, сек

3.2 Топырақты су сығындысы бойынша санитарлықбағалау

Жұмыстың мақсаты: Топырақты су сығындысы бойыншахимиялық құрамы мен қасиеттерін анықтауға арналған әдістермен,құралдармен және аппаратурамен танысу.

Топырақтың органикалық заттармен ластану деңгейін, оныңыдырауының дәрежесі мен белсенділігін топырақтағы қандай даболмасын органикалық - минералдық қосылыстардың болуыкөрсетеді.

Органикалық заттардың минералды заттарға айналуы:топырақтың өздігінен тазару үрдісінің динамикасы, белсенділігі менжылдамдығы оның ластану деңгейіне байланысты болады. Топырақтыбағалауда топырақ сапасының санитарлық көрсеткіштерін білу қажет.

18-кесте – Топырақтың ластану уақытын анықтау

NH3 Жаңа ластанғанNH3; Cl Ластану жақында болғанNH3; Cl; HNO2 Органикалық заттардың ыдырау үрдісіNH3; Cl; HNO2; HNO3 Ластану сәтінен біршама уақыт өткен, бірақ

жаңа ластану да бар Cl; HNO2; HNO3 Жаңадан ластану жоқ, органикалық

заттардың минерализациясы жүріп жатырHNO2; HNO3 Ластану сәтінен көп уақыт өткен HNO2 Органикалық заттардың толық

минералдануы

45

19-кесте – Топырақтың ластануының санитарлық көрсеткіштері(100 г)Көрсеткіштер Топырақ

Салыстырмалытаза

Аздапластанған

Қаттыластанған

Жалпы азот, мг 100 төмен 100 жоғары 200Органикалық аммиак, мг

20 төмен 25 жоғары 50 жоғары

Органикалық заттардың көміртегі, мг

300 төмен300 жоғары

500 жоғары

1 г топырақтағы бактериялар саны

10000 Жүз мыңдай Миллион

Ішек таяқшасы 1000мг біреу 50 мг біреу 1-2 мг біреу

3.2.1 Су сығындысын даярлауСу сығындысын даярлау үшін 100 г топырақты өлшеп алып, 500

мл дистиллденген суды құяды да, қоспаны 3 минут бойы шайқайды.Түссіздендіру үшін 1 мл 13 % күкіртқышқылды аллюминий ертіндісінқосады. Түссізденгеннен кейін сығындыны ыстық сумен жуылғантығыз қағаз сүзгімен сүзеді. Алынған фильтратпен аммиакты,нитраттарды, нитриттарды, хлоридтерді, тотығуын анықтайды.

3.2.2 Нитриттерін анықтауПробиркаға Грисс реактивінің 0,5 мл мен 10 мл сығындыны

құяды. 20 минуттан кейін (мүмкіндігінше су моншасында қыздырып)боялу деңгейі бойынша кестені қолдана отырып, нитриттердіңмөлшерін шамамен анықтайды:

20-кесте – Нитритерді анықтауБүйірінен қарағандағы

боялуы Жоғарыдан қарағандағы

боялуыНитриттер

мөлшері, мг/лЖоқ Жоқ 0,001Жоқ Дистильденген сумен

салыстырғанда әзербайқалатын қызғылт

0,002

Жоқ Әзер байқалатын қызғылт 0,004Өте әлсіз қызғылт Әлсіз қызғылт 0,02

Әлсіз қызғылт Ашық қызғылт 0,04Ашық қызғылт Қызғылт 0,07Қанық қызғылт Алқызыл 0,20

Алқызыл Ашық қызыл 0,40

46

3.2.3 Аммиакты анықтауПробиркаға 10 мл сығынды, 0,3 мл сегнет тұзын және 0,2 мл

Несслер реактивін құяды. 10 минуттан кейін кесте бойынша аммиакмөлшерін анықтайды:

21-кесте – Аммиакты анықтауБүйірінен қарағандағы

боялуы Жоғарыдан қарағандағы

боялуыАммиак

мөлшері, мг/лЖоқ Жоқ 0,05 азЖоқ Ерекше әлсіз сарғыш 0,1

Ерекше әлсіз сарғыш Әлсіз сарғыш 0,2Өте әлсіз сары Сарғыш

0,4Әлсіз сарғыш Сары 0,8Ашық сары Ашық сары 2,0

Сары Қарқынды қоңыр сары 4,0Лайлы өткір сары Қоңыр, ертінді лайлы 8,0

Қарқынды қоңыр, лайлы Қоңыр лай 20,0

3.2.4 Хлоридтерді анықтауКолбаға 20 мл сығынды мен 1 мл 10 % хром қышқылды калий

ертіндісін құйып, 1 мл ертіндісі 1 мг хлорды тұнбаға түсіретіназотқышқылды күміс ертіндісімен титрлейді.

3.2.5 Топырақ сығындысының тотығуын анықтауПробиркаға 10 мл сығынды құйып, оған 0,5 мл күкірт қышқылы

ертіндісін (1 : 3) және 1 мл 0,01-н марганец қышқылды калий қосады.Араластырып, 20 минутқа қалдырады. Тотығуды кесте бойыншаанықтайды:

22-кесте – Тотығуды анықтауБүйірінен қарағандағы боялуы Тотығуы, мг/л

Ашық ақшыл көк-қызғылт 1,0Ақшыл көк-қызғылт 2,0Әлсіз ақшыл көк-қызғылт 4,0Бозғылт ақшыл көк-қызғылт 6,0Бозғылт қызғылт 8,0Қызғылт -сары 10,0Сары 16,0 және жоғары

47

23-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Топырақсынамасы

номері

Нитриттер Аммиак Хлоридтер Тотығуы

48

4 Cуды санитарлық-гигиеналық бағалау

Судың санитарлық-гигиеналық мәні зор. Қоғамдық малшаруашылығы жағдайында суды жүйелі түрде ауыз су ретінде жәнетехникалық қажеттіліктерге жұмсайды. Судың сапасы біршамадәрежеде малдардың денсаулығы мен өнімділігіне, фермалардың,өндісітік кешеннің санитарлық жағдайына, шығарылатын өнімдердіңсапасына және оларды өңдей кәсіпорындарының жағдайына әсерінтигізеді.

Қазір біздің елемізде ауыз су сапасының МЕМСТ 2874-82 сапастандарты бар.

Судың сапасын су көзінің санитарлық-топографиялық тексеру,физикалық және химиялық-бактериологиялық талдау нәтижесіндеанықтайды.

4.1 Cудың физикалық қасиеттерін анықтау

Жұмыстың мақсаты: су сынамасын алуға арналған әдістермен,құралдар және қондырғылармен танысу және судың физикалыққасиеттерін зерттеу.

4.1.1 Су сынамасын алу ережелері Суды зерттеуде нақты нәтижелер алу үшін су сынамаларын алу,

сақтау және тасымалдаудың орнатылған ережелерін ұстану қажет. Су сынамасын зерттелетін судың бүкіл салмағына сәйкес

келетіндей етіп алу қажет. Егер сынама алғанда қате кетсе, бұл терісбағалауға алып келеді.

Су сынамасын алған құмыралар тазаланып жуылуы қажет.Шыны және полиэтилен құмыраларды концентрлі техникалық тұзқышқылымен жуады, ал зарарсыздандыру үшін синтетикалық жуғышзаттарды қолданады.

Содан кейін ыдысты дистилденген сумен жақсылап шайқайды.Сынама алар алдында ыдысты зерттеуге алынатын сумен бірнеше ретшайқайды, содан кейін оны тығынға дейін сәл ғана ауа кеңістігінқалдырып толтырады.

Ағынды сулы су қоймаларынан сынаманы малдың су ішетінжерінде, одан жоғары және төмен алады. Құдықтан суды су аларданбұрын таңертеңгілік және кешке су алынып болғаннан кейін бетінен0,5 – 1,0 м тереңдікте, ал ашық су қоймаларынан– дәл сол тереңдікте,бірақ 1 – 2 метр қашықтықта алады.

49

Су сынамасын құбыр кранынан, құдық насосынан немесеартезиан скважинасынан алғанда, құбырларда тұрып қалған судытартып немесе ағызып тастап, 10 – 15 минуттан кейін алады.

Талдау үшін сынаманы арнайы батометр көмегімен немесе 2-5 лкөлемді құмыраға алады.

Су сынамасына қоса берілетін жолдама қағазда: сынама номері,алынған жылы, айы, күні және сағаты, су көзінің атауы жәнеорналасқан жері, сынама алу жері, алу әдісі, қандай мақсатта, кімніңтапсырмасы бойынша алынғаны, сондай ақ судың физикалық қасиетікөрсетіледі.

Зертханаға жеткізілген су сынамасын жылдам зерттеу қажет;оларды тоңазытқышта немесе мұздықта: ластанбаған су сынамасын –72 сағатқа, ластанған су көзінен суды алғаннан бастап, 48 сағатқасақтауға рұқсат етіледі.

Егер су сынамасын зерттеуге жеткізгенде 5 сағаттан артықуақыт кетсе, онда жазда сынаманы қыздырудан, қыста қатудан сақтаукерек.

4.1.2 Судың физикалық қасиеттерін анықтауСу көздерін ветеринариялық-санитариялық тексеру кезінде

судың сапасын ең алдымен оның физикалық қасиеттері бойыншабағалайды, мұнда келесі көрсеткіштерге: температурасы, түсі, иісі,дәмі, мөлдірлігі, лайлығы мен тұнбасына назар аударады.

Су температурасы. Арнайы термометр немесе шаригі 5-6 қабатдәкемен оралған кәдімгі термометрмен өлшейді.

Температураны тікелей су көзі жанында су сынамасын алғандаөлшейді.

Термометрді 10-15 минутқа суға салады да, оныңкөрсеткіштерін судан ала салғанда, тұрақты температура орныққаннанкейін бірден белгілейді.

Жануарлар үшін ауыз судың температурасы 10-120 С, буаз жәнеауру малдар үшін – 150 С дейін және төлдер үшін жасына байланысты15-300 С болуы керек.

Судың түсі. Сапалық тұрғыдан анықтауды ақ фонда биіктігі 10 –12 см екі пробиркаға құйылған дистильденген және зерттелетін судысалыстырып жүргізеді.

Судың түсін кестені қолданып, градуспен өлшейді.Түсінің сапалық анықтауын хромокобальт шкаласы бойынша

жүргізеді.

50

24-кесте – Судың түсін шамамен анықтау

Қарағандағы түсі Градусбойынша

түсіБүйірінен Жоғарыдан

Жоқ Жоқ 10 кемЖоқ Әрең байқалатын, әлсіз

сарғыш19

Жоқ Өте әлсіз сарғыш 20Жоқ Әлсіз сарғыш 30Әрең байқалатын, бозғылтсарғыш

Сарғыш 40

Әрең байқалатын, бозғылт сары Ашық сарғыш 80Өте әлсіз сарғыш Сары 150Бозғылт сарғыш Қарқынды сарғыш 300Сары Қарқынды сары 500

Жақсы судың түсі 200 төмен болмауы керек, ал 400 рұқсат етіледі.Судың түсін келесі терминдермен белгілейді: түссіз, ашық сары,қарқынды сары және т.б.

Судың иісі. Суды алған жерде және зертханада 20-400Сқыздырып, анықтайды. Бұл үшін колбаға 2/3 көлеміне 20о зерттелетінсуды құяды, колбаны сағаттық шынымен немесе үйкелген тығынменжауып, сілкіп, иісінің сипаты мен қарқындылығын анықтайды, соданкейін 400С қыздырып, сілкиді де, шыныны ысырып кесте бойыншаиісінің сипаты мен қарқындылығын бес баллдық шкаламенанықтайды:

25-кесте – Ауыз судың иісінің қарқындылығын анықтау

Иістіңқарқындылығы

(балл)

Иістің сипаты Сипаттама анықтау

0 Иісі жоқ Сезілетін иісі жоқ1 Өте әлсіз Иісті тұтынушылар байқамайды,

бірақ мамандар анықтай алады. 2 Әлсіз Егер назар аударса, тұтынушы

анықтай алады 3 Байқалатын Иіс жеңіл сезіледі және су туралы

теріс пікір қалыптастырады 4 Анық Назар аудартатын иіс: ішуден бас

тартқызуы мүмкін 5 Өте күшті Иістің күштілігі сондай, су ішуге

жарамсыз

51

Иістер табиғи – хош иісті, батпақ иісті, шірік иісті, топырақиісті, зең иісті, балық, күкіртсутегі, шөп иісті, белгісіз, және жасанды– хлор, фенол, бензин, камфора иісті болуы мүмкін.

Жақсы ауыз суы иіссіз болуы керек, ал рұқсат етілетін иіс 200 Стемпературада 2 баллдан жоғары болмауы керек.

Судың дәмі. Анықтауды сынама алған жерде тек судыңсанитарлық тұрғыдан қауіпсіздігіне сенімді болғанда ғана жүргізеді.Күманды жағдайларда оны алдын ала 5 - 10 минут қайнатып, 20-250 Сдейін суыту қажет болады. Дәмін (татымын) анықтау үшін шамамен15 мл суды ауызға алып, бірнеше секунд ұстап, жұтпай дәмінанықтайды. Шикі судың дәмін анықтағаннан кейін ауызды марганецқышқылды калийдің әлсіз ертіндісімен шаю қажет.

Судың дәмін: қышқыл, сілтілі, тұзды, ащы-тұзды, кермек, ауызқуыратын, тәтті; татымын: темірлі, кермек, хлорлы, металл, балықдәмді деп белгілейді.

Дәмі мен татымының қарқындылығы баллмен: татымы жоқ – 0,өте әлсіз – 2, сезілетін – 3, анық– 4, өте күшті 5 баллмен бағаланады.

Судың мөлдірлігі. Анықтау үшін суды биіктігі бойыншасантиметрге бөлінген цилиндрге құяды, оның түбіне Снеллен шрифтыбар баспа қағаз салады. Содан кейін біртіндеп суды резина түтігі бартөменгі тубустан шрифт анық көрінгенше ағызады. Бағана биіктігібойынша оның мөлдірлігін сантиметрмен өлшейді.

Далалық жағдайда судың мөлдірлігін анықтау үшін диаметрі 1 –1,5 см болатын сымтемір сақинаны қолданады. Тұтқасынан ұстап,сымтемірді 500 – 1000 мл көлемді цилиндрға құйылған зерттелетінсуға оның контурлары көрінбей қалғанша батырады. Содан кейін,сантиметрлік сызғышпен сақина анық көрінетін жерге дейінгітереңдігін өлшейді. Сақина бойынша зерттеуден алынған деректердіСнеллен шрифты бойынша көрсеткішке кестемен аударады:

26-кесте – Судың мөлдірлігін анықтауАнықтау әдістері

Сақина бойынша,см

Снелленбойынша, см

Сақинабойынша, см

Снелленбойынша, см

1 2 3 42 0,5 24 174 2 26 186 3 28 198 5 30 2110 6 32 23

52

26 кестенің жалғасы1 2 3 412 8 34 2515 10 36 2617 12 38 2820 14 41 3022 16

30 см жоғары мөлдірлігі бар су жақсы деп саналады; 10 нан 30см – қолдануға рұқсат етіледі. Судың мөлдірлігін: мөлдір, әлісізмөлдір, сәл лайлы және күшті лайлы деген терминдермен анықтайды.

Судың лайлығы. сынамада органикалық және минералды тектіерімеген және коллоидты заттардың болуымен шартталады. Судыңлайлылығы мен мөлдірлігі арасында белгілі бір тәуелділік бар.Осыдан лайлылықты анықтауды судың белгілі мөлдірлігінайналдырып кесте бойынша жүргізеді:

27-кесте – Судың лайлылығын анықтауМөлдірлігі,

смЛайлылығы

мг/лМөлдірлігі,

смЛайлылығы

мг/лМөлдірлігі,

смЛайлылығы

мг/л4,0 235 14,0 65,0 24,0 38,05,0 185 15,0 61,0 26,0 35,16,0 155 16,0

56,028,0 32,6

7,0 130 17,0 53,4 30,0 30,58,0 114 18,0 48,0 32,0 28,69,0 102 19,0 46,0 34,0 26,910,0 92 20,0 44,5 36,0 25,411,0 83 21,0 43,3 38,0 24,212,0 76 22,0 41,4 40,0 23,013,0 70 23,0 39,6 42,0 21,8

Судағы тұнба. Зерттелетін суды шайқап, биіктігі 30 см кем емесөлшем цилиндріне құяды да, бір тәулік тыныштықта қалдырады.

Мөлшері бойынша тұнбаның болуы: тұнба жоқ, аздаған,байқалатын, үлкен тұнба; сапасы бойынша – үлпек, сазбалшықты,құмды, сазды және т.с.с түсін көрсете отырып (сұрғылт, қоңыр, қаражәне сол сияқты) сипатталады.

53

28-кесте – Судың физикалық қасиеттерін зерттеунәтижелерін жазу

Көрсеткіштер МЕМСТнормативтері

Су сынамасы1 2 3 4 5

Температурасы, 0СМөлдірлігі, смЛайлылығы, мг/лТүсі, градИісі, баллДәмі, баллТұнбасы

4.2 Судың химиялық құрамын анықтау

Жұмыстың мақсаты: тұздың химиялық құрамын (су тұздарын)зерттеуге қажетті әдістермен, құралдар және аппаратурамен танысу.

Судың химиялық құрамының көрсеткіштері судың сапалылығынсанитарлық-гигиеналық бағалаудағы негізгі факторлардың бірі болыптабылады.

Судың химиялық құрамын зерттегенде келесі көрсеткіштерді:судың реакциясы, аммиак, нитраттар мен нитриттерді, сульфаттар менхлоридтерді, судағы темірді анықтайды.

4.2.1 Судың реакциясы (рН)Сапалық сынама – екі пробиркаға шетіне дейін зертелетін суды

толтырып алады да оларға бір бір жолақтан қызыл және көк лакмусқағаздарын салады. 5 минуттан кейін оларды дәл сондай, бірақдистилденген суға шыланған қағаздармен салыстырады.

Қызыл қағаздың көгеруі сілтілі реакцияны, көк қағаздыңқызаруы – қышқыл, қағаздардың түстерінің өзгермеуі – бейтарапреакцияны білдіреді.

рН сандық анықтау– зертханалық рН-метр (потенциометр)көмегімен жүргізіледі. Өлшеуді құралды қолдану нұсқаулығыбойынша жүргізеді.

Жақсы судың реакциясы бейтарап немесе әлсіз сілтілі (рН 6,0–9,0) болады.

54

4.2.2 Аммиакты анықтауСуда альбуминоидты (белокты) аммиак пен минералды текті

аммиак кездеседі. Малдарға органикалық текті аммиак уландырғышәсер көрсетеді.

Сапалық анықтау – пробиркаға 10 мл зерттелетін су құяды да, 6тамшы (0,3 мл) 50 %-ті сегнет тұзының ертіндісін, 6 тамшы (0,3 мл)Несслер реактивін қосады. Сынаманы әбден араластырады. Ертіндініңлайлануы немесе түсінің сарғыштан сары – қоңырға өзгеруі аммиакбарлығын көрсетеді.

Сандық анықтау – дәл сол сынамада 10 минуттан кейін,колориметрлік кестені қолдана отырып, аммиак мөлшерін сары түстіңқарқындылық дәрежесі бойынша мг 1 л суға есептеп (мг/л)анықтайды. Сапалы суда аммиактың тек иісі ғана рұқсат етіледі.

4.2.3 Нитриттерді анықтауСуда азотты қышқылдардың тұздарының (нитриттердің) болуы

оның органикалық ыдыраған қосылыстармен ластануын және судаорганикалық заттарды минералдайтын оттегінің мөлшеріжеткіліксіздігін көрсетеді.

Сапалық анықтау – пробиркаға 10 мл зерттелетін су құяды да, 2тамшы күкірт қышқылын (1 : 3 сұйылтуда), үш тамшы 3 % йодтыкалий ертіндісін және үш тамшы 1 % крахмал ертіндісін қосады.Пробирканың ішіндегісін сілкиді.

Азотты қышқыл йодты сутегі қышқылыны бос йод бөліпыдыратады. Бөлінген йод крахмалды көк түске бояйды, бұл суданитриттер барлығын көрсетеді.

Сандық анықтау – Пробиркаға 10 мл зерттелетін су мен 10тамшы (0,5 мл) Грисс реактивін құяды, содан кейін сұйықты сумоншасында 5 минут бойы 70-800 С дейін қыздырады. Қыздырусызбөлме температурасында анықтауды Грисс реактивін қосқаннан кейін20 минут өткенде жүргізеді. Әртүрлі қарқындылықтағы қызғылттүстің пайда болуы нитриттер барлығын дәлелдейді.

29-кесте – Судағы нитриттерді анықтауБүйірінен қарағандағыпробиркадағы судың

боялуы

Жоғарыдан қарағандағыпробиркадағы судың

боялуы

Нитриттермөлшері, мг/л

1 2 3Жоқ Жоқ 0,001

Әрең байқалатын қызғылт Шамадан тыс әлсізқызғылт

0,002

55

Өте әлсіз қызғылт Әлсіз қызғылт 0,00429 кестенің жалғасы

1 2 3Әлсіз қызғылт Ашық қызғылт 0,02

Қызғылт Қою қызғылт 0,07Қою қызғылт Қызыл 0,2

Қызыл Ашық қызыл 0,4

Сапалы суда МЕМСТ бойынша нитриттердің ізі ғана рұқсатетіледі (0,001 – 0,002 мг/л).

4.2.4 Нитраттарды анықтауАзот қышқылының тұздары суға өсімдіктер мен жануарлардың

органикалық қалдықтары ыдырағанда түседі. Олардың суда болуыаммиак пен нитриттер болмаған жағдайда судағы азотты заттардыңтолық минерализацияға ұшырағандығын көрсетеді. Егер нитраттарменбірге суда бірмезгілде аммиак пен нитриттар болса, онда бұл сукөзінің жүйелі түрде тоқтаусыз ластануын көрсетеді.

Егер суда бірмезгілде нитраттармен бірге хлоридтер менсульфаттар болса (аммиак пен нитриттер болмаған жағдайда), ондабұл минерализация (нитрификация) үрдісінің аяқталғанын көрсетеді.Бұл жағдайда су сапалы деп есептеледі, бірақ қайта ластанудыболдырмау үшін бұл су көзінен суды кезеңді тексеруден өткізіп тұруқажет.

Сапалық анықтау – таза пробиркаға 1 мл зерттелетін су құяды,оған 2 мл (екі ретке) концентрлі дифениламинді күкірт қышқылынқосады. Зерттелетін суда нитраттар болса, дифенилнитрозоаминтүзілуі салдарынан қою-көк түс пайда болады.

Сандық анықтау – түссіз шыныдан жасалған пробиркаға 1 млзерттелетін су мен 1 мл сульфофенол қышқылын тамшылары тек субетіне таматындай етіп қосады. Қоспаны араластырып, 20 минутқақалдырады, содан кейін боялу дәрежесі бойынша кестені қолданып,азот нитраттарының шамамен мөлшерін анықтайды. Түсінің өзгеруінбақылау үшін дәл сондай пробиркаға дистиллденген су құйып, оғансульфофенол қышқылын қосады.

30 -кесте – Судағы нитраттарды анықтауЖоғарыдан қарағандағы түсі азот нитраттарының мөлшері,

мг/л1 2

Бақылаумен салыстырғанда ғанабайқалады

0,5

56

Әрең білінетін сарылау 130 кестенің жалғасы

1 2Шамадан тыс әлсіз сарылау 2Өте әлсіз сарылау 3Әлсіз сарылау 5Ашық сары10Әлсіз сары

25

Сары 50Қою сары 100

МЕМСТ бойынша азот қышқылы тұздарының (нитраттар)зерттелетін судағы мөлшері 45 мг/л мөлшерінде рұқсат етіледі.

4.2.5 Сульфаттарды анықтау Сульфаттар (күкірт қышқылының тұздары) суда ыдыраған

белокты заттардың тотығуы нәтижесінде пайда болуы мүмкін, сондайақ, су көздеріне шаруашылықтық-тұрмыстық және өндірістік қалдықсулардың түсуінде пайда болады. Судағы сульфаттар минералды текті–гипс түрінде де болуы мүмкін.

Сапалық анықтау – пробиркаға 10 мг зерттелетін суды қосады,2 тамшы тұз қышқылымен сұйылтып, 5 тамшы 10 %-ттік хлорлыбарий ертіндісін қосады. Суды қайнағанша қыздырады. Сульфаттарбар болса, органикалық және минеральдық қышқылдарда ерімейтінкүкірт қышқылды барийдің ақ лайы пайда болады.

Сандық анықтау –стаканға 10 мл зерттелетін су құяды. Лайсуды мөлдірленгенше алдын ала сүзеді. Содан кейін суға 2 тамшы тұзқышқылы мен 5 тамшы хлорлы барий қосады. Стаканның ішіндегісіншыны таяқшамен 30 секунд бойы араластырып, стаканды А. В.Озерновтың ең ұсақ шрифтына қояды. Стакандағы сұйықтықтыныштық күйге келгенше номері жақсы көрінетін шрифтқа ашықкүндізгі жарықта немесе электрлі жарықтандыруда қарайды.

Егер суда сульфаттар көп болса, суда №5 шрифт көрінбесе, ондасуды екі есе сұйылтып, бағалағанда түзету енгізеді.

Органикалық текті сульфаттардың рұқсат етілетін мөлшері 80мл/л көп емес, ал минералды –500 мг/л көп емес.

4.2.6 Судағы темірді анықтауЖер асты суында топырақ минаралынан және қазба кендерінен

шыққан темірлі қосылыстар жиі кездеседі. Олардың мөлшері 1 л суда1,5 мг болса, судың дәмі жағымсыз болып, сия дәміне ұқсап кетеді.

57

Май дайындауда темірлі су майлардың үдемелі ыдырауына әкепсоғады және майға металл татымын береді.

Темірді толығымен сапалық анықтау. Темірдің шала тотығынтұздар тотығына ауыстырады, сонда олар роданды аммоний немесекалиймен қосылып, қызыл түс береді.

Пробиркаға 10 мл зерттелетін су құйып, оған 2 тамшыконцентрлі тұз немесе азот қышқылын қосады. Пышақтың ұшымен 1-2 тамшы 3 %-ті сутегі асқын тотығын немесе аммоний персульфатынқосады. 4 тамшы 50 %-ды роданды калий немесе роданды аммонийқосылады. Темірдің шамамен мөлшері кесте бойынша анықталады.

31-кесте – Судағы темірді анықтау Бүйірінен қарағандағыпробиркадағы судың

боялуы

Жоғарыдан қарағандағыпробиркадағы судың

боялуы

Темірмөлшері,

мг/лБоялу жоқ Боялу жоқ 0,05 кемӘрең білінетін сарғыш-қызғылт

Өте әлсіз сарылау -қызғылт 0,1

Өте әлсіз сарылау -қызғылт Ашық- сарылау -қызғылт 0,25Әлсіз сарылау -қызғылт Әлсіз сарылау -қызғылт 0,50Ашық- сарылау -қызғылт Сарылау 1,0Сарылау-қызғылт Сарылау-қызыл 2,5Ашық сарылау-қызыл Ашық-қызыл 5,0

Сондай ақ, шала тотыққан және тотыққан темірді анықтауғаболады.

Тотыққан темірді анықтау оның жиынтығын анықтау сияқтыжүргізіледі. Айырмасы сутегі асқын тотығы немесе аммонийперсульфатынан тұратын тотықтырғыш қосылмауында.

Шала тотыққан темірдің мөлшері жиынтық және тотық темірдіңарасындағы айырмашылық бойынша анықталады.

32-кесте – Судың химиялық құрамын зерттеу нәтижелерінжазу

Көрсеткіш Су сынамасы1 2 3 4 5

Су реакциясы Аммиак мөлшері, мг\лНитриттер мөлшері, мг/лНитраттар мөлшері, мг/лХлоридтер мөлшері, мг/л

58

Сульфаттар мөлшері, мг/лТемір тұздарының мөлшері,мг/л

4.3 Судың тотығуын анықтау

Жұмыстың мақсаты: далалық жағдайда судың тотығуынанықтау әдістемесін меңгеру. Марганец қышқылды калий ертіндісіментитрлеу әдісі бойынша судың тотығуын анықтау әдістемесін меңгеру.

Судың тотығуы оның органикалық заттармен ластануыныңмаңызды санитарлық-гигиеналық көрсеткіші болып табылады. Судаорганикалық заттарды тікелей анықтау қиынға түседі, сондықтанолардың мөлшерін судың тотығуы бойынша бағалайды. Судыңтотығуы деп судағы органикалық заттардың тотығуы үшін қажеттіоттегіге мұқтаждықты түсінеді. Судың тотығуы 1 л судағы заттардыңтотығуына шығындалатын оттегі мөлгері көрсеткішімен беріледі.Неғұрылым органикалық заттар көп болса, соғұрылым оттегі көпқажет болады, сәйкесінше, титрлеуге KMnO4 ертіндісі көп қажет.KMnO4 ертіндісінің ыдырауының аяғы оның түссізденіп бітуіментанылады.

Реактивтер: 1) 1 мл қышқыл ортада 0,08 мг оттегіні беретін0,01 нормальды KMnO4 ертіндісі; 2) 1 мл тотығу үшін 0,08 мг оттегініқажет ететін 0,01 нормальды қымыздық қышқылының ертіндісі; 3) 25%-ті күкірт қышқылының ертіндісі.

4.3.1 KMnO4. титрін анықтау барысы:KMnO4 көбінесе химиялық таза препарат болып табылмауына

байланысты, оның титрін қымыздық қышқылы бойынша анықтайды.Осы мақсатпен, сыйымдылығы 100 мл болатын конус колбаға тазадистиллденген су құйып, оған пипеткамен 5 мл 25 %-тті күкіртқышқылының ертіндісін және шыны бұрандалы бюреткадан– 8 мл 0,01 нормальды KMnO4 ертіндісін қосады. Колбадағы сұйықты қайнаумерзімінен бастап тағы да 10 минут қыздырады. Содан кейін колбағабюреткадан 10 мл қымыздық қышқылының титрленген ертіндісінқосады, сонда колбаның қызғылт түске боялған ішіндегісітүссізденеді. Түссізденген ыстық сұйықтықты KMnO4 ертіндісіменәлсіз сұйық рең пайда болғанша титрлейді.

Титрлеуге дейінгі және одан кейінгі шығындалған KMnO4

ертіндісінің миллилитрмен алынған мөлшері 10 мл 0,01 нормальдықымыздық қышқылының титріне тең және тотыққанда 0,8 мг оттегінбөледі.

4.3.2 Зерттелетін судың тотығуын анықтау барысы:

59

100 мл зерттелетін су толтырылған колбаға 5 мл күкіртқышқылының ертіндісі мен 8 мл KMnO4 ертіндісін қосады. Сұйықтықыздырып, 10 минут қайнатады. Егер сынамада органикалық заттаркөп болса, ол қайнағанда бірден қоңырланып, түссізденуі мүмкін.Қыздыруды тоқтатқанда колбаға 10 мл 0, 01 нормальды қымыздыққышқылының ертіндісін қосып, сұйықты әлсіз қызғылт реңалынғанша KMnO4 ертіндісімен титрлейді.

Соңында титрлеуге дейін және титрлеу үрдісінде колбағаенгізілген KMnO4 барлық мөлшерін есептейді. Алынған саннан 10 мл0,01 нормальды қымыздық қышқылының ертіндісімен реакцияғатүскен KMnO4 мөлшерін есептейді, ал қалдығы бойынша 1 лзерттелетін суда еріген органикалық заттарды тотықтыру үшін қажетболған оттегі мөлшері туралы айтуға болады.

Есептеу мысалы:10 мл 0,01 нормальды қымыздық қышқылының ертіндісін

титрлеу үшін 11,2 мл KMnO4, зерттелетін суды титрлегенде 14,3 млKMnO4 шығындалды.

Осылайша, 100 мл зерттелетін судағы органикалық заттардытотықтыру үшін 3,1 (14,3-11,2)мл KMnO4 шығындалды, бұл 1000 млсуға шаққанда 31 мл болады. Органикалық заттарды тотықтыру үшіншығындалған оттегі мөлшерін (х) есептеу үшін пропорция құрамыз:

11,2 – 0,831 – х

бұдан х = 2,21 мг оттегі

Органикалық заттардың үлес салмағы туралы шамамен көріністотығуға кеткен оттегінің салмақ санын 20 көбейткенде алынады.

33-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Сусынамасы

I титр (дистилл.

су)

II титр (зерттелетін

су)

Титрлерайырмасы

Тотығуымг/л

1

2

3

4

5

60

4.4 Судың кермектігін анықтау

Жұмыстың мақсаты: судың карбонатты және жалпыкермектігін анықтау әдістемесін меңгеру.

Судың кермектігі ондағы сілтілі металлдар кальций менмагнийдің еріген тұздарының болуына байланысты. Кейбір жағдайдасудың кермектігі темір, марганец, алюминийдің шала тотықтұздарының болуымен шартталады.

Судың кермектігінің артуы оның ыдырау барысында топырақтанкальций мен магнийдің кермек тұздарын сілтілеуге жағдай жасайтынкөмірқышқылы түзілетін органикалық заттармен ластануынабайланысты болуы мүмкін.

Кермектіктің: жалпы, карбонатты, жойылатын және тұрақтытүрлері болады.

Жалпы кермектік- кальций мен магний тұздарының бүкілжиынтығымен шартталған шикі судың кермектігі.

Карбонатты кермектік- кальций мен магнийдің ерігенгидрокарбонаттары және карбонаттарымен шартталған шикі судыңкермектігі.

Жойылатын кермектік- судың қайнатқан кезде жойылатынкермектігі, кальций мен магнийдің суды қайнатқанда ыдырап,ерімейтін көмірқышқыл тұздарына айналатын қос көмірқышқылтұздарының болуымен шартталады.

Тұрақты кермектік- судың бір сағаттық қайнатудан кейінхлоридтер, сульфаттар, бірен саран кальций мен магний карбонаттарықалатын кермектігі.

Судың кермектігі 1 литр суда миллиграмм-эквивалентпенкөрсетіледі. Кермектіктің бір миллиграмм-эквиваленті 28 мг кальцийтотығының (немесе 1 л судағы 20,16 мг магний тотығының)мөлшеріне сәйкес келеді.

Егер есептеуді кальций мен магнийдің мөлшері бойынша ғанажүргізсе, онда 1 мг/экв кермектік 1 л судағы 20,04 мг кальций немесе12,16 мг магний мөлшеріне сәйкес келеді, мұнда 20,04 пен 12,16 –кальций мен магнийдің атомдық салмағының жартысына тең болатынэквивалентті салмағы.

Судың кермектігін градуспен де беруге болады. Кермектіктің бірградусы 10 мг кальций тотығының мөлшеріне сәйкес келеді. Бұдан 1л судың 1 мг/экв кермектігі 2,80 тең.

61

Кермектігі 100 (1 л суда 3,5 мг/экв) дейін болатын су жұмсақ, 10нан 200 (1 л суда 3,5-7 мг/экв) – орташа кермектік, 20-300 (1 л суда 7-10,5 мг/экв) – кермек және 400 жоғары (1 л суда 14 мг/экв) – өте кермекболып саналады. Ауыз судың жалпы кермектігі 30-400 жоғарыболмағаны жөн.

4.4.1 Карбонатты кермектікті анықтауӘдіс принципі метил қызғылт сарысы индикаторының

қатысуымен карбонаттарды тұз қышқылымен титрлеуге негізделген.Әдістің негізінде келесі реакция жатады:

Ca(HCO3)2 + 2HCl = CaCl2 + H2O + 2CO2

Mg(HCO3)2 + 2HCl = MgCl2 + H2O + 2CO2

Титрлеуге кеткен 1 мл 0,1-N тұз қышқылы ертіндісіне 2,8 мгкальций тотығы сәйкес келеді.

Ыдыстар мен реактивтер: 1) 0,1 нормальды тұз қышқылыертіндісі; 2) 1 %-ды метил қызғылт сарысы ертіндісі; 3) 100 млбюреткалар; 4) сыйымдылығы 150 мл болатын конус колбалар;5) пипеткалар.

Анықтау барысы: сыйымдылығы 150 мл болатын конус колбағаөлшегіш пипеткамен 100 мл зерттелетін су құяды, оған 2-3 тамшыметил қызғылт сарысын қосып, 0,1 н тұз қышқылы ертіндісіменқызғылт түске боялғанша титрлейді. Титрлеуді 2-3 рет жүргізіп, орташамасын есептейді. Есептеуді келесі формула бойынша жүргізеді:

х = (а · 0,1 · 100) / V

мұнда х – карбонатты кермектік, 1 литрге мг/экв; а –титрлеугекеткен 0,1 н тұз қышқылы ертіндісінің мөлшері, мл; 0,1 – қышқылтитрі; V – зерттелетін судың көлемі.

4.4.2 Жалпы кермектікті анықтауӘдістің принципі сілтілі қоспаның көмірқышқылды кальций мен

магний тотығы гидратын түзіп тұнбаға түсетін судағы кальций менмагнийге әсер етуіне негізделген.

Ыдыстар мен реактивтер: 1) сілтілі қоспа (0,1-н Na2CO3 және0,1-н NaOH ертіндісінің тең бөліктерінің қоспасы); 2) тұзқышқылының 0,1 нормальды ертіндісі; 3) 1%-ды метил қызғылтсарысы; 4) сыйымдылығы 200 мл болатын өлшеу колбасы; 5) 100 млбюреткалар; 6) пипеткалар; 7) қыздыратын құрал.

Анықтау барысы: Карбонатты кермектікті анықтағаннан кейін,бұл колбаға бюреткадан 20 мл сілтілі қоспасын қосып, 3 минутқайнатады.

62

Сұйықтықты суытады, өлшегіш цилиндрге құяды, 200 мл дейіндистиллденген су қосып, сүзеді. 100 мл фильтратты алып, оған 1-2тамшы индикатор қосады да 0,1 н тұз қышқылының ертіндісіментитрлейді.

Титрлеуге қоспаның жартысы ғана алынғанын ескеріп (100 млфильтрата), титрлеуге кеткен ертінді миллилитрі санын 2 –ге көбейтіп,сілтілі жер металдарының тұздарымен реакцияға түспеген сілтіліертіндінің миллилитрі санын көрсететін санды алады. Бұл санды 20мл сілтілі ертіндіден алып тастап, 2,8 көбейтіп, жалпы кермектіктітабады.

Тұрақты кермектік жалпы және карбонатты кермектіктіңарасындағы айырманы береді.

Есептеу мысалы: 100 мл фильтратты титрлеуге 6,5 мл 0,1 н тұзқышқылының ертіндісі шығындалды. Жалпы кермектік 6,5 х 2 = 13мл, 20 – 13 = 7 мл, 7,мл х 2,8 = 19,60 тең болады.

Тұрақты кермектік жалпы және карбонатты кермектіктіңайырмасы ретінде 19,6 –7,0 = 12,60 тең.

34-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Су сынамасы Судың кермектігіКарбонатты Тұрақты Жалпы

12345

4.5 Cуды хлорлау

Жұмыстың мақсаты: хлорлы әктегі белсенді хлордыңмөлшерін анықтау; берілген су көлеміне арналған хлорлы әкертіндісінің қажетті мөлшерін анықтау; хлорланған судыхлорсыздандыруды жүргізу.

Суды тұндыру, коагуляциялау және фильтрациялау арқылытазартқанда оны әртүрлі микроағзалардан, сонымен қатар патогендімикроағзалардан толық тазарту мүмкін емес.

Сондықтан, санитарлық тұрғыдан қауіп төндіретін ауыз судықайнату арқылы, ультракүлгін сәулелермен, ультрадыбыспен, гаммасәулелендірумен, озондаумен, күмістеумен және хлорлау арқылызарарсыздандырады.

63

Қазіргі кезде көбінесе суды хлорлайды, ол үшін хлорлы әктіжәне хлорды (хлор суымен) қолданады. Хлорлы әкті әк сүті арқылыгаз тәрізді хлорды өткізу арқылы алынады.

Судың ластану дәрежесіне байланысты белсенді хлордыңмөлшері, 0,5 тен 25 мг/л және одан жоғары ауытқиды. Белсендіхлордың суға әсер ету уақыты да әртүрлі: 15-20 минуттан 1-2 сағатқадейін болады және судың хлор қажеттілігіне, микроағзалар болуынажәне суды зарарсыздандырудың қаурыттығына байланысты.

Хлорлы әктің белсенді бөлігі кальций гипохлориды болыптабылады, ол сумен әсерлескенде хлорлылау қышқыл түзіпыдырайды. Соңғысы бөліну кезінде стерильдеуші әсер көрсететінхлор мен оттегіне ыдырайды.

Ауадағы көмірқышқылдың, ылғалдың, жарық пен жоғарытемператураның әсерінен хлорлы әк белсенді хлорды жоғалтады даоның дезинфекциялаушы қасиеті күрт төмендейді. Сондықтан судыхлорлау кезінде хлорлы әктегі белсенді хлордың мөлшерін білу қажет.

Жақсы хлорлы әкте 35-32 % белсенді хлор болады. Белсендіхлор 20% төмен болса, хлорлы әк суды зарасыздандыруға қолдануүшін жарамсыз деп саналады.

4.5.1 Хлорлы әктегі белсенді хлордың мөлшерін анықтау Әдістің принципі: қышқыл қатысуымен ертіндідегі хлордың

йодты калийден бос йодтың баламалы мөлшерін ығыстыруына жәнеоны күкірттілеу натриймен (гипосульфитпен) титрлеуге негізделген.

Реактивтер: 1) 1 %-ды хлорлы әк ертіндісі (1 г хлорлы әктіфарфор табақшаға өлшеп салып, оған 5-10 мл дистилденген су құядыда таяқшамен ботқа тәрізді масса түзілгенше езеді де, өлшеустаканына салып, табақшаны аздаған үлеспен дистилденген суменшайып, 100 мл көлемге дейін жеткізеді); 2) 25 %-ды күкірт қышқылыертіндісі; 3) 5 %-ды йодты калий ертіндісі; 4) 1 %-ды крахмалертіндісі; 5) 0,01-н гипосульфит ертіндісі; 6) титрлеуге арналған колба;7) бюреткалары бар штатив.

Анықтау барысы: Сыйымдылығы 250 мл болатын колбаға 50 млдистилденген су құйып, 2 мл 1 %-ды хлорлы әк ертіндісін қосады.Содан кейін 1 мл 25 %-ды күкірт қышқылын, 5 мл 5 %-ды йодтыкалий ертіндісін және 1 мл 1 %-ды крахмал ертіндісін қосады.Бөлінген йод крахмалмен көк түс береді. Қоспаны 0,01-н гипосульфитертіндісімен түссізденгенше титрлейді.

Белсенді хлордың пайыздық мөлшерін (х) есептеуді төмендегіформула бойынша есептейді:

х = (а · 0,355 · 10) / 2

64

мұнда: а – титрлеуге кеткен гипосульфит миллилитрлерініңсаны; 2 – зерттеуге арналған әк ертіндісі миллилитрінің саны; 0,355 –1 мл гипосульфит ертіндісімен байланысқан белсенді хлордыңмөлшері, мг; 10 – белсенді хлордың миллиграмдарын берілгеншарттарда пайыздық мөлшерге айналдыратын көбейткіш.

Есептеу барысы: 2 мл 1 %-ды хлорлы әкті титрлеуге 16,8 мл0,01 н гипосульфит ертіндісі шығындалды. Белсенді хлордыңмөлшері: х = ( 16,8 · 0,355 · 10) : 2 = 29,8 % тең болады.

4.5.2 Берілген су көлемі үшін қажетті хлорлы әк ертіндісініңсанын анықтау

Шаруашылық жағдайларда суды хлорлау үшін хлорлы әктіңқажетті санын келесі жеңілдетілген әдіспен анықтайды.

Зерттелген суды колбаларға әрбіреуіне 100 мл-ден құяды. Соданкейін әртүрлі мөлшерде 1 %-ды хлорлы әк ертіндісін: бірінші колбаға– 0,5 мл, екіншіге – 0,6 мл, үшіншіге – 0,7 мл және төртінші колбаға –0,8 мл құяды. Ертіндіні суға қосқаннан кейін араластырып, хлорменжанасуы үшін 1,5-2 сағатқа қалдырады.

Содан кейін әрбір колбаға 5 тамшыдан 25 %-ды күкіртқышқылын, 5 тамшы 1 %-дық крахмал ертіндісін, 3 тамшы 5 %-дықйодты калий ертіндісін қосып, шыны таяқшалармен араластырады.

Әрбір төрт колбада судың түсі біркелкі болмайды. Белсенді хлортолығымен органикалық заттардың тотығуына жұмсалған колбада сутүссіз болады. Артық хлоры бар колбаларда су көк түске боялады.

Суға хлордың қажетте мөлшері қосылған колбада су көгілдіртүске боялады. Мысалға: 0,6 мл 1 %-ды хлорлы әк құйылған сусынамасында көгілдір түс пайда болды делік, яғни бір литр құдықтағысуды зарарсыздандыруға 6 мл 1 %-ды хлорлы әк ертіндісі қажетболады деген сөз. Құдықтағы, су қоймасындағы, цистернадағы сумөлшерін біле отырып, хлорлы әк ертіндісінің қажетті санын немесебелсенді хлордың миллиграммдарын есептеу оңай болады.

4.5.3 Суды дехлорлауСуды хлордың жоғары мөлшерімен зарарсыздандыру міндетті

түрде дехлорлауды қажет етеді. Суды гипосульфитпенхлорсыздандырудан кейінгі қалдық хлордың мөлшері 0,3-0,5 мг/лболатындай етіп есептеп, дехлорлайды. Хлорланған суда хлордың иісімен дәмі болмауы керек.

Анықтау барысы: Колбаға хлорланған 0,5 л суды алады да оған1 мл 5 %-ды йодты калий, 1 мл 1 %-ды крахмал ертіндісін қосады да0,01-н гипосульфит ертіндісімен көк түс жойылғанша титрлейді.

65

Гипосульфиттің қажетті мөлшерін есептеу келесі формуламенжүргізіледі:

х= ((а · 2 · 0,355) – 0,5) / 0,355 · 2,48

мұнда: х – 1 л зерттелетін судағы артық (рұқсат етілетінмөлшерден артық) хлор мөлшерін дехлорлауға гипосульфиттіңқажетті саны (мг); а – 0,5 л судағы артық хлорды титреуге кеткенгипосульфит ертіндісінің мөлшері, мл; 2,48 – 1 мл 0,01-нертіндісіндегі гипосульфиттің мөлшері, мг; 0,5 – 1 л судағы белсендіхлордың рұқсат етілетін мөлшері, мг.

35-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Сусынамасы

Белсендіхлордың

пайыздықмөлшері

Хлорлы әкертіндісінің

қажетті саны

Хлорсызданған артықхлор үшін

гипосульфит мөлшері,мг

12345

4.6 Суды санитарлық-бактериологиялық жәнегельминтологиялық зерттеу

Жұмыстың мақсаты: Судың микробтық және гельминттықластануын анықтау әдістерімен; берілген құрамды бөліктерінің ауызсудағы мөлшері бойынша нормативтік талаптармен танысу.

Беткі, тіпті жер асты су көздерінің сулары кәсіпорындардың,елді мекендердің, мал шаруашылығы нысандарының қалдықсуларымен ластануы мүмкін. Мұндай жағдайда су жұқпалыаурулардың таралу және адам мен жануарлардың улану факторыболып табылады.

Суды санитарлық-бактериологиялық бағалауда қолда барстандарттың талаптарын ескереді, онда эпидемиологиялық тұрғыдансудың қауіпсіздігі жанама көрсеткіштермен анықталатыны арнайыкөрсетілген. Бұл жалпы бактериялық ластану дәрежесі мен ішектаяқшасы тобының бактериялары мөлшері. Осыдан келе,бактериялардың жалпы мөлшері 1 мл ештеңе қосылмаған суға 100

66

көп емес, 1 л судағы ішек таяқшасының саны (коли-индекс) үштен көпемес, ал коли-титр 300 мл кем емес болуы қажет.

4.6.1 Микроағзалардың жалпы санын анықтау Су сынамасын араластырып, себу үшін стерильді пипеткамен

судың белгілі бір мөлшерін: таза судан 1 – 0,1 мл, ластанған судан 0,01– 0,001 мл алады. Мөлшері 1 ден 0,1 мл дейін болатын сұйылтусызстерильді суды Петри табақшасына қақпағын сәл ашып, себеді. 0,1 млаз мөлшердегі суды сұйылтылған күйінде енгізеді: пробиркаға 9 млстерильді су мен 1 мл зерттелетін суды құяды да осы пробиркаданстерильді пипеткамен 1 ден 0,1 мл су алып, табақшаларға себеді. Судысепкеннен кейін Петри табақшасына 10 мл балқытылған және 45 оСдейін салқындатылған агар қосады. Суды агармен табақшаныеңкейтіп, айналдыра отырып, жылдам араластырады. Петритабақшасын орта қоюланғанша столда қалдырады да, содан кейінтермостатқа түбін жоғары қаратып 37 оС 24 сағатқа қалдырады.

Колонияларды санауды лупа мен Вольфгюгель торын қолданып,ауданы 1 см2 12 шаршыда жүргізеді. Саналған колониялардың жалпысанын қарастырылған шаршылар санына (12) бөледі, содан кейін см2

берілген табақша ауданына көбейтеді. Есептеу келесі формулабойынша жүргізіледі: (π · r2 · а) : 12

мұнда: π · r2 – см2 берілген Петри табақшасының ауданы; а –колониялар саны; 12 – есептелген шаршылар саны.

Есептеу мысалы: Петри табақшасына 1 мл зерттелген су себілді.Есептегенде 12 шаршыда 189 колония табылды. Петри табақшасыныңдиаметрі 10 см. 1 мл судағы микроағзалар саны (колониялар):

3,14 · 5 2 · 180 = 1177 микроағзаны құрайды. 124.6.2 Ішек таяқшасы титрін (E. coli) анықтауІшек таяқшасы үнемі адам мен жануарларың ішегінде тіршілік

етеді. Оның суда болуы, әсіресе суда бірмезгілде аммиак, азотты жәнеазот қышқылдары, хлоридтер, сульфаттар болса немесе тотығуыжоғары болса, бұл ішек таяқшасымен бірге суға басқа, патогендімикроағзалар түсуі мүмкіндігінің көрсеткіші.

Судағы ішек таяқшасын сандық анықтау нәтижелерін коли-титр(ішек таяқшасының титрі) немесе коли-индекс түрінде береді.

Коли-титр ішек таяқшасы табылған зерттелетін судың еңтөменгі көлемі. Коли-индекс 1 л судағы ішек таяқшасының санынкөрсетеді.

67

Құралдар мен қоректік орта: термостат, 1 л әлсіз сілтілі ет-пептонды сорпадан, 12,5 г манниттен дайындалған Булир ортасы, 6 мл1%-ды нейтральрот бояуы ертіндісі.

Ортаны колбалар мен пробиркаларға құяды, олардың ішінетүбін жоғары қаратып, ұсақ пробиркалар (газовкалар) салады.

Анықтау барысы: Сумен қамтамасыз ету көздерінен стерильдіыдысқа алынған зерттелетін суды зертханаға жылдам жеткізеді, ондаоны колбалар мен пробиркаларға себеді. Салыстырмалы таза құбырсуын, көркейтілген құдықтардан, артезиан ұңғымаларынан 10, 25, 100мл көлемінде алынған сынамаларды 1 және 5 мл мөлшердепробиркаларға себеді.

Ашық сулардан алынған суды болжамды ластануынабайланысты пробиркаларға 0,01; 0,1; 0,2; 0,5; 1 мл немесе 0,001; 0,01;0,1; 1 мл (стерильді суда сұйылту арқылы) мөлшерде себеді. Себілгенсу мен қоректік ортаның арақатынасы 2 : 1 болуы қажет.

Пробирка немесе колбаны сілку арқылы себілген ортаменсалынған ұсақ пробиркалардың (газовкалардың) бүкіл көлемінтолтыруға тырысып, суды ортамен жақсылап араластырады.

Себіндіні 45 оС 24 сағатқа термостатқа қалдырады.Нәтижелерді есептеу: Ішек таяқшасының өсуі мен тіршілігі

әсерінен маннит газ түзіп ыдырайды, ол газовкадан жақсы байқалатынкөпіршік ретінде көрінеді, соның салдарынан газовка тігіненорналасып, біршама қалқиды.

В. Coli өсуі барысында ортада қышқылдар жиналады, оларортаның түсін қызылдан сарыға өзгертеді.

Орта түсінің өзгеруі және газ түзілуі бойынша ішек таяқшасытабылған судың ең аз көлемін анықтайды, бұл көлемді коли-титргесанайды, ол табылған су мөлшері неғұрылым аз болса, соғұрылым суластанған деп саналады.

Коли-индексті ішек таяқшасының титрі бойынша есептейді:1000 / коли-титр.

4.6.3 Суды гельминт жұмыртқаларына зерттеу 10 - 15 л мөлшеріндегі зерттелетін суды Гольдман воронкасына

салынған қағаз сүзгілер арқылы зерттелетін судың әрбір 0,5 – 1,0 лауыстырып, сүзеді. Фильтрацияны жылдамдату үшін Бунзенколбасындағы ауаны сирету қол насосымен жүргізіледі.

Қағаз фильтрлерді ондағы тұнбасымен қосып, 3-5 минут бойытұз қышқылы ертіндісімен түссіздендіреді, кептіреді де, бөлшектергебөліп, микроскоптың кіші ұлғайтқышымен қарайды.

Жұмыртқалардың түр құрамын паразитологиялық атластардағысипаттамаларына сәйкес анықтайды.

68

36-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу Көрсеткіштер Су сынамасы

1 2 3 4Микроағзалар саныКоли-титрКоли-индексГельминттер жұмыртқасының болуы

4.7 Қалдық суларды санитарлық бақылау

Жұмыстың мақсаты: Қалдық суларды тазалау сапасымен жәнезерттеу әдістерімен танысу.

Мал шаруашылығы және қайта өңдеу кәсіпорындарыныңқалдық сулары қоршаған ортаның санитарлық жағдайына, адам менжануарға үлкен қауіп төндіреді. Оларда көптеген микроағзалар,сонымен қатар патогенді микроағзалар жақсы сақталады. Малшаруашылығы кешендері гидрошаю, гидробалқыту жүйелерінқолданғанда, зарарсыздандыруды, малдәрігері мамандары ментехнологтардың зарасыздандыру тиімділігін бақылауын қажет ететінөте көп мөлшерде қалдық сулар өндіреді. Әсіресе мұндай бақылаугидрошаюдың рециркуляциялық жүйелерін пайдаланғанда асамаңызды.

Қалдық сулар келесі көрсеткіштері болса, жеткілікті мөлшердетазаланған болып есептеледі: қалқымалы заттары – 14-70 мг/л; құрғаққалдығы– 100 – 4700 мг/л; ХПК (бихроматты әдіспен тотығуы) – 20-150 мг/л; БПК5 (оттегіні биологиялық қажет етуі) – 10-40 мг/л;Аммонийлы азот 6-7 мг/л; рН – 6,5-8,5.

Қалдық судың санитарлық жағдайын және оларды тазалаудыңтиімділігін бақылау үшін қалқыған заттарын, құрғақ қалдығын,тотығуын, БПК5 (5 тәулік бойы оттегіні биологиялық тұтыну), рНанықтамаларын қолданады.

Көрсетілген қалдық суларды зерттеу әдістері тазартылмағанағын суларды санитарлық бағалау үшін және тазалау тиімділігінбағалап, зарарсыздандыру үшін қолданылады.

4.7.1 Қалқымалы заттарды анықтау

69

Су сынамасын шайқап, стаканға 1 л құйып алады. Суда 50 мг/лкөп қалқымалы заттар болғанда 1 л азырақ алуға болады.

Алынған су сынамасын күлсізденген 105 оС тұрақты салмағынадейін кептірілген, 0,0002 г дейінгі дәлдікпен өлшенген қағаз сүзгіарқылы сүзеді. Сүзгіден өткізгеннен кейін сүзгі қағазды шөгіндісіменқайтадан тұрақты салмағына дейін кептіреді де 2 және 1 өлшеуайырмалары бойынша қалқымалы заттардың мөлшерін формулабойынша есептейді:

Х = (1000 (d1 – d2)) / V

мұнда: d1 – фильтрациядан кейінгі сүзгі қағаздың салмағы; d2 –сүзгі қағаздың фильтрацияға дейінгі салмағы; V – сүзілген судыңкөлемі (1 л).

4.7.2 Құрғақ қалдықты анықтау Сүзілген суды табақшада буландырады да, қалдығын 105 оС

температурада кептіреді. Буландыру үшін қыздырылған жәнесуытылған табақшаға 50 – 250 мл талданатын суды құйып, электрліплиткаға қояды. Суды құрғағанша буландырып болғаннан кейінтабақшаны кептіргіш шкафқа салады. Құрғақ қалдықты формулабойынша есептейді:

Х = ((А – В) 1000) / V , мг/л.

мұнда: А – құрғақ қалдығы бар табақшаның салмағы, мг; В –бос табақшаның салмағы, мг; V – талданатын судың көлемі, мл.

4.7.3 БПК5 анықтауСудағы органикалық заттардың аэробты биохимиялық ыдырауы

барысында белгілі бір уақыт интервалында шығындалған оттегімөлшері оттегіні биологиялық тұтыну немесе БПК5 деп аталады.

Анықтау су сынамасындағы оттегінің стандартты шарттардаинкубацияға дейін және одан кейінгі мөлшерлерінің айырмасыбойынша жүргізіледі.

Стандартты шарттарға:1) +20 оС температурада судың ауасыз бес тәуліктік

инкубациясы.2) Сынаманы сұйылтатын сумен оттегі 5 тәуліктен кейін 3 мг/л

төмен болатындай етіп сәйкесінше сұйылту.3) Сынама тәжірибенің алдында 8-9 мг/л концентрацияға дейін

оттегімен қанығуы қажет.Талдауды жүргізу. Мүмкін болатын БПК 6 мг/л жоғары болса,

келесі түрде сұйылтады:

70

37-кесте – БПК5 анықтау1 л қоспадағы Қалдық сусынамасының көлемі, мл

БПК5 анықтау диапазоны

500 4 – 12200 10 – 30100 20 – 5050 40 – 12020 100 – 30010 200 – 6005 400 – 12002 1000 – 30001 2000 - 6000

Талдау үшін алынған суды 10 минут аэрациялайды. Содан кейінсыйымдылығы 100 мл болатын 2 оттегілі үйкелген қақпақты құтығақұяды. Суды құтыда ауа қалмайтындай етіп, ернеуіне дейін құяды.Құтының бірінде судағы оттегіні бірден анықтайды. Екіншісін жабықкүйінде температурасы 20 оС болатын судың астына 5 тәуліккеқалдырады. 5 тәулік өткеннен кейін бұл құтыда да оттегіні анықтайды.

Оттегіні анықтау үшін суы бар құтыға маранец тұзыныңқаныққан ертіндісі бар пипетканы салады да 1 мл тамызады. Соданкейін дәл осылай 1 мл калий йодидінің сілтілі ертіндісін қосады да,құтыны тығынмен жабады. Мұнда 2 мл сұйықты төгіп тастайды, бұлесептеу барысында ескеріледі. Жабық құтыны бірнеше рет түбіментөңкеріп, қайта орынына келтіріп, араластырады. Құты түбіне тұнбажиналуына мүмкіндік беріп, оған 1 мл концентрлі күкірт қышқылынықосып, бірден тығында жабады да, құтыны аударып, төңкеріпішіндегісін әбден араластырады.

Тұнба толығымен еріп болғанда, сұйықты колбаға ауыстырып,бөлінген йодты натрий тиосульфиті ертіндісімен титрлейді, титрлеусоңында 1 мл крахмал қосады. Еріген оттегі мөлшерін формулабойынша есептейді:

О2 = (А · 0,08 · 1000) / (V - 2); мг /л

мұнда: А – титрлеуге кеткен 0,01-н натрий тиосульфитіертіндісінің көлемі, мл; 0,08 – 1 мл 0,01-н натрий тиосульфиті

71

ертіндісіне балама оттегінің мөлшері; V –анықтау жүргізілгенқұтының көлемі, мл; 2 – құтыға құйылған күкірт қышқылынан басқареактивтердің көлемі.

4.7.4 рН анықтауЕң бір қарапайым әрі жылдам әдіс – әмбебеп индикатор қағазын

қолдану. Стаканға 50 – 100 мл зерттелетін қалдық суды құйып алып,оған индикатор қағазының жолағын салады. Үлгі бойынша түсінсалыстырып, рН анықтайды.

38-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Көрсеткіштер Қалдық сулардың үлгілеріҚалқыған заттардың мөлшері,мг/лҚұрғақ қалдығының салмағы, мг/лБПК5, мг/л

72

Бақылау сұрақтары

1 Топырақтың физикалық, химиялық және биологиялыққасиеттері қандай?

2 Топырақтың мал ағзасының күйіне және климатқа әсеріқандай?

3 Топырақтың механикалық құрамы мен физикалық қасиетініңзоогигиеналық мәні қандай?

4 Топырақтың жіктелуін атаңыз?5 Топырақтың физикалық қасиеттерін анықтау әдістерін

сипаттаңыз?6 Топырақтың химиялық құрамы мал ағзасы мен өнім сапасына

қалай әсер етеді?7 «Биогеохимялық провинция» және «энзоотия» түсініктерінің

мәні неде?8 Топырақтың өздігінен тазаруына қандай үрдістер жағда

жасайды?9 «Топырақты санитарлық бағалау» түсінігіне не енеді? 10 Қандай топырақты ластанудан қорғау шаралары мен

сауықтыру әдістері бар?11 Қандай топырақтар мал шаруашылығы құрылыстары мен

қайта өңдеу нысандарын салу үшін ең қолайлы болып табылады?12 Көңді зарарсыздандыруға қойылатын зоогигиеналық

талаптар қандай?13 Биотермиялық шұңқырлардың құрылысына қойылатын

зоогигиеналық талаптар қандай?14 Мал шаруашылығы мен қайта өңдеу өнеркәсіптеріндегі

судың санитарлық-гигиеналық мәні неде?15 Ауыз судың зоогигиеналық нормативтері қандай?16 Суды санитарлық-гигиеналық бағалаудың қандай әдістерін

білесіздер?17 Су көздерін санитарлық қорғау қалай жүргізіледі?18 Судың физикалық қасиеттері қалай анықталады?19 Судағы кейбір тұздарды анықтау принципін түсіндіріңіз?20 Суда кейбір тұздардың (сульфаттар, хлоридтер, нитраттар,

нитриттер) болуы нені білдіреді?21 Судағы тұздардың жетіспеуі мен артық болуы мал ағзасына

қалай әсер етеді?

73

22 Су мал шаруашылығы өнімдерінің сапасына қалай әсер етеді?23 Судың кермектігі дегеніміз не және ол немен шартталған?24 Кермектіктің қандай түрлерін білесіздер?25 Судың жалпы және карбонаттық кермектігін анықтау әдісі

қандай?26 Малдар үшін судың кермектігінің зоогигиеналық

нормативтері қандай?27 Судың тотығуы дегеніміз не?28 Судың тотығу көрсеткішіне қандай факторлар әсер етеді?29 Әртүрлі су көздерінен алынған судың тотығу нормативтері

қандай?30 Судың қандай биологиялық қасиеттерін білесіздер?32 Суды тазалау және зарарсыздандырудың негізгі әдістері?33 Хлорлы әктің зарарсыздандыратын әсерінің механизмі

қандай?34 Судың «хлорға қажеттілігі» және «хлор сіңіргіштігі»

түсініктерінің мәні?35 Суды дехлорлау қалай жүргізіледі?36 Суғаруды ұйымдастыруға және әртүрлі жастық жыныстық

топтағы ауылшаруашылығы малдарын суару тәртібіне қойылатынсанитарлық-гигиеналық талаптар қандай?

74

5 Азықты санитарлық-гигиеналық тұрғыдан бағалау

Азық сапасы мен құндылығын бақылау малдәрігері мензооинженердің міндетіне енеді. Мал мен құсты құнды әрі сапалыазықпен қамтамасыз ету сапасыз азықпен азықтандыру жәнеазықтандырудың тәртібі мен ережелерінің бұзылуы нәтижесінде пайдаболатын асқорыту мүшелерінің, орталық жүйке жүйесі мен жүрекқантамыр жүйесінің ауруларының алдын алу үшін негіз болыптабылады.

5.1 Қатаң азықтарды зоогигиеналық бағалау

Жұмыстың мақсаты :1) қатаң азықтардың сапалық бағалау әдістермен танысу.2) қатаң азықтардың сапасын зертханалық және

органолептикалық бағалауды жүргізу.3) кестелер және гербарийлерді пайдалана отырып, улы және

зиянды өсімдіктерді анықтау.5.1.1 Қатаң азықтың орта сынамасын алуШөп пен сабанның орта сынамасын жануарларды

азықтандырардан бұрын, 10 күннен кешіктірмей алады.Жаншылмаған шөптің бір реттік сынамасын (әрбір жерден 200-250 г)қолмен немесе сынама алғыш құралмен алады. Салмағы 25 тжаншылмаған шөптің партиясынан 20 бір реттік сынама, әрбір 5 т – 4бір реттік сынама алады. Жаншылған шөп партиясынан теңнің 3 %сынама алады. Әрбір таңдалып алынған жаншылған шөп теңінен бірреттік сынамалар алады. Ол үшін теңнен сымды немесе жіпті шешеді,содан соң байқап, шөптердің жарылып, қиқымдалмауы үшін жәнеәрбір теңнен бір қабат алады: бірінші теңнің - үстіңгі қабатын,екіншінің – келесі қабатын және т.с.с. Жалпы сынама салмағыжағынан біршама үлкен болуы мүмкін. Мұндай жағдайда шөп немесесабанның орта сынамасын алу үшін, барлық бір реттік сынамаларды2х2 м көлеміндегі брезентке орналастырып, біріктіреді, жәнеөсімдіктер сынуын және қиқым түзілуін болдырмай байқапараластырады. Содан соң талдау үшін салмағы 1 кг кем болмайтынүлгі алады, ол үшін кем дегенде 10 әртүрлі жерден брезенттеараласқан шөптен 90–100 г болатын шоқтар алады. Мұнда

75

араластыру кезінде пайда болған қиқымды және өсімдіктердің ұсақбөліктерін де орта сынамаға қосады .

Шөп немесе сабанның орта сынамасын тығыз қағазғаөсімдіктерді сындырып алмау үшін орайды, шаруашылықты, ауданды,облысты, егістік және учаске нөмірлерін, шөптердің ботаникалыққұрамын, олардың өсіп-өну фазасын, шабу мерзімін, дайындаутехнологиясы және сақтау тәсілін, мая (қойманың) нөмірлерін, сынамаалу мерзімін көрсетіп, этикетка жапсырады. Этикеткада сынамалардыдайындау, сақтау және алынуына жауапты адамдардың қолдарықойылуы тиісті.

5.1.2 Қатаң азықтарды органолептикалық талдау Шөп пен сабанның біркелкілігін көзбен болжап анықтайды, оның

ботаникалық құрамына назар аударады. Астық тұқымдастардыңнегізгі ерекшеліктері: сабағы - қуыс, түйіндермен жабдықталған,жапырақтары тар, ұзынша, гүлдері масақ немесе сыпртқы түріндеболады. Бұршақты өсімдіктер жуан бұтақталған сабақты, ұсақ қысқажапырақты болады. Жеуге жарамсыз өсімдіктердің (сарықалуен,қамыс, зығырлық шайқурай, мүктер, қияқөлең, жусан, папоротниктер,қымыздық, қырықбуындар) болуына назар аударады. Улы жәнезиянды шөптердің болуын анықтау (гербарий бойынша) ерекшемаңызға ие.

Ылғалдылықты шөпті немесе сабанды ширатып орау арқылыанықтайды. Құрғақ шөп (ылғалдылығы 15-16 %) ширатып ораукезінде шытырлайды, қолмен оның қаттылығы сезіледі, бүктеп,жазғанда шоқ сынады. 17% ылғалдылықты шөп ширатып орау кезіндеешқандай дыбыс шығармайды және қолға жұмсақ көрінеді. Оны арықарай ширатып орау оның жарылуына соқпайды. Ылғалдылығы 20 %дейінгі шөп ширатып орау кезінде дыбыс шығармайды және соныменқатар ұстағанда салқын болып сеізледі. Мұндай шөп дымқылғажатады. 20 % көбірек ылғал болған кезде ол ширатылған шоқ бетіндекөрінеді.

Сабан ылғал мөлшері 14 % көп емес болғанда құрғақ депесептеледі. Орташа құрғақ сабанда ылғал 14 тен 15 % дейін болады.Ылғалдылығы 16 дан 20 % сабан дымқыл деп саналады. 20 % жоғарыылғалды сабан дым болып табылады.

Шөптің түсі жинау мен сақтаудың дұрыстығын көрсетеді.Дұрыс жиналған шөптің түсі әдетте әртүрлі реңді жасыл болады:астық тұқымдастарда – сұр реңді, бидайықты, селеулі – көкшіл-сары,жоңышқалы – жарқын түсті, жасыл. Қышқыл астық тұқымдастардан(қияқөлең) тұратын шөптің түсі қою жасыл болады. Шөпті дер кезіндежинамағанда, кептірмегенде және дұрыс сақтамағанда оның түсі мен

76

қоректік құндылығы жоғалады. Шөптің ақ түсі шабылған шөптіңшөмеледе күнде ұзақ жатып қалғандығын көрсетеді. Мұндай шөптекөптеген қоректік заттар (әсіресе дәрумендер) жойылады. Ашық-сарытүс жинау кезінде жаңбырдың астында қалып қойған шөпке тән.Жарқын-сары түс су тиген шөпте маяда сақтағанда болады. Оныңәдетте борсыған иісі болады. Күңгірт -сары, қоңыр, күңгірт түс бұзылабастаған, шіріген шөпте болады. Әдетте маялардың үстіңгі қабатындакездеседі.

Сабанның түсі өсімдік түріне, жинау және сақтау шарттарынабайланысты. Сапалы бидай, қара бидай, арпа және сұлы сабаны ашық–сары түсті қоңыр түсті түйіндерімен; тары сабаны жасылдан күңгірт-жасыл түске дейін боялған күңгірт-қоңыр түсті түйіндерімен болады.Сапалы сабанның өзіне тән жылтыры болады.

Иісі. Құрғақ жаңадан жиналған шөптің арнайы, өзіне тән хош иісіболады. Кейде шөп иісі онда хош иісті шөптердің: хош иістісиыржоңышқа, түйежоңышқа, жусан қоспасы болуы байланысты.Сазды шөпте иіс болмайды. Шөпті ұзақ сақтағанда, жаңбыр астындажатып қалғанда, тамырымен артық тұрып қалғанда иісі жоғалады.Шөптің иісі сақтау шарттарының бұзылуы кезінде өзгереді. Дымқылшөп сақтау барысында қызады да, пісірілген нан иісіне ие болады,бұдан кейін көгереді және өңез иісі шығады. Шіріп кеткен шөптопырақты шірік иісті болады.

Иісін дәл анықтау үшін зерттелетін шөптің аздаған үлесін (20 г)ұсақтап турап, стаканға салады да ыстық (600) су құяды. Стакандышынымен жауып, 2-3 минутқа қалдырады. Кейіннен иісін анықтайды.

Әрбір түрдің сапалы шөбі көгерген, борсыған иіссіз, химиялыққосылыстарсыз өзгеше иісімен ерекшеленеді.

5.1.3 Қатты азықтарды зертханалық талдау Жеуге жарамсыз қоспасын анықтау. Шөптің жеуге жарамсыз

бөлігіне қатты өсімдіктер, бүлінген шөп, шөп-шалаң қоспалары –арамшөптердің тұқымдары, құм, шаң жатады. Шөп-шалаң қоспасынанықтау үшін шөп үлгісін өсімдіктерді сындырмай, 1 г дәлдікпенабаайлап өлшейді. Өлшенген үлгіні тығыз қағазға қағады.Өсімдіктердің 2-3 см болатын кішкентай бөлшектерін қолмен таңдап,жеуге жарайтын бөлімге қосады. Қалғанын диаметрі 3 мм дөңгелектесікті елеуішпен қағазға елейді.

Елеуіштен өткен сазды бөлшектерден, құмнан және ұсақталғанөсімдік бөлшектерінен құрылған шөп-шалаң қоспасын 0,1 г дейінгідәлдікпен техникалық таразыда өлшейді және осы қоспаны анықтауғаалынған үлгі салмағына % көрсетеді.

77

Қоспасы 3 % жоғары болса, шөп классыз деп есептеледі, шөп-шалаң қоспасы 1-3 % болған кезде класс шөп классты, ал 10 % көбірекмөлшерде болса шөп жеуге жарамсыз деп танылып, браккашығарылады.

Шөпті ботаникалық талдау. Шөп шалаңнан арылтқаннанкейінгі қалған үлгінің 100 – 300 г мөлшеріндегі (шөптің ірілігінебайланысты) бөлігін келесі топтарға ажыратады: 1) астық тұқымдасөсімдіктер; 2) бұршақты өсімдіктер; 3) басқа да жеуге жарамдышөптер; жеуге жарамсыз шөптер; улы және зиянды өсімдіктер(қосымша 11).

Өсімдіктердің әрбір тобын жеке өлшеп, үлес салмағына %көрсетеді. Шөптің ботаникалық құрамын біле отырып, оның типін,тип тармағы мен классын анықтауға болады.

Барлық типтер мен класстар шөптерінде улы және зияндышөптер 1%, мұнда улы шөптердің жеке шоқтары 200 г, ал зияндыөсімдіктер 500 г аспауы қажет.

Сабанның ластығын анықтау. Сабандағы арамшөп және улышөптерді анықтау үшін 100-300 г сабан сынамасын топтарға – тазасабан, арамшөптер, қатты және жеуге жарамсыз шөптер, зиянды жәнеулы шөптер деп бөледі. Әрбір фракция 0,1 г дәлдікпен өлшенеді жәнежалпы салмағына % көрсетіледі. Сабанда зиянды және улы шөптердіңмөлшері 1 % көбірек немесе шоқтық улы шөптердің салмағы 0,2 кгжоғары болса, сабан азықтандыруға жарамсыз деп танылады.Сонымен қатар, 10 % көбі шірік, көгерген, мұз қатқан қоспасы барсабан сапасыз деп есептеледі.

Шөп пен сабанның шаңдылығын анықтау. Сапалы шөпті жәнесабанды қағу кезінде шаң әзер көрінетін болады. Шаңның болуы менмөлшерін су сығындысы бойынша анықтауға болады. Ол үшінстаканға 100 мл дистиллденген құяды да, ұсақ туралған 10 г шөпнемесе сабан салып, стаканды сәл шайқайды. Лайланудың байқалуыжәне оның дәрежесі шаңның бары және оның сандық мөлшері туралыбілдіреді.

Тұздар мөлшерін анықтау. Шөптің жақсы сақталуы және желінуіүшін кейбір шаруашылықтарда маялағанда шөпке тұз себеді. Оныңшөпте болуы азотқышқылды күміспен сынама жасалып анықталады.10 г ұсақталған шөпті колбаға орналастырады да, хлоридтері жоқ 50-100 мл дистиллденген су құяды және 2 минут шайқайды. Осыданкейін сығындыны тұндырып, сүзеді. Азотқышқылды күмісерітіндісінің 5-6 тамшысын 10 мл фильтратқа қосады. Хлорлыкүмістің ақ тұнбасы байқалуы шөпте тұз барын көрсетеді.

78

39-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Азықүлгісі

Біркелкілігі Ылғалдылығы,

%

Иісі Түсі

Ұсағы, %

Құм, %

Қаттыбөліктері, %

Улыөсімдікте

р, %

40-кесте – Улы және зиянды өсімдіктер

№

р/с

Улы жәнезиянды өсімдіктер

Өсу шарты Уланудың негізгі

клиникасы

12345678910

5.2 Шырынды азықтарды зоогигиеналық бағалау

Жұмыстың мақсаты: Шырынды азықтардың сапалылығынбағалау әдістерімен танысу; Сүрлем мен тамыржемістердің сапасынорганолептикалық және зертханалық бағалауын жүргізу.

5.2.1 Сүрлем мен пішендеменің орта сынамасын алу Сүрлем мен пішендеме сынамасын біртекті шикізатпен

толтырылған сақтау орынынан (траншеялар, шұңқырлар, мұнаралар)алады. Егер сүрлем немесе пішендеме біртекті емес өсімдіктердендайындалса, онда орта сынамасын траншеяның ¼ көлемін алыпжатқан шикізаттың әрбір түрі үшін құрастырады.

79

Талдау үшін сынаманы траншеядан жануарлардыазықтандыруға 10 күн, мұнарадан – 5 күннен кешіктірмей, бірақсүрлем (пішендеме) сақтауға қойылуынан және консервілену үрдісініңаяқталуынан 4 аптадан ерте емес алады.

Траншея мен мұнаралардан сынама алу үшін әртүрліконструкциялы қол сынама алғыштарын қолданады.

Траншеялардан сынаманы 2 м кем емес тереңдікте сүрлемнемесе пішендеменің қабаты 2 ден кем болған жағдайда сынаманықабаттың бүкіл тереңдігінен алады. Мұнарадан сынаманы алдыменжоғарғы 2-метрлік қабатынан, ал ойып алғаннан кейін– пішендеменіңқалған бөлігінен 2 м кем емес тереңдікте алады.

Траншеялардан үш нүктелі сынама алады, біріншісінқұрылыстың беткі қабырғаларынан 5 м ара қашықтықта еңкейгенбөлімінің біреуінен ортасынан алады; екіншісін– тік қабырғалытраншеялардан 0,5 м қашықтықта, ал еңкейген қабырғалытраншеяларда қабырғаларының бірінен 1 м қашықтықта ортаңғыбөлігінде траншеяның ұзындығымен; үшіншіні траншея ортасынаналады. Сүрлемнің (сенаждың) әрбір нүктелі сынамасынполиэтилендық пленкадан жасалған бөлек пакеттерге орналастырады.

Траншеялардан алынған сүрлем мен пішендеме сынамаларынараластырады да квадратты бөлу әдісімен азықтың бір бөлігінталдауға алады (1 кг шамасында).

Тығыз полиэтилендық пленкалы пакетке немесе герметикалықжабылатын қақпақты банкілерге орналастырылған сүрлем (сенаж)сынамасына 1:1. арақатынаста 5 мл хлороформ мен толуол қоспасынқосады. Консервантты сынаманың үстіңгі жағынан, ортасына жәнетүбіне енгізеді. Сынамасы бар пакетті ауасын алдын ала ығыстырыпбайлайды, банкілер азықпен толық толтырылған болуға тиісті.

Сүрлем (сенаж) сынамасы зерттеуге алынған сәтінен кейін 24сағат ішінде түсуге тиісті. Талдау басына дейін сынамалардымұздатқышта сақтайды.

5.2.2 Тамыржемістердің орта сынамасын алуТамыржемістердің құрамы және сапасы тамырдың мөлшеріне

тәуелді болады. Сондықтан талдауға арналған орта сынамағапартиядан ірі, орташа және ұсақ тамырларды пропорционалды алады,мұнда алдымен тамыр жемістердің әрбір партиясынан бастапқы үлгіалады.

Қызылшаны үйінді асытнда сақтағанда үлгі ретінде әртүрліқабаттардан (жоғарғы, ортаңғы, төменгі) тамырлардың шамаменкелесі өлшемін: 200 кг – 10 кг, 201 ден 500 кг – 20 кг, 501 ден 1000 кг –30 кг және партиядан 1001 ден 5000 кг – 60 кг алу керек. Орта

80

сынаманың салмағы бастапқы үлгі салмағынан 10% кем болмауытиіс.

Көлемі әртүрлі тамырлардың сапасын зерттеу үшін ашылғанбурттардың әр түрлі жерлерінен қатарынан 100–150 тамыр алады.Оларды топырақтан тазалайды және ірі, орта және ұсақтарғасорттайды. Әрбір топтың тамырларын өлшеп, олардың арақатынасынанықтайды. Бастапқы үлгіні 10–12 есеге, бірақ орта сынамадағы ірі,ұсақ және орта тамырлардың арақатынасы бұрынғыдай қалатындайетіп азайту қажет. Зерттеуге 6 – 8 кг тамыр алады.

Зерттеуге дейін тамыр жемістердің дымқылдығын төмендетпеуүшін, оларды полиэтилен пакеттерге салады, немесе жәшікке ораукезінде олардың айналасын дымқыл мүкпен немесе ағаш үгіндісіменқымтайды.

Картоптың орта сынамасын алу кезінде суырмалар саны оныңжалпы санына тәуелді болады. Картоп партиясының кез келгенкөлікпен түсуі кезінде орта сынаманы әрбір транспорттық бірліктеналады. Бөлек суырмаларды үйіндінің ені, ұзындығы және биіктігібойына әр түрлі жерінен және қабатынан (жоғарғы, ортаңғы, төменгі)әр түрлі аралықта алады.

Картоп ақтара тиеп сақтау кезінде, сонымен қатар қамбаларда,бурттарда, траншеяларда жеке суырманы ағаш немесе дөңгелектікүректермен алады. Әрбір суырма – 3 кг кем емес, ал салмағы 60 кгжәне жоғарырақ картоп партиясынан –10 кг кем емес.

Партияның әр түрлі жерінен алынған картоптың жекесуырмаларын арластырады да, орта сынаманы алады. Егер соңғысыөте үлкен болса, онда мұқият араластырудан кейін зерттеу үшін 4–5 кгсалмақты үлгі алады.

5,2,3 Сүрлем сапасын органолептикалық бағалау Сапалы сүрлемнің түсі сарғыш - жасыл немесе ашық - қоңыр

түсті. Салқын тәсілмен даярланған жеткілікті дымқыл сүрлемнің түсіжасылдау болады. Ыстық сүрлегенде азық қоңыр түске ие болады.Бүлінген сүрлемге күңгірт - қоңыр түс тән.

Сапалы сүрлемнің иісі жағымды, сәл қышқыл, хош иістісуланған алманың иісін, нәрсудың (компот), квастың, тұздалған қияриісін еске түсіреді. Сірке қышқылы көп жиналғанда иісі өткір,қышқыл. Жағымсыз көң иісі май қышқылының жоғары мөлшерінбілдіреді. Сонымен қатар оны егер сүрлем сынамасын саусақ арасындаұнтақтаса, (жағымсыз иіс ұзақ сақталады) сезуге болады. Сүрлемдемай қышқылының анықталуын төмен сапаның көрсеткіші депқарайды. Зең саңырауқұлақтары борсыған иісті береді. Мұндайсүрлеммен малды азықтандыруға болмайды.

81

Сапалы сүрлемнің консистенциясы мен құрылымы бастапқышикізаттағы сияқты сақталуы керек. Сүрлем шырышты, мыжылғанболмауы керек. Жапырақтары, сабағы серпімді, бір бірінен жеңілбөлінеді. Жапырақтардың, сабақтардың шамадан тыс жұмсаруы,оларда шырышты, езілген қабаттың болуы – ашу үрдістерінің дұрысөтпеуінің белгісі.

5.4.4 Сүрлемді зертханалық талдау Шіруге сынау. Сүрлемнің шіруін онда аммиактың болуы

көрсетеді. Бос аммиакты анықтау үшін кең шыны түтікке бір бөлік тұзқышқылдың (үлес салмағы 1,19), үш бөлік 960 спирт және бір бөлікэфирден тұратын 1-2 мл реактив құяды. Бұл реактивті көп ретқолдануға болады. Шыны түтікті төменгі жағы иілген сым жүргізілгентығынмен жабады. Бұл соңына кішкентай кесек сүрлем азығынбекітеді де шыны түтікке құйылған реактив бетінен 2 см арақашықтықта болатындай етіп түсіреді. Бос аммиак болса, кесекжанында хлорлы аммонийдың шағын бұлты немесе одан ақшыл тұмантүзіледі.

Сүрлемнің ластануын анықтау. Егер сүрлем малэкскременттерімен ластануға даярлау кезінде, дәл осылай сүрлемқұрылысында да душар болса, онда бос аммиактан басқа хлоридтержәне күкірт қышқылының тұздары табылады. Хлоридтерді анықтауүшін 10 мл фильтратты (даярлауды төменнен қараңыз) бірнешетамшы азоттық қышқылымен қышқылдандырып, азотқышқылдыкүміс ерітіндісінің 10 тамшысын қосады. Хлоридтердің болуын ақірімшікті тұнба көрінуінен біледі. Күкірт қышқылының тұздарымөлшеріне зерттеу кезінде 10 мл фильтратты 5 тамшы 1:3сұйылтылған тұз қышқылымен қышқылдандырып, 10 тамшы 10%хлорлы барий ерітіндісін қосады. Ақ лайдың пайда болуысульфаттардың болуын көрсетеді.

Фильтрат даярлау: 100 г ұсақтап туралған сүрлемді өлшемділитрлік колбаға орналастырады, 3/4 көлемге дистиллденген су қосып,мұқият шайқайды, белгіге дейін суды үстеп құяды. Колбаны 4 сағатқа20-250 температурада қалдырады да, оқтын-оқтын сілкіп отырады.

Жалпы қышқылдықты анықтау. 100 мл фильтратты(даярлануын жоғарыдан қараңыз) колбаға орналастырады да оған 5тамшы 1%- фенолфталеиннің спирттік ерітіндісін қосады. 1 нкүйдіргіш натрий немесе калий ерітіндісімен титрлейді. Сүрлемніңқышқылдығын градуспен көрсетеді, градус деп 100 г сүрленгеназықтың су экстрактісін бейтараптауға қолданылған 1 мл сілтініңқалыпты ертіндісін есептейді.

5.4.5 Тамыржемістер сапасын бағалау

82

Органолептикалық бағалау. Тамыржемістерді органолептикалықбағалауда оның түсіне, сорттылығына, ірілігіне, тазалығына,жиырылуына, механикалық зақымдар және бұзылу белгілерінің (өніпкету, үсу, көгеру, шіру және т. б.) болуына назар аударады.

Зертханалық талдау. Зертханалық бағалауда картопта соланиндіжәне піскен қызылшада нитриттерді анықтау маңызды болады.

Соланин – картоптың өнген және жарыққа көгергентүйнектерінде жиналатын улы зат. Оны анықтау үшін түйнектенқалыңдығы төбесінен түйнек жартысына дейін, көлденең жәнекөзшелерінің жанынан 1 мм болатын бірнеше пластинка кесіп алады.Картоп пластинкаларын Петри табақшасының қақпағына қояды да,алдымен 80-90 %- ды сірке қышқылын содан соң, концентрлі күкіртқышқылын, бірнеше тамшы 5 %- ды сутегі асқын тотығынтамшылатып қосады. Соланин болса, қызылға боялады, соланинмөлшерін оның қоюлығынан байқауға болады.

5.4.6 Қызылшадағы нитриттерді анықтау. Қызылшаның жастілігінің бетіне бірнеше кристалл дифениламинді салып, олардышыны таяқша арқылы бірнеше тамшы концентрлі күкіртқышқылымен ылғалдайды. Тілік бетінің қою көк түске боялуынитриттердің көп мөлшерін, ал қызғылт түс – олардың аздағанмөлшерін, ал боялмауы –нитриттердің өте аздаған мөлшері барлығынкөрсетеді.

41-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу Көрсеткіштер Азықтар

Сүрлем Пішендеме Қызылша Картоп Қойыртпақ ҚыспақТүсіИісіҚұрылымыЛастануыШіруге сынама Х Х Х ХҚышқылдылығы

Х Х

Соланин мөлшері

Х Х Х Х Х

Нитриттер мөлшері

Х Х Х Х Х

5.3 Дәнді азықтарды зоогигиеналық бағалау

Жұмыстың мақсаты: Әртүрлі дәнді азықтардың сапасынзертханалық талдау және органолептикалық бағалауды жүргізу.

83

5.3.1 Дәнді азықтардың орта сынамасын алу Дәндерді қоймаларда үйіндімен сақтау кезінде одан суырма алу

үшін вагондық қуыс бұрғыны қолданады. Бір жолғы сынама аларалдында қоймадағы дәндердің бүкіл бетін әрбіреуі 100 м² аудандысекцияларға бөледі. Дәндерді суырып алуды әрбір секцияның 5нүктесінде (ортада және бұрыштағы 4 нүктеден) келесі секцияныңшекарасынан 1 м қалдырып алады. Әрбір 5 нүктеде бір жолғысынаманы жоғарғы (10 – 15 см тереңдікте), ортаңғы және төменгіқабаттардан алады. Әрбір секциядан алынған дәннің жалпы салмағы 2кг құрауы тиісті.

Автокөліктерден дән сынамаларын қуыс бұрғымен кузовтыңтөрт нүктесінде (беттен және төменгі қабаттардан немесе бүкіл үйіндітереңдігінде) алады. Суырмалардың жалпы салмағы 1 кг кем болмауытиісті.

Қаптарға салынған дән суырмаларын қуыс бұрғымен үш жерденалады: үстінен, ортасынан және төменнен. Сынама алынатынқаптардың саны партияның мөлшерден тәуелді болады: 10 қапқа дейін– әрбірдің екіншіден; 10 нан 100 қапқа дейін – 5 қап + партиядағықаптардың санының 5 %; 100 қаптан жоғары – 10 қап +партиядағықаптардың санының 5 % алады.

Әрбір партиядан алынған дәндердің сынамасын қарайды жәнесалыстырады. Егер дән біркелкі болса, онда барлық суырмаларданоны таза ыдысқа себеді. Бұл бастапқы үлгіні құрайды. Бастапқыүлгінің үлкен салмағында бүкіл дәнді тегіс бетті үстелге шашады, онышаршы түрінде орналастырады және үш қайтара арластырады.Араластырудан кейін бастапқы үлгіні тегіс қабат етіп шаршы түріндеқайтадан орналастырады және қиғаш сызық бойымен төртүшбұрышқа бөледі. Екі қарама-қарсы тұрған үшбұрыштан дәнділақтырып тастайды, ал екі қалған үшбұрышты қайтаданараластырады және тағы үшбұрыштарға бөледі. Осылайша шамамен 2кг дән қалғанша істейді де орта сынаманы құрастырады.

5.3.2 Дәнді органолептикалық бағалауДәннің түсін күңгірт қағазда шашыраңқы жарықта жарық күн

сәулесінен алыста күндіз анықтайды.Қалыпты сапалы дәннің түсі түрі мен сортына байланысты

ашық - сары, сары немесе күңгірт - сарыға боялады және өзіне тәнжарқылы болады. Суланған дән күңгірт бетті сұрлау немесе қоңыртүске ие болады. Сұлы қабыршақтарының жасыл түсі оның піспегенінкөрсетеді.

Иісін дәндердің аздаған мөлшерін алақанға салып, демменжылыта отырып анықтайды. Иісті дәнді 600 температуралы суы бар

84

стаканға салып, шыны астында 2-3 минут ұстап, содан соң суды төгіптастап анықтауға болады. Сапалы дәннің өзіне тән иісі болады. Дәндеұзақ сақтау кезінде шіру бактериялары дамиды да, оған қамбалық иісбереді. Егер дән аз зақымдалса, оны сапалылығы төмендемейді, ал иісіжелдетумен жойылады, егер дән терең зақымдалса, дән кетпейтінборсыған және шіріген иіске ие болады. Дәнде қаракүйе спораларыболса, тұздалған балық иісі байқалады (триметиламин), дәндердітышқан араласа– тышқан иісі пайда болады. Дәндерді қамба кенелерізақымдаса, ол «балды» иіске ие болады. Дән кез келген иістерді жеңілқабылдау қасиетіне ие, сондықтан оны бөлек, өткір иісті заттардан(химреактивтер, жанар жағар материалдардан, дәрі-дәрмектерден)алыста сақтау керек.

Дәннің балғындығы. Балғын дәнде әрбір түрге тәнқабыршақтардың жарқылы болады. Күңгірттігі, боялуының теңбілдігі,ұш жақтарының қарауытуы нашар жинауды, сақтауды және көгерудамуын көрсетеді. Қабығының күңгірттенуі дәннің зияндыжәндіктермен зақымдалуында байқалады.

Дәннің дәмін әбден шайнап анықтайды. Балғын дәннің сүтті -тәттілеу дәмі болады және ауызда жабысады. Ұзақ сақталынған,сақтау кезінде бүлінген және бізтұмсықпен зақымдалған дән ащылаудәмге ие болады. Өткір, улы және шіріген дәмді дән малдарға беругежарамсыз.

Ылғалдылық. Дәннің бүлінуі көбінесе оның жоғарыылғалдылығынан болады. Дымқыл дәнде органикалық заттардыңыдырау үрдістері жылдам жүреді, әртүрлі микроағзалар мен зеңсаңырауқұлақары жеңіл әрі қарқынды дамиды.

Дәннің шамалы ылғалдылығын дәнді қақ ортасынан кесуарқылы анықтайды. Құрғақ дәндердің жартылары ыршып түседі, алқысқанда– жарылады (ылғалдылық 15 %). Дымқыл дән (20 %)пышақпен еркін кесіледі. 20 % жоғары ылғалдылықты дән кесукезінде мыжылады.

5.3.3 Дәнді зертханалық талдауДәннің қабыршақтығы дәнінің толықтығын сипаттайды. Орта

сынамадан 100 дәнді алады да суы бар стаканға орналастырады.Толық салмақты дәндер стакан түбіне шөгеді, пісіп жетілмеген,әлжуаз дәндер және олардың қабықтары (қабыршақтары) су бетіндеқалады. Дәндердің қоректік құндылығы оның қабыршақтануыныңдәрежесіне тәуелді болады.

Абсолютті салмақ. Дәннің шағын сынамасын шыныға жіңішкеқабатпен шаршы түрінде салып, қиғаш сызықпен төрт үшбұрышқабөледі. Әрбір үшбұрыштан 250 дәнді санап алады (250 х 4=1000),

85

өлшейді. Ең жақсы сапалы сұлының абсолютті салмағы –33 г ,орташада –28-32 г , ең төменгі –25-23 г. Арпаныкі сәйкесінше –44 г,38 г, 23-26 г болады.

Дәндердің натурасы дәннің 1- ші литрінің салмағыменанықталады. Ол дәндердің сапасын сипаттайды, натураныңжоғарылауымен дәннің құндылығы артады. Алдын ала өлшенгенөлшеу стаканына белгіге дейін 1000 мл дән салып, өлшейді.

Дәндердің қоқымдылығы. Дәнді азықтарға олардың қоректікқұндылығын төмендететін, денсаулық үшін қауіпті болатын жәнесақтау кезінде бұзылуға ұшырататыын қоспалар жиі түседі.Арамшөпті (1-3 %), зиянды (2 %) дәнді (2-3 %) қоспалардыажыратады. Арамшөпті қоспаға: сабан, ұнтақ, минералды қоспаларжатады. Зиянды қоспаға – улы өсімдіктердің: қастауыштың, қаракүйенің тұқымдары, көгерген дәндер жатады. Дәнді қоспаларға басқаөсімдіктердің бүтін дәндері және негізгі өсімдіктің зақымдалғандәндері жатады.

Дәннің қоқымдылығы үлеске қатынасындағы пайызбенберіледі. Бұл үшін 100 г дәнді елеуіштер жинағы арқылы елейді, содансоң фракцияларды айырып, өлшейді. Қоспаның әрбір түрінің салмағыоның мөлшерінің пайызы болады.

Металл қоспалар дәнге жинау, сақтау, тасымалдау кезінде түседіжәне азықтармен жегенде малдарды ауруларға шалдықтырады. Темірқоспаларын бөліп алу үшін 1 кг дәнді 0,5 см көп емес қалыңдықтағықабатпен тегіс үстелге жаяды. Таға тәрізді магнитпен дәннің үстіндеұзына бойымен, көлденең және қиғаш жүргізеді. Магнитке жабысқантемір бөлшектерін қағазға сыпырып түсіріп, өлшейді және пайыздымөлшерін анықтайды.

Дәндердің қышқылдығы. Дәндердің бүлінуі бос қышқылдардыңбөлінуімен жүретіндігі анықталған. Дән неғұрылым көбірек бүлінсе,соғұрылым онда бос қышқылдардың үлкен мөлшері болады.Дәндердің қышқылдығы титрлеумен анықталады және градуспенберіледі. Қышқылдығы бойынша ыдырау дәрежесін, демексапалылығын да бағалайды.

Қышқылдығы 3,5 - 4,5о болатын –бұзылу үрдісі басталды; 6,5о –дәнді сақтауға қауіпті; 7,5о – сақтауға шыдамайтын дән; 9,5о– дәнмүлде бүлінген, азықтандыруға болмайды.

Қышқылдылықты анықтау үшін 5 г үгітілген дәндісыйымдылығы 200 мл болатын колбаға салады. Содан кейін оған 40мл дистиллденген су құйып, 2-3 минут бойы түзілген кесектердішыны таяқшамен араластырып шайқайды. Алынған қоспаға 5 тамшы1 %-ды фенолфталеин ертіндісін қосып, 0,1-н КОН немесе NaOH

86

ертіндісімен 2 минут бойы жойылмайтын ашық қызғылт түс пайдаболғанша титрлейді.

Сілтінің шығындалған мөлшерін (мл) 20-ға көбейтіп, 10-ғабөледі де, қышқылдық градусын алады.

Дәннің қамба зиянкестерімен зақымдалу дәрежесін анықтау. Қамба бізтұмсығы. Бізтұмсықпен зақымдалған дәннің қоректік

құндылығы төмен және мал ауруларын туғызады. Бізтұмсықты табуүшін 1 кг дәнді саңылау диаметрі 2,5 мм болатын електен өткізеді.Електен өткен бөлігін 10-15 минут қыздырады да қолмен тірібізтұмсықтарды тереді. 1 кг дәнде 1-5 бізтұмсық табылса 1 дәрежелі,6-10 бізтұмсық – 2 дәрежелі, 10 бізтұмсық – 3 дәрежелі зақымдалудеп есептейді.

Кенемен зақымдалуды алдын ала өлшенген сынамада (1 кг)анықтайды, оны диаметрі 1,5 мм болатын дөңгелек саңылаулы елекарқылы елейді. Елеуді үш қайтара жүргізеді. Електен өткенқалдықтарды 15 минут 20-300 температурада қыздырады, жұқақабатпен шыныға немесе қара қағазға жаяды оны лупа астында 5-10есе ұлғайтып қарайды. Кенелерді есептегенде зақымдалу дәрежесінанықтайды: 1 кг 20 кене– 1 дәреже, 20 кенеден астам – 2 дәреже, тұтаскене қабаты – зақымдалудың 3 дәрежесі.

42-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу

Көрсеткіштер Дән түрлері

1 2 3 4 5ТүсіИісі БалғындығыДәміЫлғалдылығыҚабыршақтығыАбсолютті салмағыНатурасыҚышқылдылығыҚоқымдануы:Дән қоспасы42 кестенің жалғасы

1 2 3 4 5Топырақ қоспасыМеталл қоспасыҚамба зиянкестерімен

87

зақымдалуы

5.4 Ұнды азықтарды зоогигиеналық бағалау

Жұмыстың мақсаты: ұнды азықтардың сапасынорганолептикалық бағалау және зертханалық талдау.

5.4.1 Ұнды азықтардың орта сынамасын алу Cуырмаларды алу және ұнды азықтардың орта сынамасын

құрастыру (құрама жем, кебек, ұн) дәндегі сияқты жүргізіледі.5.4.2 Ұнды азықтардың сапасын органолептикалық бағалауТалдауға алынған ұн мен кебектің түсін сол сорттың алдын ала

жақсы екендігі белгілі ұн және кебектің түсімен салыстырған дұрыс.Бидай ұнының түсі – ақ, сұрлау реңді, қара бидай ұны – ашық - сұр,арпа ұны – сарғыш - сұр, кебек – сұр, қоңыр немесе жасылдау реңдіболады. Тұрып қалған ұн мен кебектің түсі күңгірттеу болады. Ұншаңы ондағы топырақты бөлшектердің мөлшеріне байланысты ақ, сұрнемесе күңгірт түсті болуы мүмкін.

Иісі. Иісін анықтау үшін ұнды немесе кебекті алақанға салып,деммен жылытады. Сынаманы стаканға салып, ыстық су құйып,стаканды шынымен жабады да, 2-3 минутқа қалдырады. Содан кейіниісін анықтайды. Сапалы ұнда нан иісі, кебекте де сонымен қатар –жағымды ерекше иіс болады. Суланған немесе дымқыл жердесақталынған ұн немесе кебек борсыған, желдету кезінде кетпейтіниіске ие болады. Мұнда ол әдетте қатты түйірлерге айналады. Қаракүйемен зақымдалуда ұн және кебекте тұздалған балық иісі болады.

Жақсы ұн мен кебектің дәмі тәттілеу, бүлінгенде– қышқылнемесе ащы.

Құрғақ ұн мен кебектің ылғалдылығы стандарт бойынша 12 %.Шекті рұқсат етілетін ылғалдылық 16 %. Ұнның ылғалдылығынқолмен сезу үшін бір уыс ұнды алып, қолмен сығымдайды, соданкейін қолды ашып, аздап сілкиді, мұнда құрғақ ұн шашылып қалады,ал дымқыл ұн кесек түрінде қалып қояды.

5.4.3 Ұнды азықтар мен құрама жемді зертханалық талдауҰнды азықтардың балғындығын оларға күйдіргіш натрий және

күкірт қышқылының әсерімен анықталады: колбаға 2 г ұн салады,оған 5 мл 10 % күйдіргіш натрий немесе калий ерітіндісін қосады, 10минуттан кейін қыздырады (300 жоғары емес) және 1:2. сұйылтудағыкүкірт қышқылын тамшылатып қосады. Балғын ұнда клейстер,бүлінген ұнда – күкіртті сутегі иісі болады.

88

Минералды қоспаларды анықтау. 20 г ұнды немесе кебекті тар,биік цилиндрге салады, оны үш ширекке дейін сумен толтырады дажақсылап араластырады. Лай суды ақырындап төгіп, таза су құяды.Жуу операциясын төгілетін су әбден тазарғанша бірнеше ретқайталайды. Бейорганикалық қоспалардан тұратын тұнбаны кептіредіжәне өлшейді.

Кенелерді табу. Ұн немесе кебек сынамасын қағазға жұқақабатпен шашады да лупа астында анықтап қарайды. Тірі және өлгенкенелердің болуына қарай жемшөптің зақымдалуын анықтайды.

Қышқылдық. Азықтың жоғары қышқылдығы оның бүлінуін,ақуыздардың, майлардың және көмірсутектердің органикалыққышқылда түзіп ыдырауын көрсетеді. Қышқылдықты анықтау үшінсыйымдылығы 50 мл болатын конус колбаға 25 г құрама жем салады,250 мл дистиллденген су құяды, колбаны тығынмен жабады және 10минут бойы шайқайды. Содан кейін колбаны 35 минутқа үстелгеқояды, 3-4 минут сайын оны оқтын-оқтын шайқап отырады. Содан соңсұйықтықты таза колбаға сүзеді. Сыйымдылығы 100 мл болатынхимиялық стаканға өлшегіш тамызғышпен 25 мл фильтратты қосадыжәне 0,1 н күйдіргіш натрий немесе калий ерітіндісіменфенолфталеин индикаторын қосып титрлейді. Қышқылдықтыградуспен береді, формуламен есептеп шығарады:

К = (а · п · 40 ) : 10 немесе К = 4 · а · п

мұнда: К – қышқылдық градусы; а – титрлеуге кеткен 0,1 н сілтіертіндісінің мөлшері, мл; п – ертінді титрін дәл 0,1 н ертіндіге түзету.

5.4.4 Мәдени, арамшөп және улы өсімдіктердіңұнтақталмаған тұқымдарын анықтау. Азықтарды зоогигиеналықбағалау үшін улағыш қасиеттері бар улы өсімдіктердің тұқымдарыныңбар-жоқтығын ескеру қажет. Құрама жем үлесін (500 г) біреуінің тесіктері 2 мм, екіншісі – 1 мм болатын екі елеуішарқылы елейді. Әрбір елеуіш ішіндегісін шыныға аударады, мәдениөсімдіктердің бүтін дәндерін, өсімдіктердің және арамшөптердіңжемісі мен тұқымын бөліп алады. Таңдалып алынған топтардыңәрқайсысын 0,01 г, ал улы өсімдіктердің тұқымдары 0,001 г дәлдікпенөлшейді және бөлек топтар бойынша мөлшерлік пайызын есептейді.Тұқымдарды анықтау үшін 3 қосымшада келтірілген морфометриялықбелгілерді пайдалануға болады.

5.4.5 Тұздарын анықтау. Шамадан тыс артық мөлшердетұздары бар құрама жем шошқалар мен құстардың улануын туғызады.

89

5 г құрама жемді сыйымдылығы 200 мл колбаға салады, колбаның 2/3көлеміне дейін дистиллденген су құяды. 30 минуттан жүйеліараластырудан кейін белгіге дейін үстеп су құяды да, әдеттегі құрғаққағаз сүзгісі арқылы сүзеді. 50 мл фильтратты конус колбада 0,1 назотқышқылды күміс ерітіндісімен 2-3 тамшы 10 % калий хроматыерітіндісін қатысуымен жойылмайтын әлсіз қызғылт сары түстішөгінді пайда болғанша титрлейді. Есептеу келесі формуламенжүргізіледі:

Х = (а · 0, 005846 · у · 100) : в · с

мұнда: Х – ас тұзының пайызы; а – титрлеуге кеткен 0,1-назотқышқылды күміс ертіндісінің мөлшері, мл; 0,005846 –1 мл 0,1-назотқышқылды күміс ертіндісіне сәйкес хлорлы натрийдің галынғандағы мөлшері; у – өлшегіш колбадағы сұйық көлемі, мл; в –титрлеуге алынған фильтрат мөлшері, мл; с – құрама жем үлесі.

43-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазуКөрсеткіштер Азық түрі

ТүсіИісіЫлғалдылығыБалғындығыМинералды қоспасыҚышқылдығы, градТұз мөлшері, %Қамба зиянкестерімен зақымдалу

5.5 Жмых, күнжараларды және жануар тектес азықтардысанитарлық-гигиеналық бағалау

Жұмыстың мақсаты: Жмых, күнжараларды және жануартектес азықтарды санитарлық-гигиеналық бағалау әдістерімен танысу

90

5.5.1 Жмыхтар мен күнжаралардың сапасын бағалау Жмыхтар мен күнжаралардың сапалылығын бағалау орта

сынама алудан басталады. Мұнда сақтау орынына, партияныңбіртектілігіне, және бөгде немесе технологиялық шартталғанқоспаларға назар аударады.

Жмыхтардың әрбірдің партиясынан бірнеше тақта немесе 0,5 кгәртүрлі деңгейлерден және үш жерден кем емес алады. Алыпқойылған тақталарды 4 бөлікке бөледі және әрбір тақтадан бірширектен алады. Олардан ұсақтау және араластырудан кейін салмағы2,5 кг болатын үлгі құрастырады. Күнжара сынамасын дәнді немесеқұрама жемдердің сынамасы сияқты алады.

Түсі. Әрбір жмыхтың өзіне тән түсі болады. Осылайша, күнбағысжмыхы сұр түсті болады; зығыр – сұрдан ашық – қоңырға дейін; мақта– сары ( ашық- сарыдан ашық – қоңырға дейін) жасылдау немесеқоңырқайлау реңді; соя – ашық - сарыдан ашық – қоңырға дейін;жержаңғақ – ақ сары; рапс – жасылдау - сары тұқым қабығыныңбөлшектерінің қоңыр қоспасымен болады. Бұл түрге тән емес түсарамшөптер қосылғанда, өндіру немесе сақтау технологияларыбұзылуы нәтижесінде бүлінген жмыхтар және күнжараларда болады.

Жмых пен күнжаралардың иісін, дәмін және балғындығынсынаманы 40 оС дейін қыздырылған сумен сулаудан кейін анықтайды.Сапалы жмыхтың әрбір түрі үшін өзіндік ерекше дәм және иіс тән.Борсыған иіс, көк иісі және ащы дәм шикізаттың сапасыздығыннемесе сақтау барысында өнімдердің бұзылуын көрсетеді. Егержмыхты немесе күнжараны дымқыл, нашар желдетілетін жердесақтаса, оларды көк басуы мүмкін. Ащылау дәм сонымен қатар жмыхжәне күнжараларда болатын өсімдік майының қызуы салдарынанболуы мүмкін.

Жмыхтың түрін кейде органолептикалық анықтау қиын болады.Мұндай жағдайларда 1 г жмыхты шыны түтікке салып, 5 мл спирт пентұз қышқылының қоспасын (10 мл спиртке 0,5 мл концентрлі тұзқышқылын) қосады. Сынаманы араластырады және бірнеше минутқақайнап тұрған су моншасына орналастырады, кейіннен оны тағы бірараластырады және тұндырады. Тұнбаның үстіндегі сұйықтық жмыхтүсті болады: күнбағыс – шие, зығыр және рапс – ақ, мақта– сары.

Жмых пен күнжаралардың ылғалдылығын дәнді азықтардыңылғалдылығын анықтаған сияқты жүргізеді. Бұл өнімдердің қалыптыылғалдылығы 8,5 – 11 % шегінде ауытқиды.

Металл қоспаларын күнжарада ұнды азықтардағы сияқтыанықтайды. Күнжарадағы металл қоспалардың мөлшері 0,1 % көпболмауы керек, сондай ақ бөлшектердің өлшемі ең үлкен сызықтық

91

өлшеуде 2 мм көп емес және бөлшектердің шеті үшкір, кескішболмауы қажет.

5.5.2 Жануар тектес азықтардың сапасын бағалау Қан, ет сүйек, сүйек және балық ұндары өндірістік

кәсіпорындарымен сапалылығына кепіл беретін технологиялықшарттарға сәйкес шығарылады. Бірақ көбінесе тасымалдау жәнесақтау барысында жануар тектес азықтар бұзылып, ластанады. Осығанбайланысты бірқатар жағдайларда азықтардың сапалылығы ментазалығын зерттеу қажет болады.

Орта сынаманы аларда сыртқы түріне, ыдыстың жағдайына,маркировкаға, сақтау шарттарына назар аударады. Бүкіл партиядан 5 % дейінгі жерін ашуға таңдап алады. Әрбір таңдалып алынғанжерден қуыс бұрғымен қиғаш сызық бойымен 50-100 г мөлшеріндесуырып алады. Барлық суырмалардың біртектілігін бағалайды, әбденараластырып 500 г екі бастапқы үлгі құрастырып, бұрандалықақпақты таза, құрғақ шыны банкаларға орналастырады. Сынаманыңбір бөлігін зерттеуге жібереді, ал екіншісін үш ай бойы сақтайды.

Қан ұнының түсі қызыл қоңыр, ұнтақ тәрізді консистенциялы, ол1 мм тесікті елеуіш арқылы өтеді. Сүйек ұны сәл сұрлау реңді ақұнтақ, тесіктері 0,4 мм болатын елеуіш арқылы өтеді. Трескалық ұнбірнеше түсті болады: жоғарғы сорты ашық сұр, бірінші сорт –сарғыш немесе қызыл қоңыр түсті. Тартылу ірілігі бойынша 2,5 ммтесіктері елеуіш арқылы өтетін ұсақ балық ұнын және елеуіштеқалатын ірі ұнды ажыратады. Ет ұны – сары - сұр немесе қызыл қоңырұнтақ.

Жануар тектес азықтардың иісі өздеріне тән ерекше. Борсыған,шіріген немесе кез келген бөгде иіс ұнның бүліну белгісі ретіндеқарастырылады.

5.5.3 Азықтарды зертханалық талдау Жмых, шрот және жануар тектес азықтарда қышқылдарды және

асқын тотықтарды анықтау бұл өнімдерде ауадағы оттегі әсерінентотығатын майдың жоғары мөлшері болуымен шартталған. Мұндаөнімдерде бос қышқылдар және гидро асқын тотықтар мөлшері артып,А және Е дәрумендері мөлшері төмендейді. Сондықтан майыныңқышқылдық саны 20 мг КОН жоғары және асқын тотықты саны 0,1%йодтан жоғары жануар тектес азықтарды қолдануға шек қойылған.

5.5.4 Асқын тотықты (йодты) санды анықтауАнықтау принципі олардың йодты калий және сірке

қышқылының әсерлесуінде түзілетін йодсутекті қышқылдағы босйодты бөлуіне негізделген. Йод крахмалмен бірігіп көк түс кешенін

92

қалыптастырады. Бөлінген йод санын натрий гипосульфитыменкөлемді титрлеп анықтайды.

Ұсақталған азықтың салмағы 5 г болатын үлесін колбағаорналастырады. Мұнда 10 мл хлороформ мен 10 мл сірке қышқылынқұяды. Колбаның ішіндегісіне жылдам 0,5 мл қаныққан йодты калийертіндісін құяды да, мұқият араластырады да 3–5 минутқа қараңғыжерге қалдырады. Содан соң колбаға алдын ала 1 мл 1 % крахмалерітіндісі қосылған 100 мл дистиллденген су құяды да, лезде 0,01-нгипосульфита ерітіндісімен көк бояу жоғалғанша титрлейді.

Титрлеуге кеткен гипосульфит мөлшерін жазып алады жәнеасқын тотық санын формула бойынша анықтайды:

Х = (а 0,00127 100) : Н

мұнда: а –титрлеуге кеткен гипосульфит мөлшері, мл; 0,00127 –1 мл 0,01-н гипосульфит ертіндісіне балама йод мөлшері, г; Н –азықтағы майдың үлесі, г; 100 – дистиллденген су.

Асқын тотық саны 0,03 дейінгі азық өнімдерінің майы балғындеп есептеледі, 0,03 тен 0,06 дейін – балғын, бірақ жылдамреализацияны қажет етеді, 0,06 дан 0,1 – балғындығы күманды, 0,1көп – бұзылған.

5.5.5 Қышқылдық санын анықтауҚышқылдық саны деп 1 г майдағы бос май қышқылдарының

бейтараптануына шығындалатын күйдіргіш калийдің мөлшеріаталады. Ол май молекуласының ыдырау дәрежесін көрсетеді.Гидролиз кезінде және майдың тотықтырылып бұзылуларынәтижесінде қышқылдық саны артады.

Кішкене колбаға немесе химиялық стақанға 25 г шротты, немесе10 г етсүйек ұнын, немесе 2 г балық ұнын өлшеп салады да 1:2пропорцияда 80 мл этанол және хлороформ қоспасын құяды.Колбаның ішіндегісін 5 минут бойы араластырады және қағаз сүзгісіарқылы сүзеді. Колба мен сүзгіні 10 мл мөлшеріндегіэкстракциялайтын қоспамен екі қайтара жуады. Титрлеу үшін 30 млэкстракт алып, стаканға құйып, 3-5 тамшы фенолфталеин қосады да0,1-н күйдіргіш калий ертіндісімен 1 минутта жойылмайтынбозарыңқы - қызғылт түс көрінгенше титрлейді. Кейде титрлегендеерітінді лайлана бастайды немесе қабаттанады, оны экстракциялайтынқоспалар қосып жоюға болады.

Титрлеуге кеткен сілті санын қышқыл санын ескеріп, қышқылсанын формуламен есептейді:

93

Х = (а • 5,6 • К) : е

мұнда: а – титрлеуге кеткен 0,1 н. КОН ертіндісі, мл; 5,6 – 1 мл0,01 н ертіндідегі күйдіргіш калий мөлшері, мг; К – күйдіргіш калийертіндісінің титріне түзету; е – азықтағы май үлесі.

Кейбір майлардың қышқылдық саны төмендегідей: балық майы– 2,25; техникалық май және жануар тектес азықтар майы 12 – 18;өсімдік майлары 0,3 – 6.

44-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазуКөрсеткіштер Азық түрі

ТүсіИісіБіртектілігі (құрылымы)Металл қоспасыҚышқылдық саныСутегі саны

5.6 Азықтардың саңырауқұлақтармен зақымдалуы

Жұмыстың мақсаты: Жиналған азықтар мен тірі өсімдіктердепаразиттік тршілік ететін саңырауқұлақтармен танысу; кейбірсаңырауқұлақтардың мицелийлерінің суретін салу;саңырауқұлақтармен зақымдалған азықтардың улылығын анықтауәдістерімен танысу; саңырауқұлақтармен зақымдалған азықтардызарарсыздандыру және қолдану әдістерін зерттеу және азықтардыңсаңырауқұлақтармен зақымдалуының алдын алу шараларыментанысу.

Дұрыс сақтамағанда және жаңбырлы ауа райында азықтар жиісаңырауқұлақтармен және микроб флорасымен зақымдалуғаұшырайды. Мұнда су тиген немесе кептірілмеген азықтардыңөздігінен қызуы барысында бактериялардың саны бірте-бірте азаяды,ал саңырауқұлақтардың саны, керісінше, артатындығы маңызды дерекболып табылады. Қатты азықтарда әсіресе шөпте табылып жатқансаңырауқұлақтардың көпшілігі улы, ал олардың кейбіреуі – патогенді.Мұндай азықтар көбінесе малдардың жапай ауыр ауруы себебіменжәне өлімінің себебі болып табылады. Саңырауқұлақ жәнемикрофлорамен зақымдалған азықтардың зиянды қасиеттері

94

саңырауқұлақтар бөлетін улағыш заттардың түзілуімен, азықтыңқоректік заттарының ыдырау өнімдерінің қорлануымен, соныменқатар саңырауқұлақтардың кейбір түрлерінің азықпен және ауаменағзаға түсу барысында жануарлардың ұлпалары мен мүшелеріндепаразиттік тіршілік етуге қабілеттілігіне байланысты. Зияндысаңырауқұлақтардың ағзаға әсер ету механизміне тәуелді олармикоздар және микотоксикоздарға бөлінеді.

Микоздар – бұл мал ағзасына түскен саңырауқұлақтардың оныңұлпасы мен мүшелерінде өсіп - өніп, көбейіп, сондай - ақ жергіліктімеханикалық және жалпы улағыш әсерін көрсететін аурулар(актиномикоз, кандидомикоз, бұзаутаз).

Микотоксикоздар – әртүрлі улы саңырауқұлақтармензақымдалған азықтарды жеу нәтижесінде туатын аурулар. Олартоксиндер бөледі, бірақ ұлпаларда паразиттік тіршілік етпейді.Азықтарда қолданғанда жануарларда токсикоз тудыратынмикотоксиндердің жинақталуы жүреді (эрготизм, фузариотоксикоз,стахиботриотоксикоз және т.б.). Микоздар мен микотоксикоздардыңайырмашылық қасиеттерін кестеден қараңыз.

Көбінесе азықтарда кездесетін саңырауқұлақтарды шарттытүрде екі негізгі топқа бөледі – егістік саңырауқұлақтары мен сақтаузеңдері. Біріншіге дәнде өсімдіктің вегетация кезеңінде енуге жәнедамуға қабілетті түрлерді жатқызады. Олардың ылғалдылық деңгейінеқоятын талаптары өте жоғары болып табылады– 20-25%.

45-кесте – Микоздар мен микотоксикоздардың айырмақасиеттері

Көрсеткіштер микоздар микотоксикоздарЭтиология

Инкубациялықкезеңі

Таралуы

Зақымдалу

Саңырауқұлақтартоксиндер бөледі,

ұлпалар менмүшелерде өсіп өніп,

көбейеді

Ұзақ

Жаппай (барлық малбасы)

Бар

Саңырауқұлақтартоксиндер бөледі, бірақ

өздері ұлпалардатоғышарлық етпейді

Қысқа

Жаппай (жануарлартобы)

Жоқ

95

Ауруды жою Емдеу Зақымдалған азықпеназықтандыруды

тоқтату

Екінші топты Aspergillus және Penicillium туысының топырақтаболатын, тек кейбір жағдайларда вегетациялық өсімдіктерде болатын,бірақ дәндердің сақталатын бөлігіне тән саңырауқұлақтар құрайды.Бұл саңырауқұлақтар дәннің сақтау кезіндегі ылғалдылығы – 13-18 %төмен ылғалдылықта дами алады, бірақ мұнда саңырауқұлақтардыңылғалы өнімнің ылғалдылығынан біршама жоғары болады. Зеңсаңырауқұлақтарының споралары табиғатта кең тараған (топырақ, су,ауа, азық). Қолайлы жағдайларда (температура 5-150 С жәнеылғалдылық 18-30 %) азықтарда жіп тәрізді, өрмек тәрізді, мақтатәрізді жабындар (ақ, сұр, қара, қызғылт, жасыл және басқа түсті)түзіп дамиды.

5.6.1 Тірі өсімдіктерде тоғышарлық ететінсаңыпауқұлақтарды анықтау

Тат саңырауқұлақтары көпшілік астықтұқымдастарды жәнебасқа бірқатар өсімдіктерді зақымдайды. Тат саңырауқұлақтарыменөсімдіктің жер үсті бөлігі зақымданады: оларда қызыл, қара және сарыдақтар мен жолақтар пайда болады, мұнда тат саңырауқұлағымензақымдалған жерлердегі жолақтар кетірілген тәрізді және бүтін емесболып көрінеді. Қарпайым көзбен немесе ұлғайтқыш әйнектіңкөмегімен тат саңырауқұлақтарымен зақымдалған азықтықөсімдіктерді қарағанда нүктелер мен жолақтар көрінеді. Татсаңырауқұлақтары жануарларда ауыр аурулар туғызатын патогендісаңырауқұлақтарға жатады. Тат саңырауқұлақтарымен зақымдалғанөсімдіктермен улану жасыл массамен де, сабан және шөппен деқоректендіргенде байқалады.

Қаракүйе әртүрлі өсімдіктерді зақымдайды, оларда қарайыпкеткен масақтар мен сыпыртқылар түзіледі. Бұл өсімдіктердің тұқымыжағымсыз тұздалған балық иісті қара массаға айналады.

Қаракүйенің болуын төмендегідей анықтайды. Аздағанмөлшерде шөп алып, оны алақанда ысқылайды. Қолда қара шаңныңпайда болуы шөптің қастауышпен зақымдалғандығының белгісі. Шөпүлгісінде қара күйенің болуын микроскоп көмегімен анықтауғаболады. Шөп сынамасын жылтыр бетті қағазға сілкиді. Түскен шаңдыжинайды да, оның аздаған мөлшерін заттық шыныға су немесеглицерин тамшысына салып, жабын шынысымен жауып, кішіұлғайтқышпен қарайды. Препаратта қаракүйеге тән спораларды табуғаболады. Қаракүйенің рұқсат етілетін мөлшері 0,06 %.

96

46-кесте – Азықтардың өсуі барысындасаңырауқұлақтармен зақымдалуы

Көрсеткіштер Татсаңырауқұла

қтары

Қаракүйе Қастауыш Клавицепспали-токсикоз

1 2 3 4 5Табылуы Тат түсті

дақтар менжолақтар

(бүкілөсімдік

бойындақоңыр)

Жағымсызбалық иісті

қарайғанмасақтар менсыпыртқылар

Тұқыморынына ішіақ, күңгірт

сиякөк түстімүйізшелерөсіп шығады

Масақтарында тамыздың

басындамүйізшелер

түзіледі

Зақымдалуы Барлықауылшаруаш

ылықмалдарытүрлері

Барлықауылшаруашылық малдары

түрлері

Барлықауылшаруаш

ылықмалдарытүрлері

Көбірекжылқылар,

ірі қара мал,басқалары

аздаған

Белгілері Сілекей ағу,бас жақ

қабынады,іш өту,

көбінесе қанаралас,жүрісі

қиралаңдаған, артық

аяқтарыныңсалдануы

Сілекейі, жасағу, іш өту,

жөтел,қарашықұлғаюы,түсіктер

Түсіктер,шеткі

мүшелердіңганренасы

Қиралаңдаған жүріс

46 кестенің жалғасы1 2 3 4 5

Алдын алу Зақымданған азықтардысілтілермензарарсыздан

Буаз малдарғабермеу, қаттызақымдалғаназықты жою,

Буазмалдарғабермеу, азмөлшерде

Зақымдалғаназықты

рационнаналып тастау

97

дырып беру тұқымдардыгранозанмен

өңдеу

зақымдалғаназықты

бордақыланатын малға

шектеп беру

Қастауыш бидай, қара бидай, сұлы, қылтанақсыз арпабас,түлкіқұйырық, қоңырбас сияқты өсімдіктерді зақымдайды. Тұқымныңорнында мұндай өсімдіктердің масағында сырты күңгірт сиякөк, аліші ақ үлкен мүйізшелер өсіп шығады. Қастауышта эрготоксин,эрготамин, эргометрин алкалиодтары бар.

Зертханада шөптің сынамасы немесе үлгісін ақ қағаз бетінеқағады, түскен ұсақ бөлшектерді скальпелмен жинайды. Олардыңарасында күңгірт қаракөк түсті қастауыш склеродияларынкездестіруге болады. Ұнды азықтарда, сонымен қатар шөп ұнындақастауыш барлығын келесі әдіспен анықтауға болады: сыйымдылығы100 мл болатын 10 г зерттелетін азыққа 70 %-дық спирт және 5 %-дықтұз қышқылының қоспасын құяды, су моншасында жарты сағатқыздырып, азықты суытады. Қастауыш болса, сұйық әлсіз қызғылттүске боялады. Бұл сынаманың көмегімен 0,03-0,04 % мөлшердегіқастауышты табуға болады. Қастауышпен уланудың алдын алу үшін0,2 % мөлшерден жоғары қастауышы бар ұн қауіпті болыпсаналатындығын және азыққа шекті мөлшерде жіберілетіндігін (текбуаз малдарға емес) ескеру қажет. Құрамында көп мөлшерде жасаналық мүйізшелері бар дән қалдықтары мен ұнды малдарға беругеболмайды. Құрама жемдегі қастауыштың рұқсат етілетін мөлшері 0,05 % дейін.

5.6.2 Жиналған азықтарда тоғышарлық ететінсаңырауқұлақтарды анықтау

Саңырауқұлақпен зақымданған азықтың түсі күңгірттеу, иісіжағымсыз, шоқты желімденген кесектерден тұрады. АзықтардыAspergillus, Penicillium, Mucor, Fusarium және басқа туыстардыңсаңырауқұлақтары жиі зақымдайды. Саңырауқұлақтармен қоса,азықтарда әдетте азықтарды ыдырататын әртүрлі қышқылға төзімдібактериялар мен коккалар өсіп өнеді.

Азықтарды тексергенде вегетация кезеңінде азықтықөсімдіктерде тоғышарлық ететін саңырауқұлақтардың, ең алдыменқастауыштың болуына назар аударады. Азықты сақтау кезеңіндесаңырауқұлақтардың дамуы айқын білінетін ошақтылықпенерекшеленеді. Ошақтар жатып қалған қабаттарға, күңгірттенген,қоңырайған ұяға немесе көбінесе арнайы зең иісі бар, шаңдауыт, қара,

98

жасыл, сұр немесе басқа түсті саңырауқұлақ (зең) жабыны барқабаттамалар түрінде болады.

Fusarium туысының саңырауқұлақтары. Олар вегетациялық та,өсіп келе жатқан дәнді астық тұқымдастарда да дами береді. Олардыңөсуі үшін қолайлы шарттар кептірілмеген дәнді немесе егістіктеқыстайтын өсімдіктерді нашар сақтағанда туады. Саңырауқұлақтартоксиндері жылуға және химиялық заттарға төзімді. Олар өзулылығын жылдар бойы сақтайды. Бұл туыстың ең бір улысаңырауқұлақтары Fusarium Sporotrichiella болып табылады.

Органолептикалық тұрғыдан Fusarium туысының зеңсаңырауқұлақтарымен зақымдалған дән нәзік, күңгірт, ақ, қызғылт-ақнемесе кейде біршама биік болатын қызылдау жабынмен көмкерілгенболады. Микроскоппен жабын қырындысын дистильденген сутамшысында зерттегенде мицелийдің тізбек тәрізді, бұтақталғаннемесе қарапайым конидияларға айналатын жіпшелерін көругеболады. Конидийдің ұшында және айналасында сопақша, дөңгелек,ұршық тәрізді, орақ тәрізді немесе басқа пішінді макроконидийлерорналасқан болады.

Stachybotris alternans саңырауқұлағы. Бұл саңырауқұлақтарғазерттегенде олардың дамуы үшін аса қолайлы шарттар сабанда, шөпте5-300С температурада және 25-70 % ылғалдылықта туатындығынескеру қажет. Сондықтан, қарайған жерлерден, су тиген жерлерденәрқайсысы 20-30 г болатын 10 сынама алады да әрбір сынаманы жекеқағазға орайды.

Бұл саңырауқұлақ тұтас сабанда немесе түйіндерінде ғана жеңілалынатын қара жабын түзеді. Бірақ қара жабын жануарларға қауіпсізбасқа саңырауқұлақтар дамығанда да жиі түзіледі. Микроскоппензерттегенде көбінесе түйіндерде кездесетін сұр күйелі жабынменкөмкерілген жеке шөп талдарын алады. Ұлғайтқыш әйнекпенқарағанда ол күйені еске түсіретін қара ұсақ ұнтақ түрінде көрінеді.Қолмен жеңіл сүртіледі. Бұл жабынның аздаған мөлшерінскальпельмен немесе инемен заттық шыныдағы су тамшысына қырыпалып, жабын шынысымен жауып, микроскоптың кіші және үлкенұлғайтқышымен зерттейді. Мұнда сегменттелген мицелийдің түссізжіпшелерін (гифалар) көруге болады. Мицелий массасынан қысқа,кейде жасыл-зәйтүн түске боялған конидийлерді көруге болады.Олардың ұшында өлшемі ұзынынан 8-12 мкм және ені 6-8 мкмболатын жетілген эллипс пішінді 6 дан 8 ге дейін күңгірт-қоңырконидийлерді біріктіретін розетка түріндегі жапырақ тәрізді өсінділер– стеригмалар байқалады. Жетіліп түсіп қалған конидийлердің орнына

99

жаңалары дамиды, кейде стеригмаларсыз конидийлерді көругеболады.

Dendrodochium toxicum саңырауқұлағы. Бұл улылығы жоғарысаңырауқұлақ сабан бұзылуының көзге көрінетін белгілерін бермеуімүмкін. Сабан сапалы сияқты болады. Бұл саңырауқұлақтың дамуыүшін қолайлы шарттар: 250 С температура, 50 % ылғалдылық, бидай,қара бидай, арпа мен сұлының үгіндісі мен сабан субстраты болыптабылады. Органолептикалық зерттегенде саңырауқұлақтың сабақішінде дамуына байланысты сабан сыртынан қалыпты болып көрінуімүмкін. Бірақ, шөпті сындырғанда немесе саңырауқұлақпензақымдалған үгіндіде ақ, бөлек аумақтарда орналасқан жабындытабады. Микроскоп арқылы зерттегенде заттық шыныдағы сутамшысына қыру әдісімен алынған жабынның (мицелийдің) аздағанбөлшегін салады. Мұнда ағаш тәрізді бұтақталған, тығыз қабат етіпорналастырылған конидийлер мен дәл сондай түссіз ұсақ ұштарыүшкірленген конидийлер байқалады. Бұл саңырауқұлақ бөлетінтоксиндер, жоғары температура мен химиялық заттарға төзімді,сондықтан зақымдалған азық залалсыздандыруға жатпайды, оныжарамсыз деп таниды.

Penicillium туысының саңырауқұлақтары. Олардың санышамамен 900 түрге жетеді. Бұл туыстың дамуы үшін қолайлыжағдайлар – оттегі жеткіліксіз болғандағы азықтардың біршамажоғары (22-350 С) температурасы және жоғары (18-30 %)ылғалдылығы. Олардың арасында улы және патогенді қасиеттері барөкілдері кездеседі, бірақ көпшілік саңырауқұлақтар сапрофиттер.Азықтарда бұл туыстың саңырауқұлақтары аспергилл және мукорсаңырауқұлақтарымен бірге өседі.

Органолептикалық пеницилл саңырауқұлақтарының азықтардыөсуінің сыртқы түрі төмен орналасқан көкшіл жасыл реңді зеңбасумен сипатталады. Микроскоппен зерттегенде түссіз немесе ашықтүске боялған мицелий жіпшелері байқалады. Оларданстеригмалармен аяқталатын тік немесе өрлегіш конидийлер шығады.Соңғылары бір-, екі- немесе үш қабатты орналасады да, өзгешеқұрылған шашақтардың қалыптасуына әкеледі. Оның ұштықбұтақталуларында конидийлер тізбегі орналасады. Әртүрлі типтішашақтар кездеседі. Конидийлері дөңгелек немесе сопақша пішіндіжәне көпшілігі жасылдау түсті.

Aspergillium, Penicillium, Mucor туысының саңырауқұлақтары –сапрофиттер, өлі субстраттарда өскенде улы қасиеттерге ие боладыжәне жануарлар мен құстардың ағзасында тоғышарлық етугеқабілетті, яғни патогенді (микоз қоздырушылары) болып табылады.

100

Aspergillium туысының саңырауқұлақтары (Aspergillium fumigatus,Aspergillium flavus, Aspergillium niger жиі кездеседі).Органолептикалық зақымдалған азықтарда түтін тәрізді, қарасарғыштау, үлпек немесе төмен орналасқан зең жабыны байқалады.Бұл жабындардың қырындысын микроскоппен қарағанда көпклеткалы перделі мицелийлерді анықтайды. Саңырауқұлақтың кейбіртүрлерінде ауалық мицелийі қалың қабырғалы жасуша-аяқшалартүрінде көрінеді. Олардан перпендикулярлы бағытта тік тұратынбұтақтар – ұштары томпиған болашақ конидийлер шығады.Аспергиллдердің басқа түрлерінде конидийлердің негізінде тірекаяқшасы болмайды. Кеңеюлердің бетінде өсінділер – стеригмалартүзіледі. Аспергиллдер түріне байланысты стеригмалар бір немесе екіқатарға орналасуы мүмкін. Стеригмалардың үшкір ұшынан конидийспораларының радиальды ұзын тізбектері шығады. Стеригмалары менконидий тізбектері бар томпақ бас деп аталады.

Оның пішіні суы ағып жатқан су сепкішке ұқсайды. ОсыданAspergillium туысының зең саңырауқұлақтарының “су сепкіш зең”деген атауы шыққан. Конидийлердің көпшілігі түссіз немесе боялған,шар тәрізді, жұқа немесе сәл қалыңдаған қабықты.

Mucor туысының саңырауқұлақтары. Органолептикалық Mucorтуысы саңырауқұлақтарымен зақымдалған азықтарда үлпек күңгірт-сұр немесе қара борпылдақ киіз тәрізді, желімденген шоқтары менжағымсыз иісті кесектері бар жабын түрінде байқалады.Микроскоппен зең кесегі бар препаратты зерттегенде бөлшектенбегенбұтақталған мицелийді табады, одан тік тұратын конидийлер шығады(спорангийлер). Ұшында шар тәрізді спорангийлер орналасады.Спорангий қабығы жырылғанда көптеген шар тәрізді, тегіс, түссізнемесе әлсіз боялған споралар шашылады.

5.6.3 Азықтың улылығын анықтау әдістері Саңырауқұлақтармен зақымдалған азықтың улылығын сезімтал

зертханалық жануарларға жегізу арқылы, тері сынамасын қою арқылыанықтайды.

Тері сынамасы әдісі зерттелетін азықтың эфирлік немесеспирттік сығындысын терісі пигменттелмеген ересек қоянныңжалаңаштанған терісіне апликация жасау арқылы жүргізіледі. Әдістіңмәні микогенді текті улы заттардың қоян терісіне дерманекротикалықәсеріне негізделген зерттеу жүргізу болып табылады.

Сынама қоятын күні қоянның мықын, жауырын немесебүйірінің 6 х 6 см болатын тері алаңының түк жабынын мұқиятқырқады (толық жалаңаштанғанша). Теріні зақымдауды болдырмайды.Сынауды жүргізу үшін пигменттелген тері, сондай ақ түлеу белгілері

101

бар тері жарамсыз. Бір қоянда бірмезгілде төрттен көп емес сынамақоюға рұқсат етіледі. Сынаманы қою үшін қояндарды алдыңғызерттеулердің нәтижелері теріс болған жағдайда ғана қайталапқолдануға болады.

102

47-кесте – Азықтардың сақтау барысында саңырауқұлақтармен зақымдалуы

Ауру Фузарио-токсикоз

Стахиботрио-токсикоз

Дендродо-токсикоз

Пеницилло-токсикоз

Аспергилио-токсикоз

Фикомикоз

Саңырауқұлақатауы

Fusariumroseum

Stachybotrisalternans

Dendrodochiumtoxicum

Penicillus linfs Aspergillusfumigatus

Mucor racemosus

Улану жылқы, іріқара, қой,

шошқа, құс

жылқы жылқы, қой барлықауылшаруашылық

малдары

барлықауылшаруашылық

малдары

жиірек жылқы,барлық

ауылшаруашылықмалдары

Аурубелгілері

асқорытужолыныңбұзылуы,

жүйкеқұбылыстары

, қозғалысқиындауы

бас ісуі,шаршау,асқорытужолыныңбұзылуы,

көзге көрінетінклиникасызжылдам өлу

шөлдеу, іш өту,құсу, жиі

дефекация, тынысалу жиілеуі

асқорыту жолымен орталықжүйке жүйесізақымдалуы,

өткір байқалатынжүйке

бұзылыстары,түсіктер

ішкі мүшелердіңсөл түйіндерінде

гранулемалартүзілуі

Алдын алу Дәнді 80- 900

С темпе-ратурада 2-3

сағатқыздыру

Зақымдалғансабандыазыққа,

төсенішкеқолданбау

Рационнаншығару,

төсенішкеқолданбау

Рационнаншығару

Рационнаншығару

Рационнаншығару,

төсенішкеқолданбау

Қоянның қырқылған тері алаңына сығындының жартысын сәлүйкеп шыны қалақшамен жағады, сығындының екінші жартысынқайталап жағу үшін келесі күнге қалдырады. Жалаңаштанған теріалаңының аздаған бөлігін бақылау үшін сығынды жақпай босқалдырады. Егер сығынды екі жаққанға жетпесе, оны алдын алажалпы көлемі 1 г кем болмайтындай етіп сұйылтады. Теріге жағылғансығындыны жалап қоймауы үшін қоянның мойынына 3 тәуліктенкейін шешілетін жаға тағады.

Реакцияны бақылауды сығындыны қайталап жаққаннан кейінкелесі күні бастап, азықтың улулық дәрежесіне байланысты 3-5 тәулікбойы жалғастырады.

Зерттелетін азықтардың улылығын сығындының жағылуорынында қабыну үрдісінің болуына қарай анықтайды. Азықтаннемесе саңырауқұлақтар өсіндісінен (S. alternans, F. sporotrichiella, D.toxicum, Aspergillus) жасалған сығындыны жаққаннан кейін дамитынреакцияны үрдістің тереңдігі және сипаты бойынша төрт дәрежегебөледі.

I дәреже – қызару, терінің сезімталдығы артуы, түлеу; улылығыөте әлсіз азықтар мен саңырауқұлақ өсінділері туғызады;

II дәреже – терінің қызаруы, ауырсынуы, терінің аздапқалыңдауы, ұсақ, бірлі жарым тары дәніндей немесе одан да кішісарғыш көпіршіктер, түлеу (улылығы әлсіз азықтар мен саңырауқұлақөсінділері туғызады);

III дәреже – қызару, қатты қалыңдау, ауырсыну, терініңқатпарлануы, бүкіл өңделген бетте сарғыш көпіршіктер, беткі құрғақөліеттену, кейде жаралар, тұтас жіңішке қабыршақ (улы азықтар менсаңырауқұлақ өсінділері шарттайды);

IV дәреже – қызару, сығындыны жағу ошағының төменгішекарасында көлемді білік түрінде шығып тұратын күшті ісіну, теріасты өзегін де қамтитын терең құрғақ өліеттену, көбінесе ұзақжазылмайтын жаралар түзілуі, тұтас, қалың қабыршақ.

Улы емес азық – қабыну реакциясы жоқ. Сығындыны жаққаннанкейін 2 тәуліктен артық сақталмайтын, тері түлеуінсіз қызару болуынарұқсат етіледі.

Улылығы әлсіз азық – Сығындыны жаққаннан кейін 2-3 тәулікбойы сақталатын, терінің түлеуімен аяқталатын гиперемия, немесеқызару, ауырсыну, кейіннен жеке қабыршақтар түзетін терінің аздапқалыңдауымен байқалатын ісіну. Бұл азық арнайы өңдеуге жатады.

Улы азық – өткір гиперемия, ауырсыну, қатпарлану, терініңқатты қалыңдауымен жүретін ісік, алаңның бүкіл бетінде жаралар,кейіннен тұтас қабыршақ пайда болады. Мұндай азық қолдануға

жарамсыз. Сығындыны қайталап жағудан кейін 24-72 сағатта оңреакция береді.

Тетрахимена пириформис инфузорияларына биосынама қоюарқылы азықтың улылығын анықтау. Әдіс зерттелетін сынамаданнегізінен микогенді текті улы заттарды экстракциялап, кейіннен бұлфракциялардың сулы ертінділерімен тетрахимена пириформисинфузорияларына әсер етуге негізделген.

Азықтың әрбір сынамасын зерттеуді 3 рет жүргізеді.Антибиотиктерге арналған үш флаконға 1 см3 сығынды енгізеді, оған0,1 см3 3-5 тәуліктік тетрахимена пириформис инфузорияларыныңөсіндісін қосып, бөлме температурасында қалдырады.

30 және 60 минуттан кейін биосынама эффектін пастерпипеткасымен алынған тамшыдан заттық шыныға салыпмикроскоптың ұлғайтқышымен (х7 – х10) тамшының бүкіл көлемі менқабаттарын қарайды. Зерттелетін сынамаларда тірі және өлгенинфузорияларды санайды, бұл азықтың улылық дәрежесінебайланысты болады. Байқауды бақылау фоны – пептон ортасындажүргізеді, мұндағы барлық инфузориялар тірі қалуы керек.Инфузориялар өлп қалса, бақылауды жаңа орта мен өсіндідеқайталайды.

Азықтың улылық дәрежесін сынақ басталуынан 30 және 60минут өткенде тірі инфузориялардың саны бойынша анықтайды: улыемес азық – 60 минут бойы бақылағанда инфузорияларда өлім менешбір морфологиялық өзгерістер жүрмейді; улылығы әлсіз азық – 60минут бойы бақылағанда инфузорияларда морфологиялық өзгерістержәне жартылай өлім жітім (25 тен 30 %); улы азық – 60 минут бойыбақылағанда барлық инфузориялардың өлуі байқалады.

Тауық сырғаларында сынама жасау. 1:2 немесе 1:3қатынасындағы спирттік-эфирлік сығындылар даярлайды. Содан кейінсығындыны сұйылтады: 0,5 мл сығындыға 4,5 мл стерильді бейтарапбалық майын немесе күнбағыс майын қосады. Араласқан майлысығындыны тауықтың бір сырғасына 0,1-0,2 мл мөлшерінде енгізеді,екінші сырғасына сапалы екендігі белгілі азық сығындысын немесемайды енгізеді. Улы азық сығындысын енгізген жерде қабыну, ісіну,қан құйылу тіпті өліеттенуді байқауға болады. Сырғаның қалыңдығынкутиметрмен өлшеуге болады. Реакцияны бағалауды өзгеру барлығынақарай жүргізеді. Егер сырғаның диффузды ісінуі 4-24 сағатта басталса,қалыңдығы 8 мм және одан көп болса, екінші күні ісіктің ортасындақан құйылу пайда болып, кейіннен өліеттену дамыса– реакция жіті оңдеп саналады. Диффузды сырға ісігі 24 сағаттан кейін пайда болса,оның қалыңдығы 5-8 мм жетсе, ал қан құйылуы мен өліеттену

дамымаса – реакция оң. Егер 24 сағатта тек сырғаның шектеулі ісікпада болса, ал оның қалыңдығы 4 мм көп болмаса, реакция теріс депесептеледі.

Улылық пен токсигенділікті балапандарда анықтау. Азықсынамасын келсапта шприцтың қалың инесінен бөлшектері еркінөтетіндей етіп түйеді. Азықтың бір бөлігін химиялық стаканғакөшіріп, қаймақ консистенциясына дейін сумен езеді. Шприцпен 1-3мл суспензияны алып, тәжірибелік топтың апталық жастағыбалапандарға (5 бас) құрсағына енгізеді. Екінші тәжірибелік топтыңбалапандарына (5 бас) сол мүшелеріне алдын ала 20-30 минут бойықайнатылған немесе автоклавталған суытылған азық суспензиясыненгізеді. Бақылау тобының балапандарына қайнатылған судың сәйкесмөлшерін енгізеді. Әрбір балапанды жеке торға салады, судышектеусіз береді, бірақ 1-2 тәулікке жем бермейді, осы кездеқұстардың жалпы жағдайын байқайды. Өлім оқиғаларын зерттелетіназық енгізілген балапандардың жалпы санына пайызбен көрсетеді.Әрбір 20 % өлімді балл бойынша бағалайды: 100 %-ды өлім (5 балл) –азық өте улы, 80 % (4 балл) – азық жоғары улылықта, 60 % (3 балл) –азық улы, 40 % (2 балл) – азық орташа улы, 20 % (1 балл) – азық төменулылықта.

Зертханалық тышқандарға сынама жасау. Құрама және басқаазықтардың улылығын тышқандарға 0,5 мл сығындыны тері астынанемесе қарынға зонд немесе доғал инелі шприцпен енгізу арқылыанықтауға болады. Мұнда тышқандардың бақылау тобына 0,5 млбейтарап май (күнбағыс майы, балық майы) енгізеді. Өте улыазықтардың сығындысынан тышқандар 6-48 сағат аралығында өледі.Әлсіз улы азықтардың сығындысы өлім туғызбайды, бірақ олардыенгізу орынында қабыну реакциясы, некроз байқалады.

Гуппи балықтарына сынама жасау. Балықтарда дәндіфураждардың (құрама жемнен басқа) улылығын анықтауға болады.Дән сынамасын (50 г) зертханалық диірменде әбден ұсақтайды,үйкелген қақпақты колбаға (500 мл) ауыстырады да 10 мл ацетонқұяды. Экстрактілеуді Сокслет аппаратында 2 сағат бойы сілкілеукезінде жүргізеді, сығындыны қағаз фильтр арқылы фарфор табақшағасүзеді де су моншасында (50-600 С) сорғыш астында буландырады.Құрғақ қалдығын 5 мл ацетонда ерітеді де шыны колбаға ауыстырады,оған 500 мл аквариум суын құяды. Колбаға 5 гуппи балығынорналастырып, оларды 24 сағат бойы бақылайды, нәтижелерді 1, 2, 4,8, 12 және 24 сағат сайын тіркейді. Егер азық улы болмаса, біртәулікте бір балық қана өледі (20 % дейін), улылығы өте әлсіз болса12-24 сағатта 2-3 балық (40-60 %), әлсіз улылықта –4-8 сағаттан кейін

4 балық (80 %), улы болса–2-4 сағаттан кейін 5 балық (100 %), өте улыболса 1 сағатта 5 балық (100 %) өледі. Бақылау ретінде үш тәулік бойыбалықтар тірі қалатын 1 %-ды ацетон ертіндісі алынады.

5.6.4 Микотоксикологиялық зерттеу. Ұнды, дәнді азықтардансаңырауқұлақтарды алғашқы бөліп алу үшін әдетте Чапектің агарлыортасын қолданады, ал қатаң азықтардан саңырауқұлақтарды бөліпалу үшін Петри табақшаларына Чапек агарына ылғалды камераларғасебу әдісін қолданады. Петри табақшаларын себінділерімен стерильдіқағазға орайды, термостатқа салады, өсіреді де 22-250 С температурада7-10 тәулік ұстайды. Саңырауқұлақтардың өсуі мен спора түзуі 3тәулікте байқала бастайды, бірақ саңырауқұлақтарды түрге ажыратуүшін өсірудің көбірек уақыты: 5-7 тәулік қажет. Ұнды азықтардасебуден кейінгі колонияларды санауды 2-3 тәулікте бастайды.Есептеуді жеңілдету үшін табақшаның түбін карандашпен секторларғажұмсартып бөледі немесе Вольфлюгельдің санау камерасынқолданады.

Саңырауқұлақтарды микроскопиялық зерттеу ең алдыментікелей табақшаларда, микроскоптың кіші ұлғайтқышын қолданыпжүргізіледі. Мұнда жеміс денелерінің склероциттерінің мицелиальдытарамдарын, спорангийлерінің құрылысы мен бұтақталу сипатынкөруге болады. Содан кейін саңырауқұлақ морфологиясын бөлшектепзерттеу үшін препараттар дайындайды. Саңырауқұлақ бөлшектерінтүріне байланысты колониялардың әртүрлі жерлерінен: колонияныңескі бөліктерінде ортасынан, жас колонияларда – шетінен алады.Заттық шыныға бекітетін сұйықтың тамшысын жағады. Содан кейінинемен абайлап, саңырауқұлақ мицелийінің аздаған мөлшерінзақымдап алмауға тырысып, басқа инемен ұқыптап сыпырып,сұйықтық тамшысына енгізеді. Препаратты жабын шынысыменжабады. Микроскоптың кіші (х8, х10), содан кейін үлкен (х40,х90)ұлғайтқышымен препараттарды зерттейді, макроскопиялық кілті барарнайы анықтағыштарды қолдана отырып саңырауқұлақтарды түргедейін ажыратады.

5.6.5 Биосынама. Микологиялық зерттеулер барысындаарасында бір саңырауқұлақ түрі улы саңырауқұлақтардың болуыанықталса, ал зертханалық зерттеу әдістері оң нәтиже бермегенжағдайда диагнозды нақтылаудың жалғыз әдісі ретінде қолданады.Мұндай азықтың улылығын анықтау үшін оны сапалы азықпен қатарекі жануарлар тобына (топта жануар саны үш бастан кем болмауыкерек) береді. Биосынаманы қойғанда мал топтарын оқшаулап ұстауқажет. Бақылау тобына сапалы екендігі белгілі азықты береді.Күнделікті желінген азықтың мөлшерін есептеп, клиникалық

бақылаулар жүргізеді. Биосынаманы қойғанда егер зақымдалғаназықты тәжірибелік жануарларға аш қарынға, яғни 5-6-сағаттық ашұстаудан кейін берсе, токсикоз жылдам байқалатындығын ескеруқажет. Суды шектеусіз береді. Егер зерттелетін азықты бергенжануарлар ауырып қалса немесе азықтан бас тартса, ал бақылаутобының жануарлары өздерін қалыпты ұстаса, биосынама оң депесептеледі. Улы саңырауқұлақтармен уланғанда биосынаманың оңкөрсеткіштері деп: тәбеті төмендеуін, орталық жүйке жүйесініңзақымдалуын, қозғалыс координациясының бұзылуын, дірілді, жабығунемесе қозуды, түсік тастауды, асқорыту жолының бұзылуын, тісіншықырлатуды, ауыз уылуын, шошқаларда құсуды, сондай ақтемпература көтерілуін санайды. Өткір улы азықтар клиникалықбелгілері байқалуынсыз тәжірибелік жануарлардың өлімін туғызуымүмкін. Азықтың улылық дәрежесін биосынама нәтижелерін кестеменсалыстырып бағалауға болады.

48-кесте – Зерттелетін азықтың улылық дәрежесін бағалау

Азықтың улылықдәрежесі

Өлген малдар(5 бастық топта)

Өлгенуақыты,

сағатсаны %улы емес 1 көп емес 20 24 дейінәлсіз улы 5 100 10-24улы 5 100 1-10

5.6.6 Қатаң азықты залалсыздандыру әдістері Азықты күйдіргіш натриймен (каустикалық тұзбен) өңдеу.

100 кг туралған азыққа 1,5 кг 300 л суда сұйылтылған (күйдіргішнатрийдің 0,5 % сулы ертіндісі алынады) техникалық күйдіргішнатрийді жұмсайды. Сілті ертіндісін қара темірден жасалған ыдыста(түсті металл, мырышталған темір жарамсыз) дайындайды. Сілтініалдымен аздаған мөлшерлі суға езіп, содан кейін қажетті 300 млкөлемге жеткізеді (күйіп қалудан сақтану үшін қорғаныш құралдарынқолданады). Тураманы ыдысқа салып, ертінді құйып, мұқиятараластырады, ертіндіге толығымен батырып, бір тәулік бойыұстайды, содан кейін ертіндіден шығарып, ағаш қалқаларға жайып, 24сағат ұстайды. Осыдан кейін сабанды жумай ақ бере беруге болады.Сиырларға 30 кг дейін, 1 жастан асқан жас малдарға –15 кг, қойларға –3 кг дейін.

Азықты кальцийленген содамен өңдеу. 100 кг қатаң азыққа 15 кгсода, 1кг ас тұзы мен 300 л су шығындайды. Ертіндіні бөшкелердедайындайды, онда үлестеп азықты салады, өңделген азықты

цементтелген шұңқырға алып, 24 сағат ұстайды, осыдан кейінжумастан дәл жоғарыдағыдай мөлшерде (күйдіргіш натрий тәрізді)азыққа қосады. Ертіндіні бірнеше қайтара қолдануға болады.

Азықты аммиакпен өңдеу. Сұйылтылған аммакпен өңдеутехникасы төмендегідей жүргізіледі: шөмеле немесе маянымелиоративті матадан жасалған жапқышпен немесе полиэтиленпленкамен жабады. Матаның шеті маядан 1,5-2 см алыс тұруы қажет:оларды топырақ, құм қабатымен герметикалы болуы үшін бастырады.Сұйылтылған аммиакпен өңдеуді арнайы қайнатушы автокөліктерменжүргізеді: В-3502, 3БА-2 немесе АВА-0,5. Сұйылтылған аммиакты 1 тазыққа 30 кг есептеп қосады. Сұйылтылған аммиакты ық жағынанметалл «инесі» бар диаметрі 30-50 мм, ұзындығы 3,5 м құбырданжасалған иілгіш шланг арқылы енгізеді. «Инені» маяға әрбір 4-5 мсайын 2-2,5 м тереңдікке, түбінен 1-1,5 м биіктікте салады. Аммиактыбаяу жібереді, 20-тонналық маяны 1-1,5 сағат бойы өңдейді.Аммиакты жіберу аяқталғаннан кейін пленканың етегін түсіреді де, 10күнге дейін, суық кезеңде (250 С дейінгі t) – 12 күнгерметизациялайды. Осыдан кейін жабынды шешіп, 3-5 күн бойыазықты реакцияға түспеген аммиакпен желдеткеннен кейін, азықазықтандыруға дайын болады.

Азықты аммиак суымен өңдеу. Аммиакпен өңдегендегі тәріздітехникалық шарттарды қажет етеді. Бұл үшін 20-25 % аммиагы барсинтетикалық аммиак суын қолданады. 1 т азыққа 25 %-дыконцентрациялы аммиак суының 120 л, 20 %-ды – 150 және 17,5 %-ды– 170 л енгізу қажет. Маяны жапқышпен герметикалық жауып, аммиаксуын цистернадан шамамен 1 атм жұмыс қысымымен жібереді.Өңделген азықты жабын астында 10-15 күнге қалдырады. Содан кейінжапқышты шешіп, маяны аммиак иісі кеткенше желдетіп, ірі қарамалға және 6- айлық жастан асқан жас малдарға береді.

Сөндірілмеген әкпен өңдеу. Сөндірілмеген әкпен Фузариумтуысынан басқа әртүрлі саңырауқұлақтармен зақымдалған улылығы Iжәне II дәрежелі сабан мен шөпті өңдейді. 100 кг қатаң азыққа(турама) 3 кг сөндірілмеген әк немесе 50 % судан тұратын 9 кг әкқамырын немесе 1 кг ас тұзымен араластырылған 4,5 кг әк жұмсайды.Әкті бөшкелерде аздаған мөлшердегі сумен сұйылтады, содан кейінараластырғанда оған тағы 250-300 л су құяды да алынған әк сүтінкүбіге немесе тығыз қағылған жәшікке құйып, оған тураманы толықәрі біркелкі шыланатындай етіп орналастырады. Оны 5-10 минуттанкейін алып, ағаш қалқаға жаяды. Содан кейін, тураманың келесі үлесінөңдейді, ертіндіні толық қолданып біткенше осылай жасайды.Ылғалданған сабанды (шөпті) 24 сағат ұстайды. Осылайша өңделген

тураманы бірден ірі қара малдың жас төліне тәулігіне– 4-6 кг, ересекқойларға – 1-2 кг береді.

5.6.7 Концентрлі азықтарды залалсыздандыру әдістері Дәнді кальцийленген содамен залалсыздандыру. Төмендегіге

негізделген. Кальцийленген соданы біртіндеп жылы суға толығыменерігенше қосады, ертінді концентрациясын 4 % дейін жеткізеді.Даярланған ертіндімен дәнді ыдыстарда орналасқан немесе егер оларболмағанда алаңда мұздатылуын болдырмай шылайды. Содан кейіндәнді кептіргіш агрегаттарда жылу ұстағыштың 180-2000 Стемпературасында кептіреді. 100 кг дәнге 4% кальцийленген соданың8 л ертіндісін жұмсайды. Фузариумнан басқа Аспергилиус,Пеницилиум, Мукор, Альтернария, Ризопус және басқа туыстыңсаңырауқұлақтарымен зақымдалғанда қолданады. Сақтау мерзімішектелмейді.

Дәнді 4 % натрий (калий) пиросульфиты ертіндісімен өңдеу.Натрий (калий) пиросульфитінің 4% ертіндісін даярлап, онымен дәнді8 л 100 кг есептеп, шылайды да 48 сағат мұздауды болдырмайтынтемпературада ұстайды. Содан кейін дәнді кептіргіш агрегаттардажылу ұстағыштың 180-2000С температурасында кептіреді.Калцийленген содамен өңдеу көрсетілген саңырауқұлақтардақолданылады.

Еріткіштермен жұмыс істегенде сақтану қажет (противогаз бенқолғап кию қажет), себебі пиросульфитті суға еріткенде тынысжолдарының және көздің кілегейлі қабығына күшті тітіркендіргішәсер көрсететін күкіртті газ түзіледі. Өңделген дәнді 30 күннен артықсақтауға тыйым салынады.

Дәнді 10 % натрий пиросульфиті ертіндісімен өңдеу. Фузариумсаңырауқұлақтарымен I және II дәрежеде зақымдалған дән үшін 100 кгсалмағына 10% натрий пиросульфиті 8 л ертіндісі жұмсалады,шыланған дәнді 48 сағат ұстап, АВМ 180-2000 С дейінгітемпературада кептіреді.

Дәнді натрий пиросульфиті ұнтағымен өңдеу. Натрийпиросульфитін дәнге салмағы бойынша 1,5 % мөлшерде қосады,механикалық араластырғышта, тасымал ленталарында немесе қолменкүрекпен мұқият араластырады. Өңделген дәнді ыдыста немесеалаңда 30 күн бойы ұстайды да, содан кейін малды азықтандыруғаконцентрлі азықтың 30 % мөлшерінде рұқсат етеді. Мұндай дәнменазықтандырудың және сақтаудың ұзақтығы 30 күннен көп болмауықажет.

Дәнді жоғары температурамен өңдеу. Фузариум туысыныңсаңырауқұлақтарымен зақымдалудан басқа, әлсіз улы дән фуражы

жіберіледі. Өңдеуді АВМ, СБ, СЗПВ-2 маркалы кептіргішагрегаттарда жылу ұстағыштың 3000 С температурасында және 10-12минут экспозициямен жүргізеді.

Автоклав арқылы өңдеу. Азықты 1:1 қатынасында сумен шылап,1,5 атмосферада 1 сағат бойы автоклавтайды.

Қайнату арқылы өңдеу. Азыққа 1:4 қатынасында су құйыпқазанда су қайнағаннан кейін 1 сағат бойы қайнатады.

Бу арқылы өңдеу. Азықтарды азық булағышта немесе басқаыдыстарда 1000 С температурада 2 сағат бойы 0,1 %-дыкальцийленген сода ертіндісінде булайды.

5.6.8 Саңырауқұлақтармен зақымдалған азықтардыпайдалану

Азықтық құралдардың зерттелген саңырауқұлақтармензақымдалуы байқалса, олардың зақымдалу және улылық дәрежесінанықтайды. Егер азықтар 10 % артық зең саңырауқұлақтарымензақымдалса (шірік иісті қарайған, зең басқан алаңдар), олар сулауғажәне булауға жатпайды, себебі мұнда улы саңырауқұлақтар одансайын қауырт дамып, улы заттар жиналады. Улы фузариялармен,аспергиллдермен және басқа саңырауқұлақтармен зақымдалған жәнебиосынама бойынша (қоян терісіндегі қабыну реакциясының III жәнеIV дәрежесі) улылығы күшті қатаң азықтар фураждық мақсатқажарамайды. Саңырауқұлақтармен зақымданған бірінші және екіншідәрежелі улылықты қатаң азықтарды (фузариумнан басқа)сөндірілмеген әкпен, ал Fusarium туысы саңырауқұлақтарымензақымдалған азықты– кальцийленген содамен өңдеуге болады. Улыемес немесе биосынама бойынша әлсіз улы азықтарды мұқиятсұрыптайды. Саңырауқұлақтарымен зақымдалған алаңдардыжойғаннан кейін азықты ірі қара малдың бордақыдағы тобына сапалыазыққа қатаң азықтардың нормасынан 25 % аспайтын мөлшердеқышқыл азықтар немесе олардың сілтіленуі (қышқылы кету) болмасақосып береді. Мұндай азықтарды сақтауға тыйым салынады.

Dendrodochium toxicum және Fusarium улысаңырауқұлақтарымен зақымдалған қатаң азықтарды фураждықмақсатта қолдануға тыйым салынады, оларды азық және төсенішретінде жояды. Stachylobotrus alternaus туысы саңырауқұлағымензақымданған азықтарды тек қана қайтадан улылыққа зерттегенде теріснәтиже алынса, залалсыздандырып қолданады. Aspergillus, Penicillium,Mucor, Rhisopus туысы саңырауқұлақтарымен зақымдалған азықтардықатаң азық нормасының 25 % мөлшерінде өңдеп, кептіріплактациядағы және буаз аналықтардан басқа ірі және ұсақ мүйіздімалдарға береді. Заласыздандырғаннан кейін шектеусіз

азықтандырады. Төсеніш ретінде жас төлдерге және құстарғаAspergillius fumigatus саңырауқұлақтарымен зақымдалған шөп пенсабанды қолдануға болмайды.

Улылығы үшінші және төртінші дәрежелі дәнді қандай даболмасын саңырауқұлақтармен зақымдалуына байланыссыз азықтықмақсатқа пайдалануға тыйым салынады. Бұзылуы үшінші дәрежелідәнді технкалық мақсаттарға (шрот өндіру үшін) пайдаланады,бұзылудың төртінші дәрежесінде– жояды (өртейді немесе жергекөмеді). Споротрихинелла және Фузариумграминепрум секциясыөкілдерінен басқа Фузариум туысының улы саңырауқұлақтарымензақымдалған әлсіз улы дәнді (қоян терісіндегі қабыну реакциясыныңбірінші және екінші дәрежесі) бордақыдағы ірі қара малға сапалыазықпен концентраттардың нормасынан 25 % аспайтын мөлшердеқосып 10- күндік үзіліспен береді. Мұндай дәнді бірмезгілде қышқылазықтармен беруге тыйым салынады. Шошқалар, жылқылар менқұстарға бірінші және екінші дәрежелі улылықты дәнді тек қаназалалсыздандырып, кептіргеннен кейін қолдануға болады.Залалсыздандырылған дәнді асыл тұқымды, жоғары өнімді, буазмалдар рационына қосуға болмайды, тек бордақыдағы малдарғабереді. Өндірістік типті шаруашылықтықтарда кез келген дәрежеліулылықтағы және бұзылған дәнді пайдалануға қатаң тыйымсалынады.

I және II дәрежелі бұзылған дәнді азықтық мақсатқамалдәрігерлік зертханада оның малдарға қауіпсіздігі жөніндеқортынды алғаннан кейін ғана тұтынуға болады. I дәрежелі бұзылғанулы емес дәнді құрама жем өндіруге пайдалануға болады. Aspergilliusfumigatus саңырауқұлағымен зақымдалған дәннен құстарға арналғанқұрама жем жасауға тыйым салынады.

5.6.9 Азықтардың саңырауқұлақтармен зақымдалудансақтандыру шаралары

Қатаң азықтарды саңырауқұлақтармен зақымдалудансақтандыру. Қатаң азықтарды дұрыс жинау, даярлау және сақтау–олардың жоғары санитарлық сапасының кепілі.

Қатаң азықтар құрғақ ауа райында және мүмкін болатын қысқамерзімде шабу және азықтандыру арасына (2-3 күн) уақыт салып,жиналады.

Жаңбырлы ауа райында жиналып, кептірілмеген шөп жылдамқызып, бұзылады. Сондықтан, кептіруге жағдай болмаса, жасылмассаны сүрлемдейді немесе пішендейді.

Шөп пен сабанды сүйретіп жинауға болмайды, себебі шаңменқоса, оларға улы саңырауқұлақтардың споралары түседі.

Қатаң азықтарды маяларда сақтау керек. Олар биік жерде тығыз,біркелкі маяланып, жоғарғы жағы түспейтіндей етіп бүйірлерітегістеліп, полиэтилен пленкамен жабылуы қажет.

Сақтаудың ең жақсы әдісі– сарай немесе жабын астында.Шөп пен сабанды даярлаудың ең дұрыс әдісі – түктерге жинау.Егер сақтау барысында зақымдалу ошақтары мен азықтың

өздігінен қызуы байқалса, оларды қайтадан өңдеп, кептіріп жәнебұзылған жерлерін жою қажет.

Концентрлі азықтарды саңырауқұлақтермен зақымданудансақтандыру. Дәнді дақылдарды желдету жақсы жолға қойылғанқоймаларда 100 С температурада сақтайды. Бұзылмау үшін дәнді 13-14% ылғалдылықта сақтау керек.

Қамбаны дән салу алдында дезинфекциялап, желдетеді:дезинфекция үшін 1 м3 бөлмеге 15-20 мл есебінен формалинменаэрозольды өңдеу әдісін қолданады.

5.7 Мал шаруашылығында емдәмдік азықтарды қолданугигиенасы

Жұмыстың мақсаты: Емдәмдік азықтандыру тәртібі менпринциптерін зерттеу; емдәмдік заттар топтарымен, емдәмдікқұралдарды қолдану рецептері және әдістерімен танысу.

Малды азықтандыру ережелерінің бұзылуы кезінде, оларғасапасыз азықтарды бергенде немесе қандай да бір ауруғашалдыққанда ауру малды сапалы азықтармен қамтамасыз етіп қанақоймай, сонымен қатар оның жылдам жазылуына тырысу керек. Бұлүшін көбінесе емдәмдік азықтандыруды қолданады – бұл арнайыұйымдастырылған ауру малды емдік немесе әлсіз малды сақтандырумақсатында қоректендіру. Емдәмдік азықтандырудың мақсаты – аурумалдың жылдам жазылуына жағдай жасау, оның қоңдылығын,жұмысқа қабілетін және өнімділігін қалпына келтіру.

Емдәмдік азықтандырудың жалпы принциптері келесіережелерден тұрады: 1 – рационға тек қана сапалы толық құндыазықтарды қосады; 2 – ағзаның қандай да бір функциясы бұзылғанкезде сіңетін азықтарды ғана береді; 3 – емдәмдік азықтандыружануарлардың түрлік, жастық және физиологиялық ерекшеліктерінесай болуы керек; 4 – ауру малды емдәмдік азықтандырудан әдеттегірационға ауру белгілері қайтқанда 7-10 күннен кейін ауыстырады.

Емдәмдік азықтандырудың әртүрлі тәртіптерін ажыратады: аш,жартылай аш, босаң, тітіркендіргіш.

Аш тәртіп рационнан азықтардың толық шығарылуын ескереді,бірақ міндетті түрде су беріледі (мысалы – алдыңғы қарындаратониясында).

Жартылай аш тәртіпті аш тәртіптен азықтанудың әдеттегітәртібіне көшкенде 2-3 тәулікке тағайындайды. Ол асқазан - ішекжолдарының, бауыр, бүйректердің жіті ағымды аурулары кезіндетағайындалады.

Босаң тәртіп ағзаның қандай функциясы бұзылуынабайланысты арнайы емдәм үшін негіз қызметін атқарады.

Тітіркендіргіш, немесе ынталандырушы тәртіп – бұлжабыққан мүшелердің қызметін ынталандыратын емдәм. Белоктықемдәм күшейтілген азықтану қажет малдарға, көмірсутекті – малдыңауыр аурулары кезінде (пневмония, кетоздар, улану), концентратсыз -асқазан және ішек атониясында, гастриттер және гастроэнтериттерде,нефроздарда, гепатиттерде тағайындалады.

Мал ауруларын сақтандыруда және емдеуде арнайы даярланғанемдәмдік азықтарды берудің маңызы зор. Олардың биологиялыққұндылығы көптеген дәрумендер және ағза функциясын белсендіругежағдай жасаушы басқа да биологиялық белсенді заттардың болуында.

Емдәмдік құралдарды шартты түрде келесі топтарға бөлугеболады:

1) зақымдалған мүше функциясын жақсартатын құралдар.2) берілген ауру кезінде ағзада қандай да болмасын бір

заттардың жетіспеушілігін толықтырушы құралдар.3) Бүкіл ағза үшін профилактикалық және емдік құралдар.Заттардың бірінші тобына пішенді, қылқанды тұнбаларды;

жидектердің, шөптердің, тамырсабақтардың, қабықтыңқайнатпаларын; спирттен жасалған сығындылар – аллилчеп , аллилсатжәне т.б. жатқызуға болады.

Екінші топқа ауру түріне байланысты әртүрлі құралдар жатады,мысалы, асқазан сөлі, сүрлем шырыны және басқалары.

Үшінші топ – бұл ацидофилды айран, ПАБК, АБК, жасандыуыз, лизоцим, жұмыртқа - қант қоспасы, адсорбенттер және солсияқты азықтар мен құралдар.

5.7.1 Емдәмдік құралдардың сипаттамасыАцидофильді сорпа культурасы (АБК) – қанды-сарысу

сорпасындағы ацидофильді бактериялардың тірі культурасы. Асқазан-ішек ауруларының алдын алу және емдеу үшін қолданылады.

Пропионды - ацидофилды сорпалық культура (ПАБК)құрамында В және басқа да топ дәрумендері бар. В тобы

гиповитаминоздарынан және асқазан - ішек ауруларынан сақтандыруүшін тағайындайды.

Жасанды сүт (ИМ) 1 л жаңа сауылған сүттен, 15 мл дәрумендібалық майынан, 10 г ас тұзынан және 3 жас емдәмдік тауықжұмыртқасынан тұрады.

Ацидофилды айран (АП) жаңа туған бұзауларға емдік жәнепрофилактикалық мақсатпен азықтануға дейін бір сағат бұрынтағайындалады. Лизоцимді 1 бөлік тауық жұмыртқаларыныңақуызына 5 бөлік 0,5 % ас тұзы ерітіндісін және 1|20 бөлік 10 % лимонқышқылы ерітіндісін қосып әзірлейді. Араластырудан және сүзуденкейін ерітіндіні 2–3 күннен артық сақтамайды. Дәрі бактерицидтыжәне ынталандырушы әсерге ие. Қылқанды тұнбаны қарағай немесешыршаның ұсақ бұтақтарын ұсақтап, ыстық суды (70 – 80 оС) 1:9арақатынаста құйып, 5–6 сағат тұндыру арқылы әзірлейді.Гипоавитаминоздардан сақтандыру және оларды емдеу үшінтағайындайды. Емен қабығы қайнатындысын асқазан және ішектіңқабынуы кезінде тағайындайды. 100 г жұқалап ұсақталған қабыққа 3 лсу құйып, қайнауға дейін жеткізеді. Пішен тұнбасы. Сапалы жәнеәртүрлі құрамды шөпті 3 – 5 см дейін ұсақтайды да, қайнатылғаныстық суды (70 – 80 оС) 1:6. арақатынасында құяды. Бір тәулік бойытұндырады. Содан соң тұнбаны сығып, сүзіп тазартады және 70 – 80оС температурада су моншасында 30 минут пастерлейді. 1 литріне 5 гесебінен тұз қосуға болады. Пішен тұнбасының емдік әсеріминералды тұздармен, фитонцидтермен, дәрумендермен, ББЗшартталады. Сүрлем шырыны. Сапалы, жақсы сүрлемді ұсақтайды,оған қайнатылған (70 – 80 оС) ыстық су 4-2:1 пропорцияда (200 гкесіндіге 50-100 г су) құяды. Араластырады, су моншасында 30 минуттұндырады, содан соң суытып, 3 қабатты дәке арқылы сығады,пастерлеп шөлмектерге құйып, сургучпен тығындап тастайды. Оның 1л сұйығында 20 мг каротин, 20 г шикі протеин, 1 % сүт қышқылы, Сдәрумені, минералды тұздар болады. Сұлы киселі. Сұлы ұнына100:250, арақатынасында су, құяды, араластырады да жарты сағаттұндырады, дәке арқылы сүзіп, тұз қосады (5 г тұз 1 л) жәнеқоюлануға дейін араластыра отырып қайнатады. Сұлы киселініңқаптаушы және жұмсартатын әсері бар, қоректік құндылығы жәнесіңімділігі жоғары болады. Жасанды сүтті жазба бойыншадаярлайды: беті алынған сүт –80 %, өсімдік майы –15 %, өсімдікмайын тазарту қалдықтары –5 %, А дәрумені – 30 мың МЕ, Ддәрумені–10 мың МЕ, тұзқышқылды биомицин – 50 мг(дәрумендердің және биомициннің мөлшері 1 кг алмастырғышқаесептелген).

Бақылау сұрақтары

1 Малдарды азықтандырудағы қатаң азықтардың гигиеналықмаңызы.

2 Қатаң азықтың сапасыздығына қандай себептер алып келеді?3 Қатаң азықты бұзылудан және қоректік заттарының

жойылуынан қалай сақтау керек?4 Шөпке қойылатын МЕМСТ талаптары.5 Қатаң азықтармен улану себептері және олардың алдын алу

шаралары.6 Малдарды азықтандырудағы шырынды азықтардың

гигиеналық маңызы.7 Шырынды азықтардың сапасыздығының белгілері және

олардың себептері.8 Жануарлардың картоппен, картоп сабағымен, картоп

қойырптпағымен улану механизмі. Бұл уланулардан сақтандырушаралары.

9 Шошқалардың пісірілген қызылшамен, қызылша сабағыменулану себептері. Сақтандыру шаралары.

10 Әлсіз дәрежеде зеңмен зақымдалған азықтарды қалайзалалсыздандыру қажет?

11 Малдарды азықтандырудағы концентрлі азықтардыңгигиеналық маңызы.

12 Концентрлі дәнді азықтарға қойылатын МЕМСТ талаптары.13 Дәнді азықтардың сапасыздығына қандай себептер алып

келеді?14 Дәнді азықтарды зақымдайтын қамба зиянкестері.15 Дәнді азықтардың басынан және сақтауда

саңырауқұлақтармен зақымдалуы.16 Малдарды азықтандырудағы ұнды азықтардың гигиеналық

маңызы.17 Ұнды азықтарға қойылатын МЕМСТ талаптары.18 Ұнды азықтардың сапасыздығына қандай себептер алып

келеді?19 Ұнды азықтарды зақымдайтын қамба зиянкестері.20 Ұнды азықтардың саңырауқұлақтармен зақымдалуы.21 Жиналған азықтарда қандай саңырауқұлақтар тоғышарлық

етеді?22 Тірі өсімдіктерде қандай саңырауқұлақтар тоғышарлық етеді?23 Қандай азықтар микробтық ластануға бейім?

24 Саңырауқұлақтармен зақымдалған азықтардың улылығынанықтау әдістері.

25 Микоздар мен микотоксикоздар деген не? Мысал келтіріңіз.26 Саңырауқұлақтармен зақымдалған азықтарды

залалсыздандыру.27 Саңырауқұлақтармен зақымдалған азықтардың жануар

ағзасына әсері.28 Саңырауқұлақтармен зақымдалған азықтарды пайдалану.29 Азықтарды жинауға, сақтауға, тасымалдауға қойылатын

талаптар.30 Азықты саңырауқұлақтармен және микробтармен ластанудан

сақтандыру шаралары.

Әдебиеттер

1 Аликаев В. А., Онегов А. П., Старов Т. К. Практикум погигиене сельскохозяйственных животных. – М. : Госсельхозиздат,1960. – 245 с.

2 Ануш З. Гигиена воды в животноводстве. – М. : Колос, 1979.– 187 с.

3 Бабов Д. М., Надворный Н. Н. Руководство к практическимзанятиям по гигиене. – М. : Медицина, 1976. – 278 с.

4 Бессарабов Б. Ф. Ветеринарно-санитарные мероприятия попрофилактике болезней птиц. – М. : Россельхозиздат, 1983. – 147 с.

7 Брандт Г. Проектирование животноводческих комплексов. – М.: Стройиздат, 1985. – 386 с.

8 Вагин Б. И., Прокофьев Г. И., Барсов Н. А. Технологическоеоборудование звероводческих и кролиководческих ферм. – М. :Россельхозиздат, 1984. – 210 с.

9 Ветеринарно-санитарные и зоогигиенические проблемыпромышленного животноводства / под ред. Г. К. Волкова и В. С. Ярных. – М. : Колос, 1979. – 145 с.

10 Ветеринарно-санитарные правила для птицеводческиххозяйств и требования при их проектировании. – Л. : ВНИВИП, 1981.

11 Ветеринарное обслуживание животноводческих комплексов /под ред. Н. Ф.Хорошилова. – М. : Колос, 1976. – 320 с.

13 Волков Г. К., Гущин В. Н. Гигиена в промышленномовцеводстве. – М. : Россельхозиздат, 1980. – 180 с.

14 Волков Г. К. Гигиена крупного рогатого скота. – М. :Россельхозиздат, 1987. – 423 с.

15 Волотко И. И. Кормовой травматизм крупного рогатогоскота. – М. : Агропромиздат, 1987. – 284 с.

16 Всяких А. С. Производство молока на промышленной основе.– М. : Колос, 1984. – 214 с.

18 Голосов И. М. Применение лучистой энергии вживотноводстве и ветеринарии. – Л. : Лениздат, 1971. – 356 с.

19 Голиков А. Н. Адаптация сельскохозяйственных животных. –М. : Агропромиздат, 1985. – 142 с.

20 Данилова А. К., Найденский М. С., Шпиц И. С. и др. Гигиенапромышленного производства яиц. – М. : Россельхозиздат, 1987. – 236 с.

21 Докторова И. Н., Карпенко Н. М., Бабужина Р. И.Лабораторный практикум с методическими указаниями по зоогигиене

с основами проектирования и строительства животноводческихобъектов. – Ульяновск: Изд. СХИ, 1995. – 182 с.

23 Зайцев Ю. В., Промыслов В. Ф. Строительные конструкции. –М. : Стройиздат, 1985. – 402 с.

24 Закомырдин А. А. Ветеринарно-санитарные мероприятия впромышленном птицеводстве. – М. : Колос, 1981. – 358 с.

25 Зоогигиена и ветеринарная санитария в промышленномживотноводстве / под ред. Г. К.Волкова. – М. : Колос, 1982. – 425 с.

26 Зоогигиенические нормативы для животноводческихобъектов / под ред. Г. К.Волкова. – М. : Агропромиздат, 1986. – 166 с.

27 Испенков А. Е., Сапего И. П. Зоогигиенический исанитарный режим на фермах и комплексах. – Минск : Уроджай, 1984.– 318 с.

28 Карелин А. И. Гигиена промышленного свиноводства. – М. :Россельхозиздат, 1979. – 354 с.

29 Карелин А. И., Маравин Б. Л. Зоогигиенические основыпроектирования, строительства и эксплуатации животноводческихобъектов. – М. : Россельхозиздат, 1987. – 425 с.

30 Карташева В. М. Гигиена получения молока. – М. : Колос,1980. – 305 с.

31 Кобозев В. И. Зоогигиена с основами ветеринарии: Учебн.Пособие. – Минск : Ураджай, 2001. – 360 с.

33 Ковалев Ю. Н. Основы технологического проектированияживотноводческих ферм и комплексов. – М. : Россельхозиздат, 1980. –340 с.

35 Комар А. Г. Строительные материалы. – М. : Высшая школа,1983. – 284 с.

36 Красота В. Ф., Потокин В. П., Лебедев Ю. В. И др.Животноводство / 4-е изд., перераб. И доп. – М. : Агропромиздат,1991. – 312 с.

37 Канаев А. И. Ветеринарная санитария в рыбоводстве. – М. :Агропромиздат, 1985. – 145 с.

38 Кузнецов А. Ф., Баланин В. И. Справочник по ветеринарнойгигиене. – М. : Колос, 1982. – 411 с.

39 Кузнецов А. Ф. Гигиена кормления сельскохозяйственныхживотных. – Л. : Агропромиздат, 1989. – 222 с.

40 Кузнецов А. Ф., Демчук М. В., Карелин А. И. и др. Гигиенасельскохозяйственных животных : В 2 кн. – М. : Агропромиздат, 1992.– 280 с.

41 Кузнецов А. Ф., Найденский М. С. Шуканов А. А. и др.Гигиена животных. – М. : Колос, 2001. – 352 с.

42 Лебедев П. Т. Гигиена выращивания молодняка.– М. : Колос,1965. – 174 с.

43 Мотесс Э. Э. Микроклимат животноводческих помещений. –М. : Колос, 1981. – 316 с.

44 Онегов А. П., Дударев Ю. И., Хабибулов М. А. Справочникпо гигиене сельскохозяйственных животных. – М. : Россельхозиздат,1984. – 418 с.

45 Онегов А. П., Храбустовский И. Ф., Черных В. И. Гигиенасельскохозяйственных животных. – М. : Колос, 1984. – 345 с.

46 Осмоловский М. С., Старков А. А., Шеруденко Ю. С.Животноводческие комплексы на промышленной основе. – М. :Стройиздат, 1984. – 368 с.

47 Плющенко С. И., Трофимов А. Ф. Содержание коров нафермах. – Минск, Ураджай, 1985. – 202 с.

48 Плященко С. И., Хохлова И. И. Микроклимат ипродуктивность животных. – Л. : Колос, 1976.

49 Поляков А. А. Ветеринарная санитария. М. : Колос, 1979. –355 с.

50 Помытко В. Н. Зоотехнические основы промышленногокролиководства. – М. : Россельхозиздат, 1984. – 356 с.

52 Руководство по ветеринарной санитарии / под ред. А.А.Полякова. – М. : Агропромиздат , 1986. – 176 с.

53 Сельскохозяйственные здания и сооружения / Д. Т.Топчий, В.А.Бондарь, О. Б.Кошлатый и др. – М. : Агропромиздат, 1985. – 436 с.

54 Семенюта А. Т. Гигиена содержания крупного рогатого скота.– М. : Колос, 1972. – 386 с.

55 Соловьев Ф. А. Гигиена сельскохозяйственных животных. –Л. : Лениздат, 1969. – 264 с.

57 Справочник по ветеринарной санитарии / под ред. В. Я.Шаблия. – Киев : Урожай, 1987. – 408 с.

58 Торпаков Ф. Г. Гигиена содержания свиней. – М. : Колос,1969. – 188 с.

59 Ходанович Б. В. Строительное дело – М. :Агропромиздат,1985. – 384 с.

60 Храбустовский И. Ф., Демчук М. В., Онегов А. П. Практикумпо зоогигиене. – М. : Колос, 1984. – 162 с.

61 Юрков В. М. Микроклимат животноводческих ферм икомплексов. – М. : Россельхозиздат, 1985. – 242 с.

62 Юрков В. М. Влияние света на резистентность ипродуктивность животных. – М. : Росагропромиздат, 1991. – 126 с.

Бұдан басқа зоогигиена бойынша материалдар келесіжурналдарда берілген: Зоотехния, Ветеринария, Молочное и мясноеcкотоводство, Овцеводство, Свиноводство, Птицеводство,Кролиководство и пушное зверовдство және басқа.

А қосымша(міндетті)

А.1-кесте – Ауыз суының сапа нормативтері (МЕМСТ 2874 – 82«Ауыз су»)

Көрсеткіш Норма 1 2

1 мл араластырылмаған судағы бактериялардыңжалпы мөлшері

100 көп емес

1 л ішек таяқшасы тобы бактериялардың мөлшері, (коли-индекс)

3 көп емес

Коли-титр, мл 300 кем емесСудағы, негізінен табиғи суда кездесетін немесеөңдеу барысында суға қосылатын рұқсат етілетінхимиялық заттар концентрациясы, мг/л:Бериллий 0,0002Молибден 0,5Мышьяк 0,05Полиакриламид 2,0Қорғасын 0,1Селен 0,001Стронций 2,0Фосфор:1 және 2 климаттық аудандар үшін 1,53 климаттық аудан үшін 1,24 климаттық аудан үшін 0,7Табиғи уран және уран 238 1,7Радий 226, Ки/л 1,2 х 10 -10

Стронций 90, Ки/л 4,0 х 10 -10

200С және 600С дейін қыздырғандағы иісі, балл 2 көп емес200С дәмі, балл 2 көп емесПлатина-кобальт шкаласы бойынша түсі, град 20 көп емесСтандартты шкала бойынша лайлығы, мг/л 1,5 көп емесСутегі көрсеткіші (pH), шегінде 6,5-8,5Суды хлорлау кезінде пайда болатын арнайы иістермен дәмдер, балл

1 көп емес

Табиғи суда кездесетін немесе өңдеу барысында суғақосылатын судың органолептикалық қасиетіне әсерететін химиялық заттар, мг/л:Құрғақ қалдығы 1000 көп емес Хлоридтер 350 көп емес

А.1-кестенің жалгасы

1 2Сульфаттар 500 көп емесТемір 0,3 көп емесМарганец 0,1 көп емесМыс 1,0 көп емесМырыш 5,0 көп емесҚалдық алюминий 0,5 көп емесГексаметафосфат 3,5 көп емесТриполифосфат 3,5 көп емесЖалпы кермектігі, мг экв/л 7,0 көп емес

Ескерту: 1 Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет органдарымен келісім

бойынша 35º дейінгі судың түсі, 1500 мг/л дейін құрғақ затыныңмөлшері, 10 мг экв/л. дейінгі жалпы кермектік рұқсат етіледі.

2 Темірсіздендіру қондырғылары болмағанда жер асты суларынқолданғанда санитарлық қадағалау органдарымен келісім бойынша сужелісіне түсетін судағы темірдің мөлшері 1 мг/л рұқсат етіледі.

3 Орталықтанбаған немесе жергілікті сумен қамтамасыз етудекелесі нормативтерге рұқсат: рН – 7,07; құрғақ қалдық – 500-1000мг/л; аммиак – ізі; азотты қышқыл– ізі; азот қышқылы –20 мг/л көпемес; хлоридтер – 30-50 мг/л; сульфаттар – 60 мг/л; судың тотығуы 2-5мг О2/л; жалпы кермектігі – 10-12,5 мгэкв/л; 1 мл судағы микробтықсан– 100-1000; коли-титр – 100-200 мл.

Ә қосымша(міндетті)

Ә.2-кесте – Ауылшаруашылығы малдарының суға қажеттілігі (ОНТПалынған)

Жануарлар тобы 1 бас малға қажеттілікнормасы, л/тәулік

Барлығы Суаруға1 2 3

Сүтті сиырлар 100/15 65Етті сиырлар 70 65Бұқалар мен құнажындар 60/5 40Бұзаулар 20/2 10Тайыншалар 30/2 25Өндіруші–айғырлар 70 45Емізетін биелер 80 65Биелер, аттар, 1,5 жастан асқан тайлар 60 501,5 жасқа дейінгі тайлар 45 35Ересек қойлар 8 6Тоқтылар 4 3Қозылар жасанды өсіру мен бордақыда 3 2Өндіруші-еркек шошқалар 25 10Мегежіндер: буаз және қысыр 25 12 өнімімен емшектегі 60 20Енесінен айырылған төлдер 5 2Толықтыру табынындағы жас малдар 15 6Бордақыдағы шошқалар 15 6Тауық: ересек жұмыртқалы тұқымды 0,46 0,27 ересек етті тұқымды 0,51 0,3 балапан 0,25-0,37 0,15-1,23Күркетауықтар: ересек 0,65 0,46 балапан 0,35-0,67 0,23-0,45Үйректер: ересек 2,64 1,65 балапан 1,84-2,28 1,12-1,38Қаздар: ересек 2,47 1,5 балапан 1,44-2,16 1-1,5

Ә.2-кестенің жалғасы 1 2 3

Цесаркалар: ересек 0,60 0,30 балапан 0,3-0,4 0,15-0,17Қара күзендер 3 0,25/0,15Түлкілер, бұлғындар 7 0,5/0,3 Қояндар: Шедада 3 1/0,3 Қоян қорада 4 1/0,3Су құндызы: Сыртқы торлар мен қашада ұстағанда 235/7 0,75/0,5Жабық қорада ұстағанда 10 2/1

Ескерту: 1 Екінші графада ірі қара мал үшін алымында жалпы су

қажеттілігі, ал бөлімінде – ыстық су қажеттілігі берілген.2 Аңдар үшін 2 графада бір аналыққа жалпы су қажеттілігі

(аталық пен төлді қосқанда), 3 графада – алымында – негізгітабынның бір басына, бөлімінде – бір бас төлге берілген.

3 Елдің ыстық әрі құрғақ аудандарында судың шығын нормасы25 %, ал аңдар үшін 50 % артады.

4 2 графада су тышқаны үшін алымында оларды бассеиндеұстағандағы су нормасы, ал бөлімінде –бассейнсіз ұстағандағы сунормасы берілген.

Б қосымша(міндетті)

Б.3-кесте – Шөп сапасына қойылатын техникалық талаптар

Көрсеткіштер Класстар сипаттамасы меннормасы

1 2 3Бұршақтұқымдас өсімдіктер мөлшері, %шөп үшін кем емес:себілген бұршақтұқымдастарсебілген бұршақ- астықтұқымдастар

9050

7535

6020

Астық және бұршақтұқымдас өсімдіктермөлшері, %, шөп үшін кем емес:себілген астықтұқымдастартабиғи шабындықтар

9080

7560

6040

Құрғақ заттың үлес салмағы, %, кем емес 17 17 17Құрғақ затындағы шикі протеин мөлшері,%, кем емес, шөп үшін:себілген бұршақтұқымдастарсебілген астықтұқымдастарсебілген бұршақ- астықтұқымдастартабиғи шабындықтар

1410119

10897

8675

Құрғақ затындағы шикі өзек мөлшері, %,көп емес, шөп үшін:себілген бұршақтұқымдастарсебілген астықтұқымдастарсебілген бұршақ- астықтұқымдастартабиғи шабындықтар

27282728

29302930

31333233

Құрғақ затындағы каротин мөлшері, мг/кг,кем емес, шөп үшін:себілген бұршақтұқымдастарсебілген астықтұқымдастарсебілген бұршақ- астықтұқымдастартабиғи шабындықтар

30202520

20152015

15101510

Құрғақ затындағы шикі күл мөлшері, %,көп емес

0,3 0,5 1,0

Улы және зиянды өсімдіктер мөлшері, %,көп емес, шөп үшін:себілген бұршақ, астықтұқымдастар,бұршақ- астықтұқымдастартабиғи шабындықтар

--

0,5

--

1,0

--

1,0

В қосымша(міндетті)

В.4-кесте – Сүрлем сапасына қойылатын техникалық талаптар

Көрсеткіштер Сипаттамасы мен нормасы1 2 3

Иісі Жағымды жидекиісті, тұздалған

жеміс иісті

Әлсіз бал иісі,сірке қышқылы

иісі немесежаңа піскенқарабидайнаны иісі

рұқсат етіледіҚұрғақ заттың үлес салмағы, %,кем емес

20 18 16

Құрғақ затындағы каротинмөлшері, мг/кг, кем емес

40 40 40

рН 3,7 –4,4

3,7 –4,4

3,6 – 4,4

Жалпы мөлшеріндегі сүтқышқылы, %, кем емес

50 50 40

Май қышқылы мөлшері, %, көпемес

0,1 0,2 0,3

Г қосымша(міндетті)

Г.5-кесте – Пішендеме сапасына қойылатын техникалық талаптар

Көрсеткіштер Сипаттамасы мен нормасы1 2 3

Иісі Хош жеміс иісті Әлсіз бал иісінемесе жаңа

піскен қарабидайнаны иісі рұқсат

етіледіТүсі Сұрғылт-жасыл,

сары-жасыл,беде үшін

сұрғылт-қоңыртүс рұқсат

етіледі

Сұрғылт-жасыл,сары-жасыл,

беде үшін ашық-қоңыр түс рұқсат

етіледі

Құрғақ заттың үлес салмағы, %,кем емес, пішендемеде:бұршақ және бұршақ-астықастық және астық-бұршақ

40-5540-60

40-5540-60

40-5540-60

Құрғақ затындағы шикі протеинмөлшері, %, көп емес,пішендемеде:бұршақ және бұршақ-астықастық және астық-бұршақ

1614

1412

1210

Құрғақ затындағы шикі өзектіңмөлшері, %, көп емес,пішендемеде:бұршақ және бұршақ-астықастық және астық-бұршақ

3028

3332

3534

Құрғақ затындағы каротинмөлшері, мг/кг, кем емес

55 40 30

Құрғақ затында шикі күлдіңболуы, %, көп емес

12 14 15

Май қышқылының мөлшері, %,көп емес

--- 0,1 0,2

Д қосымша(міндетті)

Д.6-кесте – Сұлы дәнінің сапасына қойылатын техникалық талаптар

Көрсеткіштер Сипаттамасы мен нормасыТүсі Сұлының қалыпты дәніне тән,

қарайған түс рұқсат етіледіДәннің сипаттамасы Дән дөңгелек, ұзынша, толық,

цилиндрлі дерлік, алмұртнемесе ұзынша жіңішке пішінді

Ылғалдылығы, % 17Натура, г/л 460Арамшөп қоспасы мөлшері, % көпемесОның ішінде:Ұсақ жұмыр тастарЗиянды қоспасыОның ішінде зинды қоспасы:ҚаракүйеҚызғылт укекіре, укекіре-ақмия,арамтұмсық (жиынтығы бойынша)ШегіршінЖұрындалған жемісті гелиотроп Ақбас триходесма

8,0

1,01,0

0,5

0,10,10,1

Рұқсат етілмейді

Дән қоспасының мөлшері, %Оның ішінде өнген дәндер, көпемес

15,05,0

Астық қамбасының зиянкестерімензақымдалуы

Кенемен зақымдалудан басқасырұқсат етілмейді

Е қосымша(міндетті)

Е.7-кесте – Арпа дәнінің сапасына қойылатын техникалық талаптар

Көрсеткіштер Сипаттамасы мен нормасыТүсі Арпаның қалыпты дәніне тән,

қарайған түс рұқсат етіледіИісі Арпаның қалыпты дәніне тән,

не борсымаған, мия, көк, бөгдеиіссіз

Күйі Сау, қызбаған Ылғалдылығы, % 17Арамшөп қоспасы мөлшері, % көпемесОның ішінде:Ұсақ жұмыр тастарЗиянды қоспасыОның ішінде зинды қоспасы:ҚаракүйеҚызғылт укекіре, укекіре-ақмия,қандауыр тәрізді термопсис(жиынтығы бойынша)ШегіршінЖұрындалған жемісті гелиотроп Ақбас триходесма

8,0

1,01,0

0,5

0,10,10,1

Рұқсат етілмейді

Дән қоспасының мөлшері, %Оның ішінде өнген дәндер, көп емес

15,05,0

Астық қамбасының зиянкестерімензақымдалуы

Кенемен зақымдалуданбасқасы рұқсат етілмейді

Ж қосымша(міндетті)

Ж.8-кесте – Шошқаларға арналған құрама жемнің сапасынақойылатын техникалық талаптар (орташа деректер)

Көрсеткіштер Сипаттамасы мен нормасыСыртқы түрі, түсі мен иісі Берілген құрама жемнің

ингредиенттері жиынтығынасәйкес көк және шірік иіссіз.

Құрам жемге антибиотикқосылса, берілген

антибиотикке тән иіс рұқсатетіледі

Ылғалдылығы, % 14,5Ірілігі:диаметрі 3 мм болатын електегі қалдығы,%, көп емесдиаметрі 5 мм болатын електегі қалдығы

5,0 – 12,0

Рұқсат етілмейді100 кг құрама жемдегі азық бірлігініңүлес салмағы, кем емес

85 – 100

Шикі протеиннің үлес салмағы %, кемемес

11,0 – 18,0

Шикі өзектің үлес салмағы, %, көп емес 7,0 – 10,0Металл қоспаларының болуы, көп емесшеті мен ұштары ұшкір металл бөлшектер1 кг құрама жемдегі өлшемі 2 мм дейінгіметалл бөлшектер, мг, көп емесоның ішінде 0,5 до 2 мм болатынбөлшектер, мг, көп емес

Рұқсат етілмейді

10 – 30

4 - 10Құм мөлшері, % көп емес 0,3 – 0,7Зиянды қоспалардың үлес салмағы:Дән талдауы бойынша құмық, үйбидайықпен қастауыш, %, көп емесҚаракүйеКекіре мен шегіршінЖұрындалған жемісті гелиотроп пенақбас триходесма

0,25Рұқсат етілмейді Рұқсат етілмейді

Рұқсат етілмейдіБүтін дәндердің үлес салмағы, %, көп емесоның ішінде жабайы өсімдіктердіңтұқымдары, %, көп емес

0,3 – 0,5

0,11 кг құрама жемнің астық қамбасыныңзиянкестерімен зақымдалуы, дана, көпемес

5

И қосымша(міндетті)

И.9-кесте – Бидай кебегінің сапасына сапасына қойылатын техникалық талаптар

Көрсеткіштер Сипаттамасы мен нормасыТүсі Қызыл-сары сұр реңдіИісі Борсымаған, көк иісті емес

және бөгде иіссізДәмі Ащы немесе қышқыл дәмсізЫлғалдылығы, % 15Зиянды қоспалардың болуы, %оның ішінде: кекіре мен шегіршінҚұмық мөлшері %, көп емесГелиотроп пен триходесманыңтұқымы қоспасының болуы

0,050,040,10

Рұқсат етілмейді

Металл қоспаларының болуы, көпемесшеті мен ұштары үшкір металлбөлшектер1 кг кебекте өлшемі 2 мм болатынметалл бөлшектер, мг, көп емесоның ішінде 0,5 до 2 мм болатынбөлшектер, мг, көп емес

0,5

0,1

0,1

Астық қамбасының зиянкестерімензақымдалуы

Кенемен зақымдалуданбасқасы рұқсат етілмейді

К қосымша(міндетті)

К.10-кесте – Күнбағыс жымығы мен шротының сапасына қойылатын техникалық талаптар

Көрсеткіштер Сипаттамасы мен нормасыЖымық Шрот

Түсі Ашықтан күңгірт қоңырғадейін

Иісі Жағымды, өсімдік майыиісі, борсыған емес, көкиісті емес және бөгде

иіссізЫлғалдылығы, %, кем емес 8 7,0 – 9,5Абсолютті құрғақ затқа есептегенде шикімай мен экстрактивті заттар, % көп емес

7 1,5

Абсолютті құрғақ затқа есептегенде шикіпротеин, % кем емес

44,0 45,0

Абсолютті құрғақ затқа есептегендеқауызы, % көп емес

15,5 16,5

Абсолютті құрғақ затқа есептегендегікүлі

1,0 1,5

Бөгде қоспалардың болуы (тас, шыны,топырақ)

Рұқсатетілмейді

Рұқсатетілмейді

Металл қоспаларының болуы, көп емесшеті мен ұштары ұшкір металлбөлшектерөлшемі 2 мм дейінгі металл бөлшектер өлшемі 2 мм үлкен металл бөлшектер

Рұқсатетілмейді

0,010,001

Рұқсатетілмейді

0,010,001

Еріткіштің қалдық мөлшері, % көп емес --------- 0,1

Л қосымша(міндетті)

есте – Зиянды және улы өсімдіктер

Өсімдіктер Әсер ету бастамасыныңшоғырлануы

1 2I топ: Қатаң, жеуге жарамсыз өсімдіктер

Тікенекті сарықалуенҮшжапырақты вахтаШайқурайБөріаяқҚамысҚауТікеншөпКәдімгі сиякөкЖуа, сарымсақСақаушөп (қансигек)МүктерҚияқөлеңҰсақ жусанШаңжапырақШегіршін жапырақты тобылғыАқселеуТүйетікенҚымыздықМысыққұйрықҚырықбуындар

II топ: Орталық жүйке жүйесіне әсер ететін өсімдіктер Қозу белгілерін тудыратын өсімдіктер

Белладонна Қара меңдуанаНағыз меңдуанаЖабайы көкнәрСүйелшөп

Жапырағы, тамырыЖапырағыСабағы, жапырағыТұқымдық қорапшаларыТамыры

Жабығу және салдану белгілерін тудыратын өсімдіктер Улы аконит

Улы вех ОмежникСырғақТаврия жусаны

Бүкіл өсімдік, соның ішіндетамыр түйнектеріБүкіл өсімдік, әсіресе тамырыСол мүшелеріСол мүшелеріБүкіл өсімдік, сабаны

Л.11-кестенің жалғасы1 2

Жабығу және салдану белгілерін тудыратын өсімдіктер ӘлекшөпТеңбіл болиголов Баттауық ИтжелкекВиршния темекісіҚырықбуындарУкекіреҮйбидайықКәдімгі жүрекше Тегеурінгүл

Бүкіл өсімдік, әсіресе тамырыБүкіл өсімдік, әсіресе тұқымыЖапырағы, сабағыСол мүшелеріСол мүшелеріШөбіСабағы, гүліТұқымы дәнді азықтардаБүкіл өсімдік, әсіресе тұқымыБүкіл өсімдік

III топ: Негізінен асқорыту мүшелерінің зақымдалуы белгілерінтуғызатын өсімдіктер

Улы сарбасқурай Кәдімгі сүттігенҚара алқаШалғындық супиязҚұмықМайкенеҚалтагүлСарғалдақтарОрман желайдарыШалғындық құндызшөпТілік құндызшөп

Барлық жасыл бөлігі, сабаныӨсімдіктің барлық жасыл бөлігі Барлық жасыл бөлігі, жемісіӨсімдіктің барлық жасыл бөлігі ТұқымыТұқымыӨсімдіктің жасыл бөлігі, гүліСол мүшелеріСол мүшелеріСол мүшелеріСол мүшелері

IV топ: Тыныс алу және асқорыту мүшелерінің зақымдалуыбелгілерін туғызатын өсімдіктер

Егістік қышаОрман сарбасыТалтақ ақбас Жабайы шалқанЕкпе шытырРапсОшағанҚышабас

Жасыл бөлігі, сабаны, тұқымыСол мүшелеріСол мүшелеріСол мүшелеріСол мүшелеріТұқымы, жымығыСол мүшелеріСабағы, гүлі, тұқымы

Л.11-кестенің жалғасы1 2

V топ: Зат алмасуына әсер ететін өсімдіктерТерінің күнге сезімталдығын туғызатын өсімдіктер

Егістік қарақұмықСарбасқурай Кәдімгі сарысояуКәдімгі шайқурайБедеАқ көкбекЕгістік жоңышқаҚабыршақшөпЕгістік тарыҚұмқайырЕкпе эспарцетРайграс

Жасыл бөлігі, әсіресе сабаныСол мүшелері

- // -- // -- // -- // -- // -- // -- // -- // -- // -- // -

Ұлпалық тыныс алуға әсер ететін өсімдіктер ЕшкісабақБедеЕгістік зығырыМүйізді лотосЖармаСиыржоңышқаИтқонақҚұмайСудан шөбі

ТұқымыӨсімдіктің жасыл бөлігі,тұқымыСол мүшелері- // -- // -- // -- // -- // -- // -

Тұз алмасуына әсер ететін өсімдіктер Қышқыл қымыздықКәдімгі саумалдық

Өсімдіктің жасыл бөлігіСол мүшелері

VI топ: Жүрек пен қантамырлар зақымдалуы белгілерінтуғызатын өсімдіктер

ІнжугүлОймақгүлКөктемгі жанаргүл (адонис)ҚарғакөзАқ нарцисс ОлеандрСары түйежоңышқа

ЖапырағыЖапырағы, гүліСабағы, жапырағы, гүлі, құрғақшөбіСабағы, жапырағы, жидегіБүкіл өсімдікЖапырағыСабағы, жапырағы, шөбі

Л.11-кестенің жалғасы1 2

VII топ: Бауыр зақымдалуы белгіліерін туғызатын өсімдіктер Көк люпин Сары люпин Якоб бақалағыКәдімгі бақалақ

СабаныТұқымыСабағы, жапырағыСабағы, тамыры

VIII топ: Фитоэстрогендері бар өсімдіктер ТаспаларТеңбіл болиголовСосновский аюбалдырғаныДуал шырмауығыАзықтық бұршақАқ түйежоңышқаКартопБедеЖүгеріЖоңышқаҚұс алқасыКүнбағысСүйекжемісті аққурай (құмқайыр)Жалаң мияМәдени соя Құлмақ

Сабағы, жапырағыСол мүшелері- // -- // -Сабағы, жапырағы, тұқымыСол мүшелеріЖемісі, өркендеріЖапырағыЖапырағы сабағыСол мүшелеріЖапырағы, жемісіЖапырағы, бастарыСол мүшелері- // -- // -Жапырағы, гүлі

IX топ: Буаз аналықтарда түсік белгілерін туғызатын өсімдіктер Егістік дәрменесіҮлпілмәлік (майкене)Европа құсықшөбіАршаҚара алқаҮйбидайықАрамсояуРапс

Жапырағы, гүлі, тұқымыСол мүшелеріСол мүшелеріЖапырағы, тұқымыЖапырағы, жемісіСол мүшелеріЖапырағыЖымығы

X топ: Тұзды өсімдіктер АюбалдырғанОрман сораңыЖағалау құлқайырыТөбесораңАқсораШөптесін бұзаубас сораңСораң

Жапырағы, сабағыЖапырағыЖапырағы, сабағыСол мүшелеріСол мүшелеріСабағыСол мүшелері