kaznai.kzИРС-СБОРНИК-2019.pdf · 1 БАЯНДАМАЛАР Сарсақанов Т.М....

1 /2018- 2019

Т. к;. ЖУРГЕНОВ АТЫНДАFЫ к;дзАк; vлттык; 0НЕР АКАДЕМИЯСЫ КАЗАХСКАЯ НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ ИСКУССТВ ИМЕНИ Т. К . ЖУРГЕНОВА

Т. ZHURGENOV КАZАКН NATIONALACADEMY OF ARTS

ISSN 224-4177Индекс 74892

1

БАЯНДАМАЛАР

Сарсақанов Т.М. (Ғылыми жетекшісі: Оразқұлова Қ.С.)

Т.Қ. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы

ҚУАТ АСҚАРОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМ

Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бастамасымен жаңа кезеңге аяқ басу, яғни «Болашаққа бағдар Рухани жаңғыру» атты бағдарламасы бастау алған болатын. Соның ішінде Мәдениет пен Өнер салаларының қосып жатқан үлесі зор. Осы бағдарлама арқылы өнер саласында көптеген іс шаралар өткізілуде. «Болашаққа бағдар Рухани жаңғыру» бағдарламасына сүйене отырып жаңғырудың жарқын үлгілерін көруге болады. Болашақ ұрпақты өткен тарихымызды бейнелей отырып кескіндеме өнерінің қыр сырымен таныстыру суретшінің ең басты ұстанымдарың бірі.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар Рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласы қоғамдық сананы жаңғыртатын ауқымды істерге жол ашып берді. Рухани жаңғыру – Қазақстанның мүлдем жаңа сипаттағы буынын қалыптастыратын бірегей жоба. Әрбір отандасымыз – Ұлы дала елінің азаматтары заман талабына сай бәсекеге қабілетті, прагматик, білімді, эволюциялық дамуды жақтайтын, ашық, саналы ұрпақ болуы керек. Жоба азаматтық белсенділікті дамытуға және туған жердің тағдыры үшін жауапкершілік сезімін нығайтуға, қызығушылық тудыруға, туған жердің дәстүрлерін, тарихын және мәдениетін құрметтеуге бағытталған [1].

Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың «Рухани жаңғыру – болашаққа бағдар» бағдарламасында елдің ертеңі, болашақ тарихы, жаңаруы туралы сөз қозғалады. Рухани жаңғыру – адам баласының оның ішкі әлемінің жаңаруы, сана-сезімі, жаңа өзгерісті қабылдай білуі. Рухани жаңғыруда өркениеттің өрге жүзуімен байланыстырамыз. Тарих сахнасына көз жүгіртсек, өскен ұлттың өрби түсуіне осы «рухани жаңғыру» дәлел. Көне замандағы көрікті қалаларымыз, сән салтанаты таласқан озық ескерткіштеріміз, мәдени мұраларымыз бұлтартпас айғақ болып табылады. Елбасымыз рухани жаңғырудың бірнеше принциптерін ұсынды: Бәсекелестікке қабілет. Ғаламданудың жаһандық жүйесіне еніп, ХХІ ғасырдың талаптарына дағдыланудың қамына кірісу сапалы табыстың кілті екенін атап айтты. Прагматизм. Ұлан ғайыр қазыналарымызды қалпынша қолданып, қорғау, бір мақсатпен межелеген мәреге жету арқылы түрлі саяси радикалды идеалогияларға тосқауыл болудың бағдарын ұсынды. Ұлттық бірегейлікті сақтау. Елбасымыз үшінші қағидасында ұлттық код, яғни халқымызға тән салт-санамыз, асыл мәдениетіміз бұлардың барлығы бойымызда жалындап, үні шырқалып тұруын баса айтты, сонда ғана алға

2

басулар болатының ескертті. Білімнің салтанат құруы. Қазіргі таңда білім бағдарламаларының елімізге ұтымды үлес қосып келе жатқанын айта келіп, табыс тізгіні – білімді болашақ жастардың қолында екеніне баса назар аударды. Сонымен қатар өнер саласы да тысқары қалмайды. Қазақстанның революциялық емес, эволюциялық дамуы. ХХ ғасыр қасіреттерін қаперімізге сақтап, одан сабақ алу және дүрбелең туғызу экономикалық күйреуге алып келетінін қазіргі кезде болып жатқан әлемдік толқыныстарды мысалға келтірді. Революциялық өзгеріс емес, эволюциялық жаңару алып келуіміз керек екеніне ой қортты. Қорыта айтқанда, бұл елбасымыздың ұтымды қағидасы, халқына деген үндеу өсиеті деп білемін. Ішкі руханиятымыз арқылы, сыртқы өзгерістерді жақсы жағынан қабылдап, жаңғырудың даңғыл жолына түсуге көшбасшымыз болашақ мына бізге дара жол көрсетті. Ол соқпақтардан қалай өту керектігін айтып, бағыт бағдар берді.

Өз кезегінде «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында да Нұрсұлтан Әбішұлы төл тарихын білетін, бағалайтын және мақтан тұтатын мемлекеттің болашағының зор болатындығына сенімді екендігін айта кетеді. Біздің жеріміз материалдық мәдениеттің көптеген дүниелерінің пайда болған орны, бастау бұлағы десек, асыра айтқандық емес. Қазіргі қоғам өмірінің ажырамас бөлшегіне айналған көптеген бұйымдар кезінде біздің өлкемізде ойлап табылған. Ұлы даланы мекен еткен ежелгі адамдар талай техникалық жаңалықтар ойлап тауып, бұрын-соңды қолданылмаған жаңа құралдар жасаған. Бұларды адамзат баласы жер жүзінің әр түкпірінде әлі күнге дейін пайдаланып келеді. Көне жылнамалар бүгінгі қазақтардың арғы бабалары ұланғайыр Еуразия құрлығындағы саяси және экономикалық тарихтың беталысын талай рет түбегейлі өзгерткені туралы сыр шертеді [2].

Негізінен бұл мақалада ұлттық рух айрықша салтанат құрған. Ұлттық мұраның жаңғыруына түрлі салалардың ықпалының зор екендігін тілге тиек етеді. Әсіресе ұлттық өнер мен дәстүрдің заман талабына сай қайта жандануы еліміздің жаңа сипатта дамуына ықпал ететіндігі туралы да сөз қозғалған. Мақала стратегиялық сипатта жарық көріп, еліміздің тарихын түсінуге үндейді.

Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қуат Асқаровтың өнерге келу жолы, жазу тілі, шығармалары туралы

Ольга Шишанованың «Степная сага» атты мақаласы «Новое поколение» порталында жарық көрген. Аян Өміртайдың Қуат Асқаровтың «Шексіздік» атты Астанадағы көрмесі туралы жазған мақаласы el.kz порталында жарияланған.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Мақсаты: Қ.Асқаров шығармашылығының Қазақстан кескіндеме

өнеріндегі рөлін, көркемдік қолтаңбасының ерекшелігін айқындау. Осы мақсаттан мынандай міндеттер шығады:

1. кескіндемешінің көркем туындыларын және ғылыми, публицистикалық материалдарды жинақтау;

3

2. суретші шығармашылығының ұлттық дүниетаныммен байланысын және оның даму кезедерін анықтау;

3. Қуат Асқаров шығармашылығының мазмұндық-тақырыптық аясына зерттеу;

4. кескіндемешінің көркем туындыларына өнертанушылық талдау жасау;

5. Қуат Асқаровтың Қазақстан өнеріне қосқан үлесін айқындау. Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстанның заманауи кескіндеме

өнеріндегі Қуат Асқаров шығармашылығы. Зерттеу жұмысының пәні. Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан

кескіндеме өнері. Зерттеу жұмысының құндылығы. Ғылыми жұмыс

шығармашылықпен айналысушы және өнер сүйер жас буынға арналған. Зерттеу жұмысы арқылы Тәуелсіздік жылдарындағы кескіндеме өнерінің негізгі бағыттары мен танымал өкілдері жайлы ақпарат алуға болады. Сондай-ақ аталмыш кезеңнің жарқын өкілдерінің бірі Қуат Асқаров шығармашылығы жайлы тың деректермен танысып, көркем туындылары жайлы мәлімет ала алады. Суретші шығармашылығының қалыптасуы мен даму сатылары жекелеген көркем туындыларының негізінде талданып, жан-жақты зерттелген.

Зерттеу жұмысының құрылымы: Ғылыми жұмыс кіріспеден, әрқайсысы 2 бөлімдерден тұратын 2 тараудан, қорытынды мен қосымшадан тұрады. Қосымшада тақырып бойынша иллюстрациялар жинақталған.

I. КЕСКІНДЕМЕДЕШІ ҚУАТ АСҚАРОВТЫҢ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМ МЕН МИФОЛОГИЯ

1.1 Қ.Асқаровтың өмірі мен шығармашылық ізденістері

Кез-келген мемлекеттің рухани жаңғыруына мәдениет пен өнердің тигізер әсері өте зор. Осы тұрғыда бейнелеу өнерінің қосар үлесі де кем емес. Қалыптасуы басқа салаларға қарағанда күрделі болған қазақ бейнелеу өнері күні-бүгінде тұщымды туындыларымен өнер сүйер қауымның жүрегінен орын алуға барынша талпынуда. Бұл жолда қазақ өнері түрлі сатылардан, алуан кезеңдерден өтті. Оларың әрқайсысы бір-бірінен өзіне ғана тән сипаттарымен дараланады.

80 - 90-жылдары қазақ бейнелеу өнері тың ізденіспен, еуропалық жаңа сипаттағы ағымдардың әдіснамасын меңгеруімен ерекшеленеді (А.А. Ақанаев, Е.Мергенов, Д.Әлиев, Е.Төлепбаев, Б.Түлкиев, Ж.Аралбаев, т.б.). Одан беріде күнделікті қарапайым қазақ өмірін, белгілі тарихи кезеңдерді жаңаша сипат беріп, ерекше тәсілмен бейнелей білген суретшілер бой көтерді (М.Аманжолов, А.Нақысбеков, Қ.Асқаров, К.Каметов, Е.Сергебаев, А.Қорғанбаев, Т.Ордабеков, А.Дүзелханов, т.б.). Елімізге қасірет әкелген, көп жылдар бойы жабық тақырып болып келген Семей атом полигонының,

4

Аралдың қасіретті ащы шындығы бейнеленді (Ақанаев, М.Аманжолов, А.Губашев, Ә.Төлебиев, т.б.).

Аталған суретшілердің ішіндегі белсендісі әрі бірегейі, қаламы қарымды, қатарынан оза шапқан талант иесі – Асқаров Қуат Абусағдиұлын тілге тиек ете кетсек. Ол 1961 жылы 21 қазанда Қарағанды облысы, Теміртау қаласында дүниеге келген. 1979-1983 жылдары Алматыдағы Н.В.Гоголь атындағы көркемсурет училищесі қабырғасында тәлім алған. 1985-1990 жылдары Қарағандыдағы көркем-өндірістік шеберханаларында кескіндеме бағытында шығармашылық жұмыстармен айналысады. 1988 жылдан бастап көрмелерге қатыса бастайды. 1991-2009 жылдар аралығында Теміртаудағы «Акселор Митал» ЖШС - да жетекшілік қызмет атқарады. 2008 жылы Қазақстан Республикасының суретшілер одағының құрамына кіреді.

Қуат Асқаровтың өнерге келу жолы туралы Ольга Шишанова «Новое поколение» газетінде мақала басып шығарды. Балалық шағында төртінші сыныпқа дейін Қуат Асқаров өнерге аса қызығушылық танытпады. Бірақ, көрші үйдің баласының бір картинаны көшіріп салып жатқанын көріп, оның да көшіргім келіп кетеді. Және бұл жәйіт оның өміріндегі маңызды сәттердің бірі болды, себебі оның жұмысы әлдеқайда жақсы шыққан болатын. Сол кезден бастап оның бейнелеу өнеріне деген қызығушылығы арта бастады, содан кейін Қуат үйірмеге жазылады. Мектеп қабырғасын бітірер тұста оған мамандық таңдау керек болды, және Қуат Асқаров Алматы бейнелеу өнері училищесіне тапсырады. Көркемдік-безендіру факультетін таңдап, 1983 жылы суретші-безендіруші мамандығын тәмәмдады. Қуат Асқаровқа тіпті әскерде де суретші болу бұйырды, одан кейін Теміртау комбинатына безендіруші болып жұмысқа кіреді. Практикалық жағынан оның өмірі өнермен тығыз байланысты болды. Алайда, Қуат комбинатта жұмыс істеп жүріп тек қауіпсіздік техникаларына арналған тақтайшаларды шығарумен шектелу оның ісі емес екенін түсінеді. Қуаттың ішкі сезімі бұдан үлкен дүниені қалап тұрды.

Жеке көрмелері: 1985 – жеке көрмесі. Теміртау, Казақстан, 2004 – жеке көрмесі. Алматы. «Ұлар» галереясы, Казақстан, 2006 – жеке көрмесі. Астана, «Шажире» галереясы, Казақстан, 2007 – жеке көрмесі. Астана, заманауи өнер мұражайы. Казақстан.

Топтық көрмелері: 2002жыл – «Ұлар» галереясындағы қарағандылық суретшілер көрмесі. Алматы. Қазақстан.

Қазіргі кезде саясат, саяси-мадениет мәселесі қоғамдық санада жиі-жиі талқыға түсуде, мәселені тереңінен және анық етіп ашу үшін біз мәдениет философиясының яғни философиялық ойлау мәдениетінің қалыптасуын және оған алғышарт болған төлтумалық нысандарды белгілеп алсақ, онда біз қазақ зиялыларының дүниетанымдық нысандарындағы саясат пен саяси мәдениеттің деңгейі мен ерекшеліктерін дұрыс белгілей аламыз. Ал енді көшпенділер мәдениетінің бір бөлігін құрайтын қазақ қоғамының болмысына терең үңілу, ондағы жалпылық пен ерекшеліктерді көрсете білу, қазіргі мәдениет философиясының қалыптасуындағы өзекті

5

мәселелердің бірі болып есептелетіні сөзсіз. Егер дүниені түсінудің философиялық сатысына сай мәселені дүниетаным дәрежесінде қалыптасуы десек, онда қазақ дүниетанымының негізі неден тұрады деген сұрақ заңды түрде пайда болады. Бұл сұрақтарға жауап іздесек көшпелі қазақ қоғамындағы дүниетаным туралы зерттеулерді, ондағы дүние сезім, дүние болмысы жайлы жинақталған білімге сүйене отырып жүргізуіміз керек. Әсіресе, адамды тану, сезіну, қабылдау, бағалау, түсінісе білу, көзқарасын, ойын түсіну, оларды бағалау жетістіктері мен ерекшеліктері қандай дәрежеде еді деген сауал бізді ең бірінші кезекте мазалап, толғандыруы керек. Әрине, қазіргі кезде, дегенмен де ұлттық дүниетанымның қалыптасуы жайлы салиқалы әрі басы ашық, дау тудырмас тұжырымдар да жоқ емес. Ең біріншісі, ол қазақ дүниетанымының негізгі нысандары хандық дәуірде белгілі сипатқа ие болуы туралы Ахмет Байтұрсыновтың пікірі еді, оның айтуынша, ұлттың яғни қазақи ойлаудың жүйесі хандық дәуірінде қалыптасқан. Дәстүрлі қазақи дүниенің түп-төркіні көне түркі, одан арғы ғұн, сақ замандарына кетеді. Сол кезден бастап ол бірнеше даму кезеңдерін бастан өткерді және әрдайым өсіп-өркендеу, толып-жетілу үстінде болды. Бірақта қай кезде болмасын оған тән ең басты нәрсе – оның адамның күнделікті өмір тіршілігіне, тұрмыс қажеттілігіне қызмет етуге бағынуында,соған сәйкестелінуінде. Оған терең түсінетін болсақ, бұл халықтың ойлау мәдениеті көшпелі тұрмыс тауқыметімен, жағдайларымен шектеледі, соған тура тәуелділікте, одан бұлжымайды деген сөз емес. Біздің көңіл аударатынымыз халықтың ойлау мәдениеті қоғамдық өмірдің барлық салаларымен байланысып, бірігіп, біте қайнасып жатты және соларда көрініс тапты. Сонымен қатар қоғам мүшелеріне түсінікті мысалдарда өмір сүріп қолданылды. Осы айтқан ойға дәлел ретінде тоқталсақ: «Біздің түркі тілдес халықтардың дүниетанымының ежелгі формалары – миф, шаманизм, зоастризм, тәңіршілдік, суфизм, философия – ерте кезде басталған» дейді менің университеттегі философия тарихын оқытқан ұстазым, профессор А. Қасымжанов. Ал енді А. Нысанбаев пен Ғ. Есімовтың айтуынша: «Қазақ философиясы – өмір сүру философиясы, яғни рухани жағынан қазіргі әлемдік философияда өз орны бар экзистенционализмге жақындау. Халықтың «жалған өмір» туралы түсінігі тек діни бойкүйездікке құрылмаған, ол белсенді әрекетті де жоққа шығармайды. Қазақ «түстік ғұмырың болса, кештік мал жина» дейді деп қазақ философиялық мәдениетінің қалыптасуының тағы да бір қырын көрсетеді екі философ ғалым. Қазіргі кезде философиялық әдебиеттерде көшпенділердің дүниетанымы, дүниетанымдық синкретизм, дәстүрлі дүниетаным деп аталады. Оның негізінде өмірді тұтастай қабылдау жатыр. Ал енді жиі кездесіп жүрген философиялық ілімдер өмірді белгілі бір идеялар негізінде түсіндірсе, дүниетанымдық синкретизм оны түтастай бірбүтін ретінде қабылдайды. Көшпенділер дүниетанымының 7 ерекшелігі, ол өмір құбылыстарын сол күйінде қабылдап, сезінуге, түсінуге, ой елегінен өткізуге талпынады және оны ешқандай догмаға, теорияларға

6

айналдырмайды. Ал философиялық ілімдер болса, дүниені түсіндіруге баса көңіл бөледі және оны белгілі бір идея, мектеп, бағыт ретінде түсіндіруді көздейді. Қазақ дүниетанымы – тәңірлік дүниетаным. Қазақтардың өмірді қабылдау, ұғыну, ойлау мәнінің, жалпы рухани өмірінің негізінде бабалар аруағына сыйыну, тәңірді құрметтеу, табиғаттың тылсым күштерін мадақтау жатыр. Қазіргі қалыптасып жатқан философиялық-мәдениеттік зерттеулерге сүйенсек көшпенділер дүниетанымы, олардың аңыздары (миф), ауыз әдебиеті үлгілерінде, өнерінде, әдет-ғұрпында, салт-дәстүрлерінде, менталитетінде, құндылықтарында, ырымдарында көрініс тапты [3].

Қуат Асқаров та көшпенділердің дүнетанымындағы туындыларды жарыққа шығарды. Сол бағыта жұмыс жасады және күні бүгінге дейін талмай еңбек етіп келеді.

1.2 Кескіндемешінің туындыларындағы ұлттық мұраның қайта жаңғыруы

Ұлттық сарынды жаңғырту бағытында жұмыс жасап жүрген Қуат

Асқаров шығармалары бүгінгі күні ұлттық бояуға, нақышқа бай. Осы әрекеті арқылы елбасымыздың «Рухани жаңғыру» бағдарласын қолдаушылардың бірі екендігін айқын дәлелдейді. 2016 жылы Астанада танымал суретші Қуат Асқаров Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Шексіздік» атты жеке көрмесі ашылды. Қазақ мифологиясындағы бейнелер мен жаратылыс сырларының аллегориялық түсініктемесіне сүйене отырып салынған 70-тен астам көркем туындысы көпшілік назарына ұсынылды. Суретші дәстүр мен жаңашылдықты классикамен үйлесімді байланыстыра отырып, ұлттық ерекшеліктердің соңғы үлгілерін іздейді. Қуат Асқаров өз шығармашылығындағы шоқтығы биік туынды деп «Шексіздік» триптихін атайды.

«Жаныма жақын туынды ретінде «Шексіздік» картинасын атай аламын. Туу, өмір, арпалыс, өлім атты дара ұғымдардың қайталануын шексіздік арқылы бергім келді. Картинаның өн бойындағы пәлсапалық мәнге толы шексіздік идеясы өмірді тануға деген құштарлық. Ішкі толғаныс формасында адамзаттың жан-дүниесін психологиялық тәжірибе арқылы көрсеткім келді. Қазақ халқының рухани мәдениеті, танымы менің тынысымды аша түседі. Балалық шақ естеліктері мен ұлтымыздың тұрмыс-тіршілігі – менің өмірлік тақырыбым», – дейді суретші [3].

Автордың туындыларының арасында бүгінгі Қазақстанның жылнамасы болатын «Туған жер» триптихі, көшпенділердің тартысқа толы өмірін көрсететін «Ұршық өмір» полиптихінің алар орны ерекше. Сонымен бірге мәңгілік махаббат тақырыбын жырлайтын «Гаухартас», «Жүрек дүрсілі» картиналары көпшілік көзайымына айналды. Көрмеге келген Қазақстан суретшілері одағының мүшесі Жеңіс Кәкенұлы пікірін білдірді. Суретші ұлттық бейнелеу өнері мен қазақ суретшілерінің шығармашылық

7

болмысы туралы публицистикалық мақалалары топтастырылған «Ақ зер» кітабының авторы. Талғампаз суретші бүгінгі «Шексіздік» көрмесі туралы өз ойымен бөлісті [4].

«Қуат Асқаров – талантты, еңбекқор суретші. Ол өз картиналарында өмірлік қарым-қатынасты шынайы және фантастикалық контрастпен айшықтайды. Мысалы, «Шексіздік» картинасында үлкен ер-тоқымның астынан ат жүріп келеді. Болмаса үлкен қобыздың маңайында той тойлап жүрген жұрт көрсетілген. Орыс тілді жігіт болса да, қазақ юморын жете түсініп, трагикомедиялық тұсын гротеск тәсілімен бере білген. Оның туындыларынан қазақ даласы тіршілігінің, этнографиясының қанықтығын байқаймыз. Көрмеге қойылған жетпістен астам картина табанды еңбекті, қажырды талап етеді» [4], – дейді Ж. Кәкенұлы.

Этнография – белгілі бір этностық топтардың тұрмысын, шығу тегін, өзіндік ерекшеліктерін зерттейтін ғылым саласы. Қуат Абдусағдиұлының шығармалары сондай элементтерге өте бай. Ал трагокомедиялық тұстарына қылқалам шеберінің образдарды шешу мәнерін жатқызамыз. Бұл пікіріміздің айқын дәлелі Қуат Асқаровтың «Дала мадоннасы» картинасы. Аталған шығармада кескіндемеші ауқымды тақырыпты арқау етіп «ана» образын бейнелейді. Ол өзінің нәрестесін емізіп, дастархан үстінде отыр. Әйелдің оң жағында ақсақал досбыра, сол жағында қарт әже қобыз тартып отыр. Қарияның аяғына жантайып тазы ит жатыр. Айта кетерлік жағдай сәбилі ананың, екі қарттың, тазының образдары монументалды берілген. Тұйықталған пирамидалы композицияда шешілген картина динамикаға бай. Әлгі екі қарттың алдарында, дастархан үстінде екі шыныда ақ құйылған. Екі ыдысдың аралығында қос жігіт аударыспақ ойнап тұр. Артқы планда құлынды бие, киіз үйлер, жерге қазықтай қағылған таулар көрініс тапқан. Туындының сол жақ бөлігінде ағаш, ағаштың басында қыран бүркіт, ода төменіректе қыз бен жігіт бейнеленген. Сол ағаштың жанынан бір үйір жылқы өтіп барады. Шығарманың сол жақ төменгі бөлігінде қарақұрым халық бейнеленген. Олар назарларын күй тартып отырған ата мен әжеге аударған. Картинаның ерекшелігі автор кейіпкерлердің барлығын бірдей өлшемде емес, әр түрлі қылып берген. Анимациялық мультфильмнің көрінісі сияқты әсер туғызады. Ауқымды тақырыпты жеңл түрде жеткізе білген. Назар салып қарасақ карикатураға да ұқсайтын сыңайлы. Кескіндемешінің адам образын шешуі карикатурашы Ғалым Смағұлдың мәнеріне жақын. Көркем туынды жылы реңдермен шешілген. Бұлай трагокомедиялық тұстан бейнелеу Қуат Асқаровтың шығармашылығының негізі болып табылады. Сондықтан да көрерменге бұндай ауыр тақырып жеңіл, әрі ұғынықты болып көрінеді.

Атақты өнертанушы Н.И. Иванина суретшінің шығармашылығын жоғары бағалай келе, «Қуат Асқаров – кең ауқымды тақырыптардың суретшісі. Ол заманауи өмірді сезіну үшін үнемі жаңа сипатпен толықтырып, ізденісте жүретіндігін байқатады» [4], – деп жазады.

8

Бұл пікірге дәлел ретінде Қуат Асқаровтың «Үш жүз» шығармасын қарастыруға болады. Картинада қазақ халының көшпелі тарихындағы тұрмыстың көрінісі бейнеленген. Киіз үйле, жылқылар, арба, қымыз, ас-ауқат тағы да басқа дүниелер жазылған. Бұл шығармасында да автор образдарды анимациялық мультфильмдегі кейіркерлер іспетті берген. Көктегі бұлттарда тұлпарлардың бейнесі байқалады. Алыста аспанға алақанын созғандай асқар таулар тұр. Ассиметриялы қылып салуы туындыға қозғалыс сыйлайды. Тұйық композициялы картинадан тұтастық аса білінбейді. Көшпенділердің мәдениетін, тұрмысын, әдет-ғұрпын бейнелеген кескіндемеші ауқымды тақырыпты көрермен жанына ұғынықты қылып жеткізудің әдіс-амалын тақан. Былайша айтқанды өзінің ұшқыр қиялы мен ұтымды шешімінің нәтижесәнде осы көркем шығарманы дүниеге алып келді.

Осы бір ұлттық мұраны жаңғырту бүгінгі күні біздің жас мемлекетіміздің негізгі мақсатына айналған. Қаншама жыл Ресейдің боданында болған қазақ халқының бастауы сонау тереңде жатқаны жер жаһанның барлығына бірдей мәлім емес. Ол тұрмақ өз мемлекетіміздің өскелең ұрпағы аса қатты назар аудармайды. Бұл әлі де жас мемлекетіміздің Еуроцентризмнің бұғауынан босай қоймауының дәлелі. Тамыры тереңде жатқан еліміздің тарихы сан мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан. Қазіргі Қазақстан аумағында өркениеттің қайнаған ошағы болғаны зерттеулер нәтижесінде анықталған.

Қанымызбен сіңісіп кеткен ұлттық мәдени мұрамызды насихаттауда өнер саласының алар орны ерек. Бүгінгі таңда осы бағытта Қуат Асқаров та қалам өрбітіп жүр. Ұлттық менталитеттің нақышы кенептен көрініс тапқан картиналар көрермен назарын өзіне аудартпай қоймайды. Себебі, кескіндемеші шығармасын жазу барысында іш пыстырарлық әдістерді қолданбайды. Керісінше, мейлінше өзгеше жаңа шешімдермен дүниеге алып келуге тырысады. Қуат Асқаровтың туындылары қазақ халқының бай мәдени мұрасын, Отанына деген махаббатын көрсетеді. Ол ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан салт-дәстүр мен жалпы адамзаттық символдарды байланыстыру арқылы архитепикалық образды зерттеп келеді. Және де қарапайым адамға түсінікті тілде шешуге тырысатындығы байқалады. Түс, символика, дәстүр барлығы дерлік қазақ елінің ұлттық кодын көрсетіп тұрады. Композиция шеберлігі мен колорит тепе-теңдігі Қ.Асқаровтың туындыларын нанымды әрі қызықты ете түседі.

II. КЕСКІНДЕМЕШІ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ

КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР 2.1 Суретші шығармашылығындағы ұлттық қолтаңбалық

ізденістер мен көріністер Қуат Абусағдиұлының «Даланың дәмі» атты шығармасы

кескіндемешінің қазақ фальклорына деген сүйіспеншілігінің дәлелі болып

9

табылады. Бұл картинада жылқы образы көптеп көрініс тапқан. Барлығы жапан далаға қарай дүбірлетіп қашып барады. Ал адамдар олады қоршап, үйірді қамап алмаққа әрекет жасауда. Нақтырақ назар салсақ тақ тұяқтылар туындының ортасында орналасқан ер-тоқым ішінен айналып қашуға бет алады. Кейбірі тырп етпей тыныштық күйін сақтап орнында түрып қалған. Ерлерге ерік бермей ессіз қашқан тұлпарлардың артынан құрықтарын асынған аттылар аттанып барады. Туындының сол жақ жоғарғы бөлігінде таңбаланған ірі көк тас орналасқан. Ол таста аттылы адам, иттер, жабайы жануарлар бедерленген. Дәл осындай таңбалы тас бейнесі буырқанып түзге қашқан тұлпарлардың жолында да көрініс табады. Шығарманың оң жақ жоғарғы тұсында қобыз формасына ұқсас ағаш кескінделген. Оның бұтақтарындағы түрлі-түсті шүберек-шыттар самал желге желбіреп тұр. Бұл бөлік арқылы қоңыр сазды қобыз үнінің мұңын аңғартқандай. Қобыз ысқышында таға асылып тұр. Дәл осы ағаштың тасасында қыз бен жігіттің образдары шешім тапқан. Оларға қарай алып қамшыны иығына өңгеріп алған бірнеше ер адам бара жатыр. Жігіттерге демеу көрсетемін деп ишарат жасаған немесін ерткен қарт әже бейнесі арқылы ана жүрегінің мейірімін көрсетеді. Көркем туындының сол жақ төменгі бөлігінде ыдысқа құйылған қымыз бейнеленген. Құлап, ақ төгілген кесенің жанынан қарттар, аналы бала өтіп барады. Ақтың төгілуі қазақта әрқашан жаман ырым. Автор бұл арқылы қазақ халқының басынан өткен нәубетті көрсеткісі келген. Алыста қазақ үй тігілген. Аспанда қыран қалықтап жүр. Көзді тұмшалаған қалың тұман арасынан шалғайдағы таулардың сұлбасы байқалады. Әрбір бөліктің пропорциясы мейлінше дұрыс сақталған. Сызықтық және ауа перспективалары қолданылған. Шығарманың атауы айтып тұрғандай «дала дәмін» коипозиция арқылы керемет шешкен. Бірінші кезекте ол жылқылар образынан байқалады. Сонау атам заманнан қазақ халқының ғұмыры, дәстүрі, тұрмысы осы жылқы малымен біте қайнасып кеткен. Ең алғаш рет дәл осы біздің территориямызда жылқының қолға үйретілгені туралы да археологиялық дәлелдер бар. Қазақ халқының дүниетанымында, ділі мен тілінде жылқыға қатысты өзгеше философиялық және мәдени жүйе қалыптасқан. Соның ізі адам мен жылқының қатар өмір сүре бастаған байырғы заманнан байқалады. Қазақстанның барлық аймақтарынан кездесетін арий, сақ, ғұн кезеңдерінің ескерткіштері (б.з.б. 1-мыңжылдық – б.з. 2 ғ.) ежелгі Қазақстанда жылқының қолға үйретіліп қана қоймай, бұл малдың ерекше қастерленіп, әдет-ғұрыптық рәсімдердің ажырамас бір бөлігіне айналғанын көрсетеді. Екіншіден, қазақ халқы жылқыны спорттық ойын-сауықтарда (қ. Аламан бәйге, Бәйге, Құнан бәйге, Жорға жарыс, Көкпар, Аударыспақ, Ат омырауластыру, Ат үстінен тартыс, Жамбы ату, Қыз қуу, Салма ілу, Күміс ілу, т.б.) азаматтың мерейін асыратын, сал-серілік пен сәнділіктің шырайын келтіретін текті жануар деп есептеген. “Жылқы сәндік үшін, түйе байлық үшін” деген мақалдың мәні осыны меңзейді. Осыған байланысты жылқы турасында көптеген теңеулер, тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер пайда болған. Ер-тұрманның өзі қазақ жерінде

10

ежелгі өркениет ошағының болғанын айқындайды. Тұтастық – композицияның ішкі бірлігі болып табылады. Аталған туындыда тұтастық жиек жақтауына қатысты құрылған. Бейнедегі детальдардың ішкі тұтастығы шығармағы гармония сыйлайды. Картинада қызыл-қоңыр, охра түсінің басымдылығы байқалады. Түстік шешімді жылы реңдер арқылы шешуі көрермен жанына тыныштық сыйлайды. Шығарма ашық композицияда құрылған, ешбір тұйықтықты байқамаймыз. Ал ассиметриялы шешуі кеңістікті жаулап алуына ықпал ете түседі, және тепе-теңдік әсерін жоғалтады. Туындының динамикалы болуы болып жатқан оқиғаға деген қызығушылықты тудырады, оқиғаның өрбу барысын баяндауға ықпал етеді. Кейбір заттарды монументалды қылып беруі де өз кезегінде көрермен назарын аударады. Бұл картинаны жазу барысында суретшінің тарих пен халық дәстүрін мұқият зерттегені байқалады. (1-сурет)

Кескіндемешінің келесі бір «Көшпенділердің жүрегі» атты картинасына зер салсақ. Көрер көзге бірден ілігетіні қариялар образы. Екеуі де туындының ортасына орналастырылған. Ақсақал орындыққа отырған күйі бейнеленсе, әже киіз үстіне жайғасқан. Ақсақалдың алдында иірілген жіп жатыр, бірақ оның назары оң жағына қарай ауған. Әже болса тоқыма тоқып отыр. Шығарманың сол жағында жоғарыдан төмен қарай қобыз бейнесі жазылған. Ол өткеннің мұңын еске салады. Ал оң жақ жоғарғы бөлігінде горизонталь бағытта домбыра бейнеленген. Одан сәл төмен мойындары айқасқан қос жылқы бейнелері көрініс тапқан. Олардың көкірек және аяқ бөлігін ат арбаның дөңгелегі жауып тұр. Сол дөңгелектің тасасында төбет жатыр. Осы көріністердің артқы фонында ою-өрнекпен әсемделген киіз үйдің дөдегесі, құрақ көрпе орналасқан. Алыста ағаш шарбақпен қоршалған жер үй көрінеді. Бейнелердің пропоциясында мін жоқ. Барлығын қиял кеңістігінде шешкен. Жылы түстер туындыға тұрақтылық пен ерекше ажар береді. Кескіндемеші бұл шығармасында да қазақ халқының тарихына баса назар аударған. Көшпенді халықтың көшпейтін ұрпағының өткен тарихын көз алдына алып келеді. Қаншама қиыншылық пен нәубетті басынан кешкен ата-бабаларымыздың тұрмысына бір сәтке бойлай түскендей боламыз. Туындыда тұтастық анық байқалады. Әсіресе ішкі тұтастық түстер арқылы көрініс табады. Охра түсі доминанттылық танытады. Ашық композицияға құрылған картина, тұйықтықты жоққа шығарады. Кеңістікпен жұмыс істеу барысында ассиметриялы композицияны пайдаланған. Статикалық композицияны қолдануы шығармағы тұрақтылық әсерін сыйлайды. Қазақ халқының мәдениетінегі шеңбердің маңызын арба дөңгелегінің бейнесі арқылы көрсеткен. Осы шеңбер формасын киіз үй де сақтағанын айту үшін оның бір бөлшегін көрсету арқылы шешкен. Ал киіз үй – ғаламның моделі. Ол тұтастықты, бүтіндікті білдіреді. Осы арқылы бабаларымыздың қараңғы емес, көзі ашық, көкірегі ояу, әр нәрсеге жіті мән беріп, терең ойланатын, өркениеттің дәм-тұзын өз тұрмысымен байланыстырған адамдар болғанына

11

көзіміз жетеді. Бұндай элементтерге мән берген авторың тарихтан мақұрым еместігі анық.

Келесі шығарманың атауы – «Жібек жолы». Шығармада Қожа Ахмет Яссауи кесенесі орын тепкен Түркістан өңіріндегі Жібек жолының тармағы көрініс тапқан. Жібек жолы – Батыс пен Шығысты, Еуропа мен Азияны байланыстырып, арасында көпір болған «Ұлы Жібек жолының» қазақ жеріндегі бір тарабы бейнеленген. «Жібек Жолы» (Ұлы «Жібек Жолы») — Қытайдың Ши-ан деген жерінен басталып, Шинжәң, Орталық Азия арқылы Таяу Шығысқа баратын керуендік жол бағыты. Ұлы Жібек жолы – адамзат өркениеті жасаған тарихи ескерткіштердің бірі. Біздің дәуірімізден бұрынғы II ғасырдан басталған бұл жол Еуропа мен Азияның-Батыс пен Шығыстың арасын жалғастырғын көпір болғын.Оның Қазақстан жерін кесіп өтетін тұсында VI ғасырдан бастап, екі бағыт: Сырдария және Тянь-Шань жолдары бағыттары кең өрістелген. Бірінші жол Қытайдан басталып,Шығыс Түркістан Қашғар арқылы Жетісуға, сонда Сырдарияны жағалап, Арал маңынан әрі қарай Батыс елдеріне өткен. Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қалмастан, дүние жүзі өркениетін тоғыстырып, адамзат қоғамының дамуына өшпес үлес қосты. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларының Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығыс Түркістанмен тығыз сауда байланыстары болғандығын ежелгі қолжазбалардағы мәліметтер дәлелдейді.

Кесененің жан-жағында өздерінің тауарларын түйеге, атқа, есекке артқан саудагерлер, көпестер қаптап жүр. Базардың қызу тіршілігі. Қаз-қатар тізілген киіз үйлердің төбесінен көкке созылған түтін будақтап шығып жатыр. Айналаны тұмшалап тұман басқан. Аспанда қалықтаған ақша бұлттардың арасынан «Есекқырған», яғни «Юпитер» анық көрініп тұр. Автор оны бекерден-бекер кескіндемеген. Есекқырғанның Жібек жолымен айтарлықтай байланысы бар. Бұл ғаламшар туралы келесідей аңыз бар: «Тауар тиеулі шаналарға есек жеккен керуен неше күн үдере көшіп, жолдағы бекетке келіп қонды. Нарқы жоғары тауарды базарға тезірек жеткізсем деп жанталасқан көпес күзетшіге: Шолпан туа оят, ертерек жүреміз, — деп бұйрық беріп жатып қалады. Ұйқылы ояу қалғып отырған күзетші бір кезде күншығыстан туып келе жатқан жарық жұлдызды көріп, Шолпан туып қалыпты, тұрыңдар деп керуеншілерді оятады. Таң жақын деп керуен жолға түсіп тартып береді. Бірақ таң атпайды, оның үстіне борасын көтеріліп, күн суытады. Керуен жолдан адасады. Жылы қорадан шығып кеткен есектер суықтан қырылады. Мен Шолпан екен десем, ол есекті қыруға шыққан жұлдыз екен ғой депті аңқау күзетші». Осылай манағы жарық жұлдыз таң алдында туатын Шолпан емес, Есекқырған жұлдызы деп аталады. Жалғыз бұл емес, Жібек жолы көптеген тарихи оқиғалардың өткен орны болған. Қазақ жеріндегі осы бір тарихи құндылығымызды көз алдымызға келтіру арқылы автор бізді іштей жаңғырту деген өзінің мақсатына жете білді. Туынды тарихи жанрда жазылған. Динамикалы композицияға құрылуы оқиғаның тізбектелу әсерін сыйлайды. Кеңістікті

12

толтылу, адамды қызықтыру мақсатында ассиметриялық композиция қолданылған. Детальдардың ішкі тұтастығы көрерменге тыныштық күйін береді. Ашық коспозицияда қызғылт-қоңыр түсі басым рөл атқарады. Сол түстерді пайдалану арқылы адамға жылу сыйлайды. Сызық және ауа перспективасын қолданған. Түстік шешімі жылы реңде көрініс тапқан.

Қазақ фальклоріне деген махаббатының нәтижесінде Қуат Асқаров «Күнге жақындау» деген картинасын дүниеге алып келеді. Шығарма батальды жанрда жазылған. Сюжетке зер салсақ қан-майдан көрінісін байқаймыз. Әлде бір топты жан-жақтан қаумалап қарулы әскер қоршап алған. Ортадағы қауым өзгелерден ерекше, ашық реңде боялған. Құдды бір нұр шашып тұрғандай. Ал қоршап алған адамдардың түстері суық, реңдері солғын, жүздері жағымсыз. Басым көпшілігі бастарына жануардың бас сүйегі іспетті дулыға киіп алған. Жан тапсырған адамдардың мүрделері жерде тапталып жатыр. Алыстан қамал көзге түседі. Көктегі күн тұтылып, оның бетін қара бұлт басып бара жатқан секілді. Көрген жанға мазасыздық пен тұрақсыздық сыйлайтын бұл туындының бояуларының құбылуы да жан тебірентерлік. Қан-төгіс майданның арасында әр жерден жалаулар желбірейді. Солардың ішіндегі ең ерекшесі тұлпар мінген батырдың қолындағы көк байрақ. Байрақта бүркіт бейнесі кескінделген. Ол батыр ортадағы қоршалған топтың қолбасшысы сынды. Қолындағы көк туды күнге созып тұрған сияқты.

Бұның барлығы суретшінің керемет тапқырлығының жемісі. Автор әрбір элемент арқылы әлденені жеткізгісі келеді. Нақты айтқанда қазақ халқының өз тәуелсіздігі үшін соғысқан өткенін көз алдымызға алып келеді. Батырдың байрақты күнге созуы да бір символика. Атап айтқандай жалауда қыран тұлғасы бейнеленген. Сол қыранды күнге жақындату арқылы қазақ мемлекетінің тәуелсіздікке деген ерік-жігерін, құлшынысын, арманын сипаттайды. Бүгінгі күнгі біздің тәуелсіз мемлекетіміздің байрағында нақ сол күн астында қалықтаған қыран бейнесі сомдалған. Көк дақтың әр жерде орналасуы жалпы түстік жақтың тұтастығын береді, және көрермен назарын шығарманың ортасына аударады. Тұйық композиция қолданылған. Ассиметриялы композиция арқылы кеңісікпен ойнайды. Туындыдағы динамика болып жатқан оқиғаны өрбіте түседі. Картинаны осындай тамаша теңеулер, тұщымды астарлармен бейнелеу арқылы Қуат Асқаров өз ойын жеткізудің тың әдістерін паш етеді.

Қуат Абусағдиұлының «Тұлпарға арнау» атты көркем туындысы да қазақ халқының дәстүрімен үндесіп жатыр. Шығарманың негізгі планында ақ түсті ағаштан жасалған тұлпардың мүсіні орналасқан. Оған ағаш бағаналардан қанат тәрізді құрылыс жалғап, үстіне ақ мата байлаған. Ол тұлпардың қанаты сынды әсер қалдырады. Назарымызды картинаның оң жақ жоғарғы бөлігіне аударсақ аспанда түйеге, атқа мініп, шаңырақты көтеріп қалықтап бара жатқан адамдарды көреміз. Ол құдды бір жылқының еліміздің шаңырағының шайқалмай, биік болуындағы рөлін астарлап тұрғандай. Дәл сол шаңырақтың астында, жерде ер-тоқым жатыр. Жанында

13

бұралып өскен бір ағаш бейнеленген. Бұлардан тап қасында адам адамдар арба дөңгелегін құрастырып жатыр. Айта кететін бір жәйіт, осы элементтердің барлығы тұлпар, ер-тоқым, арба дөңгелегі т.б. әдеттегіден тыс, үлкен мөлшерде жазылған. Сәл ары зер салсақ киіз үйлер тігіліп тұр. Үлкен қазанда ас пісіп жатқан сыңайлы. Алыстан тау төбесі байқалады. Картинаның сол жақ төменгі бөлігінде адамдар тағы бір дөңгелекті домалатып тұлпарға қарай апара жатыр. Аспанда жарқыраған ай маңайға жарық сыйлап тұрғандай. Көкте түйені, атты тізгіндеген әлдебіреулер қалықтап жүр. Маңайдағы қара-құрым халықтың барлығы тұлпарға қарай бағыт алған. Анығында тұлпар шынайы емес, ағаштан жасалған сияқты. Қабырға тұсында есік, одан оңға қарай терезе орналасқан. Үш-төрт жігіт сол есекке қарай саты көтеріп барады. Тұйық композицияда құрылған картина. Шығармадан бейнедегі детальдардың ішкі тұтастығы байқалады. Кенептегі кейіпкерлерді әр жерге бейнелеп, ассиметриялы композицияда құрған. Туындының динамикалы болуы, және заттардың монументалды болуы ішкі эмоцияны сипаттайды. Автор тұлпарды, ер-тоқымды, шаңырақты үлкен етіп беру арқылы олардың қазақ халқының өміріндегі маңызын көрсеткісі келген.

Бұл көрініс ежелгі грек мифологиясындағы «Троя» шайқасының желісін еске түсіреді. Оқиға желісі бойынша соғыс данаялықтар мен троялықтар арасында болады. Гректер Трояны он жыл қоршап тұрады. Одиссейдің ойлап тапқан қулығының арқасында қаланы алады.Олар ағаштан ат жасап, оның ішіне бірнеше(елу шақты) жауынгерді тығып қояды да, өздері кері шегініп кеткен сыңай танытады.Троялықтар атты қалаға енгізеді, ал гректер түн ішінде сыртқа шығып, өз әскерлеріне қақпаны ашып береді. Осылайша жеңіске жетеді. Автор бұл әрекеті арқылы қазақ халқындағы жылқының рөлі мен маңызын айтқысы келді. Тіпті бұл тұрғыда «Ер қанаты – ат», «жылқы мінезді қазақпыз ғой» деген мақал-мәтелдер, тіркестер де халқымыздың арасында кең таралған. Тұлпар – бітімі бөлек, ең жүйрік жылқы. Қазақ ғасырлар бойы жылқының жүйріктерін, мықтыларын сұрыптап, іріктеп тұлпар өсірген. Оны негізінен батырлар мінген. Мысалы, Алпамыстың Байшұбары, Қобыландының Тайбурылы, Ер Тарғынның Қарақасқасы, Қабанбайдың Құбасы, Бұғыбайдың Ақан серінің Құлагері, Қарасеркесі, Наурызбайдың Ақазуы, Исатайдың Ақтабаны, т.б. (5-сурет).

1.2 Қуат Асқаров шығармашылығының Тәуелсіз Қазақстан

кескіндеме өнеріндегі орны Қазақстанның бүгінгі күнгі өнері туралы сөз қозғасақ, бұл тұрғыда

тұрмыстық мазмұн мен тартымдылық көріністері басты рөлді ойнайды. Кәсіби өнердің дамуының осы тұсы суретшілердің осы заманғы тұтынушыға жеткізуге ұмтылатын идеялар кешенінен нақты байқалатыны – оның шоғырланушылық сипатында. Бүгінгі күннің бейнелеу және мүсін өнері контекстік жағынан аса толықтырылған күрделі болып келіп, ол өз

14

кезегінде қарапайым көрерменнің түсінбеуін тудырады. Қазіргі таңдағы суретшілер мектебінің қалыптасу сатысының алдыңғы кезеңіндегі тәжірибелерін толық түсіну – болашақтың ісі. Түрлі түстер, композициялар, фактура немесе пластика көмегімен шығу көздері, жылдар бойы шыңдалған, әдеттегі құндылықтар мен түсінушіліктермен тығыз байланысқан, дүниенің құрылуы туралы ұлттық түсініктерді өнерде қалыптастыра, бейнелік шығармалар мен мүсіндік композицияларды қалпына келтіре отырып, суретшілер небір жиынтыққа, біртұтас жүйеге, шашырап қалған элементтер мен фрагменттерді жинайды деуге болады. Осы процесс барысында шығармалардың нысандарымен атқарылатын жұмыстар да жедел қойылғанын атап өтуіміз керек. Әр алуан түрлі стильдер, тәсілдер, қолтаңбалар бойынша қызмет атқаратын, сол бағыттарда тамаша туындыларды дүниеге әкелетін бейнелеушілер мен мүсіншілердің шығармаларында нысан рөлін әсемдік ерекшелік факторының күшеюі немесе күнделікті эстетикалық өлшемдерді жоққа шығару арқылы қарқындандыру жүзеге асырылуда. Осы үрдіс ұлттық менталитетке қатысты жаңа суретшілер тілін қалыптастырумен тығыз байланысты болып отыр. Ол өзінің сыртқы стильдік көріністерінде айтарлықтай шартты, орташалау, рәміздік, метафоралық немесе тіпті ашықтан – ашық метафизикалық сипатқа ие болды [5].

Бұл тақырыпта Қазақстанның бірқатар қылқылам шеберлері қалам өрбітті. Атап айтқанда Өмірбек Жұбаниязов, Мырзахметов Бақыт, Дінекеев, Қазақбай Әжібеков, Қуат Асқаров т.б. Олардың әрқайсысы бір-бірінен өзіндік бейнелеу тілдерімен ерекшеленеді. Мысалы, Өмірбек Жұбаниязовтың шығармаларында ұлттық сарын элемент ретінде көрініс табады. Оның туындыларында оқиғалар, белгілі бір сюжет жоқ. Ал Бақыт Мырзахметовтің туындылары тарихи жанрда жазылады. Оның кенептері тарихи оқиғаларды, тарихи сәттерден сыр шертеді. Дінекеевтің туындыларына келсек, оның шығармалары декоративті-сәндік бағытта, өрнек түрінде болады. Қазақбай Әжібеков композицияны көркем шешу арқылы өзінің ойын жеткізеді.

Осы бағытқа Қуат Асқаровтың да туындыларын жатқызуға болады. Ол өз мемлекетінің түп-тамырынан біте қайнасқан фольклорын қайта жаңғырту үшін кескіндеме өнерінде талмай еңбек етті. Шығармашылығының барлығы дерлік ұлттық нақышпен астасқан картиналардан тұрады. Қуат Асқаров оларды жай ғана бейнелеп қойған жоқ. Оның негізгі мақсаты ұлттық мәдениетімізді, дәстүрімізді кейінгі өскелең ұрпаққа дәріптеу болды. Қазақ даласындағы сақ заманынан бергі жалғасқан мәдениеттердің нақыштарын, элементтерін бүгінгі өнермен ұштастырып, кенепке жазуы кескіндемеші шығармашылығын өзгелерден даралап тұрады. Және де Қуат Асқаров шығармаларының тағы бір ерекшелігі – оның туындылары белгілі бір оқиғалар тізбегін құрайды. Тарихи, мифологиялық көріністер фальклорды бейнелеуде әлденені баяндап тұрған іспетті. Себебі Қуат Асқаров картиналары бірінен соң бірі тізбектелетін оқиғалар желісінен

15

тұрады. Оның туындылары басы мен аяғы бар, өрбу барысы бар фильм тәрізді. Кез-келген кескіндемесі реализм түрінде жазылса да, тылсым дүние сияқты әсер қалдырады. Ол өзінің балалық шағында жадында сақталған дүниелерді, ауыл тұрмысын, ауыл бейнесін, қазақ фольклорын әсем түрде жеткізуге тырысады. Қазақ халқының тарих толқынында басынан кешкендерін, оның қалыптасқан әдәт-ғұрпын, салт-санасын, рухани және материалдық мәдениетін, қазақ халқының психологиясын кенеп бетіне түсіру кескіндеме шеберінің жанына жақын дүние болып табылады. Оған байырғы қазақ тұрмысы, ауылдың тұрғылықты тіршілігі ұнайды, әрі Қуат Асқаров өзінің қарапайым халқын жақсы көреді. Осы бағытта отыз жылдың төңірегінде еңбек етуі оның айқын дәлелі бола алады. Айта кетерлік тағы бір зат, Қуат Асқаров ешқашан шағын өлшемдегі туындыларды жазбайды. Әдетте оның шығармаларының өлшемі бір, бір жарым метр үлкендікті қамтиды.

Өз картиналарын жазу барысында кескіндемеші қоңыр, қоңыр-қызыл, топырақ түсті бояуларды жиі пайдаланады. Дүниеге алып келген туындыларына ұлттық рухты беру үшін қоңыр, охра түстерін алғашында көптеп қолданған Қуат Асқаровқа кейіннен осы түстер түпкілікті колоритіне айналып кеткен. Осы реңдер қылқалам шеберінің түгелдей дерлік туындыларында сақталған.

Қуат Асқаров туындылары – қазақ өркениетінің тарихы, оның мыңдаған жылдар бойы жасаған асыл мұралары көрініс табатын жәдігерлік сипаттағы дүние болып табылады. Оның кенептері ұлттық ерекшеліктерді бойына сіңіре отырып көрер көзге еліміздің тарихын, салт-дәстүрін, фальклорын, ұлттымыздың ерекшелігін баяндап тұрады. Оның негізгі мақсаты да сол. Қазақ өнеріндегі алған бағыты да осы ұлттық кодты сақтап, ұлттық болмысымызды насихаттау болып табылады. Тарихи-мәдени мұраларды жаңғырту, ұрпақтар сабақтастығын жалғастыру, мәдени мқраларымызды сақтау және зерделеу аясында еңбек етіп келеді. Колоритіне дейін халқымыздың тарихи жәдігерлерінен, тарихи мұрасынан сыр шертіп тұрады. Және де осы әрекеті арқылы еліміздің ұлттық болмысының сақталуына өз үлесін қосып келеді.

Елбасымыздың «Мәдени мұра», «Рухани жаңғыру» бағдарламаларында, «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында осы бағыттың маңыздылығы айтылып өткен. Және де бейнелеу өнері жеке егімендік алып, етек-жеңімізді жинаған кезде оқылмай қалған тарихымызды, айтылмай қалған ерекшеліктерімізді жастардың жадына сіңіру бағытында қолдануға болатын керемет сала. Қазақ мәдениетінің басқа өркениетті мемлекеттермен байланысын, оған жүргізген ықпалын түсіндіруде пайдалуға болатын мардымды әдіс. Сондықтан бейнелеу өнерінің көне тарихымызды бүгінгі заманның талабына сай таразылап жеткізуде алатын орны ерекше. Қазақ мәдениетінің кеше ғана пайда болмай, тамыры тереңде жатқаны, сақ, ғұн, шумерліктердің мәдениеттерінің байланысты екені өскелең ұрпақтың қаперіне де бармайды. Әлі де болса

16

еуроцентризмнің шырмауынан шыға алмай жатқан мемлекетіміздің жастарына ұлттық мұрамызды насихаттауда өнер саласын жетілдіру негізгі мақсатымыз болып тұр. Себебі, адам жанын қызықтырып, елігізіп ала кететін салалардың бірі осы – өнер болып табылады. Жас ұрпақтың санасына патриоттық сезім мен мақтаныш тудырып, эстетикалық тұрғыда байыту, әсіресе, мыңдаған жылдар бойы жинақталған өзіміздің мәдени мұрағаттарды біздің жадымызға сіңіру мемлекетіміздің бүгінгі таңдағы бағдары болып тұр.

Қорытынды

Президентіміздің «Рухани жаңғыру» бағдарламасы арқылы қазақ

халқының санасын жаңартуды көздеді. Және осы әрекетінің түпкі мақсаты – ұлттық болмысты сақтау. Бүгінгі таңда «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында біршама іс-шаралар жүзеге асуда. Соның бірі Ахмет Байтұрсынұлы негізін құрап кеткен латын әліпбиіне көшу. Жер-жерде аламан бәйге, көкпар, асық ату сияқты ұллтық спорттың түрлеріне көңіл бөлініп, дамуына жағдайлар жасалуда. Әр аймақта мүшәйралар мен айтыстар, жыр кештері ұйымдастырылып өткізілуде. Бұл әрекет бағдарламаның алғаш шыққан мерзімінен бастап жүзеге асуда.

Елбасымыздың «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласының тарихи сананы жағырту бөлімінде заманауи өнерге деген көзқарас пен мақсат-міндеттер айтылады. Мемлекетіміздің «Рухани жаңғыру» бағдарламасы бойынша жаңаруына өнердің тигізер әсері мол екендігі тілге тиек етіледі. Н.Назарбаев өз мақаласында «Бұл жоба аясында бізге «Дала фольклорының антологиясын» жасау керек. Мұнда Ұлы дала мұрагерлерінің өткен мың-жылдықтағы халық ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілері – ертегілері, аңыз - әфсаналары, қиссалары мен эпостары жинақталады. Біздің мәдениетіміздің негізгі сюжеттерінде, кейіпкерлері мен сарындарында шекара болмайды, сол себепті оны жүйелі зерттеп, бүкіл Орталық Еуразия кеңістігі мен барша әлемде дәріптеуге тиіспіз», – дейді. Қазіргі замандағы халықтардың тарихи таным-түйсігінде өнердің ерекше орын алатындығы ақиқат. Нұрсұлтан Әбішұлы аталған мақаласында «Осыдан бір жарым жыл бұрын менің «Бо-лашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақалам жарыққа шықты. Жоғарыда аталған жобаларды «Рухани жаңғыру» бағдарламасының жалғасы ретінде қарастырамын. «Рухани жаңғыру» жалпыұлттық бағдарламасының жаңа компоненттері ата-бабаларымыздың көп ғасырлық мұрасы-ның цифрлық өркениет жағдайында түсінікті әрі сұранысқа ие болуын қамтамасыз ете отырып, оны жаңғыртуға мүмкіндік береді. Төл тарихын білетін, бағалайтын және мақтан ететін халықтың болашағы зор болады деп сенемін. Өткенін мақтан тұтып, бүгінін нақты бағалай білу және болашаққа оң көзқарас таныту – еліміздің табысты болуының кепілі дегеніміз осы.», – деген қортындыға келеді [5].

17

Бұл бағытта жұмыс атқарып жүрген қылқалам шеберлерінің қатарында Қуат Асқаров та бар. Қуат Асқаров – кескіндемеші, әрі зерттеуші. Ол өткен мен бүгінді байланыстыратын, қазақ мәдениеті мен дәстүрінің негізінде жатқан архитептикалық болжамдарды, тұжырымдарды зерттейді. Кескіндемеші көшпелі мәдениетте қалыптасқан салт-дәстүрлерге заманауи көзқараспен қарап, жаңаша ойлау арқылы халыққа өмірді өзгеше танып-білуге болатындығын көрсетеді. Ұлттық суретші сипатын сақтай отырып, Қ.Асқаров ерте қайта өрлеу өнеріндегі шеберлердің әдіс-амалдарын кеңінен қолданады. Өзгеше идеялар сол әдістер арқылы картинаға ерекше рең, айрықша шешім, метафоралық сипат беріп, оны даралай түседі. Өте шебер құрылған композиция, керемет кескіндеу, қалыптасқан колорит – осының барлығы Қуат Асқаровтың шығармаларына нақтылық береді. Ол қазақ мифологиясындағы желі мен бейненің аллегориялық анықтамасына сүйене отырып, өзіне тән көркем бейнеліліктің тәсілін жасады. Суретшінің еңбектері шын мәнінде, қазақ мәдениетінің рухымен қоректенген. Терең философиялық мәнге толы және көп мәнді нышандарға бай. Суретші дәстүр мен жаңашылдықты, классика мен бүгінгіні үйлесімді байланыстыра отырып, ұлттық ерекшеліктің жаңа үлгісін іздейді. Қазақ фольклорымен диалог құрып жатқан Асқаров туындыларынан жасампаздық пен кемелділік айрықша көрініс табады. Және де оны өзі де мақтанышпен айтады. «5-арнаға» берген сұхбатында: Фольклорсыз адам – суретші бола алмайды. Ол құдды бір үйдің іргетасы іспетті. Бар болса үй бар, жоқ болса үй қирайды. Фальклор, ол – менің стихиям, – дейді.

Қуат Асқаров өзінің тамаша туындыларымен талайды тәнті етті. Елбасымыздың «Рухани жаңғыру» бағыты аясындағы төл туындыларды дүниеге әкелген Қуат Абусағдиұлының бүгінгі күні ел мәдениетіне тигізіп үлесі де зор. Нақты айтқанда заманауи кәдесыйлар дайындайтын «Керуен» компаниясымен бірігіп жұмыс жасауда. Компания қызметкерлері суретшінің шығармаларын сан-алуан кәдесыйлардың бетіне бейнелейді. Осы арқылы ұрпақтар сабақтастығын жүзеге асыруда мардымды еңбек етілуде.

Қуат Асқаров – фальклордың жанкүйері. Ұлтжандылығы бірден байқалатын кескіндемешінің туындылары да бұған дәлел. Өз шығармаларын өткен тарихқа бойлай түсіріп, барлығын қиял кеңістігінде шешуі – оны өзгелерден дараландыра түседі. Сол әрекеті арқылы өзі ләззат алады, және қазақ әдет-ғұрпының, салт-санасының сақталып, дамуына өзіндік үлесін қосады. Бүгінгі күні осы тақырыптағы шығармалар маңызды болып табылады. Келешек ұрпаққа рухани құндылығымызды жеткізу барысындағы таптырмас шешім. Келер ұрпақтың, бүгінгі жастардың бойына ұлттық кодымыздың дәнін егу – мемлекетіміздің алдында тұрған мақсат-міндеті. Бойымызда қалдық болып қалып қалған батыстың ықпалын да жою үшін ұлттық дүниемізді, ұлттық мұрамызды мардымды түрде жаңғыртып, дамытуымыз абзал іс болмақ. Әлбетте, қазіргі ХХІ ғасырдың жаһандану заманында өзге

18

мемлекеттермен ара-қатынасымызды дамытуымыз керек. Өйткені, қоғамдық өзгерістер заман талабына сай жүзеге асуда. Алайда, жаһанданудың да өзіндік келеңсіз тұстары бар. Ол – елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтің өз мақаласында қозғап кеткен дүние – «ұлттық бірегейлікті сақтау» мәселесі. Әлемдегі әрбір халықтың өзіндік ерекшелігі бар. Мысалы, қазақ халқының көне замандардан күні бүгінге дейін салт-дәстүрі, тарихы, рухани және материалдық мәдениеті, даму жолдары қалыптасып келген. Өзге ұлт пен ұлыстардан да даралап, ерекшелеп тұратын осы дүниелер екені ақиқат. Осы ұлттық ерекшелікті сонау атам заманнан бері ата-бабаларымыз сақтап біздің жерімізде қалыптастыра білді. Бірақ, бүгінгі жаһандану үдерісінде бұл ерекшеліктерімізден айырылып қалу қаупі бар. Ол үшін ұлтымыздың оған төтеп берер өзіндік болмысы мықты болу керек. Қазақ халқы сан ғасырлардан бері ұлттық болмысын сақтап келген. Және де ол ұрпақтар сабақтастығымен жалғасын табуы тиіс. Сондай жағдайда ғана ұлттық жаңғыру жүзеге асады. Егер еліміз өзінің салт-санасынан айырылатын болса, болашағымыз бұлыңғыр болмақ. Сол үшін ұлттық мүддемізді сақтап қалудың маңызы зор. Жалпы ұлттық бірегейлікті сақтау арқылы ғана қазақ халқы өзге өркениеттердің тегеурініне төтеп береді және ұлт ретінде тарих сахнасында сақталып қалады. Ол үшін өз ана тілімізде сөйлеп, рухани және материалдық мұраларымызға жеткілікті деңгейде мән беріп, оларға құрметпен қарауымыз қажет. Елдің болашағы – жастардың қолында. Сол үшін жастардың бойына ұлттық тәрбиені сіңіру керек. Өскелең ұрпақтың тарихи танымы мықты болса, ұлттың рухы да жоғары болмақ. Сонда ғана «қазақ» деген ұлт өзінің мәртебесін сақтап қалады.

Қолданылған әдебиеттер:

1. http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy

2. Назарбаев Н. Ұлы даланың жеті қыры // «Айқын» газеті. – 2018. 3. Құсайынов Д.Ө. Қазақ философиясы – еліміздегі қазіргі саяси

мәдениеттің бастауы ретінде // Қазіргі заман: пікірлер әлемі философия Альманахы. – Алматы, 2018. – 5 б.

4. Өміртай Аян. Астанада «Шексіздік» атты сурет көрмесі ашылды // El.kz порталы. – 2016.

5. Жаңабаева Динара. Қазақ мәдениетіндегі заманауи бейнелеу өнерінің ерекшеліктері. – 2013.

http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy

http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy

19

Тұрмағанбет Ж.Е. (Ғылыми жетекшісі: Еркебай А.С.)


БҮГІНГІ ҚАЗАҚ ТЕАТРЫНДАҒЫ ЖАҢА БУЫННЫҢ ОРЫНДАУШЫЛЫҚ КЕЛБЕТІ

(Мақсат Сәбитов пен Шағуан Үмбетқалиевтің актерлік портреттері негізінде)

Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Зерттеу жұмысында Ғ.Мүсірепов

ат. Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының бүгінгі репертуардағы басты спектакльдердің негізгі кейіпкерлерін сомдап жүрген жас актерлер – Мақсат Сәбитов пен Шағуан Үмбетқалиевтің актерлік портреттері негізінде театрдағы үздік деп танылған рольдері талданып, олардың шығармашылық өсуі мен бейне жасаудағы ерекшеліктерін саралау бағытында жазылды.

Тақырыптың өзектілігі: Ғылыми жұмыс күні кеше жарық көрген Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры» атты бағдарламалы мақаласының бүгінгі қазақ мәдениеті мен өнеріне арналған тармағында: «Қазақ өнері цифрлық форматта «жаңа тыныс» алуға тиіс» деп айқын көрсетілген тұсын негізге ала отырып, еліміздегі бүгінгі күнгі театрлық тенденцияны назарда ұстаумен қатар жалпы, актерлік өнердің де беталысын болжауға бағытталған. Сондай-ақ, отандық театр саласындағы үлкенді-кішілі актерлік өзекті мәселелер де қамтылған.

Өнердің қай саласы болмасын, оның ұзақ өмір сүруінде ұрпақтар сабақтастығы маңызды роль атқарары даусыз. Қазақ театрының алғаш кірпішін қалаған небір талантты біртуарлардың көзін көрген, сабақ алғандар – бүгінгі аға буын әртістер, олардың ізін басқан – орта буын да көшті бұзбай, артынан ерген жас буынға табыстап келе жатыр. Алдыңғылар кешегінің тарихын жасаса, жастар ертеңгі тарихтың жалғаушы дәнекер. «В казахском театральном искусстве ключевой является проблема преемственности поколений» [1,31], – дейді өнертану кандидаты, профессор Сәния Қабдиева заманауи қазақ театры туралы бір мақаласында. Осы ретте бүгінгі қазақ театрының хал-ахуалы, мән-жайы, актерлік және одан өзге де келелі кесек мәселелері бізді де мазаламай қоймайды.

Театртанушы Меруерт Жақсылықова өзінің «Қазақ кәсіби актерлік өнерінің даму ерекшеліктері» деп аталатын ғылыми еңбегінде: «Әлемдік театр өнерінің тарихымен салыстырғанда қазақ кәсіби актерлік өнерінің дүниеге келгеніне көп болған жоқ. Дегенмен, осы қысқа ғана уақыттың ішінде қазақ сахналық өнері қалыптасу және даму сатыларын артқа тастап, зерттеу нысанасы болуға лайықты мол мағұлматтар мен өзекті мәселелерін қалдырып отыр» [2, 6], – деп көрсетеді. Бұған қарап-ақ, зерттеле бастағанына бір ғасыр жетпеген театртану ғылымына әлі де болса зерттеу тақырыптарының аз емес екенін көреміз. Сондықтан да, алдымыздағы буын

20

– аға театртанушы, театр сыншыларының сөзін дәйекке ала отырып, ғылыми еңбектер шеруін жалғастырмақ ойдамыз. Оның үстіне театр өнері пайда болғалы бері онымен бірге жасасып келе жатқан актерлік өнердің әңгімесі бөлек. Ол өміршеңдігімен, түрлі ғасырдағы ерекшелігімен дара. Ал, қазақ актерлік өнерінің даму ерекшелігі, қалыптасу бағытын бағдарлау біздің көп міндетіміздің бірі екенін ұмытпаған жөн.

Көрерменнің драмалық қойылымдарға деген таңдауы, талғамы, көзқарасы сахнада өмір сүріп жүрген актерлердің ойынына байланысты қалыптасады. Халық сұранысын актерлер тарапынан қанағаттандыра алмасақ, театрға келмейтін көрерменді жазғырғаннан пайда жоқ. Өйткені, актер – драматургтың авторлық идеясын арқалайтын, режиссердің өзіндік мақсатын да орындайтын, сондай-ақ өз қолынан дара бейне жасайтын күрделі қызмет атқарушы, ерекше жаратылыс. Осы қиындықтың бәрін күні бұрын біліп-сезе тұра осының қазанында қайнауға келген, сахнаға махаббатын арнаған жас актерлердің сахна шебері болып қалыптасуға талпыныстарын, олар сахнаға әкелген бейнелердің ерекшеліктерін теріп, талдап жазу да – қазақ театр тарихы мен теориясы үшін маңызды қадам деп білеміз.

Зерттеу жұмысының нысаны: Ғ.Мүсірепов атындағы академиялық

балалар мен жастар театрының актерлері М.Сәбитов пен Ш.Үмбетқалиевтің шығармашылықтары.

Зерттеу пәні: Қазақ актерлік өнері. Ғылыми зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті: Қазіргі

театрмен бірге жасасып, қарқынды процесске енген жас актерлердің тіршілігін жіті зерттеп, олардың бейне жасаудағы даралығы мен бүгінгі қазақ театрындағы орындаушылық өнердің деңгейін анықтау.

Міндеті: • М.Сәбитов пен Ш.Үмбетқалиевтің актерлік шеберлік деңгейі, роль

сомдаудағы ерекшеліктері зерттеледі; • Ұлттық театр өнеріндегі актерлік бағыттағы мәселелерге назар

аударылады; • Бүгінгі қазақ театрының беталыс бағдарын топшылау; • Ғылыми жұмыстың театртану саласындағы маңыздылығын ескеру; Зерттеудің ғылыми жаңалығы: • Алғаш рет М.Сәбитов пен Ш.Үмбетқалиевтің шығармашылық

еңбектері арнайы зерттелді; • Орындаушылардың ұлттық және классикалық шығармалардағы ойын

ерекшеліктері сараланды; • Сахна суреткерлерінің драмалық, комедиялық және бүгінгі заман

туындыларындағы актерлік ойындарындағы ұқсастықтары мен ерекшеліктері айқындалды;

21

• М.Сәбитов пен Ш.Үмбетқалиевтің өсу бағытын талдауда 2015 – 2018 жылдар аралығында сахналанған дүниелерді игеруде күрделі ізденістерге бара алатындығы анықталды.

Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Зерттеу жұмысы кіріспеден, «Мақсат Сәбитовтың театр кеңістігіндегі даралығы», «Шағуан Үмбетқалиевтің актерлік шеберлігін шыңдаудағы ізденістері» деп аталатын екі бөлімнен және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.

І тарау. Мақсат Сәбитовтың театр кеңістігіндегі даралығы

1.1. Мақсат Сәбитовтың өмірбаяны мен театрдағы репертуарына шолу

Ұлы өнердің осы бір саласына бетбұрып келген адамның бойында о

баста дүниеге келгенде онымен бірге туып, біте қайнасатын қасиеті – дарын. Бойға біткен дарынды гүлдетіп, тамырландырып, болашақ өміріңнің басты байлығы, бағыты деп ұққан адам – саф өнерді аялаушы нағыз бағбан болғаны. «Жер бетін мекендеген пенде атаулының бар құпиясын ішіне бүккен шешілмес жұмбақ – табиғат. Ал, актер біткен сол жұмбақ табиғаттың тылсым сырларын сахна төрінде айқын ашып, оны шынайы көрсетіп беретін тумысынан талантты да (Тәңірдің бұйрығымен туылар) қасиетті дара жандар» [3, 318], – дейді сын сардары Ә.Сығай. Сыншының бұл сөзімен түбегейлі келісуге тұрарлық.

Біз бұл ретте саналы ғұмырын театр өнеріне арнаған сахнаның темірқазықтарын үнемі тілге тиек етеміз. Олар – аңызға айналарлықтай, алдағы қия арманға жетелейтіндей іс тындырған, сол жолда аянбай қажырлылық пен қайрат көрсете білген даралардың көші. Көштің жалғасы – бүгінгі өнерді құраушылар мен жасап, жалғастырушылар. Кіріспе бөлімде сөз еткен екі өнер иесінің бірі – Мақсат Сәбитов. Тараудың бірінші бөлімінде біз оның, жалпы, театр әлеміне қалай аяқ басып, табалдырық аттағанынан бастап бүгінгі күндегі репертуардың алды боп тұрған спектакльдердегі үздік деп табылып, сәтті шыққан рольдерін талдайтын боламыз.

1989 жылы 23 наурызда ШҚО, Тарбағатай ауданы, Ақсуат ауылында дүниеге келген актер М.Сәбитов бала арманын жүзеге асыруға аттанған-ды.

Кәсіби воллейболшыдан – кәсіби актерға дейін. Бойының сұңғақ болмауына байланысты, бәлкім өкінішке, бәлкім қуанышқа орай спорт құрамасына өтпей қалған оны өмір қайығы тағдыр ағысы мен толқындарына ілесіп, өнер жағалауына жеткізді.

«Мен әкемнің орындалған арманымын» дейді актердің өзі бір сұхбатында [4, 15]. Тағдыр бұралаңымен өнерден қол үзіп қалған асқар тауының жастық арманын иемденген бозбала Мақсат елімізде ең алғашқы ашылған беделді өнер ордасы, өткен ғасырдан бері Асқар Тоқпановтың бастауымен небір дүлдүлдерді «экспорттаған» театр фабрикасы –

22

Т.Қ.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясына 2002 жылы оқуға түседі. Ұлт театр өнері мен ғылымының гүлденуіне мол үлес қосқан тұлға Маман Байсеркеұлының шеберханасынан дәріс алған актердің бірге оқыған замандастары бүгінде еліміздегі бірқатар театрлардың белді актерлері. Бұл – дәрігер емес, инженер емес, Тұңғышбай Жаманқұловша айтсақ, «ақ тер, көк тер» болатын актер мамандығының жемісті болуына ұстаздың тікелей ықпал ететіндігінің айғағы болса керек.

Театр саласында ұстаздық ететін кез келген шебер кезекті буын шәкірттерін қабылдағанда, олардың дипломдық спектаклі мен ондағы басты рольді сомдаушыны абитуриент кезінен назарында ұстап жүреді деседі. Сол назарға іліккендердің бірі – өнер бәйгесінде өз курстастарын шаң қақтырған Мақсат Сәбитов. Дипломдық спектакльде Отеллоны ойнаған студенттің сол кездегі Ғ.Мүсірепов атындағы мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының режиссері Мұрат Ахмановтың назарына ілігіп, бірден академиялық театрға шақырту алуы тегін емес.

Болашақ актер 2010 жылы 17 тамыздан бастап балалар мен жасөспірімдер театрына 3 айлық сынақтан өтуге келген. Дебюттік ролі – «Келіндер көтерілісі» комедиясындағы Мекемтас. Жас, әлі пісе қоймаған актер бұл кезде әріптесі Бейбіт Қамарановқа «жол беріп», екінші құрамға бекітілген болатын. Осылайша, академиялық театрдағы дебюті сәтті шығып, шығармашылық қоржынын жаңа бейнелермен толтыруға білек сыбана кіріскен актердің өнер жолына куә боламыз. Ал, театрдағы алғашқы басты ролі – 2012 жылдың ақпанында премьерасы өткен Проспер Мерименің «Кармен» новелласының желісі бойынша режиссер Талғат Теменов сахналаған «Карменсита» спектакліндегі Хосе бейнесі. Актердің Кармен роліндегі актриса Жанар Мақашевамен партнерлік байланысы мен үйлесімділігі көптің көңілінен орын алып, келешектегі театр тарихына жазылар ұмытылмас басты рольдеріне айқара жол ашып бергендей.

Актер Мақсат Сәбитовтың театрға ресми түрде қызмет етіп келе жатқанына, биыл – тоғызыншы маусым. Шығармашылық шыңдалу үшін бұл мерзім – көп те, аз да емес. Келесі жылы 30-ды алқымдайтын актерді бүгінгі күнде балалар мен жасөспірімдер театрының бетке ұстар «келбеті» ретінде танимыз. 10-нан аса ертегілерде кішкентай көрермендердің қуанышына айналып, қиялдарына шабыт сыйлап жүрсе, 20-дан астам драмалық спектакльдерде басты және қосалқы рольдерді орындаудағы басқаларға ұқсай бермейтін актерлік шеберлігін театрсүйер қауым жақсы біледі. Атап айтар болсақ, оның театр аудиториясына етене танымал Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» трагедиясында – Айдар, М.Әуезовтің «Ай-Қарагөз…» спектаклінде – Нарша, Иран-Ғайыптың «Фатима» драмасында – Ілияс, С.Ахмадтың «Келіндер көтерілісі» комедиясында – Мекемтас, Г.Хугаевтің «Қара шекпенінде» – Тұзар, Т.Ахтановтың «АНТ» тарихи драмасында – Барақ, Д.Исабековтың «Құстар фестивалінде» – Көкек, У.Шекспирдің «Бір сен үшін тудым» трагедиясында Меркуцио рольдерін нақышына келтіре отырып сомдаған. Сондай-ақ,

23

балалар спектакльдері: (М.Ахманов) «Наурыз думанда» – Күн, Әтеш, Қошқар, (Ө.Боранбаев) «Ер көжекте» – Лақ, (Л.Владимирский) «Буратинода» – сот, (М.Ахманов) «Ертегілер әлемінде» – Аю, (Р.Киплинг) «Мауглиде» – Акела, т/б. кейіпкерлерді сомдауда үнемі кішкентай көрермен көңілінен орын алып келеді. Театрдың жарнама парақшаларында, афишалары мен әлеуметтік желілерінен бой көрсетуін халық асыға күтетін артистердің бірегейі. М.Сәбитов актерлік даралығымен бүгінде тек алматылық театр қауымына ғана емес, гастроль кезінде оның дарынына куә болған республикамыздың өзге аймақтардағы көрермендеріне де ыстық.

Актер сахнада тудырған қай кейіпкерімен болмасын, сол спектакльдің тұтастай бір бөлшегіне айналып, театр көрермендерінің жан сарайына қозғау сала біледі. Репертуар тізіміндегі барлық дерлік қойылымдарда әдемі ойын өрнегін көрсете білген актерді бүгінгі күнгі қазақстандық жас буын актерлерінің алды деп зор сеніммен айта аламыз. Өйткені, бір-біріне ұқсамайтын дара бейнелерді жасап шығаруда актерлік амплуасының кеңдігімен ерекшеленетін актер Мақсат Сәбитовтың кейіпкер сомдаудағы ізденістері өз алдына бір бөлек. Ол пікірімізге келесі тарау мен бөлімдердегі талдаулар дәлел болмақ.

1.2. Актердің Тұзар бейнесін сомдаудағы психофизикалық

мүмкіншіліктерін пайдалануы Тараудың екінші бөлімінде біз актер шығармашылығындағы көпті

мойындатқан шоқтығы биік бейненің сахнада тууы мен әрі қарай театр өмірімен бірге ғұмыр кешуін қарастырамыз. Сөз етіп отырған актеріміздің қоржынындағы рольдер ішіндегі мұнар шыңы – сахнаға шыққанына 4 жылға таяп қалғанымен, әлі де болса театр репертуарынан түспеген және әр қойылған сайын міндетті түрде аншлагпен өтетін спектакль – «Қара шекпен» әфсанасындағы Тұзар.

Қоғамдық шындықты алға тартып, адами қасиеттерді жануар кейпінде бейнелейтін пьесадағы басты кейіпкер Тұзар – «достан да адал, туыстан да адал, көңіліңді оқып, көзіңнен алар» ақылды, аңғал төбет. «Жеті қазынаның бірі» саналатын жануардың қайырымдылығын адам екеш адамнан күтуден қалған заманда бұл спектакльдің өзектілігі жоғары деп айта аламыз. Оны сомдауда кейіпкерсындылықпен ұштасатын сыртқы бейнені айнытпай тудыратын тек этюдтік дайындықтың аздық етері белгілі.

Рольдің дәні (зерно роли) – тек төбеттің көзқарасы, қимылдары мен қарым-қатынасында немесе ит ұқсап арпылдап үруде жатқан жоқ, сондай-ақ, бұл бейне актерден ішкі монолог пен жан тебіреністерін жеткізуде психологиялық тіршілікті талап етері сөзсіз. Ал, осы талаптарды орындап, көрерменнің және өзінің ішкі эгосын қанағаттандыруға тырысқан М.Сәбитов екінші құрамда болғанымен, сахнада өз ролін кейіпкержандылық қасиетімен жоғары деңгейде алып шықты.

24

Премьерадан кейін: «Қойылымды сахналауда бір топ жас мамандардың еңбектенгендерін мүмкіндігінше ескеру керек. Екінші құрамдағы Мақсат Сәбитов (Тұзар) пен Бақыт Тушаевтың (Қарға), Әсет Иманғалиев (кәрі көкжал) пен Сәния Ерзаттың (Қосүрей қоян) рольдері кәсіби әрі нанымды шықты» [4, 11], – дейді газет беттеріндегі пікірлердің бірі. Расында да, бұл спектакльге басы құралған актерлер құрамының бәрі дерлік спектакльдің көкейкесті мақсатына жету жолда (сверхзадача) жұмыла әрекет еткен. Сонымен қатар, «Тұзарды сомдаған Мақсат Сәбитовтың сахнадағы судағы балықтай еркін қимыл-қозғалысы, ым-ишарасы, сөзді көрерменіне жеткізе білуі, актерлік шеберлігі тәнті етті. Спектакльдің басындағы ортекедей орғып жүрген төбеттің ең соңында әбден қалжырап, бойын тік ұстай алмайтын халге жеткенге дейінгі халі өте нанымды шықты» [5, 7], – деген мазмұнды мақалалар сөзімізге дәлел бола алмақ. Қандай пікірді ұстанған сыншы, көрермен болмасын, спектакльден басқаларға ұқсай бермейтін ерекше сезімге бөленіп шықты.

М.Сәбитовтың Тұзары бірінші құрамдағы актер Данияр Базарқұлов жасаған бейнеден айырмасы жер мен көктей болмағанымен, екі актердің екі түрлі ізденісі, екі түрлі физикалық мүмкіндіктері, ішкі пластикасының роль сомдаудағы шеберлігінің бірде біреуі басым түсіп, енді бірде екіншісі оза шапқан тұстарын айтып өткен абзал. А.Құлбаев бұл туралы: «Бір роль – екі шебердің ойнауында екі түрлі сипатта, екі түрлі ерекшелікте көрермен жүрегіне жол тауып, көкірегіне өшпестей із қалдырады. Сахна төріндегі серіктестерінің актерге жасар әсер-ықпалының аз еместігін мойындай отыра, біздің айтпағымыз бір рольдің мұндай айырмашылығы негізінен әр талант иесінің жүріс-тұрыстағы болсын, сөз саптаудағы болсын кейіпкерінің қимыл-қозғалыс, ым-ишараларын өз санасының сүзгісінен өткізіп сұрыптай білуінде, сол тапқанын ыңғайлы қолдана білуінде жатса керек» [6, 169], – деген пікірді алға тартады. Дайындық процесінде режиссер Асхат Маемиров актерлерге барынша еркіндік беру арқылы екі құрамды бірдей бәйгеге қосып, шеберліктері мен мүмкіндіктерінің сыналар сағатында осы рольге лайық екенін дәлелдеуге, актерлік «менін» көрсетуге толық мүмкіндік берген.

Лық толы көрерменнің ортасымен сахнаға қарай зулай жүгіріп шығып, төбеттің көздерімен қожайынына әрі еркелей, әрі құзырына құлдық ете ишара жасаған Тұзардың энергиясы, залды қамтыған әр адамның жүрегіне жылу сыйламай қоймасы белгілі. Асылында, спектакльге екінші не одан да көп келген көрерменнің асыға күтетін әрекеті де – осы. Сахнадан актердің емес, Тұзардың жүрісін, мінезін, сезімін көргендер оның спектакль алаңында емін-еркін аунап-қунап, қанша биіктік болса да, қаңбақша жеңіл секіріп, желдей жүгіріп, жасындай жарқырағанына қайран қалады. Бұл ретте актердің, «сахна қозғалысы», «сахна шайқасы» бойынша сыртқы физикалық-пластикалық қасиеттерінің, спектакль темпоритмін қалыпта ұстаудың техникалық әдісін жақсы меңгергендігін ерекше атап өткен жөн. Осы орайда сын сардары Ә.Сығайдың: «Нағыз профессионал артистер

25

әрдайым актерлік техникаға көп көңіл бөледі. Ал оны кейіпкерсындылық немесе образ тұлғасына терең бойлай алмағандық деп білу теріс ұғым. Мәселе қай образға қаншама «қызу» беріп, қанша бояу жағуды актердің болжай білуінде» [7, 156], – деген тұжырымы еріксіз ойға оралады. Сол сияқты, техникалық әдісті орынды пайдаланатын әртістің Тұзар болып режиссер белгілеген мизансценаны ешкімнің нұсқауынсыз жасап жатқандай нанымды етіп өз жанынан тудыруы – сәтті шыққан рольдің жемісі деп білеміз.

Аменгелді Мұқанның актер шығармашылығы жайлы жазған танымдық мақалаларында қозғалатын тұшымды ойлардың ішіндегі мына бірер ауыз сөзіне тоқтала кетейік: «Қолына қалам ұстаған журналист, жазушылардың көпшілігі терең ашып жазуға бара бермейтін, барғанның өзінде бетінен қалқып жазатын кәсіптің иелері, сахнаның падишасы атанған актер шығармашылығы. Олардың жан дүниесін ұғатын, жүрек соғысының лүпілін терең сезінетін сахнада бірге жүрген партнерлері» [8, 24]. Расымен,актердің актер екенін сөз еткен тұста, оның сахнадағы демеушісі – партнерімен қарым-қатынасын қоса айтқан жөн.

Актерлік өнердегі маңызды шығармашылық акт – өзара қарым-қатынастың (взаимное общение) қайтару мен қабылдау (отдача и восприятие) процестері. Бұл жағынан келгенде, Тұзардың Көкшуланға көзқарасы, үлкен-кіші зейін шеңберіндегі бір-біріне деген «бағасы» (оценка) сөзсіз әдемі өрнек құра білген. Көкшуланды қанша жерден сүйіп-құшып тұрған сахналарында да, қанына сіңген адалдықтан аса алмаған болмысын пластикалық биімен де, шарасыз көздерімен де көрсете білді. Ал, қожайынымен тіпті тілсіз тілдесуі, алақанын ұсынып, одан жаутаңдаған жанарымен жауап күткен сахнасы да – образды шынайы көркемдеуге көмектескен, көрерменге эмоциялық әсер қалдыратын элементтер. Қу шекпенді жамылып жалпақ дүниеде жалғыз қалған шағында да өзі шөлдеп жүрген мейрімге Қосүрейді бөлейтін, өзі өлімнің қарсы алдында тұра өзгені ойлап, барын беретін әрекеттерін шынайы жеткізген. О баста көзі ойнақшып, жалыны тасып тұрған төбеттің басынан өткен оқиғаны актердің жан-тәнімен өткізіп, соның нәтижесінде спектакль соңында тәні қалжырап, жаны күйреген аянышты күйге түскен авансценадағы Тұзарды көргенде, оқиғаға да, ондағы кейіпкерге де – шынында, иланасың. Бір сөзбен айтқанда, «Сен кімге қызмет еткенсің, Тұзар?!.», – деген спектакль қорытындысындағы соңғы сөздің айтылуын ақтай білді. Әр қойылым сайын М.Сәбитов ойыны көрермен көңіліне қозғау салып, Аристотель айтып кеткен «катарсис» процесін еріксіз қайталай береді де.

Жалпы, спектакль материалының көтеріп отырған тақырыбының өзектілігінен бе, кейіпкерлерінің сан қилылығынан ба, жанрлық ерекшелігінен бе, әйтеуір, Тұзар бейнесі – қазақ театр аудиториясы үшін жаңа толқынға ілесетін үлкен бетбұрыс болғандай. Сәйкесінше, оны кейіптеген артист М.Сәбитовтің де спектакль ғұмырының ұзақ болуына қосқан үлесі зор деп білеміз.

26

1.3. Мақсат Сәбитовтың Меркуционы тудырудағы ізденістері

Мольердің тек комедия актері болғаны сияқты әр актердің жамбасына

жататын, болмысына жарасар белгілі бір жанр болады деген түсінікке тоқталуымыз мүмкін. Алайда, әсте де олай емес. Өйткені театр театр болғалы бері Гамлетті де, Арлекинді де ойнаған бірқатар актер болғаны және әлі де бар екені баршамызға әлімсақтан аян. Сол секілді нысанаға алып отырған актеріміздің де мүмкіндігі зор, амплуасы кең. Ол адал, аңғал Тұзарды, шапағаты төгілген (харизма) Меркуционы, махаббат үшін бәріне қолын бір-ақ сілтеген Хосені, Тобықты алдында «күнәһар» Қодарды да, мағынасыз әнші Көкек болсын, кемеліне жеткен Барақты, аузынан сүті кеппеген Қанатты да нақышына келтіріп сомдай алды. Осы тұста «Театр өнері саласында актердің қас жауы – таптаурындылық. Ол – актер дүниесіне байқатпай еніп, бара-бара тамырланып, қоздап, құжынап, қаулап көбейе беретін қатерлі құбылыс» [9, 69] – деген Станиславскийдің таптаурындылық (штамп) және оның актердің өсуіне кедергісі мен зияны жөніндегі тұжырымдары ойға оралмақ.

Актер шығармашылығы турасында әңгіме қозғағанда, оның тек басты рольдерін алға тарту міндет емес. Өйткені, қосалқы роль – басты қаһарманға белгілі бір дәрежеде әсер етіп, образының нанымды шығуына ықпал ететін қозғаушы күштің иесі. Сондай рольдердің бірі – «Ромео мен Джульетта» трагедиясын өзгеше атаумен сахналаған режиссер Жұлдызбек Жұманбайдың «Бір сен үшін тудым» спектакліндегі Меркуцио ролі.

Меркуцио – Ромеоның қылжақбас, қызқұмар, сымбатты әрі қымбатты жолдасы. Жарқын кейіпкерді сомдауда бетіндегі тыртық гримі – кейіпкерінің баскесер болмысын айқындауға көмектессе, актердің сахнадағы ағаш декорацияны қызға теңеп, аймалай сүйетін іс-әрекетінен-ақ тұсауы жоқ Меркуцио бейнесінің қызқұмар тұсын, серігі Бенволиоға әбден еркелеп, арқасына асылғанынан – сотқарлығын, тек достарының арасында емес, басқа кейіпкерлермен де – ол мейлі, Пірәдар болсын, еркін қалжыңдаса білуімен – қылжақбастығын шебер көрсеткен.

Күллі спектакльдің кульминациясы болып табылатын сахна – оның Тибальтпен болатын ерегісі. Шарықтау шегінің нүктесіне апаратын оқиғаны іске асырушылардың бірі болған бұл бейне актердің өзге рольдеріне мүлде ұқсамайды. «Сахнада да дәл өмірдегідей әрекет еркіндігі – ішкі жан дүние еркіндігінің көрінісі» [10, 103], – деп жазады Б.Е.Захава. Сол сияқты, Меркуционың Ромео мен Бенволиоға деген айнымас достығын жеткізуде, Тибальт екеуінің намысы сынға түскен сағатта да екі сағаттық классикалық трагедиядағы ғұмырын еркін құлаштай, рахаттана кешкенін көреміз.

Би көріністері – «Бір сен үшін тудым спектакліндегі» көрерменнің сүйікті сахнасы. «Дудар-ай, дудар-ай» дейтін әуенмен құлаққа еріксіз жатталып қалатын әуенге билеген бір топ сауық сайран құрушы жастардың алдын бастап жүрген де осы – Меркуцио. Оның би алаңындағы отты

27

қимылдары, билеп жүрген массалық кейіпкерлердің ішінде маскамен жүрген күннің өзінде дараланып, ширақтығымен көзге түсетін, тән мен рухының еркіндікке ұмтылғандығын би қимылдары арқылы жеткізудегі қабілеті де жақсыдан жоғары. Сонымен бірге, бір қарағанда жеңіл ойлы боп көрінер Меркуционың Тибальтпен жекпе-жекке шығатын сахнасында қарсыласын көзімен бір, сөзімен бір таяқтайтынын, әдемі сахналық шайқас қойылымының техникасын актерлік ойынына кірістіре білген. Бұған дейін көбінде ішкі толғаныста жүретін драмалық кейіпкерлерді сомдаған актердің бұл бейнесі көрермен алдында басқа қырынан танытты.

Осының алдында атап өткен Тұзар кейіпкері де спектакль финалын өліммен бітіреді. Бірақ, мұндағы өлім басқаша. Ерке, қыңыр, сері мінезімен бір емес, бірнеше рет залды күлкіге қарық қылған Меркуционың нағыз жігіттік намысқа келген кезде ештеңеден аяқ тартпайтын, досы үшін басын өлімге ойланбай тіккен әрекеті көрерменді селт еткізер құбылыс. Осы себепті де біз осы кейіпкер болмысын пьесадағы ең қызықты бейне ретінде қарастырамыз. Меркуцио болмысының сан қырлылығының, мінез ерекшелігінің негізі Шекспир шеберлігінен туып, оны кейіптеген актердің талантымен дами түспек.

Сымбат мүсін, фактура – актер тұлғасына қызмет етуші күшті фактор. Оның мінсіз болуы спектакльдің пластикалық шешімдерін жеткізуде аса қажет. Біз портретін жасап отырған актердің де бұл тұрғыдан келгенде аянып қалар жайы жоқ. Станиславскийдің өзі актер қауымына әліппе іспеттес боп кеткен жүйесінде көрсетілген заңдылықтарында, нақтырақ айтсақ, «Адам жанының тіршілігі мен адам тәні тіршілігінің бірлігі» деп аталатын екінші тезисінде былай дейді: «Сахна санаткерлерінің «ахиллес өкшесі», яғни ең осал жері «адам тәнінің тіршілігін сомдайтын сыртқы сымбат өрнегі – пластика өнерін жетік білмеуінде жатыр. Ал кейіпкермәнділік проблемасын шешудің негізгі жолдарының бірі – әсемдік қимыл (пластика) заңдылығына байланысты» [9, 103]. Ұлы теоретик бұлай деу арқылы актер динамикасының түп қазығы етіп сымбаттылық пен бекзаттықты көрсетуден аулақ, тек актер психофизикасының үндестігін алға тартуда. Ол сахнадағы физикалық және психологиялық өмірді бір-бірінен бөліп қарауға болмайтындығын барлық актер терең түсінгенін қалады [11, 13]. Ал жан мен тәннің бір арнаға тоғысып, құйылыс жасауы – актер мүмкіншілігін кеңейтіп, труппа мен театр алдындағы беделін арттырып, басты рольдерді тізгіндеуіне әкелері анық. Иә, осы ретте, «Кішкентай роль болмайды, кішкентай актер ғана болады», – деген жаттанды нақыл сөз еріксіз тілге тиек болары хақ.

Хордан алға суырылып, корифейлікке ұмтылуды көздемейтін, дәл осы пікірді ту етіп ап, жұлдызын жағатын режиссерді күтіп жүрген актер қарасы елімізде аз емес. Облыстық театр актерлерін былай қоя бергенде, мемлекеттік академиялық театрларда қызмет ететін жүзден астам актердің бірі боп жүргендер қаншама?!. «Өз кезеңінде қауырт қимылдап қалсаң – ұтқаның, сәл шабан тартсаң – өзіңе өкпелегенің абзал. Ол – жастық қызуын,

28

табиғи шабыт күшін, тереңнен тартылар қиял қуатын, табы бәсеңсімес лапылдаған кісі сезімін талап етер өзгеше мамандық» [12, 5], – деп Ә.Сығай көрсеткендей, бұл – белін бекем буып келген адам үшін дауылы мен ауырына саналы түрде бас сұғатын сала. Әйтпесе, Эдип пен Ясонды, Гамлет пен Отеллоны, Ромео мен Петручионы, Арлекин мен Бригелла, Төлеген мен Сырымды, Біржан мен Абайды ойнауды арман етпесе де, Гамлеттегі Лаэртті, Отеллоның Ягосын, Ромеоның Меркуциосын, Петручио емес, Люченционы, Абайды емес, Шәкәрімді, Сырымның емес, Наршаның бейнесін тудырғысы келетұғын актер көп. Сол себепті де, қорыта келе айтарымыз – Мақсат Сабитовтың жетекші актерлердің бірі екені – оның сахна өнеріндегі тұғырын анықтап, замандас әріптестерінен дараланып тұратындығының нышаны болса керек.

1.4. Кейіпкержандылық процесіндегі Қанат бейнесін ұтымды

кейіптеуі Ғылыми жұмыстың төртінші бөлімінде актер Мақсат Сәбитовтың

кейіпкер жас ерекшелігін талғамай, асқан дарындылығымен бала бейнесін жасай алғандығын сөз етеміз. Былтыр ғана тұсауы кесілген жазушы С.Мұратбековтың қос шығармасының желісімен Ж.Жұманбайдың инсценировкасы және режиссурасымен қойылған «Жусан иісі» спектаклінде Мақсат Сәбитовтың актерлік қоржыны тағы бір басты рольмен толықты. Ол – бәріне сүйікті де сүйкімді Қанат бейнесі. «Шынайы актер қандай жанрға салса да, қандай образ ойнаса да кейіпкерлері бір-бірінен ерекшеленіп, әрқайсысы жеке дара менмұндалап тұруы шарт» [13, 10], – деген қағиданың да осы жерде маңызы зор.

Шығарма майдан жылдарындағы әлеуметтік проблемаларды, халық ахуалын бейнелейтін оқиғалардың жиынтығынан тұрғандықтан, ондағы басым кейіпкерлер – типтік бейнелер. Қандыбалақ соғысқа лағынет айтқан ауылдағы барша шайқұярлар, ақ жаулықтылар мен ақсақалдар қатігез заманның тартқызған қасіретін арқалап жүрген шақта, ананың жүдеу жанына медеу болған, әженің жыртық көңіліне жамау болған жандар – Қанат пен оның достары сияқты ауыл балалары еді. Көкелерінің майдандағы ерлігін аңыз ғып айтып, сағынғанда шекпендерін құшырлана иіскеп, сауаты жеткенше хат жазуы – бәрі-бәрі жүректі елжіретер сахналардың ең аяулысы. Осы оқиғаның бәрінде де алдыңғы планда жүрген актер Сәбитов бір сәт болсын балалықтың таңғы шықтай балғындығынан арылмаған.

Бала Қанат боп жүріп, екі шығарманың жүгенінен берік ұстаған ауқымды спектакльдің сюжеттік сызығын жасап жүрген актер ондағы барша кейіпкерді көрерменге жете таныстырып арадағы көпір болып тұрғандай. Ойын баласының психологиясын жіті меңгеріп, рольге күллі физиологиясымен енген М.Сәбитов спектакль бойы Қанаттың мимикасы мен қимыл-қозғалысы арқылы бірде күлкіге қарық қылса, бірде мұңлы күйге бөлейді. Әсіресе, екеуі Ырысбек пен Зибаштың үстінен түсетін

29

сахнасында Әжібектің: «Не қарайсың? Сені де солардың үстіне лақтырып жіберейін бе?», – деп ашулана айтқан сөзіне Қанаттың моп-момақан әрі әбден ұялған кейіппен: «Қой-ей, ұят емес пе?», – деп жауап бергендегі түр әлпеті еріксіз көз адыңда қалары сөзсіз. Сондай-ақ, «Әжөкааай, жыламашы енді...», – деген репликаларында бала Қанаттың кең жүрегінен шықққан сөздерге ішің жылып қалады. «Истинная красота коренится внутри человека, ложная – вовне. Всякая красота «для других» превращается в красивость» [14, 175], – деп көрсетеді Михаил Чехов «О технике актера» атты теориялық еңбегінде. Шынымен де, бала бойындағы сүйкімділікті арнайы сыртқы әдемілік үшін емес, ішкі тебіреніс арқылы жасағаны көрініп-ақ тұр.

Спектакльдің прологында айтылатын: «Алыста қалған балалық шағым ойымнан бір кетпейді...» деген сөздері осы «Жусан иісінен» көрермен есінде қалатын бірден-бір үзінді. Егде жастағы Қанаттың бала кезінің тәтті һәм кермек дәмді естеліктеріне сапар шегуімен баяндалатын спектакльде жас айырмашылықтары екі бөтен Қанаттарды бір адамның орындауы – оның актерлік шеберлігін мақтауға тұрарлық деп білеміз. Станиславский көрсеткен кейіпкержандылық (искусство переживания) мектебінің көркем әдісін өн бойынан өткізгені көрініп тұр.

Осы тұста ерекше ескере кететін бір дүние бар. Ол – бүгінгі күнде барлық дерлік театрдың проблемасы деп айтуға болатын – сахна тілі мәселесі. Қайсы бір спектакльдің талқылауын тыңдасақ та, бәрінде айқын аталатын олқылық, актерлердің басым көпшілігіне тағылатын мін – осы. Сахнадағы кейіпкер сөзінің партердегілер мен бенуардағылар екі бастан, амфитеатрдың қақ төрінде отырған көрерменнің құлағына жетуі – сахна тілінің басты талабы. Әйткенмен, сөзім жету керек екен деп, құр айқайға салған да жарамайды. Сыбырлап тұрып, күллі залды тыңдатуға болды. Сайын келгенде, мұның бәрі көпжылдық тәжірибе мен терең талант иелеріне тән қабілет. «Сахнада сөз сөйлеудің өзі – үлкен өнер. Біреудің ойын, жан сезімі мен жүрек толғанысын өз сөзіндей етіп, сөйлеу ережелерін бұзбай, драматург ой тебіренісін айна қатесіз көрерменге құлағының құрышын қандырардай етіп жеткізу қиынның қиыны екенін тыңдаушы кей-кейде елестете алмайды. Актер өнеріндегі сөз мәдениеті, сөйлеу техникасына байланысты мәселелер ауқымы кең әрі сан алуан болып келеді» [15, 158], – дейді Дариға Тұранқұлова. Сахна тілінің шебері өзінің том-том кітаптарында да, фестиваль талқылауларында да, күнделікті өмірде жүрген жерінде айтып жүретін сын-ескертпесі осыған байланысты. Әдетте, инсценировка жұмыстарының бәрі дерлік автор сөздерінен құралғандықтан баяндау, әңгімелеу тәсілдері негізінде құралып, сахналанады. Расында да сахна сөзінің көрерменге анық, кедергісіз жетуі, естіген құлаққа жағымды дауыспен айтылуы зор маңызға ие екені белгілі. Бұл тұрғыдан келгенде, режиссер Ж.Жұманбайдың таңдауы жұмсақ та кең дауысты Мақсат Сәбитовке түскені – дұрыс шешім деп білеміз. Ұлттық театр өнерінде сахна тілінің теориялық негізін жасаған Дариға Тұранқұлованың өзінен дәріс

30

алған актер тек актерлік шеберлік пен қимыл-іс әрекетін ғана бірінші кезекке қоймай, сахна өнерінің ең басты құралы – сөз екенін де тікелей назарда ұстап, декламациялық өнердің шебері екенін дәлелдеп жүрсе керек-ті.

Аталған рольдерінен бөлек образдарда актерді телевизия аудиториясы Ақан Сатаевтың «Бауыржан Момышұлы», Ж.Құсайыновтың «Сергелдең», Ж.Жетіруовтың «Шыңырау», Т.Теменовтың «Судағы із» фильмдерінде сондай-ақ, «Болашақ», «Әке серті» және т.б. телехикаялардағы рольдері арқылы жақсы таниды. Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді дегенді жете түсінген ол отандық арналарда жалт-жұлт еткен коммерциялық жобаға айналған арзан сюжетті телехикаяларда ойнаудан бойын әрі ұстауға тырысады. Түскен фильмдеріндегі сомдаған рольдерінің ішіндегі ауыз толтырып айтуға лайығы деп «Бауыржан Момышұлы» фильміндегі лейтенант Рахимовтың ролін бөлек қоюы да сондықтан. Сондай-ақ, актер БАҚ беттеріне берген сұхбаттарында тарихи тұлғаларды сомдағысы келетінін айтқан.

Отандық театр өнеріне қызмет етіп жүрген актерде тек «көрермен сүйіктісі» деген халық берген жалпы атақ қана емес, Қазақстан Республикасының Театрлар Ассамблеясы марапаттаған жүлделер мен номинациялар бар. Алдыңғы рольдерінің бірқатарының үздік шыққанын растайтын қағаз жүзіндегі атақтары, атап айтсақ, Меркуцио, Қодар рольдері үшін 2017 жылы «Алтын сақа» фестивалінде «Ең үздік актер», Қанат бейнесі үшін 2018 жылы «Жыл актері», сондай-ақ «Үміт» номинациясымен 2018 жылдың «Сахнагер» ұлттық театр жүлдесін қанжығасына байлаған актерді өне бойымен рольге құлап түсіп, сүңгіп кетіп, тұтана, өртене жүріп, жалындай жана ойнаған сахна саңлақтары Қ.Қуанышбаев, Е.Өмірзақов, С.Қожамқұловтардың жалғасы десек, артық айтпағанымыз болар.

ІІ Шағуан Үмбетқалиевтің актерлік шеберлігін шыңдаудағы

ізденістері 2.1. Ш.Үмбетқалиевтің актерлік өнердегі алғашқы қадамдары

Көкжиектен көлбелеңдеп қол бұлғай көрінетін көп мамандардың

ішіндегі өзіндік ерекшелігі бар, ұлттық өнердің өрісін кеңейткен театр өнерінің мәдениеті тым ерекше әрі зор. Актер өнерінің сахналық ойынындағы, психо-физикалық әрекеттерге күй-құбылысы мен шынайы сезім сергелдеңдерінің алаулы ұшқындарын көріп, естіп отырған көрерменнің бейжай қалмауы сиқырлы сұлу өнердің салтанаты.

Таңғажайып театр әлеміне еніп, онда тұрақтағанына екі жылдың көлемі ғана болса да, өнер жолында еңбектеніп, жанын салып жүрген тағы бір жас сахнагеріміз бар. «Мен ойлаймын, көп түкірсе – көл деген. Актерлер шыға берсе, одан келетін зиян жоқ. Мұның барлығын біз кең байтақ Қазақстанға көпсінбеуіміз керек. Ол дұрыс процесс. Ол бағалану керек» [16, 183], – деп жазады сөзі мірдің оғындай сын сардары Ә.Сығай. Сыншы бұл сөзінде

31

еліміздегі кәсіби актерлерді даярлайтын оқу орындарын тәмамдаған студенттердің қазақ өнеріне қызмет етушілер санын көбейтуінің әбестігі жоқ, қайта оның нұр үстіне нұр екенін айтқан. Әйткенмен, жыл сайын бір академияның өзінен үш-төрт тәлімгердің шеберханасында дайындалып шығатын 100-ге жуық «кәсіби» актерлердің саны мен сапасы бұл күнде сәйкес емес. Штатында онсыз да 80-90 актері бар театр тәжірибесі жоқ, бүгін келген жас актерді жұмысқа ала қоюы екіталай. Бабы мен бағы қатар шапқан мыңнан біреулердің ғана жолы болады бұл бәсекеде. Сол «жолы болғыштардың» біреуі боп, екі жыл бұрын жоғарғы оқу орнын бітіріп, бүгінде Ғ.Мүсірепов атындағы академиялық балалар мен жасөспірімдер театрында жас та болса, бас әртістердің қатарын толықтырып жүрген актер – Шағуан Үмбеталиев.

23 жастағы актер 2016 жылы Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясында театр саласының үздігі – атақты актер, үздік педагог Тұңғышбай Жаманқұловтың шеберханасынан түлеп ұшты. Алдыңғы әртісіміз сияқты Шағуан да өзінің актерлік қабілетінің ерек қырын студенттік кезеңінен бастап көрсетіп қана қоймай, театр өнері бәйгесінің шабандозы екенін дәлелдеп те үлгерген. 4 курс оқып жүргенде өзіндік жұмыс ретінде А.П.Чеховтің «Аққудың араздасуы» шығармасының негізінде инсценировка жасаған монодраманы сахналауда өзінің режиссерлік қабілетін сынап, онда өзі ойнады да. Республикалық «Дидар» фестивалінде әлі толықтай «актер» болып қалыптасын үлгермеген жас ізденімпаз «Ең үздік ер адам бейнесін» жеңіп алуы да тек емес. Айта кетейік, бұл фестивальде студенттік жұмыстармен бірге кәсіби шеберлердің спектакльдері қатысқан болатын.

Қолына дипломын алған түлек Ғ.Мүсірепов атындағы академилық балалар мен жасөспірімдер театрына барады. Көзінде шабыт оты, бойында жастық жалыны тасып тұрған жас актердің талантын бағалаған театр басшылығы оны жұмысқа қабылдайды. Әдетте, академиялық театрға жұмысқа кірген актерлердің дені бір-екі жыл бойы, кейде үш-төрт жылдап көпшілік сахнада ғана бой көрсетіп жүретін жағдайларға жиі куә боламыз. Ал, Шағуан Үмбеталиевтің жағдайында мүлде басқаша.

Актер мектебін бітіруші маман жан-жақты алған білімінің синтезін бойына барынша сіңірген болса, болашақ қызметінде де оның орындау шеберлігінде де сол жан-жақтылықтың негізінен туындаған еркіндік пен даралыққа тән профессионал-шебер актердің сомдаған кейіпкерімен тыныстап отырамыз. Сахнаның санаткері болу тек өз үйіне деген ыстық махаббат пен сезімнен туындаса, ал екінші шаңырағы ол ұлт өнерінің қастерлі қастерлі шаңырағының өкілі екенін естен шығармағаны абзал. Төрт жыл оқу барысында студент өзінің сахнадағы нендей «материал» екенін қалай шыңдалудыоны қалай жалғастырудың тәсілдерін бойына сіңіру керек-ті.

Жас актер Ш.Үмбетқалиев үстіміздегі жылдың қаңтар айында премьерасы болатын режиссер Ж.Жұманбайдың режиссерлігімен

32

қойылатын «Герострат» спектаклінде бой көрсететін болады. Қандай режиссер болмасын, өзімен шығармашылық толқын жасайтын актердің әр түрлі рольдерді сомдау үшін іштей ермексаз (пластилин) сияқты иілгіш, режиссер-реформатордың барлық талаптарына көнетін кішіпейіл болғанын қалайтыны белгілі. Осы тұрғыдан алсақ, Шағуан да кез келген режиссермен ортақ тіл табыса алатынын, роль дәнін іздеп, оны өсіріп шығаруда бірігіп еңбектене білетінін және айтып кеткен жөн. Қазақ театрының бүгіні мен ертеңі үшін тыраштанып, тырмысып жүретін ол сияқты еңбекқор өнер иелерінің көп болғаны – қуаныш.

Шағуан Үмбетқалиев болашақта қазақ театр өнеріне өзіндік дара қолтаңбасымен із қалдыратынына сеніміміз мол. Өйткені, осы ғылыми жұмыста талданған рольдері сол сөзімізге дәлел бола алмақ. Барлық дерлік сомдаған кейіпкерлері сәтті шыққан деп айтудан аулақпыз. «Нағыз өнер туындысын жасау үшін актер өмірді бақылап, дұрыс ойлаумен ғана шектелмей, сахна білімін игеріп, жан-жақты ізденістер нәтижесінде өз өнері шеберлігін шыңдауға тиіс. Жүйелі түрде тұрақты жүргізілген жұмыстар өнер шеберлігі мен сахнадағы қимыл-қозғалыстарды игеруге мүмкіндік береді» [17, 15], – дейді А.Құлбаев. Сол себепті де, уақыт өте келе, тәжірибесі молая түскен сайын, шеберлігі де соншалықты шыңдалады деген ойдамыз. Біз қарастырғалы отырған Әжібек, Васька Пепел, Қабанбай бейнелері – оның театр өнеріндегі жасап отырған алғашқы қадамдары ғана.

2.2. Жаңа тынысымен дараланған Әжібек бейнесі

О баста театрдың бір кірпіші боп қаланамын деген үлкен мақсатпен

келген актер бір-ақ жылдың ішінде бірқатар рольдердің сомдаушысы болды. Сонымен қатар, барлық рөлдері сәтті шығып, аға буын әріптестер тарапынан да, театр сүйер көрермен үшін де жоғары бағаланып жатты. Сол үздік деп танылған бейнелерінің бірі – осының алдында аталып өткен «Жусан иісі» спектакліндегі Әжібек.

Комедиялық кейіпкер ретінде көрерменнің жадында «жыбыр-жыбыр» аталып қалған Әжібек – драмалық спектакльді өзгеше түспен әрлеп, көрерменге жарқын көңіл күй сыйлайтын бейне. Әжібек сияқтылар қазақ әдебиетінің экранизациясы арқылы оқырман мен көрерменге етене таныс. Өзінен жасы кіші балаларды жинап алып, сотқарлық жасауға үгіттейтін, темекі тартқызып, өз түсінігіндегі «үлкен өмірге» үйрететін Б.Соқпақбаевтың повестінің негізінде түсірілген «Менің атым Қожа» фильміндегі Сұлтан да солардың бірі.

Екі жарым сағаттық спектакльдің бір толқында өтіп, бір деммен қаралуына ықпал жасайтын актер Ш. Үмбеталиевтің өз кейіпкерінің бейнесін жасауда ерен еңбек атқарғанын оның әр қимылының нанымды шыққанынан аңғару қиын емес. Кейіпкер жан-дүниесінің қат-қабат қыртыстарын тегіс қопарып, кеудеден әр сөзін алғашқы рет ақтарғандай етпесе, актер айызы қанбасы белгілі. Әжібекті тудыруда оның қимыл

33

еркіндігін көріп, әр сөзіне жан бітетінін көреміз. Сахнаға шығарда өзіне ғана тән музыкамен келуі – ол кейіпкерді режиссердің де бір төбе қарастыруында, миссиясы бар бейне екенін ашып көрсеткісі келетіндігінде жатыр. Аттың тұяғы қосылған ойнақы музыкада Әжібектің асау тайдай ойнақтап, тулап жүргені сүйкімділік береді.

Әжібек қасындағы балалармен салыстырғанда – жасы олардан әлде қайда үлкен болғанымен, көңілі бала, ісі шала. Қорыққанынан «бастығының» айтқанын екі етпейтін бір топ кішкентай балалардың өзі осы батырдың жылайтын сахнасында оны «Әжукай» деп еркелетуі де кейіпкер бейнесін аша түскендей. Бір қызығы, сол кішкентай бүлдіршінді ойнап жүрген актерлердің бәрі дерлік оның өнердегі ағалары. Сөйте тұра, оның балаларды жинап алып әлімжеттік көрсететін сахналары шынайы һәм нанымды.

Жоғарыда Әжібек пен Сұлтанның («Менің атым Қожа») типтік ұқсастықтары турасында сөз еткенбіз. Сотқар Сұлтанның ауылдағы Жұмағұл шалдың атын мініп кететіні сияқты, әумесер Әжібек те Байдалы шалдың атын рұқсатсыз мініп алатын көріністері бар. Сол көріністерде Әжібектің астындағы жылқы тек елестетілген күйде ғана (воображаемо) жеткізілсе де, актерлік нақты техникасының көмегімен көрермен үшін ат үстіндегідей сезілді. Мінген аты «көрінбейтін» болса да, актер екі аяғын жерге кезек-кезек секіріп алмастырып, бір орында тыпыршып тұрған күйде көрсете білді.

Балалар мен Әжібектің ортасында әдемі үйлесімділік орын алып, көпшілік сахналардың бәрі бір демде сауатты сахналанған. Балаларды жинап алып, өзінің ерекше атау қойып алған қотырын қасыту «процесі» тіптен қызық. Нұғыман бригадир кіріп келген сәтте: «Не істеп жатсыңдар?» дегеніне: «Жыбыр-жыбыр» жасатып жатырмын», – деген Әжібектің жауабы көрермен залын тағы да ду күлкіге қалдырады. Араларындағы атаман Әжібекке жағып, соның қасында жүру, сол берген бұйрықты бұлжытпай орындау, одан мақтау сөздерін есту – балалардың бәріне биік бедел, асқақ абыроймен парапар. Тіпті, балаларға алдап шылым шеккізетін сахналарында Есікбай, Садық, Қосым, Сәмет, Бәтендер жарыса, бір-бірінен асып шылып тартып көрген сәтте: «Өскенде сенен тамаша шылымшы шығады», – деген Әжібектің сөзін естігенде де қуанышында шек болмайды. Сол «жарысқа» түсетіндердің басында Қанат жүреді. Осы кезде Шағуан Үмбеталиев пен жоғарыда біз актерлік портретін жасаған актер Мақсат Сәбитов арасындағы сахнадағы серіктестік те мінсіз орындалды десек, қателескеніміз емес. Әсіресе, Ырысбектің хатын Зибашқа апарып беретін кезде олардың оңаша серіктестік сахналарындағы түрлі актерлік тапқырлық пен қабілеттеріне куә боламыз. Нағыз баланың, ауыл басының, соғыс кезіндегі нағыз ауыл баласының бейнесін жасауда олардың екі түрлі және қарама-қайшы мінездегі кейіпкерлер болғанымен, жарасымды ойын өрнегін құра білгенін айтып өткен жөн. Оның бірер дәлеліне М.Сәбитов сомдаған Қанат бейнесін талдаған тұста тоқталып кеткен болатынбыз. «Сахнадағы

34

ым-ишара іштей туғанда, ішкі қажеттілікке орай пайда болғанда барып шынайы да тиімді болып, көріністің мақсаты үшін қызмет етеді. Сахнада ешбір мән-мағынаға ие болмаған қай бір ым-ишара болмасын тұрпайы қате боп саналады. Әсіресе, бұл жас актерлерде кездеседі. Ондай ым-ишаралар жас актерлердің көрерменалдындағы жүрексіздіктерінен, өздерін «еркін» көрсеткісі келген табиғи қалауларынан туындап жатады» [18, 34]. Тәжірибесі аз актер екеніне қарамастан, Әжібек кейіпкеріне келгенде Ш.Үмбетқалиев мұндай қателіктерге бой алдырған жоқ.

Майданнан келген Ырысбекті ауыл балалары мен ақсақалдары төбесіне көтеріп, тіпті оны барлық фашисті қырып келген батырдай көретінін байқау қиын емес. Олардың ішінде Әжібек те бар. Істеп жүргені бұзақылық болса да, соғыстан аман қайтқан батырдың төсбелгісін алуды үлкен олжа көрген Әжібек әскери адамның тұлғасы мен ишарасына тамсана қарап, үлгі тұтып, қайталайтын сахналарында көптеген күлкілі элементтер бар. «Вольно, смирно» деген сөздердің мағынасын ауыстырып, онымен қоймай «налево, направоны» да шатастырып, бірақ сол қимылдарды қате істесе де, өзінің дұрыс істеп жатқанына шын сенетін Әжібекті сомдаған актердің іс-әрекеті әбден күлкі шақырады. Драмалық спектакльде Әжібек сынды кейіпкердің бой көрсетуі, оның кейіпкерлер арасында байланыс жасауына қызмет етуі, ең бастысы – автор сипаттағандай, режиссердің қалауындай етіп тудыруы – үлкен жемісін берер жеңіс.

«Актер – әрекет әлемінің алтын қазығы. Ол – театр өндірісінің тынымсыз қозғаушы күші. Сондықтан да, соңғы кездері қорғалған ғылыми жұмыстарда актерлік өнердің жиірек теориялық тұжырымдарға негізделіп жатуы – уақыт талабынан туындап отыр» [2, 3], – деген театртанушы Меруерт Жақсылықованың сөзін негізге ала отырып, театртану саласындағы зерттеу жұмыстарының қатарын жас актерлердің портреттерімен де толықтырмақ ойдамыз. Қазақ кәсіби орындаушылық өнерінің зерттеліп, әлі де серпіле түсуінің жалпы, қазақ театр өнері үшін де маңызы жоғары. Өйткені, ұлы көшті жалғаушылар, классикалық және өзге де бейнелерді сомдаушылар, махаббатын сахнаға арнаушылар, драматургия мен көрермен арасындағы көпірді орнатушылар – актер қауымы.

2.3 Актер Ш.Үмбетқалиевтің Пепел ролін сомдаудағы актерлік

техникалық қабілеттерін жетілдіруі

2017 жылы 15 маусымда премьерасы өткен М.Горькийдің шығармасы Данияр Базарқұловтың сахналауымен көрерменге жол тартты. Ол – әлі де болса эксперименталды-лабораториялық жұмыстарға көзі үйрене қоймаған Алматы көрермендерін елең еткізер спектакльдердің бірі болған «Шыңырау». Бұл спектакльде Шағуан Үмбетқалиевке бұйырған роль – Васька Пепел. «Ұры. Ұрыдан туған ұры дейді мені жұрт» деп өз кейіпкерін таныстыратын актерді басқа спектакльдерге сомдаған бейнелерінен айырмашылығы көп. «Ар мен ұят неме қажет. Ар-ұятты етік қып аяғыңа кие

35

алмайсың... Ар-ұят дегенің, кімнің қолында билік пен күш болса, соларға ғана керек...» [19, 13], – деп ашына сөйлейтін намысқой кейіпкер Пепелді сахнаға шығару оңайға түскен жоқ.

Васька Пепел – өте салмақты бейне. Оның өмірден көргені, түйгені, алған сабағы бар, тағдыры қаталдау кейіпкер. Актер өз қаһарманының саналылығын асқан зеректік, сезімталдылықпен ұштастырып, эмоциялық тұрғыдан аса темпераментті, өткір де күрескер, тура мінезді жігерлі бейне ретінде мүсіндейді. Ондай мінезді сомдауда қай-қай актерге болмасын оңайға соқпасы белгілі. Бұл рольді пісіруде актердің өзінің таным-түсінігінің кеңдігі, дүние турасындағы философиялық ойларының қалыптасуы, тіршіліктегі шындықты іздеудегі психологиялық күйзелісін көрсетудегі актерлік талантты талап ететіні тағы бар. Табиғатынан өмірге құштар, өзіне тағылған орынсыз міннен арылу үшін таза ақиқаттың соңынан ергісі келетін Васька айналасындағыларға көп нәрсені дәлелдемек болады. Асылында, әркімнің өз шындығы бар емес пе?.. Ғашығы Наташаға өзінің көңілінің ақтығын, жарқын өмірге ұмтылатындығын көрсеткісі келеді. Оны біз жалынды актер ойынынан оңай аңғара аламыз.

Наташаны сомдаған актриса Толқын Нұрбекова екеуінің арасындағы махаббат көрерменге толықтай жетпегені өкінішті. Иә, шығарма мәтінінде бар ғашықтық сөздерін актерлер өз репликаларында айтады. Бірақ көзқарас, байланыс, сезімнің ерікті тумағандығы байқалып тұрады.

Алғашқы басты психологиялық рольдерінің бірі болғандықтан болар, оған қоса актерлік тәжірибесінің аздығы да әсер етсе керек, өзге де техникалық қабілет пен сыртқы визуалды өміріне акцент көбірек жасаған жас актер Васька кейіпкерін кемеліне жеткізе алмағанға ұқсайды. Өйткені, абсурд пен абстракцияға бет алған спектакль құрылымына ену қиынға соғатыны заңды. Горький кейіпкерін айнымас етіп тудыруға кейді тіпті егде жастағы актерлердің қауқары жетпей жататынына кез болып қаламыз. Ал, біздің жас актердің жағдайында ол кешірімдірек деп қарауға әбден болады.

Қазіргі кезде қазақ театрында жасалып жатқан жаңа бетбұрыс – спектакльді пластикалық шешімдермен әрлеу. Жас режиссерлердің әлемдік театр тенденциясынан қалыс қалмай, жан ұшырып жатқандығы, әлбетте қуантады. Осы орайда актерлер тарапынан да пластикалық, физикалық мүмкіншіліктердің кең болғаны оның шығармашылығында мейлінше көбірек мүмкіндік туғызатыны даусыз. «Сахна мамандарын дайындауда сыртқы қимыл, іс-әрекетінің ішкі психологиялық тебіренісімен біте қайнаған сымбаттылық пен сұлулық әрекетінің бір арнада тоғысуы терең тамырлы өнер талабынан туындаса керек. Әсем қимыл қозғалыс – актер шеберлігінің сымбаттылық сипаты. Ол сахнадан актер рухының тіршілігін әсем үлгіде сомдау үшін қажет» [20, 3], – дейді бүгінде Т.Жүргенов ат. ҚазҰӨА-да «Театр өнері» факультетінің деканы Аман Құлбаев өзінің «Сахнадағы сымбаттылық» еңбегінде. Яғни, актер деген кезде көз алдымызға мінсіз қалып, сымбатты тұлға, сұлу дидар елестетуіміз керек. Өйткені театр – эстетикалық көркем өнер. Театрға жұмысқа тұрмас бұрын

36

артық салмағы болған Ш.Үмбетқалиев жаңа рольдеріне дайындық кезінде олардан тез арылды. Сондай-ақ, өзін осы тұрғыда шынықтырып, дамыта түскендігі де мақтауға тұрарлық. Осы спектакльде де би қимылдары арқылы оқиғаны көрсету әдісі орын алды. Васьканың Василисамен қарым-қатынастың би арқылы шешкен режиссер Д.Базарқұлов ұтымды қадам жасағанын көреміз. Васьканың аяғына сүйретіліп, қанша мәрте тәрк етсе де, қайтпайтын Василисаның құштарлығы, кейде екіжақты құмарлық осы би сахнасында айқын көрініс табады. Бір бірінің үстіне оп-оңай шығып, секіріп, аунап-қунап, бірін-бірі жеп-жеңіл лақтырып жатқандығы формасын жоғалтпаған актерлердің сыртқы қабілетінің жақсы екендігінен хабар береді. Кейіпкердің сахналық түр-тұлғасы мен ішкі психологиялық мазмұны рольдің сөзі арқылы ғана емес, сыртқы сымбат «тән тіршілігі» арқылы бейнелеу тәсілдері актер шеберлігі мен амплусы мәселелерінде қарастырылып, ойын өрнегінің тиісті дәреже биігінде өз нәтижесін беретіні айдан анық.

Спектакльде Васьканың көңілдесі – Василисаны сомдайтын актриса Гүлбахрам Байбосыновамен серіктестік қарым-қатынасы әлдеқайда сәтті шықты. Мұның бір себебі, актрисаның тәжірибелілігі мен талантында жатыр. Бұған дейін «Қара шекпенде» Сылаң бейнесін нақышына келтіріп жасай білген, әр қимылын, көзқарасын дәл жасап, сонысымен көрерменнің назарына ілігіп, сүйіктісіне айналған актриса Г.Байбосынова Василисаны да еш қиындықсыз сомдады. «Құтқаршы мені күйеуімнен!», – деп Васьканың иығына асыла кеткенде, тұзаққа түскенін білмей қалған «ұрының баласы» енді қанішерге айналатындығын білмеді. Көңілдесін туған сіңлісі Наташадан өлердей қызғанатын Василиса роліндегі актрисаның көзінде ыза мен кектің найзағайы жарқ-жұрқ етеді. Осы жағдайлардың бәрі, сахнадағы азды-көпті тәжірибесі бар актерлердің қолғабысымен Васька бейнесін жасауға тырысты. Спектакль бойы бар сахналық әрекет бірінен соң бірі ерекше темпоритм заңдылығымен орын алды. Ешқандай актер кулиса артынан шыққан жоқ, ол жаққа қайта кеткен де жоқ. Оқиғалар шеруі үзілген емес. Сол көріністердің бір бөлшегін құраған Васька Пепел бейнесін сахнаға әкелуге жан-тәнімен тырысқан Ш.Үмбеталиевті көре алдық.

Бүгінгі күнде қазақ театрындағы орыс және әлем драматургиясының үздік үлгілері көптеп қойылып жатыр. Актерлік өнердің даму қарқынына бұл үдерістің тигізіп жатқан ықпалы да бар. Өзге ұлт кейіпкерін жасауда ұсынылған жағдайлар (предлагаемые обстоятельства) бойынша жұмыс істеп, ізденіс үстінде болады. «Дүниежүзіне өзінің қарқынды дам үстіндегі экономикасы мен әлеуетін, әдебиеті мен мәдениетін танытып отырған Қазақстанның театр өнерінің алдында тұрған басты мақсат – алдағы уақытта өзінің шығармашылық күш-жігерін отаншылдық, оптимистік сарындағы, яғни ұлттық идеяны насихаттайтын дүниелерге назар аудару болып табылады» [21, 239], – деген пікірді ұстанады театртанушы З.Исламбаева. Әрине, отандық драматургияның жаңғырып, қайта түлеп тұрғаны абзал.

37

Әйткенмен, біз өз кезегімізде жоғарыда айтылған пікірмен толықтай келіспейтінімізді білдіреміз. Өйткені, классика – күллі әлемге ортақ.

2.4 Қабанбай кейіпкердің актер болмысымен жанасуы

Театрда ізденімпаздығымен, еңбекқорлығымен, актерлік өнергедеген

жігер-ынтасы үшін режиссерлердің көзіне түсіп жүрген актердің тағы бір басты ролі бар. Өткен ғасырда дүниеге келген қазақ драматургиясының бірі – Тахауи Ахтановтың «Күшік күйеу» пьесасындағы Қабанбай бейнесі. Бұған дейін рольге деген жауапкершілігімен сенімді ақтаған жас актер тағы бір қаһарманды ашуға білек сыбана кірісті. Театр сахнасына 80-жылдары Жанат Хаджиевтің режиссерлігімен қойылып, 2017 жылы жаңа құраммен қайта сахналанған «Күшік күйеу» комедиясы Ш.Үмбетқалиевтің жұлдызын жағуға көмектесті десек болады. Бұған дейін театрдың азулы актерлері – Ержан Жарылқасын, Еділ Рамазанов, Бейбіт Қамарановтар сомдаған кейіпкер тұлғасын актер Ш.Үмбетқалиев қайта жаңғыртты.

«Ол өзі жақсы жігіт. Бар міні сөлекет. Осы оқиға да соның сөлекеттігінен басталды» [22, 359], – деп бастайды бірінші көріністі Қабанбайдың досы Бекболат. Яғни, комедия сол бір «міні» болмаса, жігіттің төресіне лайық Қабанбайдың қызықты оқиғасына құралған.

Тура өз жасындағы кейіпкерді (студент) сомдау актер жамбасына жатқан секілді. Бұйраланған қара шаштарын, иықты денесін, қара торы жүзін – жалпы дене бітімінің ерекшеліктерін актер Қабанбай бейнесін жасауда ыңғайлы пайдаланған. Бұл кейіпкер де – сәтті шыққан комедиялық бейне. Аңқау, ақкөңіл жігіт Қабанбайдың басына түскен оқиғасын баяндайтын пьеса – мораль, этика, үлкенді сыйлау яғни ұрпақ тәрбиесі, тіпті ұлттық құндылықтарды ұлықтау сынды өзекті мәселелерді қамтиды. Бүгінгі таңда, өкінішке орай, арамызда Батыс Еуропаның даңғаза, дабыра өміріне сырттай елігіп, еліріп жүрген жеңілтек, терең ойлануды – өмірді қиындату деп түсінетін жастардың көптеп кездесіп жататынын өтірік емес. Ата-анасына уайым болған – кешенің де, бүгіннің де сол Кубик, Тюранчик, Боткалары. Бекболаттың қақпалауымен жатақханадан кездейсоқ шығып қалып, Гүлжамал апайдың сеніміне кіріп алған Қабанбай студенттің жоғарыдағы «жеңіл ойлы адамдармен» жүргізетін шырғалаң күресін автор Т.Ахтанов комедияға тән шымыр да ұтқыр диалогтармен әсерлі бейнелесе, режиссер Ж.Хаджиев оларды сценография, музыка, жарық арқылы айқын көрсете білген. Ал, актерлер алдында түрлі жарқын кейіпкерлерді нақышына келтіріп кейіптеу мақсаты тұрды. «Тәуелсіздік жылдары қойылған спектакльдерде кейіпкерлердің рухани өмірін ашудағы диапазонның кеңейгені белгілі. Драмалық және сахналық талдауда тұлға мен оның ішкі өмірі, өзара тартыстары басым болды» [23, 202] – деген пікірді алға тартады театртанушы А.Еркебай. Расымен де, дәстүрлі театрдың заңдылық-қағидаларын өзгертуге бет алып, актерлік өнердің жаңа форматы пайда болды десек, артық айтпағанымыз болар. Оның бір көрінісі

38

ХХ ғасырдағы қазақ драматургиясының комедиялық кейіпкерін ХХІ ғасырға лайықтап жасаған Ш.Үмбетқалиевтің бейне жасау шеберлігімен түледі.

Рольді тудыруда ол кейіпкердің шығу тегінен бастап, қандай тамақты талғап жейтініне дейін зерттеп, зерделеген жөн. Ауылдан шыққан, намысты, жігерлі, қарапайым қазақ жігітінің болмысын жасауда Шағуан өз кейіпкерінің мінез ерекшеліктерін ескере отырып, оны репликаларында байқата білді. Ол о бастан қойылған мизансцена болсын, не тосыннан жасалатын импровизация болсын, бәрін де нанымды (оправданная мизансцена) орындайды. Үмбетқалиев ойынына қарап отырып, оның ойынындағы буффонадалық әдіске бой алдырғанына қарамастан, күллі спектакльдің динамикалық серпінінен үлкен демеу, қуат алғандай боласыз.

Жатақханадан қуылғаннан кейін өзінің жаңа қонысында бұрынғы комендантты кездестіргендегі хәлі, тығырыққа тірелгендігі жай-күйін бір көзқарасымен-ақ шебер жеткізді. Шарасыздықтан да жол тауып кететін кейіпкері Қабанбайдың тапқырлығы мен өзінің сахнадағы сол жағдайға дәл келетін ым-ишарасы тамаша өрнек құра білген. Театр сахнасында комедиялық бейнелерді сомдаймын деп, артық қылам деп тыртық қылып жататындар қаншама! Ал, жас актер актерлік өнерін көрсетуде асыра сілтеу әдісін қолданбай-ақ шынайы ойын көрінісін жасай білгенін көреміз.

Көрерменге ерекше әсер мен серпіліс сыйлайтын бір сахна – екі жақты пікірлі жастардың екіге бөлініп, заманауи айтыс ұйымдастыруы. Арқанның бір ұшында – Бекболат пен Қабанбай, екіншісінде – Тюранчик пен Куба. Домбыра мен гитараның жарысында актер домбырамен ән айтып, даусының жағымдылығымен, домбыраның құлағында ойнай алатындығымен көзге түседі. Сондай-ақ, би жарысында да «Қара жорғаны» барлық буынын қосып билегенде де сүйсініп қарай аласың. Жігітке жеті өнер де аз. Шағуан Үмбетқалиев те сол сөзді назарға ұстап, театр сахнасында өзін жан-жақты көрсетіп келетіні көңілге қонымды құбылыс.

Бұл спектакельге көбіне мектеп оқушылары мен жоғары оқу орнында оқитын студенттер келетіндіктен, ондағы ойнайтын жас актерлер де (Рахат Халық, Нұржамал Әбілқайыс, Арайлым Мырзахан, Диас Мырзахмет) көп жағдайда еркіндікті сезініп, импровизациялық репликалар мен мизансценалар тудырып отырады. Спектакль өзінің жанрлық сипатына қарай қарапайым да ойнақы шешілген. Сахналық серіктестікке келер болсақ, өмірде құрбы-құрдас боп араласатын бір топ жас актерлер сахнада да бір-бірінің тілін оңай тапқан деуге толықтай негіз бар. Өйткені, олардың актерлік орындауларында бірінің сөзін бірі іліп әкетіп, шалыс басқан жері мен кем тұстары болса, білдіртпеуге тырысып жататын ансамбльдік жұмысына куә боламыз. Жалпы, спектакльдегі актерлік табыстарға қуанбау мүмкін емес. Бұл орайда: «Режиссер мен актер арасындағы қарым-қатынас шығармалық қызығы мен азабын бірге бөлісетін, ынтымағы бір, біріне-бірі сеніммен қарайтын дәрежеге жеткенде көркемдік нәтиже беретіні хақ» – деген театртанушы Б.Құндақбайұлының сөздері есімізге түседі [24, 335].

39

Шынымен де режиссердің актерлермен жүргізген жұмысы әр сахнадан байқалып тұрды және өз нәтижесін де берген. Жастардың шеберліктері тартымды, өздері сомдап жүрген замандас-кейіпкерлерінің психологиясына толықтай дендей алған.

Ш. Үмбетқалиевтің сахнадағы кейіпкерлерінің физикалық қимыл-қозғалысының мәнерлі екенін алдыңғы тарауларда сөз еткен болатынбыз. Актерлік шеберлік турасында жас актердің үш роліне талдау жасау арқылы әңгіме өрбіттік. Сондай-ақ оның сахна тілі мәселесіне келгенде біліктілігі қандай дәрежеде екені де қызықтырары анық. «Уақыт талабына байланысты бүгінде актердің сөйлеу мәнерінің өзгеріп, қарапайымдылыққа, шынайылыққа бет бұруы – оны тыңдаушы-көрерменге барынша жақындата түсті. Дайын тексті сауатты түрде мәнерлеп оқып беру – күннен-күнге жеткіліксіз бола бастады. Бұл орайда сөз – сөз үшін емес, ол өнер адамының ішкі жан дүниесін, оның ойы мен талап-тілегін жеткізуі үшін қолданылуы керек болды. Бұл өз кезегінде актердің – тіл техникасына, сөз әрекетінің элементтерінеқатты көңіл бөлуін талап етеді» [25, 6], – дейді cахна тілінің маманы, педагог Мұрат Әбзелбаев. Жалпы, актер ойыны барысында оның ішкі сезімі қанша жерден сайрап тұрса да, залдағы көрерменге жағымсыз дауыс естілсе, роль тудыруда біраз қиындықтар туындайтыны даусыз. Ал, Шағуан Үмбетқалиевтің сахна тілінде айтарлықтай қиындықтар жоқ. Ойнаған рольдеріндегі репликалары еш кедергісіз, анық шығатынына куә болып келеміз.

Қорытынды

Біз бұл зерттеу жұмысымызда осы екі актердің шеберлік даралығын

қарастыра отырып, қазіргі қазақ театрына біржола баға бердік деп айту қиын, әлбетте. Әйткенмен, бүгінгі бетбұрысты анықтау барысында әлі жазлмаған жас актерлердің портретін жасай отырып, осындай шығармашылық иелерінің барар бағыты мен ұстанымын, шеберлік деңгейін, актерлік күштерінің озығы мен осал тұстарын, ең бастысы, ұлт театр өнерінің дамуында олардың қосқан үлесіне көз жеткізуге болатыны хақ.

Актерлік өнердің бары мен жоғын, қыры мен сырын жіті меңгеріп, зерделей отырып жазған не әр ғасыр философтары қалдырған пікірлерге, қағидалар, жалпы өнер турасындағы алғашқы тұжырымдар грек өркениетінен бастау алғаны белгілі. «Бізге жеткен театр өнері жайлы ең көне трактаттардың бірі Аристотельдің «Поэтикасы». Онда автор трагедия мен комедия жанрларын талдай келе, актер мен хордың пьесаны орындау барысындағы маңыздылығына баса назар аударады. Театр өнері ерекше қанат жайған Қайта өрлеу дәуірінің өкілі ұлы Шекспирдің актерге қатысты ойлары оның туындылары арқылы бізге жеткен. «Они (актеры) – обзор и краткая летопись века» – деуі білгір драматургтың бұл өнердің мәнін, актердің өз заманының суреткері болу керектігін ұғынғанынан туындаса

40

керек. Француздың көрнекті театр және әдебиет қайраткері Н.Буало да өзінің «Ақындық өнер» атты трактатында классицизм бағыты, ондағы орындаушылық өнер туралы ойларын түйіндей келіп, «табиғатқа жүгінуді», «табиғаттан үйренуді» өсиет етеді. Орындаушылық өнердің теориясын ағылшын актері Д.Гаррик өз пайымдауларымен жалғастырған. Актерлерден шынайылықты, кейіпкержандылықты талап еткен ол сахналық костюмнің роль сомдаушыға тигізер әсерін де жақсы түсінді. ХVІІІ ғасырда өмір сүрген философ-ағартушы Дени Дидро театр өнері мен актерлік ойын туралы «Актер туралы парадокс» атты еңбегін жазған. Мұнда ол сахналық өнердің шарттылығы мен өзіне ғана тән шындығы бар екендігіне, актер қандай болуы керек деген сұраққа жауап беруге талпынып: «Актер не действующее лицо, он только играет это действующее лицо, и играет так хорошо, что вы принимаете его, актера, за это лицо; иллюзия существует только для нас, он сам отлично знает, что он не это лицо...» [2, 6], – жазады М.Жақсылықова актерлік өнердің әр ғасырдағы даму ерекшеліктеріне тиісінше дәлелдер келтіре отырып. Түптеп келгенде, осы айтылған ойлардың барлығының түбі бір. Қай дәуірде ашылған жаңалық, зерттелген еңбек болмасын актерлік өнердің – адам жан тебіреністерімен егіз ұғым екенін меңзейді.

Негіз ретінде қарастырып отырған Ғ.Мүсірепов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының актерлері М.Сәбитов пен Ш.Үмбетқалиевтердің актерлерлік портретте сөз етілген роль сомдаушылық даралығы – қазақ театр өнерінің ұрықтанып, жаңа толқынның келуімен байланысты өзгеше ерекшелікпен қайта тууына әсерін тигізбей қоймайды. Олай деуімізге себеп, болашақ театр өнерінің теориясына, яғни, театртану ғылымына азық болар бұл еңбекте екі жас актердің алты рольдеріне жеке-жеке тоқталып, талдау жасадық.

Тәуелсіз мемлекет боп өз алдымызға отау тікпес бұрын ұлт мәдениетінің тағдырына алаң білдірген бір топ өнер қайраткерлерінің атқарған игі істері мен тың бастамаларының жемісін бүгінгі қазақ театрының қарлығаштары көріп отыр. Бұл күнде ұлттық театр өнерінің жан-жақты өрбіп, дамып-даралануына актерлік өнер мектебіне айналған сол айбарлы дара тұлғалардың үлесі, ықылас-ықпалы зор. Мөлдір өнердің тұнығы лайланбай сақталуына, келесі буынға аманат болуында басты қызмет атқарушы – бүгінгі жас актерлер. Әлем, қазақ драматургиясының кейіпкерлеріне жан бітіріп жүрген отандық театрдың жас актерлері күн санап артып келеді. Солардың арасынан оқ бойы озып шығып, айрықша шеберлігімен танылып жүрген сахнагерлерін өз алдына бөлек қарастырғанымыз жөн болмақ. Бүгінде сапасынан саны басым драма театр әртістерінің өнер бәйгесінде жарыса шауып, сол бәсекелестіктен оң нәтижеге жетіп, соның арқасында актерлік өнеріміз біршама табысқа кенеліп жатқаны қуантрлық дүние.

«Өнер туралы сөз қозғап, қалам тербесең әрі қарапайым, әрі түсінікті болуға тиіс. Кемел сөз шәкірттің үрейін ұшырады. Дана сөз – жүректі қозғамай, миды қозғайды. Соның салдарынан творчество сәтінде біздің

41

өнеріміздің бағыты бойынша аса маңызды роль жүктелетін санадан тыс сезімі мен артистік тебіреністі адамның парасаты басып тастайды» [9, 8] – деген Станиславский сөзінен аса алмаймыз. Театр – тірі азғалы өнер екенін ескерсек, онда оған қатыстының бәрі де қатып қалған қағидаттарға негізделмегені дұрыс деп білеміз. Өйткені ол бірде асау, бірде жуас құлындай. Зерттеу жұмысын ғылыми еңбек деп қарастырғанымызбен, ондағы сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттердің бір бөлігі ғылыми-публицистикалық кітаптарға негізделген. «Өнеріміздің қай саласында болмасын алға жылжу байқалады. Республика театрларында өтіп жатқан құбылыстарға талдау жасап, театр тенденциясын қадағалап отыру театртанушы ғалымдардың міндетіне кіреді» [26. 3], – дейді өнертану кандидаты Б.Нұрпейіс. Осы міндеттемелерді бағдарға алып, театр өнері мен актерлік өнер туралы қалам тербеген театртану мен театр сынының майталман, дарабоздары Қ.Қуандықов, Б.Құндақбаев, Ә.Сығайлардың мектебін жалғастырып, әсем өнер төңірегінде ой ширатуға талпындық. Жалпы, зерттеу жүргізе отырып, ғылыми жұмысты жазу барысында актерлердің сахналық серіктестік жасау шеберліктерін, сахналық пластикалық мүмкіндіктерін, суырыпсалмалық қасиеттерін, сондай-ақ сахна тілі, қозғалысы сынды өзге де әдіс-тәсілдерін кеңінен қолданғанын да аңғарамыз. Бұлардың барлығы да актерлік өнердің негізгі элементтері, басты саймандары. Олай болса, драмалық бейне жасауда өзіндік шеберлік танытып, бүгінгі көрерменнің көзайымына айналып, көзге түсіп жүрген М.Сәбитов пен Ш.Үмбетқалиевті жас актерлердің ішіндегі үздіктерінің бірі деп тануға толықтай негіз бар.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Кабдиева С. «Проблемы театрального искусства Казахстана на

современном этапе» // Материалы международной научно-практической конференции «Пути развития современного театрального искусства Казахстана». – Алматы: «Принт экспресс», 2017. – 301 б.

2. Жақсылықова М. Қазақ кәсіби актерлік өнерінің даму ерекшеліктері: Зерттеулер, мақалалар. – Алматы: «Каратау КБ» ЖШС; Дәстүр, 2014. – 384 б.

3. Сығай Ә. Ой төрінде – театр. – Алматы, 2008. – 327 б. 4. Исләмбек А. Қара шекпен» – адалдыққа үндейтін қойылым //

«Ана тілі» газеті. – 2015. – ақпан – 26. 5. Қонақбаева А. Қара шекпен» қандай ой салды? // «Ақтөбе» газеті.

– 2016. – қазан – 5. 6. Құлбаев А.Б. Сахнадағы сымбаттылық. – Алматы: Қазақ

университеті, 2015 – 373 б. 7. Сығай Ә. Сахнаға сапар. – Алматы: Өнер, 1990. – 245б. 8. Мұқан А. «Өзі мен өзгенің жайын айтқан актриса» // «Театр.kz»

журналы. – 2016. – №7;

42

9. Байсеркенов М. Сахна және актер. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 383б.

10. Захава Б.Е. Мастерство актера и режиссера. – М.: Просвещение, 1978. – 334 с.

11. Кнебель М. О действенном анализе пьесы и роли. – М., Искусство, 1961. – 325 б.

12. Сығай Ә. Сахна саңлақтры. – Алматы: Жалын, 1998. – 186 б. 13. Мақсотқызы С. «Өнер – киелі жанға қонатын ерекше бақыт» //

«Театр.kz» журналы. – 2016. – №9; 14. Чехов М. О технике актера. – Москва: АСТ, 2018. – 288 б. 15. Тұранқұлова Д. Сахна тілі: оқу құралы. – Алматы: Білім, 2011. –

264 б. 16. Сығай Ә. Таңғажайып театр: эсселер. – Алматы: «Ана тілі»

баспасы ЖШС, 2014. – 480 б. 17. Құлбаев А.Б. Сахна қозғалысы пәнінің негіздері. – Алматы, 2012.

– 341 б. 18. Құлбаев А.Б. Сырлы сезімнің сыртқы иірімдері. – Алматы, 2016.

– 261 б. 19. Горький М. Пьесалар. – Алматы: Өнер, 1982. – 264 б. 20. Құлбаев А. Сахнадағы сымбаттылық. – Алматы: Қазақ

университеті, 2015. – 338б. 21. Исламбаева З. Терістік және шығыс өңірлердегі қазақ

театрларының дамуы. – Алматы, 2015. – 248 б. 22. Ахтанов Т. Ана даусы. – Алматы: Жалын, 1978. – 445б. 23. Еркебай А. Қазіргі қазақ театры: тарихи спектакльдер. – Алматы,

- 2015. – 211 б. 24. Құндақбайұлы Б. Заман және театр өнері. – Алматы: Өнер, 2001

– 520 б. 25. Әбзелбаев М. Радио және теледидар дикторының тіл техникасы.

–Алматы: Зумар, 2012 – 208 б. 26. Нұрпейіс Б. «Бүгінгі қазақ театрының даму контекстіндегі театр

сынының орны» // «Бағыбек Құндақбайұлы және бүгінгі театрлық үдеріс» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: TST Company . – 128 б.

43

Сақтағанова Ф. (Ғылыми жетекшісі: Базарбаева Р.Е.)


СӘНДІК ӨНЕРДЕГІ ИННОВАЦИЯ МЕН ШЕБЕРЛІКТІҢ МАҢЫЗЫ

Сәндік өнердегі шеберліктің маңызы атты тақырыпұлттық нақыштағы сәндік өнердегі шеберліктің орнын зерттеу, бүгінгі таңда рухани жаңғыру бағдарламасымен өзектес. Ғылыми эстетикалық еңбектерді талдау нәтижелері бүгінгі күнге дейінСәндік өнер туындыларының ұлттық көркемдік сипаты жоғары мектептің теориясы мен практикасында шеберлік пен инновация мәселесі жеткілікті көрініс таппағандығын айқындайды. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты жолдамасында: «Жаңа жағдайда жаңғыруға деген ішкі ұмтылыс біздің дамумыздың ең басты қағидасы. Өмір сүру үшін өзгере білу керек [1,28] деп атап өтті. Ұлттық көркемөнердің қалыптасуына Олжас Сүлейменовтың поэзиясы мен прозасы, Мұрат Әуезовтың әдеби-философиялық зерттеулері және ең айрықша Алан Медоевтың (1934-1980) ғылыми зерттеулері ерекше орын алды. Олардың шығармашылық және ғылыми идеяларында, пікір таластары мен ой толғауларында, дүниетанымдық және эстетикалық аспектілері бойынша еуропалықтан өзгеше өзіндік тарихи ұғынықты мәдени контексін жасаған көпшенділер мәдениетінің практикалық негізі [2] мен археологиялық жаңалық [3] түріндегі көзге көрінетін дәлелі ретінде қалыптасты және қөңілге қонымды етіп берілді. Лев Гумилевтің еңбектеріндегі бұл тақырыптың және оның еуразиялық [4] концепциясының тамаша дамуы жас суретшілерге тағы да олардың өнердегі жолы жоғарыдан бекітілмейтіндігін көрсетті. Барлығы бірігіп олардың айрықша гуманистік қызметін қалыптастырды. Осы мәдениеттің өздерін тікелей мұрагерлері ретінде және сонымен қатар ХХ ғасырға іштей қатыстылығын сезіне отырып, олар ең алдымен адалдыққа және шығармашылықтың еркін болуына талпынды, осының нәтижесінде өз тағдырлары мен өз өнерлеріндегі өмірдің трагедиялық мәнін де сезінді. Алан Медоев палеонтолог, геолог, археолог, ғылыми ортада мүлдем белгісіз ғалым, алпысыншы жылдықтардың досы, олардың ақылшы көшбастаушылары бірінші болып, былай деп жазды: «Палеолиттың ең көне кезеңі, геологиялық көнелігі таңқалдыратын, Қазақстанда кереметтей дамыған техникасымен ерекшеленеді...» [5]. Қазақстанның петроглифтік ерекшеліктеріне оның жасаған талдауы осы тәріздес басқа да авторлардың жұмыстарының ішіндегі, «геологиядан мифологияға» дейін кешенді түрде қамтитын, олардың көркемөнер-эстетикалық субстратын анықтауға мүмкіндік беретін тәсілмен, ойланып-

44

толғануға бейім және айрықша интуициялық сезім қабілеті күшті суретші үшін баға жетпес материалдығымен дараланады, бұған мысал, Мақұм Қисамединов (1939-1984). Қисамединовтың «Махамбет» атты сериясынан ақ-қара түсті «Аруана зары» (1973 ж.) линогравюрасы Айтбаевтың жұмысы сияқты бағдармалық шығарма болып табылады. Парақтың ақ шеттері айқындай түскен, қара көлеңкелі дақтың дәлдігі, бейнелеу тіліндегі қысқаша айту мен анықтықтың шегі – Қазақстанның көне тарихын жасаушы кемеңгерлердің ұлы өнері ретінде Медоев сипаттап жазған петроглифтер суретшінің шығармашылық тұрғыда қайта өңдеуінен өткен. Бұдан былай қарай «жартастағы гравюралар» көптеген жылдар бойына әртүрлі түрлер мен жанрлардағы қазақ шеберлерінің шығармашылығындағы ең бір негізгі тақырпқа айналды. Суретшінің ақыл-ойлары мен жүректерінде Медоев жаққан «Ұлы көпшенділердің оттары» [6], бүкіл ХХ ғасырды қоса, көне кезеңдерден бастап оның біртұтас даму жүйесінің кейбір кезеңдеріне символды түрде қойылған белгі Қазақстан мәдениетінің тарихи жолына сәулесін түсірді. Қола дәуірінің күн секілді дөңгелектері, сақтар өнернің айқын, бейнелі анимистіккөріністері, түріктік «аттылы ту ұстаушылар мен сауыт киіп, бес қаруын асынған, жабу жабылып тұмшаланған аттарға мінген серілер», «тарихи құжаттардың әмбебап түрлері» [7] тәрізді. «... адамзат баласы тарихындағы көркемөнер мәдениетінің бірегей әрі төл түрі ретінде... салт атты көпшелі формация суретшілерінің шығармашылығын алға тартты. Бұл тарихи ескерткіштер еуропалық көркемөнер классикасынан бірде-біркем түспейді. Міне сондықтан да, адамзат баласына ортақ құндылықтар арасында оларды енгізіп орнықтыру мақсатында, Қисаметдинов Шекспир (1981) шығармаларына жасаған иллюстрациясына скиф-сақтық мифология образдарын өзгертіп, басқаша етіп және уақыт ағысын қадағалаушы жасаушының символы ретінде тіпті өзінің портретін енгізген. Ұғып алып меңгерілген сабақтар көркемөнерлік дәстүрлердің тікелей сабақтастығын ғана көрсетіп қойған жоқ. Өзіндік образды-көркемөнер жүйесін жасаудың жолы - бұл «уақыттың барлық ағымына үн қосу» немесе Пикассо айтқандай: «.... өткенді қайталамай, барлығын қайта жасау керек» [8] екенін тарихтың өзі үйретті. Сол кездің өзінде алпысыншы жылдық жас қазақстандықтар үшін станоктық өнер принциптері жат емес еді, олар талмай осы жолды іздеді, әрине, олардың ізденістері «ХХ жүзжылдықтың өнерін ашқан» [9] Сезанн, Ван Гог, Гоген тәрізді шеберлердің жетістіктеріне, әлбетте «сол ғасырдың орталық қарама-қарсы тербеліп тұрған баланс күшін» [10] іске асыра алған Пикассоның өзінің шығармашылығына бағытталған болатын. Көркем құндылықтар жүйесінде сәндік өнерінің алатын орыны ерекше. Бұл өнердің ешбір басқа түрлері суретшіге уақыт рухын осыншалықты толымды және қоғамдық қарқында бейнелеу мүмкіншілігін бере де алмайды.

45

Ал, сәндік өнер адам тіршілігін жасайтын оны айнала қоршаған ортасының көркем рәсімделу міндеттерін шеше отырып, оның рухани, ішкі жан-дүниесінің дамуына тікелей ықпалын тигізеді. Сәндік өнердің негізгі даму ағымдарының зерттеулері ғылыми тұрғыда да, тәлім-тәрбиелік, адамгершілік тұрғыда да көкейтесті мәселелердің бірі болып табылады, себебі, заманауи ұрпақтың эстетикалық талғамын тереңдетуге орай, аталмыш өнердің жауапкершілігі, ең алдымен суретшілер мойнына жүктелмек: олардың атқарған тәжірибесі адамның әдемілік, әсемдік әлемімен өзара ықпалдасуының сапалық сипаттарын белгілеп береді. Қазақ халқының дәстүрлері өнерінің рухани тамырлары, ілкі негіздері сақ, ғұн, түркі мәдениетінде жатқандығын қазіргі таңда зерттеушілеріміз ғылыми тұрғыда дәлелдеп, тұжырымдай түсуде. Өткенді зерделемей бүгінгіні жүзеге асыру, алға қадам басуымыз мүмкін емес екендігі белгілі. Егемендікпен бірге еңсеміз көтеріліп, санамыз өсіп, ежелден өркениет жасаған, мемлекет құрған ел екенімізді сезіне бастадық. Сондықтан да, өткен тарихымызға үлкен құрметпен қарау және оны танып білуге деген құштарлық, рухани мұраларымыздың негізін айқындау, ұрпақтар арасындағы мәдени-тарихи сабақтастықты жаңғырту, өркениетті мемлекет құру қазіргі тарихи кезеңдегі қоғам қажеттілігі болып отыр.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты ертеден келе жатқан асыл

қазынамыздың, соның ішінде қолданбалы өнердің ары қарай заман талабына сай жастардың меңгеріп, әлемге танымал білімді ұрпақ тәрбиелеуде ұстаздар мен алып жатқан білімнің орны мен маңызын айқындау.Қазіргі жағдайда өнерде болып жатқан құбылыстардың негізгі кілті көркемөнер табиғатының болмыс қырларын біртұтастықта тану.

Осы мақсатқа жету барысында қойылатын талаптар мен міндеттер:

1 Қолданбалы өнердің қазақ өміріндегі орны мен даму барысы, өнер түрлеріне шолу жасай отырып, қазіргі күнге дейін жалғасқан өнердің болашағын дамытуда күш салу

2.Білім деңгейімізді арттыру, композиция пәнінің маңызын ұға отырып, қателікке жол бермей түзу бағытпен алға жетістікке жету.

3.Ұлттық көркемдік сипатты қазақ дәстүрлі өнердің міндеттері ретінде талдап, болашақта әлемдік деңгейде бағалануын дәстүріміздің, еліміздің мәдени мұраларының байлығын дәріптеу, жасау.

Зерттеу нысаны. Халқымыздың ертеден келе жатқан қолданбалы өнерінің қай саласында болмасын мықты шебер болу жолында алған білім мен тәжірибенің алатын орны мен жаңашылдық мәселесі, сондай ақ ұстаздардың әсері, композиция сабағының маңызы.

Зерттеу пәні.Жалпы сурет және қолданбалы өнердегі білім мен тәжірибенің маңызы, композиция сабағының, ұстаздардың рөлі.Болашақ суретшілер үшін ұлттық көркемдік сипатың негізін дайындаудың мазмұнын талдау жатады.

46

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне: Әдеби және ғылыми материялдар арқылы, интернет көздерінен, өнер жолындағы танымал тұлғалармен сұхбаттасу, т.бқазіргі заман өнерінде зерттеудің ерекшелігіне сай тарихи мәдени нақтылық, өнертанулық салыстырмалылық сияқты принциптер мен ұстанымдар ескеріледі.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл зерттеу жұмысы Қазақстан сәндік өнерініңұлттық көркемдік сипат тақырыбының әлеуметтік, рухани, адамгершілік, эстетикалық және дүниетанымдық көзқарас ерекшелігін білуге, шығармашылық мұрасын тануға мүмкіндік береді деп ойлаймыз.

Қазақстан суретшілерін халықтың ұлттық сипаты, өмірлік тарихы ерекше қызықтырып келеді. Сондықтан аталған тақырыбтың өзіндік болмысы мен ерекше көркемдік шығармашылығы арқылы қалыптасқан өзіндік орыны бар. Суретшілер шығармалары өз Отанына, өз халқының тарихына байланысты әрі сол шынайы бейнелерді ашып көрсете білді. Олардың шығармаларын зерттеуде өнертанушылар С. Қасиманов [11], Р.Базарбаева[12],Ткачев А.Р.[13], Б.К.Байжігітов[14], Қ.Қ. Болатбаев[15], А.С. Ғалымжанова[16], А.К. Юсупова[17], Ж.Т.Берістеновтің [18] мақалаларының маңызы зор.

Қазақстан сәндік қолданбалы өнерінің тарихының көшін бастаған суретшілеріміздің көркем шығармаларынсыз елестету мүмкін емес. Әрине шынайы көркем туындылар ұлттың жанды құбылысына айналып, жаңа ғасырмен үндесуде. Қазақстан сәндік қолданбалы өнерініңұлттық көркемдік сипат тақырыбының өнердегі салыну деңгейін, қазіргі замани өнеріндегі көрінісін, мазмұн мен форманың бейнелеу өнері мысалдары арқылы талдауға ұйытқы болды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. – Қазақстан көркемөнер аясындағы сәндік қолданбалы өнер

суретшілер туындыларының ұлттық сипатың пайда болуы мен қалыптасу үрдісіне, жаңашылдықтарына шолу жасалды;

– қазақ кәсіби сәндік өнеріндегі композицияның маңызы мен шеберлік әдістері талданды;

– Қазақстандық суретшілердің жеке шығармашылықтары аспектісінде қарастырылған ұлттық жанр мәселелері төңірегіндегі көзқарастары мен ұстанымдары, жаңашылдық ізденістері сараланды;

Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы. Қолданбалы өнердің шарықтап биікке жетуіне, саналы білім алуға,

болашақта мықты шебер болу жолында жасалатын өзекті мәселелер мен алдағы уақытта мүмкіндіктерді пайдалану мәселелері сараланады.Ұлттық көркемдік сипаттың ішкі мәнінің ашылуы идеалдар мен құндылықтарды мәдени даму және жаңару жағдайында инновация мен шеберлік біріккен жерде, қазақ өнері нарықттық қатынастар қыспағында өзінің ұлттық төлтума келбетін сақтай алуға негіз болады.

47

Анықталған мәселе алдағы уақытта өнертанулық басқа да әдіснамалық тұрғыда кейінгі зерттеулерде қазіргі заман өнерінің ұлттық сипат қырларын тереңірек зерттеуге жол ашады.

Сәндік өнердегі шеберліктің маңызы

1.1 Мәдениеттің тұрақтылығы – мәдени дәстүр Қазақстан территориясының жер бедері де, территорияны ең алғаш

жайлаған тайпалар да мыңдаған жылдар ішінде неше түрлі өзгерістерге ұшырады. Табиғаты көкейіп, жер қойнауының қазба байлықтары молыға түсті. Сол сияқты ұшқан құс, жүгірген аң, жан-жануарлардың түр түрінде есеп болмады.Кең далада өткен дәуірлердің алыптары жүндес қодас, жабайы жылқы, түйе, тау ешкі, тау теке, бұғы, марал,арқарлар, үйір-үйірімен жөңкіді. Улы жылан, қорқау қасқыр, ашулы арыстан, адуын жолбарыс та, аю мен қаблан, барыс пен сілеусін де мейлінше көп болған. Осының бәрі Қазақстан территориясында өмір сүрген адамдардың тіршілігіне әсер еткені сөзсіз.

Биік тау жоталары мен сыңсыған қалың орманның зәулім бәйтерегі, алқап толы әсем гүлдері мен көбігі атқан ағынды су, алма, жүзім, жидек жемістері, ақ бөкен , алма, мойын киік, нәркес көзді құралай, кербез аққу, сайраған бұлбұлдар мен сұлу тотыларға сұлу тотыларға толы ғажайып сұлу табиғат адамның эстетикалық танымын молықтырып, талғамын арттырды.

Адамды молшылықты – дария, теңізге, бәйтерекке теңесе, батырды – арыстанға, қыран бүркітке теңеді.

Халық шеберлері байлыққа байлық қосып, молшылық жасаумен қатар, сол баршылықты байыпты етуге, тұрмыстық жиһаз- мүліктерімізді сәндендіре түсуге үлкен үлес қосқан. Қолөнердің әсем туындылары еңбек адамдарына рухани азық болатын, эстетикалық талғамын қанағаттандыратын, сұлу да әдемі, тиімді де ұнасымды ұлттық киімдер мен жасау- жабдықтарды жасады

Халық қолөнер шеберлерінің жасаған таңғажайып ою-өрнектері, алтын, күмісі әшекейлі заттары республикамыздың қалалары мен ауыл –селоларында кеңінен насихатталып келеді. Ондай әсем заттардың көптеген түрлеріне бауырлас республикалар мен бірсыпыра шетелдік саяхатшылар да таң қалып, тамашалай қарауда. Қолөнер ісінің асқан шебері, қарт ана Рымжан Барлыбаев сонау 1926 жылдың өзінде Париж қаласында болған Халықаралық этнографикалық көрмеге қатысып, қазақ қолөнерінің байлығы мен әсемдігін бүкіл дүние жүзіне паш етіп бәйге алған еді. Одан кейін 1934 жылы Қарағандылық зергер Асқар Абылаев жасаған алтын, күміс білезік, сырға мен түрлі абзалдары Қазақ АССР Орталық атқару комитеті мен өлкелік партия комитетінің сыйлықтар мен мақтау грамотасына ие болды. Бұлар сияқты өнер саңлақтары өте көп.

«Қолөнері – мол өнер» дейді .Қазіргі жас шеберлеріміз өздерінің ою-өрнектерінде жаңа түр, жаңа ұнасым тауып, олардың идеялық мазмұндарын

48

байыта түсуде. Олар кестеде болсын, кілем тоқу мен алаша құруда болсын немесе ағаш, мүйіз, сүйек, тас сияқты заттарды әшекелеуде болсын , суретшілік өнеріне жақын сюжетті өрнектермен түрлі заттардың, кейбір күрделі оқиғалардың бейнесін бере алатын дәрежеге жетуде. Оюларды , бедер, сызық суреттерді, әр түрлі диаграммаларды, плакаттарды халықтық сипаттағы өрнекті әшекей ұнасымымен жасай бастады. Мұның өзі шеберлердің басым көпшілігінің жан-жақты сауатты, білімді өнердің түрлі салаларымен таныс адамдар екенін көрсетеді [11,168-170].

Ішкі дәстүрлі мәдениет пен қазіргі кезең арасындағы әжептәуір уақыт аралығы, әлеуметтік дүниетанымдық көзқарастағы өзгерістер, әлемдік ғылыми-мәдени жетістіктер жөніндегі ақпараттық хабарлар, адамдардың арасындағы қатынастың өзгеріп, әлеуметтік, мәдени өмірде жаңа құндылықтардың пайда болуы өнерге деген, оның күнделікті өмірімізде алатын орнына байланысты біздің бұрынғы қалыптасқан ой-пікірімізді, санамызды, эмоциямызды, іс-тәжірибемізді, оған деген рухани-мәдени қатынасымызды қатты өзгертті. Дүние жүзінің мәдени әлемі біздің дәстүрлі өнеріміздің көркемдік принциптік жүйесіне қызығушылық танытып, оны түсінуге, ұғуға және меңгеруге ұмтылған кезде біз оған менсінбеушілік танытқанымыздың өзінде - бейнелеу өнері мен халықтық дәстүрлі өнер бір-бірінің қақтығысы мен өзара ықпал- әсерінің негізінде дамыды деп тұжырымдай аламыз. Олай дейтініміз бейнелеу өнерінде халықтық, ұлттық негіздер тақырып, сюжет, колорит, пластика, кеңістік және архитектоникалық шешім көріністерінде байқалып ортырды.

Қазақстан Республикасы егемен ел болып әлеуметтік- экономикалық саясатын жаңаша жүргізіп жатқан уақытта, жаңаша құрудың алғашқы кезеңдерінен бастап-ақ мәдени салада үлкен өзгерістер байқалып, жаңа құндылықтар пайда болды. Тіпті бұрынғы мен өнердегі жаңа құбылыстарға өзіндік көзқарастар қалыптаса бастады. Бұл жағдайда бәрі біркелкі болған жоқ. Бұрын шығармашылығын реалистік әдісте ғана дамытқан суретшілер абстракциялық бағыттағы ізденіс-тәжірибелер жасауға мүмкіндік алды. Мұнда соны көркемдік композициялар пайда болумен бірге, декоративті тиімді әдемілікпен ғана шектелетін жұмыстар пайда болды. Әрине, көптеген суретшілер мұндай ізденіс-тәжірбиелергедайын емес еді. Дегенмен социалистік реализмнің шырмауынан шыға алмай жүрген суретшілер үшін бұл іс- тәжірибелер көп жағдайда бой салып, жаңа көркем идеялық форма ізденістеріне ұмтылдырды. Қазақстан суретшілері үшін бәріне ортақ лабораториялық ізденіс-тәжірибелер 2- 3 жылда аяқталғандай болды. Енді адамды есінен тандырып жіберетіндей супер жаңа көркем композициялар жасау мүмкін еместігіне көзі жеткен суретшілер (себебі бұл уақыт ішінде көрермен де көптеген мәдени жаңалықтардың куәсі болған еді) 1990 жылдардың басынан бастап әр суретші өнердегі өз бағытын анықтағандай болды.

Себебі суретшілер өздерінің көркем іс-тәжірибесіне, машықтылығына, біліміне, дарындылығына, рационалды не иррационалды

49

ойлау қабілетіне орай, яғни өздерінің табиғи бейімділігіне байланысты реалистік не авангардистік шығармаларын жаза бастады. Қалыптасқан ой-сана мықты болатын. Дегенмен уақыт көп жағдайда бәрін орнына әкелді.

Қазақстан бейнелеу өнері - басқа елдермен салыстырғанда жас өнер. Сондықтан да оның теориялық және практикалық негіздерінде игерілмеген көптеген тың проблемалар баршылық. Осы жағдайда көптеген суретшілер өздері үшін тақырып, колорит, пластика, қол таңба тапқандай болды. Көркемөнер мен мифологияға, фольклорға бай халқымыздың мәдени мұрасы, философиялықой түйіндеу-лері, дүниетанымдық түсініктері суретшілер үшін әрі тың, әрі сарқылмас мол қазына еді.

Қазақ халқының дәстүрлі өнері - ғасырлар бойы сұрыпталып, нақышталып, тұрақты белгілері қалыптасқан өнер. Біз оның дәстүрлі мәдениетін тұтас қарастыра отырып, геобиологиялық, әлеуметтік жағдайлардың, діни- мифологиялық көзқарастың оның тарихи-табиғи қалыптасуында шешуші роль атқарғанын, сөйтіп оның тұрақты белгілері осы жағдайларға байланысты қалыптасқандығын айтуымыз керек. Мұнда сәулет және қол өнерінің өзіндік көркем пішіні, ою-өрнектіңтүзілімі мен пластикасы, бояу түсіне деген қатынасы, ауыз әдебиетінің көркемдік ерекшелігі мен ондағы кеңістіктің мифологиялық тұжырым-дамасы біртұтас дүниетанымдық түсінікке, салт- жораға, философиялық категорияларға, тіршілік болмысына бағынған. Тіпті тұрмыста пайдаланатын заттардың көркем образдық шешімдері өзін қоршаған ортамен байланысты болды. Мұндай заттар әрі пайдалы, әрі көзге тартымды, әрі айналасындағы заттармен үйлесімді болды.

Мысалы, бау-басқұр, алаша, текемет киіз үйдің ішінде ғана өз үйлесімін тауып, жарасымды көрінеді. Халық шеберлерінің қолынан шыққан осындай бұйымдарды қабырғалары тегіс, әктелген немесе сырланған төртбұрышты музей ғимараттарына ілген кездежалбырап- салбырап оныңұсқыны кетеді. Табиғи ортасынан ажыраған мұндай дүние өзінің алғашқы мағынасынан айрылып, жат ортаны өгейсініп, эмоционалды-мазмұндық қасиетін жояды. Тіпті оның қолайлы көрінуіне жағдай жасағанның өзінде де, ол төртбұрышты ғимарат ішінде декоративті сәнді әшекей ретінде ғана көрінеді. Біртұтас мәдени кеңістікке бағынышты дәстүрлі өнер шығармаларының өзіндік көркем келбеті осы тұтастылықтарға байланысты айқындалады.

Сонымен, қазақ көркем мәдениетіндегі өнердіңтүрлерін жеке-жеке қарастырмай, оған тигізген дүниетанымдық түсініктің біртұтастылығын құрайтын категориялардың әсерін ескергеніміз жөн. Ал, осы категориялардың өзі рухани бастаулардың негізін құрайды.

Бейнелеу өнерінің өзіндік келбетін қалыптастыруға себепші болған осы рухани бастаулардың сипаттық ерекшеліктерін анықтайтын эмоционалды-мазмұндық мәннің бейнелеуші және айқындаушы құрал-тәсілдерін, оның әлеуметтік алғышарттарда алатын орнын да қарастырғанымыз жөн.

50

1.2 Қолданбалы өнерде талғампаздық, ұшқыр ой мен

шеберліктің рөлі

Біз студенттер үшін әсіресе жас суретшілерге тоқталсам, білім алу барысында біз тек көргенмен жұмыс істемей , сол туралы оқып тереңірек маңызын, қасиетін білудің маңызы зор. Себебі қандайда бір шығарманы немесе бұйымды жасау үшін әр іс -әрекетіміздің дұрыс бағытта екенін түсінуге біліміміз толық сай болуы маңызды. Көпшіліктің ойынша суретші тек көргенін әдемілеп көшіріп салып берсе болды . Шын мәнінде әр нәрсені бастамас бұрын алдымен сол затпен толық танысып, ерекшеліктерімен, қыр сырын білмей жұмыс алға баспайды. Біреулер айтуы мүмкін күнделікті қолды жаттықтыру арқылы шеберлігің дамиды деп деп , бірақ адам баласы қай салада болмасын алдымен теориялық білімі болмаса, тамақты тек шайнауды біліп, дәмін сезінбегенмен бірдей. Сондықтан да әр суретші шеберлікке жету үшін білімін арттырып,ой өрісін кеңейтіп отыруы тиіс.

Тәжірибе барысында сол алған білімді пайдалана отырып қолды жаттықтырамыз.Айта кететін жәйт тәжірибесіз білген білім де балдың дәмі тәтті деп, оның дәмін көрмей жүре бергендей.Енді жалпы қолданбалы өнерге теориялық тұрғыдан тоқталсақ. Әр шығармада композициялық шешім ең басты рөл атқарады.Композиция әр өнерді биікке шығарған десек те артық айтпағаным шығар.Шығармада міндетті түрде сақталу керек ережелерге тоқталсам жоғарыда айтылғандай суретшінің білімі осы айтылғандарды қамтымаса ол алға жылжуы екіталай. Қолданбалы өнерде дизайыннның рөлі де ерекше, бұл сала үлкен талғампаздықты, ұшқыр ойды талап етеді. Себебі қолданбалы өнер тұрмыспен біте қайнасып келеді, күнделікті қолданыстағы заттардың бәрі шебердің талғамымен өңделік жасалған. Қолөнер көп саламен байланысты және түрлі материалдармен жұмыс істеуге мүмкіндік береді.Мысалы: тері, металл, ағаш, қыш, жіппен, т.б. Осы құралдармен жұмұс істейтін шеберлердің жұмысынан үлкен білім мен тәжірибенің жемісін көруге болады. Нағыз шебердің өнерінен тарих пен ұлттық нақыштың және жоғары ішкі рунани байлығы көрінеді. Осындай шеберлікке жету жолында жас өнерпаздың дамып өсуіне ықпал етіп, дамытатын ұлағатты ұстаздың рөлі ерекше.

Ұстаз ұғымы кісі өмірінде үлкен мәнге ие. Әсіресе, қазіргі заманда ұстаз алдын көрмеген адам кемде-кем. Білім мен ғылым заманы жиырма бірінші ғасырда кез келген адам ұстаз бен шәкірт қатынасын өз деңгейінде түсініп, екеуінің бір-біріне деген міндеттерін біле жүруі керек. Әйтпесе, біз мән бере бермейтін болмашы жерден мүлт кетіп, нәтижесінде кісі ақысын мойынымызға жүктеп алуымыз мүмкін. «Адамның адамшылығы жақсы ұстаздан» (Абай) демекші, тарихта ақыл-парасаты мол тұлғалардың көпшілігі ұстазына ерекше құрметпен қарап, әрдайым сондай бір ізетпен еске алған. Айталық, Ескендір Зұлқарнайын − Аристотельді, Абылай хан −

51

Төле биді, Шәкәрім − Абайды, Бердақ − Күнқожаны, Жамбыл – Сүйінбайды өзіне ақылшы әрі ұстаз тұтқан.

«Ұстазы жақсының – ұстамы жақсы» дегендей, олар өздерінің өмірде бағындырған зор асуларына ұстаздарының сіңірген еңбегі көп екенін жақсы түсінген. Мәселен, Ескендір Зұлқарнайын өз ұстазын: «Мен ұстазыма әкемнен кем қарыздар емеспін. Әкемнен өмірді алсам, Аристотельден сол өмірге керектінің бәрін алдым», – деп еске алатын болған. Расында, ұстаз ақысына құрмет – шәкіртке сын [20].

Ертеректе мұсылман әлемінде ғалымдарға, ұстазға деген сый-құрмет жоғары болған. Ұзақ жыл білім жинаудың, білгенін басқаларға үйретудің, кітап жазу секілді оқу-ағарту ісімен айналысудың беделі биік тұрған. Өйткені ұстаздар бұл іске сауап тұрғысынан көбірек мән беріп, қоғам тәрбиесіне өздерінің жауапты екенін терең сезінген.

Пәнді үйретумен ғана шектелмей, шәкірттеріне өмірлік дұрыс ақыл-кеңес беріп, адамгершілік пен имандылыққа қатар баулыған, жүріс-тұрыс, мінезімен жақсы үлгі-өнеге көрсеткен. Қажет кезінде шәкіртінің дәрістен тыс жағдайларына да алаңдаушылық таныту арқылы шын жанашырлық танытқан. Оқу, білім, ғылым, мәдениет, адамгершілік, әдеп, тәрбие – бәрін ұстаздан үйренген шәкірт ұстазды өз ата-анасынан кем қадірлемеген.

Ұстазының алғысын алмаса, алған ілімінің берекесін көре алмайтындығына сенген. Тіпті ұстазды қатты құрметтегені сонша – есігін қағудың өзін әдепсіздікке балап, сыртта тұрып, шыққанын күткен. Шәкірт ұстазына ғана емес, оның жақындарына да құрметпен қараған. Ұстазының үй жағына аяқ созып жатудың өзін тәрбиесіздік деп білген.

Білгенімен амал қылмаған мұғалім шәкіртін де елітіп әкете алмайды. Сыңаржақ, қате білім берген адам үлкен қиянат жасаған болып саналады. Мұғалімнің оқушы өресіне, қарым-қабілетіне шақтап білім беруі оның біліктілігінің көрінісі. Біздің ұстаздарымыз білімге құлықсыз шәкіртке ақыл айтып, оқуға ынталандырып келеді. Сауалдарымызға орынды жауап беріп, жөнсіз ұрсып, жазғырған емес. Студентті зиянды мәліметтерден үзілді-кесілді тыйып, жақсы жолға бағыттап жүреді. Сондықтан, шәкірт «Ұстазыңды ұлы әкеңдей сыйла» деген халық даналығын ұмытпағаны жөн. Ұстаз алдына барған шәкірт артық сөйлемей, онымен қызыл кеңірдек болып айтыспауы керек [20].

Міне осындай атаққа кір келтірмей өз міндеттерін үлкен жауапкершілікпен атқарып жүрген ұлағатты ұстаздарымызға тоқталсам Соның ішінде ең үлкен білім нәрін таттырған Базарбаева Раушан мен Сәуле Бапановалар болды. Ол кісілер тек қана сабақ өтіп қоймай өмірден алған тәжірибелерін ескере отырып, әңгіме ретінде жеткізіп бізді қуаттандырып отырды. Сол кісілердің айтқан әңгімелерінен сусындап, ішімізде жана алмай тұрған кішкентай жалын лапылдап сыртқа шыққандай әсер алып, шабыттанып , өз өнеріміздің қадір қасиетін түсініп, жұмыс істеуге құлшынысымыз оянып, риза болып қаламыз. Кейде сол кісілерге қарап отырып өзімізді кәрі сезініп қаламыз, өйткені ол кісілердің шығармашылық

52

ойы өте талғампаз заманауи ,ұшқыр екенін көріп шіркін бізде солай ойлай алсақ қой деп өзімізді заманнан қалып қалған адамдай сезініп қалатын кездер де болады.Әрқайсысымыздың жұмысымызды талқылағанда ненің қате ненің дұрыс екенін миымыз жақсы қабылдап қателіктер мен оның себебін жете түсінеміз. Суретші үшін ең алдымен композицияны білудің қаншалықты маңызды екенін санамызға сіңіріп әр сабақта қайталап, мысал келтіре отырып түсіндіреді.

Ал енді осы ұстаздарымыздың үйреткен білімдері мен жас суретші шебер білу керек композиция ұғымына кеңінен тоқталып, композиция қырларын кеңінен аша түсейін. Оның шартты үш түрі бар: фронтальді, көлемді(обьемную) және терең кеңістікті(глубинно-пространственную).

Фронтальді құрылымда көбіне панно, қабырға суреттері,маталар бейнесін жатқызамыз.Себебі аты айтып тұрғандай көрерменге көлденең және тік алдынан ғана көрінетін шығармалар.Ал келесі Көлемді композицияға барлық қырынан көре алатын көлемді шығармадарды айтамыз, мысалы: мүсін,костюм және қол өнер туындылары. Ал үшінші түрі терең кеңістіті көрсетуге бағытталған түріне көрмелер немеше бөлме ішінің безендірілуі мен көше безендірулерін жатқызамыз.

Композицияның ең маңызды тұсы , көзге түсетін сыры орталығы, яғни композициялық орталық.Барлық композицияның мәні осы орталыққа байланысты айналасындағы заттар бәрі орталыққа жиналып, соның айналасында қозғалыста болуы керек.Түстік шешімі, өлшемдері,контраст бәрі өз орнын табуы керек. Бұл орталық шығарманың оң немесе сол жақ , я болмаса төбесінде, төменде болуы мүмкін, бірақ ескеретін жайт қай жерде болсада айналасындағы элеметтерменбайланыста болып , шығарманы жинап, аяқтап тұруы керек. Сондықтан да жұмысты бастамас бұрын алдымен әр нәрсенің ретін тауып алу керек.Әр заттың өз рөлін яғни, басшысы мен оған бағынушыларды анықтап алады.

Қолданбалы өнерде әрине, жиі кездесетін ол – ою-өрнек.Ол шығарманы безендіріп, оны өзгертіп отыратын үлкенді кішілі өрнектер орналасуына байланысты сіздің жұмысыңызды әр қырынан өзгерте алады.

Қолданбалы өнерде композицияның ерекшеліктері көп. Пропорциясы, ырғақ, масштаб және ауқымы.

«Композиция» термині өнерде нақтылы мынаны білдіреді: -көркем шығарманы; -шығармада бөліктер мен элементтерді орналастыруды; -қалып, жазықтық, көлем, бет бедері және т.б-ны көркемдік

ұйымдастыруы; -бірнеше ірі композицияларды бірыңғай бүтінге ұйымдастыруды

[13,17]. Композиция суретшінің жұмысының барлық этаптарында – түпкі ой,

идея, эскизден бастап соңғы нұсқаға дейін – көркемдік шығарманы ұйымдастырады.Композициямен жұмыс істеу ағашқа ұқсас – шығармада өз тамыры , діңкесі, сабақтары, гүлдері мен жемістері болады, - яғни өнер

53

шығармасы – бұл барлық бөліктер мен элементтердің бүтін мағыналы органикалық бірлігі.

Композиция – суретшінің нақты тақырыпта ой- сезімін көрсететін негізгі тәсіл. Өнердің әр саласында өзінің композиция тәсілдері бар, ол өнердің саласына байланысты.

Композиция дегеніміз – латынның «Compositio», «ойлап табу», «құрастыру» деген сөзінен шыққан ұғым[19]. Композиция- элементтердің жазықтықта немесе кеңістікте бірігуі мен байланысынан құрылған жүйе. Көркемдік пішіннің ең басты элементі ретінде композиция бұйымға бірлік пен тұтастық береді, оның компоненттерін өзара бағыныңқылыққа және тұтастыққа келтіреді. Базарбаева Раушан Еркінқызының бізге әрдайым естен шығармай әр жұмыста ескеретін ерже ретінде қабылдап алған композициядағы басты білім төмендегілерден басталады:

Сәндік композицияны бейнелеу тәсілдері: нүкте, сызық, дақ, түс және фактура.

Негізгі ұйымдастыру ережесі: құрастыру, үшкомпоненттілік, жазықтықтың пропарционалды ара қашықтығы және үйлесімділік қағидалары.

Шығармада үш түрлі форманың болуы (үлкен, орташа,кішкентай). Түстік шешімін құрастырғанда да әр түстің белгілі бір дәрежеде өз

орны мен пайызы болуы шарт. Мысалы бір түс басым болып қалғандары сол түске жұмыс жасап, үйлесіп, таласпауы тиіс.

Композиция ашық немесе тұйықталған күйде болуы мүмкін: Ашық – дегеніміз ол раппортты композициялар олар шексіз бір

бірімен байланып кете береді, яғни ешқандай шектеусіз жан жағы ашық кеңістіктегі шығарма, мысалы: киім, жиһаз, перде маталарындағы рапортарды жатқызуға болады.

Тұйықталған– дегеніміз ол бір ғана шығармадан тұратын, шектеулі рапортты айтамыз, оған кілем, гобелен, батик, кестелі бұйымдар, панно, т.б бұйымдар кіреді.

Ал енді шығарманы ерекше көркейтетін стилизацияға тоқталсақ. Стилизация келесі түрге бөлінеді: еліктеу және шығармашылық. Стилизация ежелгі заманнан бері жоғары көркемдік және талғаммен стильденген флоралар мен фауна нысандары және парсы, ежелгі Египет, үнді, қытай және басқа да ою-өрнектерімен өрнектелген адамдар фигуралары бар әсемдеу тәсілі.Сәндік композициядағы шығармашылық стильдеу жеке сипатқа ие. Қоршаған ортаның объектілерін авторлық пайымдау мен көркемдік қайта өңдеуді білдіреді және нәтижесінде нысандардың жаңа стильденген бейнесі пайда болады. Еліктеу стилизациясы-еліктеу үшін үлгінің болуын болжайды және бұл тікелей көшіру емес.Қандай да бір үлгіні имитациялай отырып, жасаушы индивид өзінің даралығын көрсетуі тиіс. Бұл таңдалған сюжет, жаңа колорит немесе жалпы композициялық шешім сияқты іске асырылуы мүмкін. Бұл жаңа стильденген бейненің құндылығын анықтайды. Шығармашылық

54

стилизация-бұл интерпретация - түпнұсқадан ерекшеленетін жаңа сурет, яғни заттың немесе объектінің жаңа авторлық оқылуы, демек жеке өзі ойлап тапқан шығарма [12].

Қазіргі кезде айтарлықтай барлық көркемдік композициялар – суретші жинақты сызықпен, дақпен идеяның алғашқы көрінісін іздегенде – нобайдан, қағаздағы суреттен басталады. Шығарма ұзақ уақыт бойы ойластырылады, ойда дайындалады және табиғатта немесе елестету бойынша бірден материялда дайындықсыз орындалатын кездер де болады.

«Композиция» жүйесі, көру психологиясына және геометриялық заңдылықтарға бағынады, суретшінің саналы еркіндігі және сол сияқты Академияның эстетикалық талабы пайда болады.

Композицияға 2 қалып тән: А) қатыстық тыныштық; Б) қозғалыс. Шығармада алға қойған міндетті шешудің басты жолы пропорцияны,

яғни жарығын, түсін, салмағын т.б. іздеу болып табылатындықтан, оны шешудің екі тәсілін көрсетуге болады:

1)тең бөліктерге бөлу 2 )теңсіз бөліктерге бөлу. Статикалық композициялар өздерінің бөлшектерінің тепе- теңдігіне

құрылса, симметриялар – теңдікке апаратын ең жақын жол болып танылады. Динамикалық композициялар теңсіздікке негізделген, яғни өзара пропорционалды емес.

Біз неге ойланбастан: « Үшке дейін санаймын», - дейміз, төрт, беске дейін емес? Мақалдарды еске түсірейік: « үш күн тартып, бір жарым күнде жеп қойды», ертегілер «Үш батыр», «Үш аю», «Үш патшалық». Ежелгі дәуір мәдениетінің үш кейпі: «Ақиқат, мейірім, сұлулық», үш грациясы – «Сенім, үміт, махаббат».

Психологтардың анықтағаны бойынша «үш – ең кіші» әр түрлі құбылыстарды толық ашып көрсете алатын сан. Біз үш өлшемдік кеңістікте өмір сүреміз – биіктік, ұзыдық, тереңдік; үстіңгі жақ үш негізгі түрге ие – жазықтық, иілгіштік, дөңестік; бұрыш – тік , тұйық, өткір бола алады; қарапайым пішін – үш сызықтан үш бұрыш; үш нүкте жазықтық – тағы, кеңістіктегі және т.б. қалыпты сипаттайды, тіпті жер «үш киттің, пілдің және т.б тірегінде» және т.б.

Адам өзін қоршаған үш өлшемді дүниенің сан алуан қырын түсіндіруге тырысқанда және шығармаларға қатысты өз ойын жеткізерде саналы түрде құрылымды композицияға сүйенеді.

Ою- өрнектегі қозғалыстың үш фазасын пайдалана отырып –ұш бұрылыс, үш көлем, үш аралық және мердімді түрде қайталай отырып, күрделі әрі түрлі бейнелі қозғалысты көрсетуге болады; неғұрлым кең тарағанды көрудің үш түсті теориясы және т.б.

Сондықтан да суретші композициямен жұмыс үстінде идеясын үнемді, қарапайым құралдармен білдіруге тырысады; «қысқалық талант»,

55

«ұлылық әрдайым қарапайым» (Ойда кететін жайт, бұл «ұлылық қолданыстар үш сөзден құралған») [13,108-109].

Міне осындай білімді пайдалана отырып, біз тәжірибе жүзінде пайдаланып, қабілетімізді дамытып, алға жылжи аламыз. Расында осы ережелерді ұстанбасақ жұмысымызда бірдеме дұрыс болмай қателесіп шығармаға көңіл толмай қиялымыз дамымай тоқтап қаламыз. Не салсам екен? Қалай салсам? Мен дұрыс келе жатырмын ба? Неге шықпай жатыр деген ойлар еріксіз миыңда сені шатастыруы мүмкін. Сондықтан да ережелерді көбейту кестесін жаттағандай жаттап есеп шығарғанда қалай пайдаланса бізде алған білімді тәжірибе кезінде жадымыздан шығармау керек.

Осындай тәртіпті түсіну үшін әрине бізге айтылатын кеңестердің маңызы суретші үшін де басқалар үшін де үлкен рөл атқарары шүбәсіз.Біз білім алып отқан оқу орындарында мықты , білікті маман иелері өз тәжірибелерімен бөлісіп , кеңестерін жеткізіп , ойымызды жетілдіруде.Шын мәнінде ұстаздың кеңестерін мұқият орындау ең абзал өз өзіңе жасаған жақсылығың болуы шығар.Біз жаңадан өсіп келе жатырмыз ал алдымызда өсіп-өнген ұстаздар түрлі тәжірибелерді қолданып , шешімін тапқан әдістері бар. Бізде мықты маман болуды қаласақ алған білімді дұрыс пайдалана отырып өз өзімізді дамытуымыз керек. Ол үшін тоқтамай еңбектенуге тиіспіз, мейлі қате жасасақта содан дұрысы қалай болады соған қарай жылжи отырып тоқтап қалмай, берілмей жұмыс жасай беру керек сонда ғана алған білімнің жемісін көре аласың. Табысты еңбек білімді тәжірибеде пайдалану нәтижесінде келеді. Ұстаздарымыздың айтқан өмір тәжірибелері, және шығармашық жолдағы кездесетін қиындықтардан қалай өткенін , елімізге еңбегі сіңген беделді, үлкен шығармашылық жолында жүріп, талай белестерді бағындырған тұлғалармен кездесулер өткізіп, біз жас суретшілердің ынта жігерлерімізді арттырып неде болса тек білімді пайдаланып, тоқтамай еңбек етуге үйретті және сонда ғана тұлға ретінде қалыптасудың жолын көрсетті.Осындай кездесулер жиі ұйымдастырып отырудың қаншалықты маңызды екеніне Сәуле Сыздыққызы көзімізді жеткізді,себебі әр шебер тұлға өз алдына ерекше басқаларға ұқсамай өз жолын тапқан. Бізді де солай бір бірлеріңе ұқсамай өзінше әдіспен дамуға жол көрсетіп, бағыттап келеді. Әрине мұның бәрі алған біліміміз бен түсінігімізге байланысты. Осы тұста айта кететін керемет сөз.

Әр суретшіні немесе қол өнер шеберін болсын мықты қылатын оның жұмысы, демек жасаған туындысының композициясына байланысты. Композиция ол ең маңызды қыры, шығарманың орналасу ретін, бір бірімен байланысын, бір орталыққа жинап ұстап тұратын және түстік шешімін тауып, стилін анықтап аяқтаушы [19]. Демек оны шығарманың миы мен жүрегі десекте болады, сол арқылы өнер иесі көрерменнің миына ой салып, жүрегіне жетеді. Міне осы композицияны көбі түсінбеуі де мүмкін немесе жеткізе алмай қалатын кездері де болады. Себебі оны түсіну жай затты

56

көшіріп салудан бөлек терең білімді қажет етеді.Бұдан шығатын сөз , яғни кез -келген өнер саласын композициясыз елестету мүмкін емес.

Жас шеберге жаңа білімді игеру барысында қажет болатын кеңестерге тоқталып өтсем:

Бірінші. Кез келген шығарманы жаңаша мәнермен ою-өрнек, әшекейлер жүргізу үшін , бірінші таңдап алған тақырыпты қалай бейнелену қажеттігін дұрыстап ойланып, жоспар құру керек. Жасалмақ істің идеялық, көркемдік мазмұнын, оның эстетикалық тәрбие берудегі пайдалы рөлін де , қолданылу аясын да қорытып, біліп алған дұрыс.

Осы істелгелі отырған жиһаздың халық мұқтаждығына жарай ма, оның тиімділігі қандай, көпшілікке ұнай ма, жоқ па? Осы жағын мұқият қарастыру керек.

Жас шебердің өзінің шығармашылық жоспарын ұстазымен немесе кіммен де болсын ақылдасып, оның ой-пікірімен, ұсынысын тыңдап отырғаны абзал.

Екінші кеңес. Ең алдымен әр шеберөзінің жасаған затын қалай пайдалануға болатынын жақсы білуі қажет. Ол еденге төселуге, не қабырғаға ілуге, не кергішпен керіп, рамкаға орнатуға арнала ма, қандай мүліктермен қатарлас (айнаның алдында,сахна төрінде, төсек тұсында, т.б) тұрады. Алдағы уақытта осы затты тұтынушылар талабына сай көптеп шығару әдісі қалай болар еді? Деген сияқты ойларды да қарастыру керек.

Үшінші кеңес. Халқымыздың қолданбалы өнер бұйымдарын өрнектеу үшін суретшілік өнермен жете таныс болуы қажет. Әр өрнектің ұнасымдылығы мен дәлдігі, көріністің ұйқасымдылығы суретшілік тұрғысынан қаралуы керек. Сондықтан әрбір халық шеберлері Суретшілер одағымен, жеке суретшілермен, өндіріс шеберлерімен жақсы таныс, шығармашылық байланыста болып, әсіресе өрнектің эскизін талқылап, жіп пен бояудың, сүйек пен мүйіздің түстерін қалай орналастыру жайында ақылдасып отырғаны өте дұрыс әрекет.

Төртінші кеңес. Қолданбалы өнермен шұғылданып жүрген халық шеберлері өз білімдерін молайтып, дүние тану қабілетін үнемі дамыта беруі керек. Олар әсіресе облыс, республика орталықтарындағы тарихи, әдебиеттік, этнографикалық музейлермен тығыз байланыста болуға тиіс [11,171-172].

Осындай түп-тамыры әріден, өткен кезеңдерден, тартылып келе жатқан көркемөнерлік процесс эволюциясының логикасы және уақыт талабы жатыр. Атап айтсақ, алпысыншы жылдықтардың творчествосынан бастап, өнер – ештемеге мәжбүр етуге болмайтын, объективті характерге ие болды, өзіндік даму жолын тапты. Өнердің жаңа түрінің даму процесі әлі жалғасауда. 90-жылдары күрделі, ширыққан, ала-құла көркемөнер жағдайы арнайы талдау жасауды және бұдан ары болатын жағдайды ой елегінен өткізуді талап етеді. Дегенмен, бүгінгі күні, нық сеніммен жаңа өнер ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында алдында тұрған өз міндеттерін орындады деп ауыз толтырып айта аламыз. Ол, бұрынғы кезеңдерге тән, жоғары кәсіби

57

деңгей дәстүрлерін сақтай отырып, еркін де тәуелсіз қалыпқа ие болды. Ол көркемөнерлік процестің басты жанашыры ретінде творчество адамының тұғырын бекітті. Ол қазақстандық суретшілердің қол жеткізген табыстарын бүкіл әлемдік мәдени кеңістікке тең құқылы әріптес етіп енгізді, сөйтіп оны жаңа көркемөнерлік ақпараттармен байытты.

Қазақ мәдениетінің үш мың жылдық тарихы ұрпақтарға жалғастық пен сабақтастық арқылы жетіп отыр. Мәдениеттің басты таратушылары болған көшпенді ата-бабаларымыз рухани қазынаны ең биік құндылыққа қоя алғандықтан және өздері сол рухани құндылықты бойына жинақтай да білді. Қазіргі бізге жеткен ұлттық салт-дәстүріміз бен әдет-ғұрыптардың қайсысын алып қарасақ та осыны аңғарамыз. Кешеге дейін өткеніміз бен бүгінгіміз жалғастырған нәзік жіп үзілмей, ұрпақ пен ұрпақты байланыстырып келеді. Сәби кезімізден біз анамыздың әлдиі мен әжеміздің ертегісін тыңдадық. Демек, ұрпақтар сабақтастығы үзілген жоқ. Мәдениетіміз тірі, оған серпін мен ырғық керек. Ғасырлар бойы екшеленген мұраларды бір сәт те естен шығармаған абзал» - деген[20]. Мәдениет – жеке адамның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы. Ол – өзара қарым-қатынас нәтидесінде қалыптасатын ерекше құбылыс. Адамдар өздерін қоршаған ортаға, оның әлеуметтік және мәдени қатынасына әсер етеді, өзгертеді. Олар оны мақсатына пайдаланады. Болашақ қоғамға, ұрпаққа мұра етіп қалдырады, ал ол мұра белгілі жағдайда үнемі дамуда болады.

ІІ.Сәндік өнердегі инновация.

2.1Қазақстан суретшілерінің ұлттық көркемдік сипаттарының көп қырлылығы

Мәдениет – әлеуметтік фактор, қоғамның қозғаушы күші.

Мәдениеттің дамуы қоғамды ілгері жылжытады. Жеке адам мәдениеті мен қоғам талабы тікелей байланысты. Мәдениеттің тұрақты жағы – мәдени дәстүр, соның арқасында тарихтағы адамзаттық тәжірибесіне сүйеніп, оны кемелдендіреді, дамытады. Адамдар арасында келісім, ауызбіршілік, бірлік болмайынша, тұрақты дамуды бағдар тұтқан қоғамды қалыптастыру мүмкін емес. Сондықтан еліміз үшін басымдық танытушы идеяға айналған мәселе әлеуметтік – экономикалық қиындықтардан, әр түрлі тарихи кедергілерден мемлекетіміздің тұтастығын сақтай отырып, өркениетті елдер қатарына қосылу болып табылады. Бұл жерде мәдениеттің гуманистік –адамгершілік принциптеріне сүйену, рухани бағдарды ұстануы терең мағынаға ие болды. Өйткені мәдениеттің құлдырауы адамның рухани дүниесін аздырады , оның шынайы даму жолынан ауытқуына әкеліп соқтырады. Бұл еліміздің ұлттық қауіпсіздігінің түп негізіне әсер ететін құбылыс болып табылады. Өмірдің заңына сәйкес мәдениет үнемі жаңғыруды қажет етіп отырды. Өзен өзінің мөлдірлігін суы ағып жатқан кезде сақтайды, тазалығымен адамды тәнті етеді, әлемділігімен табиғатты құлпырта түседі. Сол сияқты кез келген

58

мәдениет жаңа толқынға, жаңа мағынаға ұмтылады, оған зәрулік танытады. Әрине, бұл дегеніміз ғасырлар сынағынан өткен дәстүрлі құндылықтарды түбегейлі жоққа шығару деген сөз емес. Мәдениеттің басқа салаларында жіктелген заттық және руханилық, объектілік және идеалдық, рационалдық және эмоционалдық, осылардың бәрі өнерде жігі бұзылмай, бірлесе, біте қайнасып жатыр.

Ұлттық өнеріміздің қай саласында да тау секілді шоқтығы биік тұлғалар аз емес. Зымыраған уақыт алға озған сайын олардың да тұлғасы еңселеніп, сомдана түсіп, ұлтымыздың өнер атты аспанында жарық жұлдыз болып жарқырай бермек. Халықта «Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ» деген бір жақсы нақыл бар. Бір шебердің қолымен дүниеге келген заттың бірді емес, көпті қуантатыны, рухани ләззат беріп, көңілді өсіретіні рас.

Қазақстан суретшілер одағының мүшелері, Украйн суретшілер одағының құрметті мүшелері, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткерлері ерлі-зайыпты Аманкүл Иханова мен Жәңгір Үмбетовтердің шығармашылығы еліміздің көзқуанышына айналғаны белгілі. Олар дүние жүзі бойынша жаңалық деп танылған теріге релефті сурет салу «құшкөн» атауымен 1994 жылы патенттелген әдісінің авторлары. Алғашында гобелен жұмыстарымен көзге түсіп жүрген жұп «Ат жарысы алдында» (1983-84 ж.ж.), «Еске алу», «Дала сазы» атты еңбектерімен танылды. Екеуінің творчестволық еңбектеріне әрдайым туған өлкенің тарихы тақырыбы арқау болды. Бел-белестер мен шағыл құмдар, алма-кезек астасқан фон арқылы қазақ халқының өткен тарихы, кешегі мен бүгінгі көңіл-күй символикалық үн қатады. Атап айтсақ негізге алынған композиция орталарында қобыз аспабы, ақсақалдар мен жастар, тас бетіне қашалып салынған бейнелер, мазарлар мен қазіргі заман сәулет өнерінің үлгілері бейнеленіп отырған болатын. Сонымен қатар еңбектерінде халқымыздың санасында қалыптасқан мифологиялық образдар мен тәңірге табыну, күнге сыйыну түсініктерін дәріптейді.

Иханова Аманкүл мен Үмбетов Жәнгірдің шығармашылық жолындағы қазіргі таңда жеткен жетістіктері өзіндік ізденістерінің арқасы. Тынымсыз еңбек пен жүйелі ойдың арқасында қолданбалы өнер мен бейнелеу өнері аралығындағы теріден жасалған картиналар дүниеге келді. Суретшілер теріні өңдейді, бояйды, пішіп-тігеді, бүрмелеп, бастырып сәндейді, бірақ нәтижесінде көшпенді тұрмысында қолданылатын зат емес, заманауи дүние, әлемнің айрықша бейнесі берілген панно-картина дүниеге келеді. Олар өздеріне белгілі қолөнердің амалдарын пайдалана отырып, әлемнің айрықша көрінісін бейнелеуге тырысты.

Суретшілердің дүниесінен қазақи сарын мен тарих бетін парақтап өтетін сан алуан петроглифтерді де сонымен қатар ауқымды тақырыптары көрерменді ойландырмай қоймайды. Әр-бір жұмыстарына берілген атау өте ауқымды және терең мағыналы, адам жанына ой тастар философиялық мазмұнда құрылған.

59

Соңғы кездері суретшілер терінің тек табиғи бояуларын пайдалану арқылы көптүстілікке қол жеткізді. Көп жылғы еңбек нәтижесінде олар тіпті бір ғана мал терісінің өзі фактура жағынан да, өң-түс жағынан да әртүрлі болып келетіндігін байқады. Терінің осындай қасиеттерін түрленте отырып, олар бірде меруерттей салқын күміс түсін, бірде көне піл сүйегінің жылы түсіне құрылған бірнеше композиция жасады. Бейне түрлілігі мен күрделілігі табиғаттың әр алуан заты мен құбылысында көрінеді. Жабағы, тері, пергамент – адамдар өздерінің бар ойларымен сезімдерін қалдырған материалдар. Шеберлер дәл осы тәсілмен еңбек етіп, өз шығармашылық іздерін қалдыруда. (Қосымша 1)

Суретшілер өздерінің өнертабысын жаңа терминмен атады – құшкөн, яғни, сезім-тері деген мағынаны береді. Дегенмен, бұл күрделі сөзді құрастырушы сөздердің әрқайсысының берер мағынасын алып қарасақ, керемет зат, сурет пайда болады. «Құш» деген неологизм ғашық болу, құмарту, құштар болу деген мағынаны біріктіреді. Ал, екінші көн сөзі адам мәдениетінің кеңістігіне енгізілген табиғи зат, өңделген былғары деген мағынаны береді.

Шеберлер өз шығармаларында әлемнің бүтіндігі мен тұтастығы, әлем үлгісіне жасалған заттың сапасын жоғарлата түсеті. Екі түрлі көзқарастың біріктірілуі арқасында, толыққанды шығарма дүниеге келеді. Алғашқы басқыш бояуын барынша үйлесімді етіп таңдап, сіңіре білумен ерекшеленеді, дегенмен кәнігі шебер үшін бұл жұмыс қалыпты құбылыс болып саналады. Берілетін бояу алдын-ала жоспарланған композициялық шешімді шебер орындап шығуға бағытталады. Суретші өз ойын қағаз бетіне қыл қалам арқылы түсірсе, ал теріден жасалатын картинаны алдын ала ойлап, жоспарлап көргенімен, оны сызып немесе жапсырып көре алмайды. Осы нәрселердің бәрі табан астында, жұмыс үстінде іске асады. "Құшкөн" шебері таңдаулы шикізат – теріні пайдалана отырып тартымды туынды жасайды. Оның ұзақ сақталуына қажетті шара міндетті түрде ескеріледі. Ұзақ сақталатын ұлттық мұраның бұл түрі арнайы патентке ие болғаны туралы жоғарыда айтылып өтті. Суретшілер жаңаша бағыттағы өнер туындысына арнайы ат қойып, жандандырумен айналысып келеді. Бұл қадам – халық мұрасының заманауи бағытта жаңғыруы мен қатар ұлттық өнерді ұлықтау.

2.2 Көркем өнердегі инновацияның маңызы

«Инновация» яғни, бұл термин латын тілінен аударғанда, ол -

«жаңару, өзгеру» деген мағынаны береді. Бұл түсінік XIX ғасырдағы зерттеулерде пайда болып, белгiлi бiр мәдениеттің кейбiр элементтердің бiрiнен екiншісіне енгiзу дегендi бiлдiрдi. ХХ ғасырдың 30-жылдарында Еуропада ғылымның жаңа саласы, жаңашылдық ғылымы пайда болып, ал 50 жылдары педагогикалық инноватика қалыптасты. КСРО-да бұл термин ХХ ғасырдың 70 жылдарынан бастап қолданыла бастады. Инновация -

60

мәдениеттану мен әлеуметтануда этностың алғашқы даму кезеңінде болмай, кейіннен пайда болған мәдени құбылыстар мен өзгерістер. Қазіргі таңдағы қолданбалы сәндік өнерінің бір саласы, тері өңдеу өнерінің заманауи бағытта өрбіп, өзіндік жаңаша түрге еніп бара жатқаны белгілі. Осы орайда иновацияға ұшырап отырған терінің жаңаша болмысы мен бейнесі «құшкөн» технологиясында көрініс тапты.

Ұлттық өнерімізді дамытуда, қазақ өнерінде пайда болған басқада технологиясын ойлап табуда ұзақ еңбек еткендері баршамызға мәлім. Р.Базарбаева, С.Бапанова, Ж.Үмбетов, А.Илханов сияқты суретшілердің туындылары еліміздің мұрасы, өнеріміздің айнасы десек қателеспейміз. Сол мұраны сақтап, зерттеп-зерделеп кейінгі ұрпаққа дәріптеу барша өнер зерттеушілерінің міндеті деп білеміз.

Сондықтан қазіргі таңдағы негізгі проблемалардың бірі осы рухани бастаулардың табиғатын ұғу.

Сәндік қолданбалы өнердің өзіндік заңдылықтары бар.Бейнелеу өнеріне қарағанда ауқымы кең.Мұнда тұтастық пен бірлік, масштабтылық пен гармония, әсемдік мпен саналылық, уақыт талаптары мен функциялық қолданыстарына сай үйлесімді шышімін табады.Осылайша, қазақ көркемөнері өзі өмір сүріп келе жатқан кезеңде де дәуірінің барлық ретін таңдап алғандықтан оларда суретші ой санасының трансформациялануы мен даму ырғағын біршама толықтай бағамдау болады. Ол халықтық дәстүрлі өнердің өзіндік белгілерін меңгеру.Шығармашылықтағы ұлттық бояу мен рең, ұлттық бірегей кеңестігіне қосылған біртұтас ұлттың жетістіктерінің белгісі еді. Енді барлығын ұлттың жаһандық ауқымда орын алуы толғандырады.

Жаңашылдыққа үйреніп, ғылыми-техникалық прогресс негізінде пайда болған жетістіктер күнделікті үйреншікті қалыпқа енген уақытта көшпелілер тудырған байырғы халықтық дәстүрлі өнерге, соның ішінде қол өнеріне, сәулет, ою-өрнекке басқаша көзқараспен қараймыз. Ал қазіргі кезде жартылай ұмыт болған киіз басу қол өнері соңғы он жылда сән индустриясында өрлеп келеді.

Ескі технология бойынша дайындалған киіз қазіргі заманғы машиналарда да жылытқыш ретінде ғана емес, сонымен қатар аяқ киімді дайындау кезінде және киімді тігу кезінде қолданыс тауып отыр. Кәсібі дизайнерлер оны декор элементі ретінде және киімде, интерьерде «ең қызық бөлігі» рентінде қолданады. Жүн материал ретінде өте илемді және жалпақ және көлемді пішіндер секілді кез келген пішіндерді жасауға мүмкіндік береді.Табиғи жүн қойдан, ешкіден және түйе жүнінен алынады. Жүн талшықтарын қалыңдығына қарай жіңішке, жартылай жіңішке және қалың болып бөлінеді. Талшық жіңішке болған сайын, дайын бұйым нәзіктеу және жіңішке болып шығады. Қалың жүнді аяқ киім, үстіңгі киімдерді және сөмкелерді дайындау үшін, ал жіңішкені моншақтар, шарфтарды және жеңіл киімдерді дайындағанда қолданады. Жүнді басу талшықтардың

61

өзіндік құрылымында бар қабыршықтардың өзара ілінсуінің есебінен болады.

Табиғи жүнді басу екі әдіс арқылы жүзеге асыруға болады, яғни ылғалды және құрғақ әдістер.

Құрғақ киіз басу – арнайы инелердің көмегімен жүн түйіршіктерін нығыздаудан тұрады (Қосымша 2).

Инелерде арнайы кертіктері болады, олардың көмегімен жүн талшықтарын іледі, араластырады, шырмап тастайды. Бұл кертіктер шаншуға қарама-қарсы бағытта орналасқан, бұл иненің көмегімен жүннен оңай алып шығуға болады. Бұл әдіс фильцтеу деп аталады.

Губкада орналасқан жүнге арнайы инелерді тығып, бұрып және айналдырып жүн кесегінің керекті пішінін алады. Егер инені бір орынға көпрет тықса, онда жүннің нығыздалуын және ойысты болуына қол жеткізуге болады. Ине нөмері оның қалыңдығын көрсетеді. Нөмер үлкен болғаннан, ине жіңішке және кертіктер аз болады. Ине қалың болғаннан, фильцтеу тез болады, бұйымда қалдыратын саңылаулар көп болады. Көлемді киіз басу үшін инелер суарылған болаттан дайындалады. Сондықтан олар едәуір иілгіштікке ие болады және жұмыс кезінде майыспайды.

Ылғалды киіз басудың классикалық техникасы бірнеше факторлардың, яғни жүн, су, сабын және екі қолдың болуын айтады. Таңдалған түсті құрғақ жүнді үстелдің үстіне жазып қояды, әртүрлі жүнді суретті үстіне қойғаннан кейін сабынды сумен суландырамыз және жүннің талшықтары бір-бірімен біріккенге дейін әртүрлі бағытта қолмен ысқылаймыз.

Киіз басудың ылғалды әдісі кезінде сабынды судың әсерінен талшықтар ұзартылады және тегістеледі. Бұйымды кептіру кезінде талшықтар бастапқы күйге келуге тырысады, мұндай талшықтардың кішіреюі 30%-ға дейін барады. Сондықтан ылғалды басу кезінде дайыналған бұйымның өлшемдерін алдын ала жоспарлау керек, яғни бұйымның өлшемі 1,5 немесе 2 есе болуы керек. Жүн – ұйысуға бейім бірден-бір талшық. Ол ылғал мен температура әсерінен және механиклық әрекет нәтижесінде ширайды да, жасалып жатқан бұйымның көлемі кішірейіп, тығыздығы артады: шұға 30 – 35%, киіз бен байпақ 80%-дай шуиды. Киіз Басудағы ең жоғары тығыздық 0,55 г/см3 (байпақтың табаны 0,42 г/см3), тығыздығын бұдан әрі арттырса, жүн талшықтары үзіліп, материал ыдырай бастайды.Сабынды суды жылы сумен шаю, қатты сықпай кептіру керек (Қосымша 3).

Жүннен тоқылған кескіндемелердің техникасы тек қана жаңа емес, ол техника қызықты, әрі өте әдемі болып табылады. Тұтылмаған жүннен суреттерді дайындау уақыттық және қаржылық шығындарды қажет етпейтін өте қызықты, әрі жағымды сабақ болып табылады. Дегенмен кез келген қолөнер секілді шыдамдылықты және тәжірибені қажет етеді. Ең бастысы шыдамдылық және керемет материалмен жұмыс істеу тілегі.

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BB%D0%B5%D0%BC

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%8B%D2%93%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%9B

62

Жүннен тоқылған кескіндемелердің тағы бір кереметтілігі оны меңгеру үшін сурет салу қажет емес. Суреттер алуан түрлі бола алады, мысалы гүлдер мен жемістерден адамдардың портреттеріне дейін. Ереже бойынша суреттер үлгі бойынша дайындалады, бұл жүннен алдын ала дайындалған сурет немесе кез келген сурет, сонымен қатар фотосурет болуы мүмкін.

Ұсынылған суреттер маталы бетке әртүрлі түсті жүндерді қою әдісімен дайындалған. Сіз жұмысыңызды аяқтасаңыз, онда суретке тек қана әйнек қойылады және рамкаға салынады. Міне осылай жүннен дайындалған сурет дайын болады.

Бұл кезеңнің өнері, көп жағдайда өзіндік жоғары деңгейдегі кәсібилігін өткен кезеңдерде салынған дәстүр ретінде сақтай отырып, стилінің, концепциясының, көркемдік тілінің жан-жақты көп қырлылығымен ерекшеленеді.Қазақ сәндік өнерінің қазіргі жағдайын толығырақ түсініп, оның болашағына көз жүгірту үшін біз халықтық дәстүрлі өнер тудырған табиғи көркем заңдылықтарды да, әлемдік мұраны да, қазіргі таңда күнделікті өмір қойып отырған жаңа міндеттерді де назардан тыс қалдыра алмаймыз.

Қазақстанның көркемөнер процесінде ХХ ғасырдың аяғына таман көркемөнерлік көңіл-күйді еркін білдіру, тек қана тарихи өткен емес, бүкіл әлемдік көркемөнер тәжірибесінен бастау алып жатқан өзін-өзі тану тенденциясы қанат жая бастады.

Сәндік қолданбалы өнерде дәстүрлі өнердің канондық, тұрақты заңдылықтары, бұзылғанымен, халықтық өнердің керемет динамикалы ішкі энергиясы, үндестігі, өнер үшін маңызды.

Қорытынды

«Өнер» - мәдениеттің айнасы деп бекерде бекер айтылмаған. Ол мәдениеттің жаны, оның өзіндік танымының түрі. Сұлулық заңы бойынша адамның дүниені игеру барысында әдеби мәтіндерге, мүсінге, сәулет туындыларына, суреттерге, әуенге, биге және тағы сол сияқты негізделген өнер түрлері қалыптасады.Өнер деп адамның рухани болмысына, сезіміне, эмоциясына әсер етіп, оны толғандыратын суреткер қолынан шыққан шығармашылық үлгісін айтамыз. Өнер – адами ақиқат, адамдандырылған «екінші әлем». Өнер, көркем бейне және жасампаздық тікелей әлеуметтік адам тұлғасымен байланысты категориялар. Өнерде үйлесімділік ретінде танылған кемелділік бейнесі жасалады. Біздің рухани мұрамыздың жиналу, саралану, насихатталуы да тереңге тамыр созады, яғни мәдениет – қоғамның өмір сүруінің қозғаушы күші [21].

Өйткені, тарихи сабақтастықтың логикасына сәйкес мәдениеттің ілгері үлгілері болады, онсыз ұлттық мәдениеттің қабырғасы сөгіледі, іргесі шайқалады .Міне, сондықтан жаңа үлгілерге жаппай бетбұрыс жасаудың өз қисыны, өз ырғағы, өзіндік келбеті бар. Сондықтан, өтпелі кезеңнің мәдени өзгерістерінен дәстүрлік пен жаңашылдықтың ерекше синтезін, симбиозын

63

іздеуіміз қажет сияқты. Әрбір жаңа нәрсені ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып қабылдаған абзал.

Қысқасы, өнерді тудырған қоғамдық өмір қажеттіліктері, біріншіден дүниетану және екіншіден адамды тәрбиелеу. Өнердің мынадай үш негізгі ерекшелігін атап көрсету керек: біріншіден, өнер шындықты бейнелендіру формасы, яғни дүниетану формасы; екіншіден, өнер қоғамдық сананың адам эстетикалық сезім тудыратын формасы [22]. Өнердің шындықты бейнелендіру формасы ретіндегі ерекшелігі ең алдымен оның нені және қалай бейнелендіретінімен анықталады.

Өнердің келесі ерекшелігі сол, ол – қоғамдық сананың эстетикалық сезім тудыратын формасы [22].

Суретші шындық құбылыстарына тән эстетикалық сапаларды ашып көрсетеді. Сондықтан көркем шығармаларда өмір белгілі бір эстетикалық идеяларға сәйкес бейнеленеді, яғни өнершындық нәрселері мен құбылыстарын көрікті немесе көріксіз, көңілді немесе көңілсіз, қайғылы немесе күлкілі деген сияқты категориялар формасында бейнелеп, баға береді. Әемілік, көркемділік адамның күнделікті өмірінде зор роль атқарады. Өнер арқылы мәдениет өзінің тұңғиық тереңінде болып жатқан құбылыстарын дәл бір айнаға қарап көргендей, байқап отырады. Сондықтан да өнерді «мәдениеттің айнасы» деп анықтауда негіз бар. Кеше ғана ғасыр ауысты, мыңжылдықтар шекарасынан өттік, оны айтасыз, заман өзгерді, қоғам өзгерді. Ой санамызда күрделі сілкіністер өтті, ұлттық мәдениетіміздің құндылықтарына көзқарастар өзгерді. Жоғарыда айтқанымыздай, ұлттық тәрбие құралының бірі болып саналатын біздің мәдениетіміз. Осыған орай, біздің мәдениетімізді, өркениетімізді бір сәтте биік шыңға көтерген бейнелеу өнері және бейнелеу өнеріндегі көрмелер еді. Әр көрмеде суретші өз көзімен көріп, түйсінген шындығын сол сәттегі қалпымен көрсетуге ұмтылады. Өмір құбылыстары түптік жағынан таңдап алынып, заманның тірлік-тынысы жан-жақты көркемдік қуатпен беріледі. Бейнелеу өнерінің көркемдеу құралдарына сурет, түрлі түс, пластика, жарық пен көлеңке композициясы, ырғақ жатады.

Бүгінгі күн, суретшілерінің шығармаларында жұмбақтық метафоралары және мән мен толықтырылады және сол арқылы жанданады, адам мәдениетінің ежелгі ғарышын бүгінгі күндегі адам ой – санасының жаңа ағымдарымен байланыстыратын мәндер мен мазмұндар пайда болады, суретшінің өмірге деген махаббаты, оны түсінуге бағытталған мәңгілік ұмтылысы да қайталанбас түрде өмірге қайта келеді. Классикалық академиялық халықтың көпғасырлық тарихының өзіндік жылнамасын жасайды және менің ойымша, Қазақстан өнерінде ең маңызды орынға ие болды. Тарих пен мифологиялық сюжеттер, көшпенділердің өмірінен алынған фрагменттер, далалық және таулы пейзаждар генетикалық есті бейнелі түрде жаңғыртуға, болмыстың мызғымас категорияларын ұғынуға мүмкіндік береді. Бейнелердің байлығы, олардың мифологиялық мәні, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен салттардың тәжірибесі, дәстүрлі

64

мәдениеттің трансляция талабына жауап береді және бейнелеу өнер құралдарымен ашып беруге мүмкіндіктер береді.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Назарбаев Н. Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру. Қазақстан

Республикасы Президентінің ресми сайты. 12 сәуір. 2017 ж. www.akorda.kz 2. Марғұлан А.Х. Байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері. Алма – Ата. Өнер.

1987.- Т.2. – Б. 101б. 3. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, «Өнер», 1987,-

126 б. 4. Жәнібеков Ө. Казақ қолөнерінің мәдениеті.-Алматы, Өнер.1982.-86

б. 5. Медоев А. Гравюры на скалах. «Жалын» баспасы. Алматы, 1979 ж. 6. Мәмбеев С. Художники Казахстана, «Творчество» журналы. 1959

ж., №2, 16-б. 7. Сарықұлова Г. Сказание о родной земле. О творчестве Салихитдина

Айтбаева. «Искусство» журналы, 1976 ж., №12, 40-б. 8. Көпбосынова Р. Салихитдин Айтбаев. «Қазақстан өнері»

альманағы, 1977 ж., 20-б. «Өнер» баспасы. 9. Меланд В. Салихитдин Айтбаев, «Новые имена» сериясы, 1978 ж.,

4-б. «Советский художник» баспасы. 10. Ибраева В. Сто лет одиночества (Культурная деколонизация в

Казахстане и ее художественные формы). «Тамыр» альманағында №1 1999 ж., 77-б.

11. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы. «Қазақстан».1995

12. Базарбаева Р.Е. Стркутура и строение композиции по текстилю. «Қазақстан және Орта Азияның білім беру, мәдениет және өнерін жаңғырту, ұлттық сананы трансформациялаудағы бірегей тәжірибе ретінде» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Алматы.1-2 қараша.2018 ж. – 213 бет.50-54бб.

13. Ткачев А.Р. Композиция негіздері курсы (сынама басылым). Астана – 2003ж.

14. Байжігітов Б. К. Өнер тарихы мен теориясы: оқу құралы. ТОО «Универсал фото» Алматы, 2000 – 197 б.

15. Болатбаев Қ.К «Өнер» Алматы 2007 ж. 16. Галимжанова А.С. Религиозно-этический дискурс в живописи

Д.Алиева на примерекартины «Пикник» (1984г). Юнеско және қазіргі әлемдегі Ұлы жібек жолы феноменін зерттеу: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: КазНАИ, 2009.-292 б.122-125 бб.

17. Юсупова А.К. Оппозиции цвета и поиски гармони. Юнеско және қазіргі әлемдегі Ұлы жібек жолы феноменін зерттеу: Халықаралық ғылыми-

65

практикалық конференция материалдары. –Алматы: КазНАИ, 2009.-292 б.140-141 бб.

18. Беристенов Ж.Т., Қуандық Ж. Қазақстан Тәуелсіздік кезеңіндегі гобелен өнерінің өзіндік ерекшелігі. Хабаршы. Абай атҚҰПУ. «Көркемөнер білім беру» сериясы.№2(55) 2018. 132-137 бб.

19. Логвиненко Г.Л. Декоративная композиция:Учебное пособие для Вузов –М.: Владос, 2005.

20. Ұстаз бен шәкірт ақысы. http://asyldin.kz/article/view/id/1227.html 21. Тұрғынбаев Ә.Х. Философия, Алматы. «Білім» 2001; 67-бет. 22. Құлсариева А.Т. Эстетика, Алматы-2003.- 22-бет.

Қосымша-1 Қосымша 2

66

Қосымша 3

3

Шакен А.Д., Қабыл А.С.

(Ғылыми жетекшісі: Қайранов Е.Б.) Т.Қ. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы

ВОЗМОЖНОСТИ И ПОТЕНЦИАЛ РАЗВИТИЯ НОВЫХ

НАПРАВЛЕНИЙ В ГОРОДСКОЙ СКУЛЬПТУРЕ СОВРЕМЕННОГО КАЗАХСТАНА

В данном научном проекте рассматриваются развивающиеся с начала

ХХІ века такие новые направления в отечественной скульптуре, как - стимпанк, кинетическая скульптура и другие художественные инсталляции в современной скульптуре Казахстана, а также различные арт-мероприятия (паблик-арты, стрит-арты), проводимые в последние годы в рамках

67

фестивалей, симпозиумов и т.д. Новые виды пластического искусства, начатые в последние годы устанавливаться на основных улицах, бульварах, на территории новых многоэтажных жилых домов, перед бизнес центрами, отелями таких крупных городов, как Астана, Алматы, Караганда, Шымкент, и др. городах, являются больше декоративными арт-объектами, которые придают новый толчок в дальнейшем развитии данного вида искусства. В связи с этим, авторам интересно исследовать будущие возможности и выявить потенциал развития этих новых направлений в искусстве скульптуры современного Казахстана.

Актуальность исследования: Тема данного научного проекта на тему «Возможности и потенциал развития новых направлений в скульптуре современного Казахстана» выбрана не случайно, так как нам – студентам специальности «Скульптура», прошедших теоретическое и практическое обучение по классической академической скульптуре, интересно теперь ознакомиться с более современными видами скульптур, которые в последнее десятилетие часто стали появляться в крупных городов Казахстана. Как будущие высококвалифицированные специалисты в области скульптуры, нам важно определить свой дальнейший путь саморазвития, выбор техники, стиля, найти свой почерк как профессионального художника.

Стоит отметить, что скульптура, как и многие виды изобразительного искусства Казахстана, продолжает развиваться сегодня в начале ХХІ века в соответствии с современными требованиями мировой глобализации. Параллельно с классической академической скульптурой в последние годы в общественно-значимых архитектурных пространствах страны заметна тенденция развития таких направлений, как стимпанк, кинетическая скульптура и художественные инсталляции, которые широко распространены зарубежом и вызывают огромный интерес современным поколениям нового века. Поэтому, нам очень интересно выявить возможности и попытаться определить потенциал развития этих новых направлений скульптуры для будущей пользы культуры нашего Казахстана.

Некоторые арт-объекты этих новых направлений скульптуры выполнены в стране зарубежными авторами, благодаря которым происходит процесс обмена опытом и знакомство с новыми научными прогрессивными технологиями в данной области искусства. Также, этот процесс развивается благодаря участию казахстанских художников в зарубежных международных симпозиумах, фестивалях и биенналях по скульптуре, которые участились с начала 2000-х годов примерно. За последнее десятилетие, за счет интенсивной мировой интеграции в соответствии с реализацией государственных программ в сфере культуры и искусства, такие вышесказанные мероприятия начали чаще проводиться и в Казахстане, особенно в г. Алматы и г. Астана. Потому, считаем актуальным исследовать этот процесс развития отечественной скульптуры.

68

Объектом исследования: новые направления в отечественной скульптуре, как - стимпанк, кинетическая скульптура и другие художественные инсталляции в современной скульптуре Казахстана, а также различные арт-мероприятия.

Предмет исследования: Возможности и потенциал развития новых современных направлений в искусстве скульптуры Казахстана начала ХХІ века.

Цель исследования: изучение и анализ арт мероприятий по скульптуре, а также установленных авангардных скульптурных объектов в городской среде для выявления некоторых возможностей и будущего потенциала развития новых современных направлений в искусстве скульптуры Казахстана начала ХХІ века.

Задачи исследования: • Раскрыть возможности развития новых направлений городской

скульптуры Казахстана в начале ХХІ века в следующей последовательности:

- выявить новые принципы расположения современной городской скульптуры в общественных пространствах и архитектурной среде;

- рассмотреть примеры развития стимпанк скульптуры и кинетической скульптуры в Казахстане

- анализировать наиболее популярные зарубежные инсталляции по скульптуре как источника вдохновения для казахстанских молодых художников.

- Также, определить потенциал проведения отечественных арт-мероприятий по скульптуре в контексте международной интеграции в дальнейшей очередности:

- ознакомиться и провести отбор скульптурных арт-объектов, установленных в ходе проведения таких отечественных Фестивалей современного искусства, как Astana Art Fest-2015 и Astana Art Fest-2017 в рамках ЭКСПО;

- изучить впервые проведенную в Казахстане Международную биеннале скульптурного искусства EURASIAN SCULPTURE BIENNALE в рамках ЭКСПО-2017 и сделать выводы о перспективе продолжения проведений таких важных мероприятий по обмену опытом среди скульпторов разных стран;

- провести анализ для определения сильных и слабых сторон устанавливаемых арт-объектов в рамках Международного фестиваля скульптур и малых архитектурных форм «PARK FEST-2018» в г. Алматы.

Научная новизна:

- выявлены некоторые новые принципы расположения современной городской скульптуры в общественных пространствах и архитектурной среде;

69

- впервые рассматриваются примеры развития стимпанк скульптуры и кинетической скульптуры в Казахстане;

- анализируются наиболее популярные зарубежные инсталляции по скульптуре как источника вдохновения для казахстанских молодых художников;

- проводится отбор скульптурных арт-объектов, установленных в период проведения отечественных Фестивалей современного искусства (Astana Art Fest-2015 и Astana Art Fest-2017 в рамках ЭКСПО);

- сделаны выводы о перспективе продолжения важных мероприятий по обмену опытом среди скульпторов разных стран по результатам впервые проведенной в Казахстане Международного биеннале скульптурного искусства EURASIAN SCULPTURE BIENNALE в рамках ЭКСПО-2017;

- впервые проведен анализ и определены сильные и слабые стороны устанавливаемых арт-объектов в рамках Международного фестиваля скульптур и малых архитектурных форм «PARK FEST-2018» в г. Алматы.

Практическая и теоретическая значимость: Результаты могут быть использованы:

- как источниковедческая основа для научных исследований, связанных с изучением развития современной городской скульптуры Казахстана начала ХХІ века;

- в качестве учебно-методического материала для лекционных курсов и семинарских занятий студентам специальности «Скульптура»;

- для дальнейшей разработки проблем синтеза паблик-арт и стрит-арт искусств по скульптуре с современной городской средой.

Достоверность научных результатов обусловлена максимально полно собранным и детально изученным художественным и научным материалом, а также публикациями СМИ и комментариями общественности.

Степень изученности: В ходе исследования по теме проекта нами были изучены

библиотечные материалы КазНАИ им.Т.Жургенова в области искусства скульптуры, просмотрены основные журналы культуры и искусства, а также системные ресурсы в Национальной библиотеке РК, около 40 публикаций статей отечественных СМИ о разных фестивалях и арт-мероприятиях по скульптуре в интернет порталах, выбраны для иллюстраций более 60 новых городских скульптур и творческих станковых работ скульпторов начала ХХІ века. Однако, в процессе исследования не были замечены какие-либо анализирующие труды или научные статьи отечественных ученых и профессиональных искусствоведов об активно устанавливаемых арт-объектов новых направлений по скульптуре (стимпанк, кинетическое искусство, художественные инсталляции) в рамках проводимых в последние годы всевозможных фестивалей, симпозиумов, биеннале, конкурсе и т.д.

70

Теоретическая часть І. Возможности развития новых направлений городской

скульптуры Казахстана в начале ХХІ века 1.1 Современная городская скульптура – новые принципы

расположения в общественных пространствах и архитектурной среде Скульптура — один из самых прекрасных видов изобразительного

искусства, который восхищает и заставляет людей задумываться о красоте и хрупкости нашего мира с самых древних времен [1].

В данном проекте исследуется современное развитие искусства скульптуры Казахстана на примере главных городов страны, как г. Астана и г. Алматы, где по сравнению с другими городами страны, чаще устанавливаюся наиболее «инновационные» виды скульптурного искусства, а также проводятся многие международные конкурсы, симпозиумы, фестивали, биеннале и другие арт-мероприятия с участием зарубежным мастеров.

Известно, что в классическом определении скульптуры выделяются четыре типа: монументальная, монументально-декоративная, декоративная и станковая скульптуры. В первую очередь стоит отметить, что сегодня термины монументальная и монументально-декоративная скульптура неполно характеризуют скульптурное творчество в городской среде. Подобное деление использовалось в основном в качестве характеристик городской скульптуры до середины XX века. Современная городская скульптура сегодня не мыслится без скульптуры паблика-арта и стрит-арта. Скульптура открытых общественных пространств - публичное, объемно-пространственное искусство в архитектурной среде, которое при помощи своей формы репрезентует отношение автора к миру и наделена такими свойствами, как социально-общественная и художественная значимость. Являясь неотъемлемой частью городской среды, она напрямую участвует в сложении архитектурно-художественного облика города, являясь постоянным компонентом культурно-стилевого контекста.

Здесь мы согласны с мнением исследователя А.Ф. Ибрагимовой, которая в своей научной статье «Принципы расположения городской скульптуры в открытых общественных пространствах архитектурной среды» выделяет пять принципов расположения скульптуры в открытых общественных пространствах. Это - доминирование, интегрирование, симбиоз, деструкция и номадизм. Степень же преобладания одного или другого принципа, в зависимости от исторического, политического или социального контекста, менялась вместе с ходом истории человечества, и как отмечалось выше, с изменением контекста городской среды» - резюмирует она [2].

І принцип – доминирование, подразумевает такое расположение скульптуры в открытом общественном пространстве, когда скульптура становится центральным объектом архитектурной окружающей среды,

71

своеобразной доминантой. Расположение в центре города, городской площади или даже внутреннего двора, на возвышенности - это типичные примеры использования рассматриваемого принципа, где основными инструментами являются масштаб произведения, его объем, значимость содержания и влияние на городскую среду.

ІІ принцип – интегрирование, при данном принципе скульптура «растворяясь» в системе общественного пространства, является неким невидимым каркасом, элементом, функцией которого является исключительно декоративное предназначение, насыщение городской среды эстетической составляющей, поддержание тектонического строя архитектуры и прилегающего пространства.

ІІІ принцип - симбиоз. Вообще симбиоз, как способ взаимоучастия всех элементов составляющих целостный объект - это завуалированное свойство почти любого вида искусства. Но сегодня, пожалуй, это самый популярный и прогрессивный способ постановки скульптуры в городской среде. Современная скульптура паблик-арта, является примером такого симбиотического взаимодействия. Проект поддержки паблик-арта, предложенный американским правительством в конце 1960 годов, был в первую очередь нацелен на удорожание и повышение значимости территории, на которой располагаюсь эти объекты. То есть, налицо симбиоз с городом, который на тот момент стал «терять» своих граждан и наметилась дезурбанизация американских городов, приводящая к оттоку людей в пригороды. В данном ключе, скульптура паблик-арта «возвращала» значимость города в глазах её жителей [3]. Симбиоз с непосредственным зрителем заключался в том, что некая «музейность» данных объектов давала зрителям незапланированное художественное образование, столь необходимое в капиталистическом обществе потребления. Иными словами симбиоз скульптуры и зрителя был связан с просвещением граждан ее наблюдающих.

ІV принцип - принцип деструкции. В основе расположения лежит противопоставление элементов внутри системы «среда-скульптура-зритель», разрушение привычного восприятия архитектурной среды и разрушение привычного восприятия объектов скульптуры в рамках городской среды. Основной особенностью современной интерпретации этого принципа является то, что находясь непосредственно в зоне человеческих передвижений, взаимодействие в системе «среда-скульптура-зритель» таково, что ни среда, ни отношение зрителя не является продуманным взаимодействием, скорее наоборот, результат непредсказуем, разнообразен и иногда провокационен. В данном контексте стоит отметить, что пешеход не всегда готов к восприятию скульптуры на уровне своих будней. Данный принцип подразумевает случайного зрителя. Сама же форма скульптуры почти всегда является противопоставленной окружающему пространству. Сегодня это яркие примеры паблик-арта, стрит-арта, жанровой скульптуры. Даже являясь неорганичными,

72

кричащими подобные объекты являются как бы встроенными в среду, скульптура исполняет роль чуткого проводника между зрителем и окружающим пространством.

V - номадический принцип. Вообще, номадизм - это явление, оригинальная тенденция, свойственная скульптуре городского пространства лишь в последние десятилетие. В этой связи, представляют определенный интерес теоретико-искусствоведческие труды Розалинд Краусс. По мнению исследовательницы, в XX веке понятие скульптуры как мемориальной репрезентации существенно трансформируется. Если «традиционная» скульптура предполагала наличие постоянного «места», то скульптура современная, изменяет постоянное «место» на «место» номадическое, иными словами «кочует» [4]. Такая трансформация радикальным образом отличает искусство скульптуры XX века от скульптуры предшествующих столетий в целом. И именно данная трансформация смена местонахождения называется - номадизм.

Достаточно просто представить первый вариант номадизма когда, один и тот же образ скульптуры выставляется в разных точках планеты одновременно, или одна и та же скульптура периодически экспонируется, тем самым является временной. Второй вариант номадизма - это одновременность нахождения одной и тоже скульптуры, но в разных уголках нашей планеты. Это тиражирование, повторение, которое связано с тем, что современная скульптура сегодня неотделима от искусства массового производства, дизайна. Так, например, американский художник-скульптор Д. Кунс, на протяжении уже долгого времени создает целую серию своих однотипных скульптур сделанных из стали, но имитирующих надувные шары, расставляет их там, где этого требует время. В этом заключается особенность, вытекающая из тенденции номадизма - стремление производить шедевры в огромных количествах. Подобный принцип выливается уже в целое направление дизайна, который и обращается к искусству, и называется people-friendly [5]. Кто-то может пойти на аукцион и приобрести там скульптуру модного художника за миллион-другой долларов, а кто-то зайдет на сайт и купит уменьшенную копию той же работы всего за пару сотен. Стоит заметить, что в данном случае скульптура теряет некую оригинальность, но приобретает дополнительную массовую популярность.

Что касается номадизма, как формы относительно месторасположения, то к этому принципу относятся кинетические, интерактивные скульптуры, инсталляции и те объекты, форма которых изменяется с течением времени.

Вообще, время, как четвертое измерение это, пожалуй, основной инструмент номадизма. В течение всего двадцатого века многие художники и скульпторы так отважно пытались материализовать это понятие: Александер Колдер, Ники де Сент Пале, Александр Родченко создавали подвижные проекты, но пожалуй только сегодня и благодаря инструментам интерактивности, медиа-технологий, интернета это измерение нашло свой

73

самый естественный и максимальный выход в скульптурных объемах, которые, изменяясь погружают нас в сложное и неосязаемое понятие искусства движущегося и изменяющегося во времени.

Добавим, что номадизм, также является реакцией мира скульптуры на популярные тенденции в медиа-искусстве [6], в мире высоких технологий. Это связано с тем, что после сложного этапа постмодернизма, когда искусство бесконечно искало свою форму, и в итоге сконцентрировавшись на концепции, такие простые виды дизайна и массового развлечения, как телевидение, реклама, интернет ушли далеко вперед и обогнали искусство в популярности. Сегодня ничего не остается, как теми же инструментами, что используют современные медиа-технологии пользоваться художникам в искусстве скульптуры.

Современного пешехода очень трудно остановить типичной бронзовой статуей, его трудно даже остановить нетипичной абстрактной формой, ведь в кармане у пешехода лежит телефон, на его пути умело работает интерактивная реклама, и все жизненные его циклы на прямую связанны со сферой медиа-услуг и другими яркими элементами массового потребления. Наверное, поэтому, новые технологии неизбежно врываясь в искусство и в скульптуру в частности формируют новые принципы не только расположения, как в данном случае, но и остальные более наглядные принципы, к примеру формообразования. Скульптурных примеров подобных явлений достаточно много. Например, Флорентин Хоффман со своей работой номадического утенка, путешествующего по всему миру, и о других произведениях которого тоже будем рассматривать ниже в подглаве 1.3.

1.2 Начало развития стимпанк скульптуры и кинетической

скульптуры в Казахстане Стимпа́нк или паропа́нк (от англ. steampunk: steam — «пар» и punk —

«панк») — направление научной фантастики, включающее технологию и декоративно-прикладное искусство, вдохновлённое паровой энергией XIX века. Возникшее первоначально в 1980-х годах как литературное течение в противовес киберпанку постепенно выросло в стиль искусства, культурное движение и субкультуру (Википедия).

Как говорит один из успешных бизнесменов страны Е. Абдразаков: «Глобализация, демография и технологии меняют современный мир. Центры мировой гравитации меняются. Не просто роботы в обычном производстве, а искусственный интеллект начинает заменять человеческий в решении и формулировании задач. Не стоит ждать четвертой индустриальной революции, она уже здесь. Как сто лет назад электрическая лампочка вытеснила керосиновую лампу, альтернативная энергетика стала эффективнее традиционной. …Современный темп технологических изменений происходит с гиперскоростью и терамощностями. Традиционная

74

стратегия «будь большим и мощным» не работает» [7]. То есть, необходимо быстро учиться адаптироваться к меняющимся условиям.

Здесь мы хотим привести слова отечественного художника Зульхайнара Кожамкулова, известного своими монументальными скульптурами в стиле «стимпанк»: «Сейчас я мыслю по-другому, и картины другие. Я постоянно нахожусь в поиске, не работаю долго в одном течении – не более семи лет. Потом меняется стиль, направление, мышление, философия. Я – экспериментальный художник, моя мастерская – это лаборатория». Он отмечает, что до него мало кто занимался этим направлением в СНГ и даже в мире, а уж монументальных вещей и вовсе не найти. В стиле стимпанк сейчас известны три его монументальные скульптуры: «Царица степей» (Томирис, рис. № 1), «Кобыланды Батыр» (Мерген рис. № 2) и «Энергия, поднимающая акции» (Бык, рис. № 3) Каждая из таких скульптур, установленных в г. Алматы, весит 3–4 тонны. Монументальные скульптуры, сделанные из автомобильных запчастей сразу вызвали интерес у прохожих: стимпанк у нас только набирает популярность по сравнению с гигансткой белкой, установленной перед Атакентом в г. Алматы.

Стимпанк-скульптура «Царица степей» (Томирис) установлена в Ауыл Resort. Сделали скульптуру по просьбе мецената и предпринимателя А.Тунгушбаева, который обратил внимание на работы З. Кожамкулова и стал поддерживать отечественных авторов и искусство. Скульптуру «Кобланды Батыр» (Мерген) установили возле стеклянного здания Халык банка на проспекте Аль-Фараби. Алматинцы по достоинству оценили необычный арт-объект, отметив симбиоз национальных мотивов и современной техники стимпанк.

Как говорит сам автор З. Кожамкулов: «Кобланды батыр – это дань памяти предкам, батырам, которые защищали нашу землю. Сейчас возле статуи все фотографируются, она заинтересовывает всех алматинцев. А ведь довольно долго скульптуру не удавалось «пристроить». И вот наконец, благодаря Халык банку нашлось место в самом центре города. Представители банка не только выделили участок, но и помогли с установкой, ведь пришлось нанимать кран – работа весит немало – около 4 тонн. Считаю даже, что банк проявил определенную смелость, согласившись поставить необычную скульптуру. Такие арт-объекты нужно устанавливать на пешеходных аллеях, таких, как Тулебаева, Панфилова, они бы там очень органично смотрелись. Можно создать вообще целый парк подобных скульптур. Плану у нас грандиозные – что-то подобное мы хотим сделать в Астане и Шымкенте» [8].

Теперь творчеством З. Кожамкулова заинтересовались и в Европе. Сейчас мастер работает над новой скульптурой – огромной головой быка, которую установят в одном из скверов Лондона.

Скоро на одной из лондонских улиц появится новая скульптурная композиция — огромная голова быка. Эксперты уже сейчас предрекают ей

75

большой успех, поскольку скульптура выполнена в чрезвычайно актуальном сегодня стиле — стимпанк (синтез старины и высоких технологий). А почему это важно для нас? Потому что автор композиции — казахстанский художник З. Кожамкулов. О том, как казахстанское изобразительное искусство заявляет о себе на европейских улицах и всемирно известных аукционах «Кристис» и «Сотбис», директор художественной галереи ArtSpace.kz кандидат искусствоведения Эльмира АХМЕТОВА рассказала «Вечерней Астане»:

«- Да, но именно тогда, после аукциона, у нас появилась идея раскручивания нашего актуального искусства, сегодняшних талантливых казахстанских художников, наших современников. И мы стали первой казахстанской галереей, которая начала работать в своеобразной тройной связке: художник — художественная галерея — спонсор. Эта практика уже давно существует на Западе, а у нас впервые, когда галерея принимает непосредственное участие в создании произведения и меценат полностью обеспечивает художника. В чем, на мой взгляд, проблема современных казахстанских художников? Они талантливы, видят цвет, форму, у них мастерство на высоком уровне, но они не всегда понимают современные тенденции в искусстве и, как это ни парадоксально звучит, себя самих. Вот взять Зулкайнара Кожамкулова, первого художника, с которым мы начали работать в такой тройной связке со спонсором. Он известен как живописец, его историческая картина, написанная вместе с Бексеитом Тюлькиевым, «Ұлы көш» находится в резиденции Президента. У себя на родине, в Шымкенте он начинал работать над скульптурой, но идея творить в стиле стимпанк исходила от нас. Потом возникла еще одна идея, уже с живописью — портреты в стиле поп-арт. Итог — это прошлогодняя персональная выставка Зулкайнара Кожамкулова в Алматы во Дворце республики в рамках программы «Рухани жаңғыру». Впрочем, правильнее было бы сказать, во дворце и перед дворцом. Потому что в помещении, в верхней галерее выставлялись портреты людей XX века (в стиле поп-арт) — так сформулировал тему художник, а перед дворцом, у подножия лестницы, были установлены две огромные работы в стиле стимпанк: Кобыланды батыр («Мерген») и «Бык» («Энергия, поднимающая акции»). Сказать, что они привлекали внимание прохожих, ничего не сказать. Каждый хотел их сфотографировать. Люди специально приезжали из других районов города, чтобы посмотреть на эти скульптуры. И дело не только в необычности этих композиций (собранные из старых металлических деталей, они создают иллюзию, что вот-вот начнут двигаться), а в энергетике — той самой энергетике художника, который вдруг нашел свой стиль. «Я взял старинного и традиционного для сегодняшнего казахстанского изобразительного искусства персонажа — батыра, но сотворил его из… металлолома, — сказал тогда Зулкайнар Кожамкулов. — При этом хотел показать, что проходят времена, сменяются эпохи, но остается главное — родина и стремление ее защищать. Раньше — на коне с копьем, сегодня —

76

с другим оружием, но политика остается неизменной — защищать свою землю».

Благодаря одного из проектов галереи ArtSpace.kz композиция З. Кожамкулова «Кобыланды батыр» была установлена перед зданием Народного банка в г. Алматы, на проспекте Аль-Фараби. И, наконец, то, с чего мы начали, дебют казахстанской скульптуры в стиле стимпанк в Лондоне. Работа — огромная голова быка — сделана специально, по заказу. Причем заказ поступил из британской столицы.

«— Наша галерея не зря называется ArtSpace.kz, — рассказывает Эльмира Ахметова. — То есть «планета искусства Казахстана» — на всей планете. Наша цель, цитируя программу «Рухани жаңғыру», — «продвижение современной казахстанской культуры в глобальном мире». Это название придумала известный искусствовед и добрый друг нашей галереи Камилла ЛИ. Мы с ней решили так: пусть будет два названия. Первое — «галерея имени Рысбека Ахметова» — в память о моем отце, прекрасном художнике, и ArtSpace.kz, чтобы всем была понятна наша миссия — продвижение, пропаганда нашего искусства во всем мире. И мы постепенно начинаем ее осуществлять» [9].

Очень хотелось бы, чтобы композиции, подобные «Мергену» и «Быку», побольше устанавливались в городах Казахстана: они, с одной стороны, отражают наше время, с другой — в них есть национальный дух.

Из зарубежных скульптурных работ немалых размеров в стиле стимпанк хочется привести в пример статую крылатого коня – пегаса, автором которого является иранский художник-скульптор Хасан Новрози (рис. № 4). «Талантливый иранский скульптор Х. Новрози создал замечательную коллекцию скульптур животных в стиле стимпанк. Его творения полны жизни и эмоций, несмотря на то, что кропотливо собраны из тысяч металлических инструментов, автомобильных частей и других компонентов из металлолома. Кроме эпической статуи пегаса он создал и других существ в различных стилях и все они потрясающие» [10].

В сентябре 2016 года в рамках подготовки ЭКСПО-2017 во Дворце Мира и Согласия в г. Астана прошли параллельно сразу два форума - «Astana Architecture» и «Business & Design Dialogue». В конференции форумов акцент будет сделан на перспективах и возможностях архитектурного и городского развития Астаны с учетом лучших мировых практик, а также на практических аспектах взаимодействия архитекторов и заказчиков, нюансах взаимоотношений девелоперов и арендаторов. Среди гостей форума Astana Architecture был французский скульптор-математик Пьер Матте, он широко известен во всем мире. «Получив математическое образование, П. Матте пробовал себя в живописи, резьбе по камню и коллаже, но настоящее призвание нашел в скульптуре. Уже несколько десятилетий мастер создает удивительные и уникальные стимпанк скульптуры, в которых переплетены животные, машины и люди. Мастер активно работает с разнообразными материалами, включая бронзу, медь,

77

латунь, алюминий, резину, самостоятельно осуществляет сварку, ковку и прокатку металла. Скульптуры П. Мате выдержаны в духе стимпанка, являясь художественным выражением идеи слияния природного мира и технической цивилизации. Работы скульптора являются предметом активного коллекционирования, их можно увидеть на выставках, в музеях, а также в офисах по всему миру, например, в офисе ForteBank в Астане, номинированном на премию Architecture & Design Leaders 2016. В рамках «Astana Architecture» Пьер Матте рассказал о том, как сочетаются искусство и коммерческая недвижимость. Скульптор-математик также показал, как объекты и предметы искусства могут влиять на имидж корпораций, повышать привлекательность бренда компании, удивлять партнеров и клиентов, мотивировать сотрудников» [11].

Французский скульптор П. Матте когда-то без особого энтузиазма изучал математику, а в определенный момент «сбежал» в искусство. Пробует себя в разных техниках – от комиксов до гуаши, но именно скульптура стала для него наиболее очевидной областью художественного высказывания. Работая в технике стимпанка, рожденной в начале восьмидесятых годов ХХ века писателями и художниками-фантастами, он пытается найти современный уровень гармонии между механическим и природным. «Мы живем в переходную эпоху, признаки которой проявляются в нашей реальности присутствием чудовищных мифических существ – мутантов. Даже коровы в горах – это всего лишь молочные машины». Работы П. Матте выставлены в галереях Парижа, Нью-Йорка, Сингапура, Гонконга, Шанхая, Лондона, Сеула, Монако и Лас-Вегаса. А недавно скульптурная композиция «Львы» стала частью культурного ландшафта Астаны (рис. № 5).

О Казахстане, об Астане, об скульптуре львов под названием «Зеркало, о мое зеркало!» П. Матте говорит следующее: «Для меня Астана – место экзотичное, с очень интересными людьми. Есть новые здания, новая экономика, но есть и новые люди, прибывающие сюда отовсюду. Это вызов: как интегрироваться, как общаться, как зарабатывать на жизнь? Похоже на то, как я сам со своей арт-мастерской переехал из одной провинции в другую, перестроив все отношения с нуля. Но здесь большинство людей переехало… это расширяет сознание, заставляет мыслить масштабней». «Один из этих львов является полностью натуральным, а второй имеет интегрированные в тело механико-технологические компоненты. До некоторой степени это мы сами – мы, смотрящие на себя сквозь зеркало времени. С одной стороны, мы смотрим на себя как на обычных людей, со всем нашим прошлым и историей, с другой стороны, мы видим себя людьми будущего, которое насыщено технологиями и риском потери части контроля над собой. В конечном итоге эти два льва оказываются единым непрерывным существом, как и люди. Мы все индивидуумы, но в то же время – часть целостного человечества, торящего тропы будущего. Эта идея сильна в Астане. Старый город трансформирует себя в город

78

футуристический. С этим чувством я смотрю на недавнюю историю Астаны: город ищет свое будущее» [12].

Жители и гости столицы часто фотографируются возле скульптурной композиции двух львов перед отелем The Ritz-Carlton, Astana. Эта работа французского скульптора Пьера Матте называется «Зеркало, о мое зеркало!» Традиционный и технолев смотрят в свое отражение в зеркале. Философию скульптуры объяснил сам П. Матте: «Эти львы символизируют нас с вами. Мы видим себя сегодня и в молодости, и то, как мы изменились. С приходом технологий в нашу жизнь мы теряем индивидуальность, зеркало символизирует наше самосознание. Я думаю, очень важно помнить прошлое, знать настоящее и пытаться увидеть свое будущее» [13].

В 2014 году Государственный музей искусств Республики Казахстан им. Абылхана Кастеева сообщало о начале беспрецедентного в сфере музейной практики проекта по созданию «Парка скульптуры - музея под открытым небом». Проект был реализован в тесном сотрудничестве с рядом партнеров и администрацией г. Алматы. Реализация проекта ставит г. Алматы в один ряд с крупнейшими мегаполисами мира, а также закрепляет статус города, как культурной столицы Казахстана и вместе с тем демонстрирует имидж музея, как одного из крупнейших арт-центров Центральной Азии. Парк скульптуры ГМИ РК им. А.Кастеева – это не только не имеющий аналогов в музейной практике Республики Музей под открытым небом, но и уникальная арт-площадка, которая в дальнейшем планирует расширяться и стать профессиональной платформой для проведения тематических праздников, художественных фестивалей, творческих вечеров, мастер-классов и других мероприятий культурного характера [14]. Парк скульптуры находится на территории музея имени Кастеева. На газонах расположены 22 работы 12 казахстанских скульпторов и художников. Они разделены тематически: классическая и парковая скульптура в одном месте, и отдельно – contemporary. В разделе классики выставленны семь работ Павла Шорохова, известного своими произведениями у Алматинского Цирка и на «Арбате», а также работы Шокана Толеш, Малика Жунисбаева, Аскара Есенбаева и других авторов. В части contemporary находятся известный «Какпар» Молдагула Нарымбетова, скульптуры Трякина-Бухарова, Эдуарда Казаряна, «Дон Кихот» (рис. № 6), выполненный из автомобильных запчастей в стиле «стимпанк» художником Русланом Аканаевым, и другие. Скульптуры будут находиться в парке постоянно, предполагается, что он станет арт-площадкой и местом для проведения разных культурных мероприятий [15].

Также, хотим отметить, что похожая работа в стиле стимпанк была установлена недавно в 2018 году в г. Алматы в рамках проводимого Международного фестиваля скульптур и малых архитектурных форм «PARK FEST». Эта стимпанк-скульптура под названием «Алдар-косе» (рис. № 7), созданный также из запчастей старых автомобилей, находится на углу

79

проспекта Н. Назарбаева и Карасай батыра. Автором скульптуры является живописец, скульптор, график, академик АХ РК, член Союза художников РК Руслан Аканаев [16] .

Кинетическая скульптура – это разновидность кинетического искусства, в котором обыгрываются эффекты реального движения. По данному виду скульптуры к сожалению очень мало примеров можно привести, которые установлены в общественных местах нашей страны, по крайней мере, по наших исследованиям. Пока что, можем рассмотреть проект, реализованный в осенью 2018 года Kazarian Art Center в виде первого международного фестиваля «2018 Almaty Kinetic Art Festival».

Для участия в фестивале принимались заявки от скульпторов, работающих с мобилями, виртуальным движением, кинетикой, а также от студентов художественных вузов, до состоявшихся художников. На рассмотрение принимались заявки с готовыми произведениями, а также проекты кинетических и мобильных скульптур до 14 октября на https://www.kazarianartcenter.com/festival-kinetika. Организаторы подготовили для участников три модуля: в обучающем модуле можно будет принять участие в лекциях, мастер-классах и воркшопах, в творческом - посмотреть выставку готовых произведений, а в проектном – увидеть презентацию проектов кинетической и мобильной скульптуры.

30 сентября 2018 г. в DEPO Evolution Park (бывший трамвайный парк) состоялась презентация первого международного Фестиваля кинетической скульптуры «KINETIKA! 2018 Almaty Kinetic Art Festival». С презентацией выступил основатель Фестиваля, казахстанский скульптор Эдуард Казарян, автор 18-метровой кинетической скульптуры «Весы Времени». Как говорит Э. Казарян, кинетическая скульптура - один из видов современного искусства, который на настоящий момент почти не представлен в Казахстане. Целью Фестиваля является популяризация кинетического искусства в обществе и пропаганда этого направления среди художников. Тем самым, Фестиваль KINETIKA! стартовал 30 сентября, в программу его работы вошли встречи со студентами и творческой молодежью, воркшоп, лекции о кинетическом искусстве, а также 3-недельная арт-резиденция французского скульптора Оливье Лулума. 18 октября 2018 г. в рамках данного международного фестиваля Kinetika резидент Арт центра Оливье Лулум из Франции провел мастер-класс (воркшоп) со студентами КазНАИ им. Т. Жургенова и лекцию (artist talk) в Центре молодых художников (Depo Evolution Park). Специальный гость Фестиваля, французский скульптор О. Лулум рассказал о своем творчестве, который работает в основном с ресайклинг и реди-мейд материалами, пластиком, деревом, металлом.

20 октября 2018 г. была открыта итоговая выставка участников фестиваля. На итоговой выставке представлены готовые произведения, проекты, а также видео казахстанских и зарубежных авторов, самому молодому из которых на момент создания кинетической инсталляции было 5 лет. Формат фестиваля и выставки – это творческая лаборатория и

80

«разведка боем». По итогам выставки было видно, кем и как представлено кинетическое искусство в Казахстане и насколько много еще может быть открыто, переосмыслено и создано на этом поле. Фестиваль был организован Kazarian Art Center при поддержке Посольства Франции в Казахстане, Союза Художников РК, КазНАИ им. Т. Жургенова, Центра молодых художников, DEPO Evolution Park, фонда поддержки культуры Art Eurasia Foundation [17].

1.3 Знаменитые зарубежные инсталляции по скульптуре –

источник вдохновения для казахстанских молодых художников Знаменитых зарубежных инсталляций по скульптуре великое

множество, однако в соответствии с поставленной целью и задачами, мы ограничимся лишь двумя художниками-скульпторами с мировой известностью. Это голландский художник – Флорентин Хофман и американский художник Джеф Кунс.

Голландский художник Флорентин Хофман получил мировую известность благодаря своим огромным скульптурам. Они не остались незамеченными не только из-за своих размеров, но и из-за своего оригинального дизайна и идеи. Ф. Хофман считает, что чем больше вещь, тем она лучше и намного интереснее. Целью создания моих скульптур всегда было желание дать обществу отдохнуть от повседневной рутины, вдохновить на интересный разговор и вызвать удивление. Свои инсталляции художник показывает не в галереях, а в публичных местах по всему миру. Действительно, все его работы вызывают только позитивные эмоции и отличное настроение. Как было вышесказано, его «Резиновая Утка» (рис. № 8) – надувная гигантская утка, наверное, самая популярная работа скульптора. Официально она дебютировала на соревновании по парусному спорту в гаване Виктория, Гонконг. После этого известная утка Ф. Хофмана проплывала во многих местах: в Сиднее, в Осаке, в Сан-Паулу и в других городах. Следующая его работа – «Загорающий Заяц» (рис. № 9) была создана для российской программы искусства. Он был установлен на Заячьем острове возле Петропавловской крепости в Санкт-Петербурге, РФ. Другая скульптура – огромный Бегемот (рис. № 10), которая была представлена в рамках фестиваля Totally Thame в Лондоне. 21-метровый бегемот был сконструирован по типу корабля и спущен на воду на реке Темза. Последняя скульптура Ф. Хофмана – это гигантский белый кролик, который лежит на спине на старом ангаре в городе Таоюань, Тайвань. Проект под названием «Кролик под Луной» (рис. № 11) сделан для ежегодного фестиваля искусства Taoyuan Land Art Festival. Скульптура построена из дерева, пенопласта и бумаги и имеет длину около 24 метров. На эту работу автора вдохновил древний китайский миф о лунном кролике [18].

81

Американский художник и скульптор Джеф Кунс: человек, изменивший искусство. Он - один из самых дорогостоящих современных художников мира. Джефф Кунс – это Энди Уорхол современного времени. У Уорхола была Мэрилин Монро, у Кунса есть Майкл Джексон. У Уорхола была «Фабрика» по произведению шедевров, у Кунса – завод-студия.

Одни называют его «королем кича» и «творцом банальностей», другие – одним из ключевых современных художников. Самая первая рекордная сумма от продаж его работ в 1997 году составила 250 тыс. долл. А уже через полтора года за фарфоровые статуэтки он получил около 1 млн долл. В 1999 г. аукционный дом Christie’s продал «Розовую пантеру» (рис. № 12) за 1,8 млн долл., а в 2011 г. в Нью-Йорке копия продана за 16,8 млн долл. До сих пор его самым большим финансовым успехом считалась работа «Майкл Джексон», ушедшая за 5,1 млн долл. (рис. № 13), однако в 2004 году другую его работу купили за 14,5 миллионов. В 2007 г. за скульптуру Кунса «Висящее сердце (пурпурное, рис. № 14)» украинский миллиардер Виктор Пинчук заплатил 23,6 млн. долларов [19].

Скульптор Д. Кунс – «самый успешный американский художник после Уорхола» и человек, для которого слово «китч» стало путеводной звездой. Сам же Кунс стал звездой всех арт-ярмарок и закрытых светских мероприятий. Его искусство, наоборот, все чаще приобретает массовый характер. Творчество Кунса характеризуют как нео-поп или пост-поп. Не то чтобы он и другие художники этого направления изобрели велосипед, но их искусство вывело поп-арт на новую ступень развития.

Собаки – одна из самых популярных тем в творчестве Кунса. Сегодня больше всего известны его зеркальные скульптуры, особенно после того, как в прошлом году Christie's удалось продать работу Balloon Dog за $58,4 млн. (рис № 16). Но самой первой знаменитой «собакой» Кунса стал 13-метровый «Щенок», весь украшенный цветами. В 1992 году скульптор представил его в Германии, после чего «собака» несколько раз переезжала, пока наконец не обосновалась во дворе музея «Гуггенхайм» в Бильбао (рис № 17).

Розовое металлическое сердце Heart – еще одна из самых известных работ Д. Кунса (рис № 18). В 2007 году она установила мировой рекорд на нью-йоркском аукционе Sotheby's и была продана за $23,6 млн. Существуют и другие варианты: в золотом, фиолетовом, ультрамариновом и бирюзовом цветах. Гигантские металлические сердечки Д. Кунса можно назвать современным аналогом культовой скульптуры LOVE Роберта Индианы. Американский скульптор также воспевает любовь в металле и делает свои скульптуры похожими на конфеты в блестящей обертке [20].

На Sotheby’s в мае 2011 г. появится «Розовая пантера» Джеффа Кунса, оцененная в 20-30 миллионов долларов. Как сообщает The New York Times, 10 мая на нью-йоркском аукционе Sotheby’s появится фарфоровая скульптура Джеффа Кунса «Розовая пантера», оцененная в 20–30 миллионов долларов. Имя продавца не называется, но ходят слухи, что

https://www.buro247.ru/culture/news/58-mln-za-sobaku-iz-sharikov-dzheffa-kunsa.html

82

работу на торги выставляет Бенедикт Ташен (Benedikt Taschen), издатель глянцевых книг – «ликбезов» по искусству. В 2007 году Б. Ташен выручил за стальной «Голубой бриллиант» Кунса 11,8 миллиона долларов, а два года спустя продал его же «Большую вазу с цветами» за 5,7 миллиона. Обе скульптуры нашли новых владельцев на торгах Christie’s. «Розовая пантера» была выпущена в 1988 году в трех экземплярах плюс авторский оттиск, который и уйдет с молотка в мае. В 1999-м медиамагнат Питер Брант (Peter Brant) приобрел один экземпляр за рекордную по тем временам сумму 1,8 миллиона долларов. Еще две «Розовые пантеры» принадлежат Музеям современного искусства в Нью-Йорке и Чикаго. Как и многие произведения такого ценового уровня, «Розовая пантера» получила гарантию — это значит, что при отсутствии интереса к ней на аукционе ее возьмет некто, с кем Sotheby’s уже договорился. Говорят, что этот клиент обещал заплатить за скульптуру около 20 миллионов. На сегодняшний день самым дорогим творением Кунса является пурпурный «Цветок из воздушного шарика», ушедший на Christie’s в 2008 году за 25,8 миллиона [21].

Огромная надувная скульптура, которая появилась на легендарной и исторической площади у Рокфеллер центра – «Сидящая балерина» (рис № 19) является оригинальной авторской копией скульптуры из серии Antiquity. При ее создании мастер основывался на классической фарфоровой фигурке балерины в синей пачке. В отличие от знаменитых стальных работ Кунса «Сидящая балерина» – это надувная скульптура, которая выглядит как металлическая [22].

Вообще, Джефф Кунс в сериях своих работ (а на сегодняшний день их создано порядка 20) изучает китч, красоту, желания, пошлость, массовую культуру, а также сексуальность и порнографию. Выбор объектов, которые Кунс использует в своих скульптурах, всегда соответствует его критическому взгляду на «потребительский фетишизм» - неуемную жажду бессмысленного потребления. В своих работах Кунс часто соединяет контрастные образы, что особенно заметно в серии "Пошлость", созданной в 1988 году. Работы этой серии сочетают полярные образы – иконы массовой культуры и аллюзии на классические произведения эпохи Возрождения, барокко и особенно рококо. Самым ярким примером этого синтеза является «Розовая Пантера» – скульптура, изготовленная из фарфора, где культовый мультипликационный персонаж Розовая Пантера обнимает полуобнаженный женский торс. В этом гротескном объятии художник демонстрирует слияние культуры прошлого и современной поп-культуры, полностью размывая бинарные категории, такие как китч и эстетика, пошлость и сакральность. Воплощение скульптуры в фарфоре – материале ценном, традиционно символизирующем красоту и невинность – возводит скульптуру на уровень реликвии для профанов. Кунс переводит обывательский вкус на язык искусства, чтобы предъявить его массовому зрителю же в максимально радикальной форме [23].

https://artinvestment.ru/invest/rating/20080522_top_5_living.html#3

https://artinvestment.ru/invest/rating/20080522_top_5_living.html#3

83

Далее, продолжим исследование в культурной столице нашей страны в г. Алматы. А точнее, с многофункционального центра «Нурлы-Тау», построенного по принципу «город в городе». Этот бизнес центр представляет собой симбиоз азиатской и европейской культур. Так, например, рядом с данным современным архитектурным комплексом и Esentai Square на проспекте Аль-Фараби, у отеля "JW MARRIOTT" установлена скульптура «Дом знаний» (рис. № 20), сделанная из металлических букв. Фигура сидящего человека сделана из металлических букв испанским скульптуром Жауме Пленса (Jaume Plensa). Также, другие скульптуры этого автора установлены в Лондоне, Ницце, Нью-Йорке, Чикаго, Барселоне и других городах мира. Как говорит сам автор: «эти скульптуры - мой автопортрет, но без бороды». По его словам, он повторил - себя много раз в одной и той же позе - «человека, обнимающего «дерево жизни». Идея «дерева жизни» уходит корнями в исследования средневековых алхимиков, которые считали, что после смерти человек соединяется с универсумом при помощи космического дерева, вырастающего из его мертвого тела”, - говорит художник. По задумке автора, каждый завершает скульптуру частицей себя. В некоторых масштабах это происходит буквально - зритель входит в скульптуру, которая оказывается соразмерной его размерам. Кроме того, буквы никогда не повторяются во фразах - это дает большой простор для индивидуального прочтения и понимания скульптуры. Другими словами, автор скульптуры Жауме Пленса сейчас является что-то вроде рок-звезды в мире контемпорари-арта [24].

В преддверии подготовки г. Астаны к международной выставке EXPO-2017 облик района «Сарыарка» как отмечают в столичной администрации преобразился до неузнаваемости. По всему району насчитывается более 100 художественных инсталляций, установленных за последние пару месяцев. Некоторые из них изготовлены по примеру лучших зарубежных архитектурных произведений. К примеру, по проспекту Республики установили скульптуру «Путешественник» (рис. № 21) в стиле Бруно Каталано, работы которого вызывают большой интерес во всем мире. «Рваный» силуэт человека означает открытость путешественника для накопления новых впечатлений и воспоминаний, а также наполняется окружающим городским пейзажем» – отмечают в акимате. А на пересечении проспектов Сарыарка и Абая установлена инсталляция в виде руки, держащей в ладони дерево (рис. № 22). Данное архитектурное произведение, отмечают власти города, символизирует заботу о природе, отмечает важность озеленения городов и мегаполисов. Также, по данным городской администрации, жители и гости столицы позитивно восприняли скульптуры «Рыбак» (рис. № 23), «Счастливая семья» (рис. № 24), «Девочка с шариком», и другие декоративные зеленые фигуры. Также популярностью традиционно пользуются различные композиции из живых деревьев и цветов. «Подобные скульптуры вызывают у людей позитивные и добрые

84

чувства, как бы наталкивают их на рассуждения о значении этих незнакомых и интересных фигур. На сегодняшний день оригиналы многих скульптур, которые появились на территории района, стали общим достоянием современного изобразительного искусства и распространены в крупных городах США, Европы и Азии», - сообщили в акимате [25].

Совсем недавно в конце 2018 г. в г. Алматы по инициативному поручению акима города появилась интересная скульптурная инсталляция, изображающая космонавта Юрия Гагарина в скафандре (рис. № 25), сидящем на фирменной скамейке по проспекту Гагарина. На сайте городского акимата данная работа представлена как шутливая композиция, выполненная из бронзы. Данный арт-объект не просто точка притяжения для селфи, но и своего рода дань прошлому, поскольку именно с территории Казахстана Юрий Гагарин первым в истории человечества совершил полет в космос. Авторами скульптуры являемся мы сами, студенты КазНАИ им. Т. Жургенова Азамат Кабыл и Акылбек Шакен. Проект был реализован при поддержке строительной компании «BI Group». «На наш взгляд скульптура отлично вписывается в ландшафт города, оживляет эту аллею. Надеемся, что таких объектов в г. Алматы будет становиться больше, потому что они придают ему свою изюминку. Тем более это возможность самореализации для молодых художников.

Полгода ранее летом 2018 года, также в г. Алматы было официальное открытие установленной скульптуры экранному герою Виктора Цоя - Моро (рис. № 26) - спустя 30 лет после выхода фильма Рашида Нугманова «Игла». Проект реализовала группа меценатов при поддержке акимата города. Великолепную работу мастера из Санкт-Петербурга (РФ) Матвея Макушкина установили на углу улиц Толебаева - Кабанбай батыра - там, где снимали финальные сцены картины. Образ героя и сам певец стали воплощением силы и справедливости для целых поколений. «...Когда в 90-е годы стали говорить об открытости, молодёжь стала воспитываться по-другому. И те идеалы, о которых пел Виктор Цой, они, наверное, вечны. Это дружба, преданность, смелость, стремление к звездам. Движение вперед, в какой-то момент бескопромиссность, наверное. Это те качества, которые свойственны молодым», – сказал аким города Алматы Бауыржан Байбек [26].

А еще год ранее в 2017 году в Караганде открылся сквер и монументальная композиция в память о солисте легендарной группы «Кино» Викторе Цой (рис. № 27). Проект стал подарком городу от Фонда казахско-корейской дружбы «Ернур&Ника» в рамках программы "Рухани жаңғыру". Художественная композиция установлена на пересечении нескольких городских улиц. Автор памятника - карагандинский архитектор Дмитрий Быков - взял за основу обложку альбома "Звезда по имени Солнце" и выбил внутри огромной металлической звезды лицо музыканта анфас. Данная композиция, посвященная В. Цой, является дебютным проектом карагандинца Д. Быкова в архитектурно-монументальном направлении. «-

85

Я, как архитектор, решил сделать ни скульптурную композицию, а пошел другим путем и применил технику, похожую на трафаретную, - делится Виктор Быков. – То есть картинку из альбома «Кури бамбук» можно увидеть только с двух сторон всей композиции: спереди и сзади. Сбоку вы ее не увидите» [27].

Как говорит известный искусствовед по современному авангардному искусству Валерия Ибраева: «Классическая галерейная культура, когда галерист, развесив по стенам картины, сидит за прилавком, поменялась. Сейчас стараются делать что-то типа арт-агентств, арт-пространств, которые не просто готовят себе покупателя и зрителя, но и делают какие-то образовательные программы. И это и есть тот самый прогресс» [28].

Здесь мы в заключение первой главы данного научного проекта хотели бы отметить прошедший полгода назад осенью 2018 года интересный конкурс под редким интеллектуальным названием «Код науки и искусства». Тогда в г. Алматы состоялась торжественная церемония награждения победителей республиканского конкурса среди казахстанских скульпторов, архитекторов и художников «Код науки и искусства». Казахстанские мастера разработали эскизы монументальной скульптуры, олицетворяющие инновационные технологии в здравоохранении. «Гран-при» конкурса присужден молодой творческой команде из Алматы (выпускники КазНАИ им. Т. Жургенова) – Усенбаев Дулат, Буркитбаев Айдос, Бегулиев Канат, Токбаев Алимжан - с проектом «Взгляд в будущее» (рис. № 28). Именно эта скульптура станет новым символом завода SANTO (АО «Химфарм»), который в 2017 году отметил свое 135-летие. Установят композицию на территории производственно-фармацевтического комплекса в Шымкенте.

«Мы создали портрет человека в современном стиле, этот портрет отражает состояние человека: если человек счастлив, то сразу становится понятно, что он здоров. Здоров он физически и духовно. Именно это мы и хотели показать в нашей работе», - прокомментировал работу своей творческой группы Токбаев Алимжан.

На конкурс было подано 60 заявок и 40 из них вышли в полуфинал. В августе состоялась выставка эскизов и макетов в Центральном выставочном зале, в филиале Государственного музея искусств РК им. А.Кастеева. Большая часть макетов и эскизов скульптур предоставлена скульпторами из Алматы, Астаны, Усть-Каменогорска.

Инициатором и генеральным спонсором конкурса выступил лидер казахстанского фармацевтического производства, компания SANTO при партнерстве с Госмузеем искусств РК им А.Кастеева. Организатор конкурса – ОФ «Cultural Dialogue». Конкурсные работы оценивались экспертной комиссией, состоящей из искусствоведов ГМИ им. А.Кастеева и руководства компании SANTO. C польской стороны в составе жюри был также международный эксперт - куратор Фонда «Starak Family Foundation» Анэта Марчинковска-Мужинска (Польша), Президент Фонда, Секретарь

86

Наблюдательного Совета Группы Polpharma Эльжбета Джиковска, а также Президент Наблюдательного Совета Группы Polpharma Ежи Старак [29].

ІІ. Потенциал проведения отечественных арт-мероприятий по

скульптуре в контексте международной интеграции 2.1 Фестивали современного искусства (Astana Art Fest-2015 и

Astana Art Fest-2017 в рамках ЭКСПО) В 2015 году в г. Астана стартовал I Международный фестиваль

современного искусства, дизайна и архитектуры к 17-летию столицы! C 4 по 6 июля на бульваре Нуржол (Водно-зеленый бульвар) прошло событие, которое можно сказать стало отправной точкой в мире искусства нашей страны. Astana Art Fest - событие, которое собрало самых прогрессивных и перспективных художников, дизайнеров и архитекторов Казахстана, а так же именитых гостей из дальнего зарубежья. На протяжении полутора километра в сердце столицы было развернуто openair выставка инсталляций, перфомансов, воркшопов мастеров мирового уровня. Участниками были Нурлан Туреханов, Сауле Сулейменова, Игорь Слуцкий (Артбат Фест), Александре Колинка (Франция), Джорджио Пини (Италия), проект Lummo (Испания) и многие другие известные художники общественного искусства. Событие состоялось 6 июля 2015 г.

О данном фестивале столичная газета «Литер» пишет следующую информацию: «Как сообщили в столичном управлении культуры, в этом году главными темами празднования 17-летия столицы стали знаковые юбилейные даты: 550-летие Казахского ханства и 20-летие Ассамблеи народа Казахстана. Впервые в Астане состоялся фестиваль AstanaArtFest. В его рамках бульвар Нурлыжол стал площадкой для футуристических арт-объектов, объектов дизайна, архитектуры и технологий. Фестиваль состоял из трех тематических зон, отражающих идею выставки «Astana Expo-2017»: «Энергия огня», «Энергия воды» и «Энергия воздуха». Были представлены инновационные инсталляции и работы художников из Франции, Германии, Нидерландов, Италии, Испании, США, России и Казахстана. Как отметили организаторы, фестиваль объединил в себе архитектуру, искусство, дизайн и новейшие технологии. Украшением арт-фестиваля стали стилизованные Wi-Fi деревья, фигуры лошадей, раскрашенные в орнаменты этносов, проживающих в Казахстане [30].

Этих разноцветных в натуральную величину лошадей, раскрашенных в орнаменты разных этносов страны и установленных в центре города (рис. № 30), можно также посчитать как олицетворение культа коня, связанного с образом жизни кочевников, когда предки современных казахов выделяли около пятидесяти мастей коня. Также, много художественно-декоративных воплощений в виде скульптурных арт-объектов национального характера можно было встретить в рамках празднования 550-летия Казахского ханства на разных местах проведения общественных мероприятий (рис. № 31).

87

Если говорить о фестивале Astana Art Fest-2017, проведенной в рамках международной выставки ЭКСПО, то мы решили вкратце остановиться только на основных инсталляциях, предлагаемой в статье Асель Курмангалиевой «Самые оригинальные инсталляции Astana Art Fest-2017». Известно, что Фестиваль демонстрирует достижения в области культуры, среди которых дизайн, архитектура, хореография, современное искусство, театр, научные и технические инновации, различные формы социальных практик: досуговых, образовательных, просветительских. Участники фестиваля – как молодые, так и именитые авторы из Казахстана, и гости из разных стран. Праздник проходит под открытым небом, на бульваре Нуржол.

Автор статьи выделяет 8 самых оригинальных авторских инсталляций отечественных и зарубежных участников:

1) Бахыт Бубиканова «Мудрые плеши» (рис. №32). Скульптуры-скамейки в форме облысевших голов мудрецов прошлых столетий. Они восстали в современности, чтобы напомнить о том, что своей мудростью поспособствовали развитию человечества.

2) Эдуард Казарян «Рассвет» (рис. № 33). Силуэт верблюда и семьи, которую он везет на себе, заполнен стеклянными бутылками. Пространственная композиция дает возможность видеть городской ландшафт сквозь работу и ощущать движение ветра за счет динамичных элементов.

3) Гая Казарян «Nomadic киномеханик» (рис. № 34). Конструкция дает возможность посмотреть движение изображений по типу первых анимаций в современном ключе. Аппарат приводится в движение при помощи специально разработанной цепной передачи.

4) Ермек Аркаров «Полет бабочки» (рис. № 35). Напоминание о неразрывной связи человека и природы. Бабочка — символ души, бессмертия, возрождения и воскресения, способности к превращениям, к трансформации, так как это крылатое небесное существо появляется на свет, преображаясь из мирской гусеницы.

5) Серикжан Ищанов «Путь к свету» (рис. № 36). В облике ребенка предстает человечество, которому, несмотря на высокий технологический уровень жизни, необходимо сохранить детский взгляд на мир.Солнце дает рост всему новому. Это альтернативный источник энергии. Ребенок и солнце – символ стремления к новым отношениям человека и природы.

6) Стивен Сигель «Бутылки с ручкой» (рис. № 37). Продукты вторичной переработки как основной материал скульптуры наглядно демонстрируют количество пластика, который нас окружает.

7) KADMII QYZYL «Neonomad» (рис. № 38). Темірболат — нео-номад, шагающий к светлому будущему. Скульптура собрана из металла, в том числе из остатков строительства EXPO – Astana 2017. Железный человек преодолевает все препятствия и, не останавливаясь, движется к созданию новой, модернизированной столицы.

88

8) Токишев Каиржан «Композиция №2» (рис. № 39). Ожидание перемен и запах странствий в нашем сознании связаны с ветром – явлением природы, которому человек придает разные качества. Казахстан – страна, открытая всем ветрам [31].

2.2 Международная биеннале скульптурного искусства

EURASIAN SCULPTURE BIENNALE в рамках ЭКСПО-2017 Eurasia Sculpture Biennale проходила в атриуме Дворца Мира и

Согласия в период с 04.06 по 04.08.2017 г. в г. Астана. Это событие называют одним из важнейших в культурной программе EXPO-2017. Eurasia Sculpture Biennale проходила по заказу Министерства культуры и спорта Республики Казахстан. Тема экспозиции – «Взаимосвязи: искусство диалога». «– Проведение биеннале расширяет возможности диалога между различными направлениями и тенденциями развития скульптуры», – отметил заслуженный деятель РК, председатель жюри биеннале Байтурсын Уморбеков.

В первой Евразийской скульптурной биеннале приняли участие 33 автора из 8 стран – Казахстана, Великобритании, Германии, Кыргызстана, Нидерландов, России, Франции, Швейцарии. Членами жюри стали известные в республике эксперты в сфере культуры – Нелли Шиврина, Ольга Батурина, Камилла Ли, Эдуард Казарян, российский художник Сергей Катран, работающий на границе искусства и науки, народный художник Кыргызстана Юристанбек Шыгаев, финалист XXI Международного конкурса Artavita Art нидерландец Берт Шорен.

Представлено около 50 произведений – самых разных: от модернизма до контемпорари, от стали и бронзы до папье-маше и картона, а также кинетическая, световая, звуковая скульптура, инсталляция. Ряд работ, как отмечают эксперты, отвечает тематике и идеям проходящей в Астане ЭКСПО-2017.

По итогам, Гран-при присуждено произведению «Алатау» Алибека Мергенова (рис. № 40). Это всадник с ребенком на лошади с телом робота. Произведение символизирует современный мир, в котором сохранены традиции, а прежний жизненный уклад переплетается с современными технологиями.

Первое место члены жюри отдали «Остановленному времени» швейцарца Этьена Крахенбула (рис. № 41): здесь литые кубики, ударяясь друг о друга, вызывают звуковую волну, а стальные пластинки порождают множество солнечных зайчиков, которые перемещаются по стенам зала.

Второго места удостоены работы «Разговор» скульптора Даира Тулекова (рис. № 42) и «Меняющееся объявление» Бернхарда Джорди (рис. № 43).

Третье место присудили сразу трем произведениям. Это работа казахстанца Георгия Тряхина-Бухарова «Мустанг» (рис. № 44),

89

выполненная в смешанной технике; кинетическая скульптура на солнечных батарейках «Странствие света» Берта Шорена (рис. № 45) и динамическая инсталляция «Семечки» Сергея Катрана (рис. № 46). Огромные семечки, издающие звуки и приходящие в движении при приближении к ним, привлекают посетителей, которые с удовольствием испытывают их «голосовые возможности».

Как отмечает секретарь Союза художников РК Камилла Ли – каждая биеннале своим содержанием формулирует художественные задачи на будущее, проектирует пути развития искусства. Будем ждать от Eurasia Sculpture Biennale мощного творческого посыла для художников, концептуального осмысления искусствоведов, ярких эстетических впечатлений для зрителей. Также она добавила, что «биннале во всем мире - это огромное важное культурологическое, гуманитарное событие, оно определяет градус развития культуры в стране, уровень понимания обществом тех проблем, которые стоят и в гуманитарной сфере, и в развитии эстетического сознания, определяет перспективы развития просто совершенно разных сфер в области искусства и развития общества» [32].

Именно в столкновении противоречий видит специфику Камилла Ли: «В этой экспозиции столкнулись два самых главных направления в современном арт-процессе: contemporary art - современное искусство с совершенно новыми формами, – и достаточно традиционная для изобразительного искусства пластическая образная система. В этом, собственно, и состоит тот диалог, который обозначен кураторами выставки» - считает она.

По мнению куратора и участника выставки скульптора Эдуарда Казаряна (рис. № 47), тема биеннале «очень созвучна событиям, происходящим сейчас в Казахстане, и непосредственно ЭКСПО». «Казахстан открывается миру, находит новые контакты, учится вести диалог со всеми странами и людьми. Так же и в искусстве очень важно искусство диалога. Даже в процессе создания этой выставки не раз приходилось стараться включать это искусство», - говорит скульптор [33].

2.3 Международный фестиваль скульптур и малых архитектурных форм «PARK FEST-2018» в г. Алматы

Международный фестиваль скульптур и малых архитектурных форм

«PARK FEST-2018» стартовала в сентябре 2018 года с празднования Дня города Алматы, после начала программы «Алматы - теплый город», и традиционного ArtBat Fest в июле этого же года. Большой проект «Алматы – теплый город», инициированный креативным агентством Funk началось с установки нашумевшего из-за дороговизны инсталляции «Белка» британского художника Алекса Ринслера (рис. № 48). Агентство заявило, что амбициозная инициатива ставит перед собой цель создать устойчивые

90

партнерские коммуникации между администрацией города, бизнесом и креативным классом. Затраты на инсталляцию «Белка» составляют 23 миллиона тенге, из них 15 миллионов выделил алматинский акимат, 8 миллионов вложило само агентство Funk.

Как отметил аким города Б. Байбек (цитата): «По мировым меркам — это совершенно недорогой проект, и потраченные средства давно окупились сполна. О «Белке», а, значит, об Алматы сказали многие мировые СМИ — BBC, FoxNews, New York Post. Информационный эффект был очень внушительным. Поэтому средства, которые были в нее вложены, того стоили» [34].

Автор инсталляции Алекс Ринслер пояснил, почему выбрал именно эту фигуру для Алматы: «Я предложил соорудить гигантскую белку в качестве образа, который символизирует жизнь в Алматы. Белки являются прототипом городских соседей. Как и мы, они адаптировались к жизни в городе, и так же, как и мы, нуждаются в ресурсах, чтобы выживать и процветать. Белка держит желудь. Он символизирует награду – запасы, светлое будущее. Белка прижимает его к себе настолько сильно, что лапки, кажется, не вписываются в форму ореха».

Инсталляция временная, она простояла около 9 месяцев. Установка арт-объекта вызвала бурю эмоций не только у алматинцев, но и у всех казахстанцев, а также выходцев из Казахстана в других странах.

Интересным мнением поделилась искусствовед Валерия Ибраева: «Хотелось бы мне посмотреть на художника, который мог бы одновременно выполнить все пожелания худсовета. Автор предложил людям поменяться местами с маленьким животным. Размер белки – это то, какими огромными они видят нас. Материал – солома с огнеупорной пропиткой – на самом деле абсорбент. Он впитает пары бензина, копоть и пыль и будет выглядеть так, как мы изнутри. Автор давно занимается социальной скульптурой. И то, что город и вся страна второй день говорят об искусстве, – невероятный результат установки довольно скромной, по западным понятиям, городской скульптуры».

А также, убедительно высказалась об объекте главный редактор Афиша.kz Юлия Новикова: «На мой взгляд, современное искусство – это такая штука, которая не оценивается категориями "нравится – не нравится". Модерн-арт – это, прежде всего, исключительно важная и очень ответственная миссия в урбанистике: модерн-арт «приводит» жизнь туда, где появляется; «запускает» механизмы культурных активностей в районах, далеких от культурных центров. И здесь аким Б. Байбек все делает правильно. В Нью-Йорке, Лондоне и других мировых столицах перформансы, арт-интервенции в публичное пространство исторически меняют конфигурацию районов и их социальный статус. Так, заброшенная фабрика превращается в модный лофт, а криминальные портовые склады становятся художественными студиями, после чего весь район "заброшек" трансформируется в респектабельный, например, Soho, куда ломятся

91

туристы со всего света. Эти механизмы универсальны, и прекрасно, что у нас есть в принципе такие примеры, как трамвайное депо, «AртБатФест» в Алгабасе и теперь еще белка на «Атакенте». Современное искусство – провокация, пробуждение и повод. И в этом смысле белка со своей ролью справляется на отлично – весь город гудит. Другое дело, что Алекс Ринслер, возможно, выбрал не слишком удачную тему, не до конца разобравшись в казахстанском менталитете и местных нарративах, где белка – символ чрезмерного употребления известно чего и где национальная гордость граничит почти что с тщеславием: сами мы себя ассоциируем с величавым снежным барсом и грозным орлом, ни много ни мало. Что ж, это тоже интересный аспект: всемирно известный художник увидел нас милыми и пушистыми, но до царей природы нам далеко. Всегда полезно смотреть на себя со стороны» [35].

В рамках данного проекта будет воплощено и установлено 16 арт-объектов и малых архитектурных форм в городе Алматы. Все они, кроме инсталляции "Белка", авторства локальных художников и архитекторов, дизайнеров, урбанистов, чьи работы были отобраны экспертами, жюри и акиматом города Алматы:

1. «Яблочный» москвич возле кинотеатра "Арман". Создатели – Центр молодых художников. Он явно несет ностальгические нотки и историю старой Алма-Аты (рис. № 49);

2. «Улитки» – авторство итальянской арт-группы Cracking Art. Их можно увидеть на стеклянных козырьках подземных переходов – например, на прекрестке Абая – Достык (рис. № 50);

3. «Красные человечки» – они в рамках фестиваля Park Fest были установлены первыми. Автор – Андрей Люблинский из России. Композиция пришлась как нельзя кстати в период настоящего бума в Алматы электрических самокатов (рис. № 51);

4. Скульптура, она же скамейка с креативным названием «Против течения». Автор Саида Айнекова. Изображает рыбу, борющуюся с водной стихией. Установлена возле фонтана «Неделька» (рис. № 52);

5. Арт-объект «Семья» на улице Панфилова. Автор Эдуард Казарян (рис. № 53);

6. Кинотеатр «Корабль East-45», создатель Эльдар Хасанов. Маленький, но настоящий уличный кинотеатр. На фото можно увидеть экран (рис. № 54);

7. «Вдохновение». Автор Каиржан Токишев. Арт-объект создан не из дерева, как может показаться на первый взгляд, а из металла. Скульптор хорошо передает динамику и силу мысли (рис. № 55);

8. Детская площадка «Бродяга» Ерлана Хамеджанова. Открыта для детей. На его создание художника вдохновило воображаемое морское существо (рис. № 56);

92

9. «Трансформация юрты» – автор японский дизайнер Шин Шокита. Располагается на улице Байсеитовой. Причудливые изгибы символизируют сплетение памяти и времени (рис. № 57);

10. «Рождение седла» Ербосына Мельдибекова на улице Панфилова. Детям скульптура с бронзовым седлом особенно нравится. Не случайно – прообраз арт-объекта детская лошадка (рис. № 58);

11. «Портрет Алматы» на той же улице, автор Нурбол Нурахмет. Угадываются очертания гор из металлических прутьев. Зеркальные поверхности по задумке отражают реальный облик города (рис. № 59);

12. «Сфера» - это детская площадка. Работа Эльдара Хасанова (рис. № 60);

13. Еще одно «металло-пернатое» от Э. Казаряна - "Реактивная птица". Установлена на Арбате. Птица на реактивной тяге символизирует преобладание технологий над естественным, природным (рис. № 61);

14. «Дом-птицы» - третья работа Эдуарда Казаряна, по его мнению – является конструктивизмом в плоскостях, во внутренних контурах и отверстия создают внутреннюю пластику, какие-то ходы и выходы, порталы и в них видишь образы, а птица, в свою очередь, является символом свободы и независимости (рис. № 62);

15. Уличная библиотека «Яблоко знаний» 2018 г. Срок эксплуатации – 2 года. Деревянная библиотека в виде яблока находится возле КБТУ со стороны Панфилова. Автором является Гульмарал Татибаева (рис. № 63);

16. Указатели двух улиц (ул. Панфилова и ул. Тулебаева), стилизованные под «геометки» – хороший пример, когда искусство не порывает с практическими фунциями. Автор Ерлан Хамитжанов (рис. № 64) [36].

Вообще, запланировано, что зарубежные и казахстанские художники установят более 60 новых арт-объектов на территории Алматы в рамках фестиваля PARK FEST. В г. Алматы Международный фестиваль скульптур и малых архитектурных форм PARK FEST проходит впервые. Он проводится при поддержке акимата Алматы, в рамках празднования Дня города. Фестиваль нацелен на развитие культурной среды города.

Как отмечает руководитель административного отдела КГУ «Управление культуры и архивов Алматы» Айнур Валиева: «Облик Алматы с каждым годом меняется в лучшую сторону. Руководство города большое внимание уделяет культурным мероприятиям - проводятся различные фестивали, симпозиумы, творческие встречи и исследования. PARK FEST - инициатива акимата Алматы. Это первый международный фестиваль скульптур и малых архитектурных форм, где созданные арт-объекты позволят улучшить облик города, эмоциональный фон жителей и помогут выстроить культурный код. Всего на конкурсный отбор фестиваля было прислано более пятисот заявок от казахстанских и зарубежных художников и архитекторов. Члены экспертной комиссии при выборе участников фестиваля руководствовались художественной ценностью объектов, их

93

вписываемостью в архитектурный ансамбль города, взаимосвязью с мировым художественным контекстом и вовлечением в него, продвижением национальных традиций и исторического аспекта города Алматы».

На фестивале представлены работы художников, чьи заявки прошли отбор экспертной комиссии. В состав комиссии вошли: директор паблик арт департамента Нью-Йорка Кендал Генри, директор Венской ярмарки современного искусства Кристина Штейнбрейхер, постоянный куратор Красноярской музейной биеннале Сергей Ковалевский и к.п.н., соцоантрополог, профессор, эксперт ЮНЕСКО по нематериальному культурному наследию (НКН) Евфрат Имамбек.

И как говорит организатор фестиваля PARK FEST Ольга Султанова: «К концу сентября, в городе будет установлено более 60 арт-объектов (на данный момент ещё идёт согласование локаций для их установки), выполненных в разных стилях и условно разделенных на три категории: зарубежные художники, арт-объекты в традиционной национальной стилистике, арт-объекты казахских художников в современной интерпретации. По большому счёту мы создаём музей под открытым небом. В августе уже прошёл международный симпозиум «Искусство в публичных пространствах», где международные эксперты говорили о значении искусства в пространстве города. Уверена, что PARK FEST станет для многих открытием в области современного искусства».

Специально для более глубокого изучения проблематики взаимодействия объектов паблик арт с городским пространством совместно с европейской программой Artecitya был проведён первый Международный симпозиум Art with/out the City? с участием международных экспертов, представителей городских властей и культурных сообществ Алматы. В течение двух дней своими идеями делились художники и архитекторы из Чехии, Польши, Греции, Франции, Словении, Германии, Армении, Кыргызстана и Казахстана [37].

Заключение

Скульптура, как и живопись, и графика - это вид искусства, которая возникла очень давно, но существуют и по сей день. Причем интерес к ним нисколько не снижается, а в некоторой степени даже возрастает. В современном обществе есть большое количество людей, интересующихся искусством, а творения старых мастеров, как правило, находятся под охраной государства и общества. Людям всегда нравилось созерцать красивое, доставляющее удовольствие не только для глаз, но и для мозга, подавая ему темы для размышления, поэтому многие скульптуры не просто изображают что-то, но демонстрируют какой-либо сюжет, идею и мысль. Глядя на такие произведения искусства, люди невольно начинают задумываться о том, что хотел этим передать и донести до людей ее автор.

94

Скульптура не только не исчезла как вид искусства, но продолжает активно развиваться и сейчас. Появляются все новые виды, стили, материалы и т. д.

Ваятели со всего мира стараются, как могут, чтобы выделиться и продвинуть свое творчество. В условиях жесткой конкуренции современным скульпторам приходится подходить более креативно к своей работе или хобби. Именно это, по мнению многих, является двигателем современного искусства в целом, а не только скульптуры.

Скульптура как вид искусства остается по сей день очень востребованным украшением городов, храмов, интерьера, экстерьера, а также способом самовыражения мастера. Многие скульптуры сами являются достопримечательностями. Существует много примеров всемирно известных изваяний, к которым ежегодно приезжают миллионы туристов. Сегодня все чаще появляются экстравагантные стили и виды живописи и скульптуры, благодаря чему новые мастера стремятся привлечь к себе внимание и эпатировать публику. Однако благодаря этому мир скульптуры стал более разнообразным, интересным и современным.

Издревле скульптуры оказывали огромное влияние на искусство и культуру в целом, являясь их частью. Они и сегодня считаются важным элементом в жизни человечества. Многие известные статуи сейчас являются символом религии, города или даже целой страны. Практически в каждом крупном городе есть своя примечательная скульптура или несколько. Помимо знаменитых и символичных статуй, существуют и обычные городские скульптуры, которые не представляют большой исторической или культурной ценности, а созданы исключительно для украшения городских улиц. Как правило, они делаются из недорогих материалов, вроде бронзы, железа и т. д. [38].

В итоге, мы солидарны с точкой зрения искусствоведа Э.Р. Ахметовой в следующих заключительных взглядах о современном развитии скульптуры страны: «Скульптура Казахстана развивается как в монументальном, так и в камерном направлениях. Камерная скульптура, которую авторы создают в мастерских, отражая свои личные поиски и устремления, как правило, более убедительна и нацелена на инновационные художественно-пластические решения. Ее философско-концептуальные идеи часто носят общечеловеческий характер, понятный мировому сообществу. В творчестве некоторых казахстанских скульпторов появляется социальная направленность, что характеризуется обращением к острым темам современности. Так, через разработку евразийского концепта, проявляющегося в синтезе традиций и инноваций, скульптура Казахстана вносит свой вклад в искусство глобального мира. Казахстанская скульптурная школа по интенсивности развития, разнообразию авторских позиций, яркости и оригинальности художественно-пластических разработок является уникальной в Центрально-Азиатском регионе» [39].

Использованная литература

95

1. Cкульптуры, поражающие своей реалистичностью. https://ehdu.livejournal.com/1700579.html ]

2. Ибрагимова А.Ф. Принципы расположения городской скульптуры в открытых общественных пространствах архитектурной среды. Известия КГАСУ, 2017, № 3(41), 23-31 стр., РФ, г. Казань.

3. Claire Doherty. Public Art (Now): Out of Time, Out of Place. L.: Art/Books, 2015. 256 с

4. Rosalind E. Krauss. Passages in Modern Sculpture. C. : The MIT Press, 1981. 320 с.

5. Anna Moszynska. Sculpture Now. L. : Thames & Hadson, 2015. 232 с. 6. Фостер Х., Краусс Р. и др. Искусство с 1900 года: модернизм,

антимодернизм, постмодернизм. М. : Ад Маргинем Пресс, 2015. 816 с. 7. Жанибек А. Ельдар Абдразаков: Лидер должен действовать на

опережение. Forbes Life. 11 сентября 2017. https://forbes.kz/life/afisha/eldar_abdrazakov_rukovoditel_doljen_deystvovat_na_operejenie/?utm_source=forbes&utm_medium=mlt_articles_tab1 ;

8. Алматинцы трут подкову скульптуры лошади, чтобы обрести счастье. 25/10/2018. https://www.nur.kz/1759840-almatincy-trut-podkovu-skulptury-losadi-ctoby-obresti-scaste.html ;

9. Караулова И. Планета искусства Казахстана. «Вечерняя Астана» 24.09.2018, http://vechastana.kz/planeta-iskusstva-kazahstana/ ;

10. Скульптуры животных из металлолома в стиле стимпанк https://cameralabs.org/8293-skulptury-zhivotnykh-iz-metalloloma-v-stile-stimpank ;

11. Новости Астаны. В Астану съедутся знаменитые дизайнеры, скульпторы и архитекторы. 26 сентября 2016 г. https://bnews.kz/ru/news/kultura/v_astanu_sedutsya_znamenitie_dizaineri_skulptori_i_arhitektori ;

12. П. Матте. Альтернативная зоология, 8.08.2017 https://esquire.kz/alyternativnaya-zoologiya/ ;

13. В поисках золотого стандарта. Бизнес-центр Астаны, который объединил технологии, культуру и традиции. https://kapital.kz/business/71064/v-poiskah-zolotogo-standarta.html ;

14. Оксана Языджы Парк скульптуры-музей под открытым небом. Проект ГМИ РК имени А.Кастеева, сентябрь-октябрь 2013https://yvision.kz/post/365531 ;

15. Buro247.kz. В Алматы открыли парк скульптуры. Музей Кастеева. 17.06.14. , https://www.buro247.kz/lifestyle/design/v-almaty-otkryli-park-skulptury.html ;

https://ehdu.livejournal.com/1700579.html

https://forbes.kz/authors/authorsid_812

https://forbes.kz/life

https://forbes.kz/life/afisha/eldar_abdrazakov_rukovoditel_doljen_deystvovat_na_operejenie/?utm_source=forbes&utm_medium=mlt_articles_tab1



https://www.nur.kz/1759840-almatincy-trut-podkovu-skulptury-losadi-ctoby-obresti-scaste.html

https://www.nur.kz/1759840-almatincy-trut-podkovu-skulptury-losadi-ctoby-obresti-scaste.html

http://vechastana.kz/author/10/

http://vechastana.kz/author/10/

mailto:[email protected]

http://vechastana.kz/planeta-iskusstva-kazahstana/

https://cameralabs.org/8293-skulptury-zhivotnykh-iz-metalloloma-v-stile-stimpank

https://cameralabs.org/8293-skulptury-zhivotnykh-iz-metalloloma-v-stile-stimpank

https://bnews.kz/ru/news/regioni/astana

https://bnews.kz/ru/news/kultura/v_astanu_sedutsya_znamenitie_dizaineri_skulptori_i_arhitektori

https://bnews.kz/ru/news/kultura/v_astanu_sedutsya_znamenitie_dizaineri_skulptori_i_arhitektori

https://esquire.kz/alyternativnaya-zoologiya/

https://kapital.kz/business/71064/v-poiskah-zolotogo-standarta.html

https://kapital.kz/business/71064/v-poiskah-zolotogo-standarta.html

https://yvision.kz/post/365531

https://www.buro247.kz/all/text/buro247-kz

https://www.buro247.kz/all/term/muzey-kasteeva

https://www.buro247.kz/lifestyle/design/v-almaty-otkryli-park-skulptury.html

https://www.buro247.kz/lifestyle/design/v-almaty-otkryli-park-skulptury.html

96

16. На улицах Алматы появились новые арт-объекты. 03.10.2018. http://www.bostandyk.almaty.kz/events/03-10-2018-na-ulitsakh-almaty-poyavilis-novye-art-obekty/?lang=ru ;

17. https://www.kazarianartcenter.com/festival-kinetika. ; 18. Гигантские скульптуры Флорентина Хофмана

Источник: http://www.lifeguide.com.ua/gigantskie-skulptury-florentina-xofmana/ ;

19. Джефф Кунс — самый дорогой американский художник о деньгах и карьере, интервью журналу Интерьер+Дизайн. 15 июня 2018. http://www.interior.ru/design/talk/5654-zhozef-diran-o-samom-vazhnom-stile-svete-i-tsvete.html ;

20. Горшкова Д. Знать как свои пять пальцев: искусство Джеффа Кунса. 12.07.2014. https://www.buro247.ru/culture/arts/znat-kak-svoi-pyat-paltcev-iskusstvo-dzheffa-kunsa.html

21. Новый рекорд для рынка современного искусства?ARTinvestment.RU 15 марта 2011. https://artinvestment.ru/news/auctnews/20110315_jeff_koons_ pink_panther.html ;

22. Инсталляция Джеффа Кунса в центре Нью-Йорка http://afisha.nyc/installyatsiya-dzheffa-kunsa-v-tsentre-nyu-jorka/ ;

23. Современное искусство. Почему это шедевр? 15 декабря 2018. https://zen.yandex.ru/media/fah_modernart/pochemu-eto-shedevr-5b62b1dd3c1adb00a86ba57a ;

24. Esentai Square - Боттеро и Пленса. Tengrinews.kz. https://tengrinews.kz/article/669/ ;

25. В акимате рассказали о смысле новых скульптур Астаны http://magnolia.kz/culture/16706-v-akimate-rasskazali-o-smysle-novyh-skulptur-astany.html ;

26. "Пожелай мне удачи": Виктор Цой в образе Моро вернулся на улицы Алматы 21 июня 2018, https://almaty.tv/news/arkhiv/30-let-spustya-v-almaty-otkryli-pamyatnik-geroyu-viktora-tsoya-iz-filma-igla ;

27. Северное сияние. Памятник Виктору Цою установили в Караганде. 27 августа 2017 . Fishki.nethttps://fishki.net/2366148-pamjatnik-viktoru-coju-ustanovili-v-karagande.html ;

28. И. Утешева. Валерия Ибраева, искусствовед. Правила жизни. 19.03.2018. https://esquire.kz/valeriya-ibraeva/#part=2 ;

29. В Алматы выбрали лучшие скульптуры конкурса "Код науки и искусства", 31 октября 2018, ©Santo https://mix.tn.kz/mixnews/almatyi-vyibrali-luchshie-skulpturyi-konkursa-kod-nauki-356675/ ;

30. Артымович Л. Как столица отмечает семнадцатилетие. 6 июля 2015 https://liter.kz/ru/articles/show/10396-kak_stolica_otmechaet_semnadcatiletie

http://www.bostandyk.almaty.kz/events/03-10-2018-na-ulitsakh-almaty-poyavilis-novye-art-obekty/?lang=ru

http://www.bostandyk.almaty.kz/events/03-10-2018-na-ulitsakh-almaty-poyavilis-novye-art-obekty/?lang=ru

http://www.lifeguide.com.ua/gigantskie-skulptury-florentina-xofmana/

http://www.lifeguide.com.ua/gigantskie-skulptury-florentina-xofmana/

http://www.interior.ru/design/talk/5654-zhozef-diran-o-samom-vazhnom-stile-svete-i-tsvete.html

http://www.interior.ru/design/talk/5654-zhozef-diran-o-samom-vazhnom-stile-svete-i-tsvete.html

https://www.buro247.ru/all/text/darya-gorshkova

https://www.buro247.ru/culture/arts/znat-kak-svoi-pyat-paltcev-iskusstvo-dzheffa-kunsa.html

https://www.buro247.ru/culture/arts/znat-kak-svoi-pyat-paltcev-iskusstvo-dzheffa-kunsa.html

https://artinvestment.ru/news/auctnews/20110315_jeff_koons_%20pink_panther.html

https://artinvestment.ru/news/auctnews/20110315_jeff_koons_%20pink_panther.html

http://afisha.nyc/installyatsiya-dzheffa-kunsa-v-tsentre-nyu-jorka/

https://zen.yandex.ru/media/fah_modernart/pochemu-eto-shedevr-5b62b1dd3c1adb00a86ba57a

https://zen.yandex.ru/media/fah_modernart/pochemu-eto-shedevr-5b62b1dd3c1adb00a86ba57a

https://tengrinews.kz/article/669/

http://magnolia.kz/culture/16706-v-akimate-rasskazali-o-smysle-novyh-skulptur-astany.html

http://magnolia.kz/culture/16706-v-akimate-rasskazali-o-smysle-novyh-skulptur-astany.html

https://almaty.tv/news/arkhiv/30-let-spustya-v-almaty-otkryli-pamyatnik-geroyu-viktora-tsoya-iz-filma-igla

https://almaty.tv/news/arkhiv/30-let-spustya-v-almaty-otkryli-pamyatnik-geroyu-viktora-tsoya-iz-filma-igla

https://fishki.net/profile/1092612/

https://esquire.kz/category/people/rules/

https://esquire.kz/valeriya-ibraeva/#part=2

https://mix.tn.kz/mixnews/almatyi-vyibrali-luchshie-skulpturyi-konkursa-kod-nauki-356675/

https://mix.tn.kz/mixnews/almatyi-vyibrali-luchshie-skulpturyi-konkursa-kod-nauki-356675/

https://liter.kz/ru/articles/show/10396-kak_stolica_otmechaet_semnadcatiletie

https://liter.kz/ru/articles/show/10396-kak_stolica_otmechaet_semnadcatiletie

97

31. Асель Курмангалиева Самые оригинальные инсталляции Astana Art Fest-2017, 26.06.2017. https://sxodim.com/astana/news/samye-originalnye-installyatsii-astana-art-fest-2017/ ;

32. Ведут скульптуры разговор... В столице проходит биеннале скульптурного искусства – Eurasia Sculpture Biennale. https://www.kazpravda.kz/articles/view/vedut-skulpturi-razgovor1/

33. Первая в истории Казахстана скульптурная биеннале открылась в Астане, 04.07.2017 г., http://expo2017culture.kz/ru/news/view?id=2460 ;

34. Белка, лошадка... даешь искусство в массы! http://www.voxpopuli.kz/main/belka-loshadka-dayosh-iskusstvo-v-massy-13803.html ;

35. Белочка пришла: известные казахстанцы – о новом арт-объекте Алматы. http://comode.kz/post/zhizn-goroda/belochka-prishla-izvestnye-kazahstantsy-o-novom-art-obekte-almaty/ ;

36. Белка-монстр, "яблочный" москвич и "красные человечки": необычные арт-объекты Алматы. http://ztb.kz/fotografii/belka-monstr-ablocnyj-moskvic-i-krasnye-celovecki-neobycnye-art-obekty-almaty ;

37. Более 60 арт-объектов казахстанские и иностранные художники установят в Алматы. 05 сентября, 2018 https://bnews.kz/ru/news/kazahstanskie_i_inostrannie_hudozhniki_ustanovyat_bolee_60_artobektov_v_almati ;

38. Соловьев А. Виды скульптуры. Скульптура как вид изобразительного искусства. November 8, 2017 https://www.syl.ru/article/355394/vidyi-skulpturyi-skulptura-kak-vid-izobrazitelnogo-iskusstva#image2112184 ;

39. Ахметова Э.Р. Основные направления развития скульптуры Казахстана второй половины XX – начала XXI века / дисс. канд. искусств-я, г. Санкт-Петербург: СПбГАИЖСА им. И.Е. Репина, 2015 – 253 с. ;

40. Eurasia Sculpture Biennale. Алматы: МКС РК, СХ РК, Елнұр, 2017 – 80 стр.;

41. Надирбеков И.О. Мобили, кинетическое искусство и новое плстическое мышление в современной скульптуре // Сб. матер. Междунар. научно-практической конференции, посвященной 110-летию со дня рождения А. Кастеева. - Алматы: СХ РК и КазНПУ им. Абая, 2014 г., - 146 стр., С. 132-135;

42. Ергалиева Р.А. Основные тенденции развития монументальной скульптуры Казахстана периода независимости // сб. искусствоведческих статей «Изобразительное искусство Казахстана. Период независимости». – Алматы: Арда, 2011. – 344 с. ;

43. Кайранов Е.Б. Современное монументальное искусство: традиции и новаторство: Монография. – Алматы: изд. Копиленд, 2018. – 240 с.

ПРИЛОЖЕНИЕ

https://sxodim.com/astana/news/samye-originalnye-installyatsii-astana-art-fest-2017/

https://sxodim.com/astana/news/samye-originalnye-installyatsii-astana-art-fest-2017/

https://www.kazpravda.kz/articles/view/vedut-skulpturi-razgovor1/

https://www.kazpravda.kz/articles/view/vedut-skulpturi-razgovor1/

http://expo2017culture.kz/ru/news/view?id=2460

http://www.voxpopuli.kz/main/belka-loshadka-dayosh-iskusstvo-v-massy-13803.html

http://www.voxpopuli.kz/main/belka-loshadka-dayosh-iskusstvo-v-massy-13803.html

http://comode.kz/post/zhizn-goroda/belochka-prishla-izvestnye-kazahstantsy-o-novom-art-obekte-almaty/

http://comode.kz/post/zhizn-goroda/belochka-prishla-izvestnye-kazahstantsy-o-novom-art-obekte-almaty/

http://ztb.kz/fotografii/belka-monstr-ablocnyj-moskvic-i-krasnye-celovecki-neobycnye-art-obekty-almaty

http://ztb.kz/fotografii/belka-monstr-ablocnyj-moskvic-i-krasnye-celovecki-neobycnye-art-obekty-almaty

https://bnews.kz/ru/news/kazahstanskie_i_inostrannie_hudozhniki_ustanovyat_bolee_60_artobektov_v_almati

https://bnews.kz/ru/news/kazahstanskie_i_inostrannie_hudozhniki_ustanovyat_bolee_60_artobektov_v_almati

https://www.syl.ru/article/355394/vidyi-skulpturyi-skulptura-kak-vid-izobrazitelnogo-iskusstva#image2112184

https://www.syl.ru/article/355394/vidyi-skulpturyi-skulptura-kak-vid-izobrazitelnogo-iskusstva#image2112184

98

Стимпанк скульптуры в Казахстане

Рис № 1, Кожамкулов З. «Царица степей», стимпанк скульптура, г. Алматы,

Рис. № 2 , Кожамкулов З. «Кобланды Батыр», стимпанк-скульптура, г. Алматы

Рис. № 3, Кожамкулов З. "Энергия, поднимающая акции" (Бык), г. Алматы

99

Рис. № 4 , Х. Новрози над созданием стимпанк скульптуры коня

Рис. № 4, Х. Новрози «Крылатый конь – пегас», стимпанк скульптура, Иран

Рис. № 5, П. Матте «Зеркало, о мое зеркало!», г. Астана, отель Ритц-Карлтон, фото В. Евсеева

Рис. № 6, Р. Аканаев "Дон Кихот", ГМИ им. А. Кастеева, г. Алматы

100

Рис. № 7, Р. Аканаев, «Алдар-көсе», г. Алматы, пр. Н. Назарбаева, уг. ул. Карасай батыр, цв. металл, 2018 г.

Рис. № 8, Ф. Хофман «Резиновая плавающая Утка»

Рис. № 9, Ф. Хофман «Загорающий Заяц»

Рис. № 10, Ф. Хофман «Огромный плавающий бегемот»

Рис. № 11, Ф. Хофман «Кролик под Луной»

101

Рис. № 12, Д. Кунc «Розовая пантера», фарфор, 1988 г.

Рис. № 13, Д. Кунc «Майкл Джексон и Баблз»

Рис. № 14, Д. Кунc «Пурпурное висячее сердце»

Рис. № 15, Д. Кунc «Balloon Dog», полированная нержавеющая сталь

Рис. № 16, Д. Кунc

«Щенок», музей Гуггенхайма, 1992 г.

Рис. № 17, Д. Кунc Розовое металлическое сердце Heart

Рис. № 18, Д. Кунc «Букет тюльпанов», нержавеющая сталь

https://artinvestment.ru/content/download/news_2011/20110315_jeff_koons_pink_panther.jpg

102

Рис. № 19, Д. Кунc

«Сидящая балерина», гигантская надувная скульптура у Рокфеллер центра, г. Нью-Йорк, США

Рис. №20, Ж. Пленса «Дом знаний»,скульптурная инсталляция, пр.Аль-Фараби, г.Алматы

Рис. № 21, "Путешест-венник", г. Астана, 2017 г.

Рис. № 22, Инстал-ляция в виде руки, держащей в ладони дерево г. Астана, 2017 г.

103

Рис. № 23, «Счастливая семья», г.Астана, 2017 г.

Рис. № 24, «Рыбак», г. Астана, 2017 г.

Рис. № 25, А. Қабыл, А.Шәкен «Космонавт Ю. Гагарин», г.Алматы, 2018 г.

Рис. № 26, М. Макушкин (РФ), «Виктор Цой в образе Моро», г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 27 , Д. Быков «Виктор Цой», памятник-инсталляция, г. Караганда, 2017 г.

104

Рис. № 28, Д. Усенбаев, А. Буркитбаев, К. Бегулиев, А. Токбаев «Взгляд в будущее», 2018 г.

Рис. № 29, Astana Art Fest-2015, г. Астана

Рис. № 30, Astana Art Fest-2015, посвященная 17-летию столицы РК, а также 550-летию Казахского ханства, г. Астана, 2015 г.

Рис. № 31, Astana Art Fest-2015, национальные арт-объекты, посвященные 550-летию Казахского ханства, г. Астана, 2015 г.

Astana Art Fest 2017 в рамках ЭКСПО в г. Астана, Казахстан

8 инсталяций фестиваля современного искусства

105

Рис. № 32, Б. Бубиканова «Мудрые плеши» Рис. № 33, Э. Казарян «Рассвет»

Рис. № 34, Г. Казарян «Nomadic киномеханик»

Рис. № 35, Е. Аркаров «Полет бабочки»

Рис. № 36, С. Ищанов «Путь к рассвету»

Рис. № 37, С. Сигель «Бутылки с ручкой»

Рис. № 38, K. Qyzyl «Neonomad»

Рис. № 39, К. Токишев

«Композиция»

Международная биеннале скульптурного искусства EURASIA SCULPTURE BIENNALE «Взаимосвязи: искусство диалога»

106

04.06-04.08.2017 г., г. Астана Рис. № 40, Гран-при: А. Мергенов «Алатау», алюминий, литье

Рис. № 41, І место: Э. Крахенбул (Швейцария), «Остановленное время», никель-титан

Рис. № 42, ІІ место: Д. Тулеков «Разговор (Апашки)» алюминий, литье

Рис. № 43, ІІ место: Б. Джорди (Швейцария), «Меняющееся объявление», кинетическая скульптура

Рис. № 44, III место: Б.Шорен

(Нидерланды), solar mobile «Странствие света»

Рис. № 45, III место: С.Катран, звук В.Мартынов (РФ), динамическая инсталляция «Семечки»

107

Рис. № 46, III место: Г.Трякин-Бухаров, «Мустанг»

кинетическая скульптура

Рис. № 47, Э. Казарян

«Воспоминания», бронза, литье, 2003 г.

Международный фестиваль скульптур и малых архитектурных

форм «PARK FEST-2018» в г.Алматы

Рис. № 48, А. Ринслер (Англия) «Белка», Атакент, г. Алматы, 2018 г.

108

Рис. № 49, Центр молодых художников "Яблочный" москвич, г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 50, итальянская арт-группа Cracking Art «Улитки», г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 51, А. Люблинский (РФ) "Красные человечки" г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 52, С. Айнеков "Против течения", г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 53, Э.Казарян «Семья", г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 54, Э. Хасанов «Корабль East-45", кинотеатр, г. Алматы, 2018 г.

109

Рис. № 55, К. Токишев

"Вдохновение", г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 56, Е. Хамеджанов "Бродяга", детская площадка, г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 57, Ш. Шокита «Трансформация юрты», г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 58, Е. Мельдибеков "Рождение седла", г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 59, Н. Нурахмет "Портрет Алматы", г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 60, Э. Хасанов «Сфера», г. Алматы, 2018 г.

110

Рис. № 61, Э. Казарян «Реактивная птица», г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 62, Э. Казарян «Дом птицы», г. Алматы, 2018 г.

Рис. № 63, Г. Татибаева, «Яблоко знаний», уличная библиотека, г. Алматы, 2018 г.

111

Рис. № 64, Е. Хамитжанов, Указатели двух улиц (ул. Панфилова и ул. Тулебаева), г. Алматы, 2018 г.

Хусаинов Е.

(Ғылыми жетекшісі: Кульшанова А.А.) Т.Қ. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы

«ЭВОЛЮЦИЯ ДОКУМЕНТАЛЬНОГО КИНО: ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ»

В игровых картинах создание истории представляет из себя

воспроизведение автором своего субъективного восприятия действительности. В неигровом фильме автор ставит перед собой задачу показать объективную реальность, сохраняя при этом творческий подход.

Еще интереснее то, что за всю историю существования кинематографа эта самая объективная реальность разрослась, расширилась и приобрела все новые и новые краски. Развитие технологий, политические перевороты, социальные катастрофы – кинематограф просто не мог устоять перед возможностью исследовать данные феномены.

Понимание принципов работы документального кино сейчас важно, как никогда, из-за особенностей взаимоотношений между людьми в современном обществе. Почти у каждого человека сейчас есть возможность заниматься документалистикой. И, в некоторой форме, многие это и делают. Мы систематически документируем свою жизнь и жизнь других на камеру и выкладываем эти записи в Интернет в огромных количествах. Некоторые относятся к этому с особым трепетом и прикладывают большие усилия, чтобы сделать свою личную хронику интересной и оригинальной. Люди применяют в подаче подлинных событий осознанно (или не осознанно) те кинематографические приемы, которые развивались на протяжении целого столетия.

Эта работа посвящена исследованию данного развития, в исследовании показан процесс прохождения документального кино от немых репортажей до психологического анализа человеческого разума. Сложно выделить какого-то

112

конкретного эксперта, занимавшегося исследованием исключительно жанра документалистики. В основном в центре внимания оказывается либо творчество одного конкретного художника, либо отдельный исторический период. Так, советский кинодраматург Лев Рошаль провел детальный анализ работ Дзиги Вертова в одноименной книге [1], один из трудов французского кинокритика Жоржа Садуля «Всемирная история кино» содержит многочисленные материалы о развитии документального кино в определенные моменты истории [2]. На наш взгляд, содержательней и в полной мере этот жанр анализируют прежде всего сами документалисты. В качестве примера хотелось бы привести фрагмент из интервью французских натуралистов Клода Нуридзани и Мари Перену, где обсуждался вопрос об антропоморфичности животных в документальных фильмах о природе: «Если вообще отказаться от антропоморфизма, это будет означать, что животные не имеют ничего общего с человеком. Но это — ошибка. А если мы слишком далеко зайдем в антропоморфизме, то это чревато превращением животных в карикатуру на людей, и это будет неуважением к настоящей природе. В чем мы упрекаем документальное кино про животных? В том, что оно, как правило, создает впечатление, что мы знаем о животных все-все — а это не так! Нам кажется более правильным отказаться от комментария и показать зрителю животное как своего рода загадку…» [3].

Цель работы заключается в том, чтобы исследовать тенденции развития документального кино с конца XIX века до начала XXI века, при этом выявив, какие художественные и технические элементы прошли проверку временем и по сей день отображаются в современной культуре.

Задачи исследовательской работы: • Выделить наиболее значимые этапы в истории

кинодокументалистики. • Определить художественную составляющую в произошедших с

жанром изменениях на конкретных примерах. Объект исследования: анализ кинематографических составляющих

документалистики и их воздействие на общественное сознание. Предмет исследования: новшества и влияние работ различных

документалистов на протяжении всей истории кино. Методы исследования: авторы прибегают к аналитической методике

определенных направлений жанра, используя различные исторические справки. Теоретико-практическая значимость данной работы заключается в том,

что демонстрация всего разнообразия жанра документалистики, может послужить источником вдохновения для молодых людей, которые в будущем хотят посвятить себя этой профессии. При должном исследовательском подходе потенциальные кинематографисты могут определить те своеобразные элементы жанра, которые им больше всего апеллируют. Создание документальных фильмов особенно важно в период, как и ярко выраженных, так и скрытых от людских глаз, социальных конфликтов. Чтобы обеспечить свежесть и качество этого жанра необходима углубленная подготовка профессиональных кадров.

113

Научная новизна работы заключается в том, что автор попытался провести сравнительный анализ между документальными работами различных стран в определенный исторический период, а также их влияние друг на друга в контексте художественной составляющей. Автором было установлено непосредственной воздействие неигрового жанра на развитие и разнообразие игровых картин. Кроме того, исследователь выявил особое значение документалистики в век доступной информации.

1. Зарождение основ документального кино

1.1 История становления кинодокументалистики: конец XIX- начала

ХХ веков Многие художники конца XIX – начала XX в.в. увидели в самом явлении

кинематографа новый вид искусства. Бизнесмены разглядели в нем новый тип развлечения. И, наконец, были те, кто взял на вооружение новый способ передачи и хранения информации. Кинематограф занял свое заслуженное место рядом с письменной хроникой, музейными экспонатами, документальной живописью и фотографией. Теперь при определенных возможностях и условиях можно было неподдельно запечатлеть определенный момент истории. Главной вопросом оставалось только то, в каких целях люди используют и преподнесут эту информацию.

Строго говоря, история развития документалистики началась одновременно с зарождением кинематографа. Первые картины братьев Люмьер, такие как «Выход рабочих с фабрики» (1895) и «Прибытие поезда» (1896) представляли собой записи на пленку повседневной хроники. «Выход рабочих с фабрики» впервые был показан 22 марта 1895 года на конференции, посвящённой развитию французской фотопромышленности. Этот же фильм открыл знаменитый первый платный киносеанс из десяти фильмов в Париже в подвале «Гран-кафе» на бульваре Капуцинок 28 декабря 1895 года. Фильм «Прибытие поезда» стал каноническим произведением кино благодаря тому, что впервые в истории выразительно передал на плоском экране движение в перспективе — поезд появлялся издалека, проходил наискось справа налево через весь экран на первый план и уходил за левый край экрана, создавая впечатление пространства. Кроме того, в этом фильме впервые в одном кадре были показаны съёмки людей общим, средним и крупным планом. [4] Но сам термин «документальное кино» появился тридцать лет спустя в 1926 году. Существует версия, что название «документальный фильм» первым применил шотландский документалист Джон Грирсон в одной из рецензий к фильму «Моана южных морей» (1926), которая была опубликована в газете «The New York Sun». Грирсон дал определение документального кино как «творческой обработки действительности». [5] Согласно другим определениям, документальное кино выделилось из других видов неигрового кино с целью донесения до зрителей индивидуальной концепции режиссера, на основании отснятого им фактического материала [6].

114

Фильм «Бой Корметта и Фицсиммонса» снятый в 1897 году по сути является одним из первых спортивных репортажей. Данная картина выделяется среди других творений той эпохи своей продолжительностью – 100 минут. Создатель фильма Энок Дж. Ректор использовал революционные для того времени методы киносъемки, то есть первый в истории кино полнометражный фильм был документальным. Также, согласно исследованию руководителя по архивированию и сохранению киноматериалов Нью-Йоркского университета (Moving Image Archiving and Preservation) Дэниэла Стрейбла, «Бой Корметта и Фицсиммонса» является первым широкоэкранным фильмом с соотношением сторон 1.65:1. [7]

До начала двадцатого века некоторые кинематографисты уже использовали жанр документалистики в образовательных целях. Польский предприниматель Болеслав Матужевски в 1896 году записал на пленку несколько хирургических операций. Данные «руководства» были показаны в нескольких медицинских учреждениях во Франции для повышения уровня квалификации своих сотрудников. Далее данную методику ознакомления с теорией медицины через кинематограф развил румынский невропатолог Георге Маринеску. В его первой работе «Проблемы с ходьбой при органической гемиплегии» (1898) представлены несколько пациентов, страдающих неврологическими заболеваниями. Визуальная составляющая сопровождается подробными описаниями и методами лечения в виде титров, что делает работы Георге Маринеску первыми в мире учебными фильмами. Свой хвалебный отзыв на творения Маринеску оставил сам Огюст Люмьер [8].

В начале XX столетия обрастают популярностью фильмы-репортажи о путешествиях. В данных картинах были представлены уникальные природные объекты и заграничные достопримечательности. Одним из направлений подобной тенденции являлись первые этнографические фильмы, такие как «В стране охотников за головами» (1914), созданный американским фотографом Эдвардом Кертисом. Это старейший фильм, снятый на территории Канады и повествующий о жизни коренных американцев из народа квакиутл. При этом, стоит отметить, что в данной картине присутствуют некоторые постановочные элементы, а именно: фильм был поставлен по заранее написанному сценарию [9].

«Нанук с севера» (1922) – немой фильм американского режиссера Роберта Флаэрти, который был создан на стыке жанров документалистики и драмы. Фильм характеризуется отсутствием предвзятого подхода к съемке большого количества инсценировок и превосходства «цивилизованой нации», что было присуще значительной части этнографических картин начала ХХ века. Фильм повествует о жизни эскимосов, живущих на берегу Гудзонова залива в Канаде. Роберт Флаэрти ради сохранения аутентичности повествования запрещал своим героям использовать во время охоты огнестрельное оружие и вместо этого выдал всем по обычному копью. В настоящее время Флаэрти считается одним из основоположников мирового документального кино.

Следующим шагом в развитии документального кино стал фильм «With Our King and Queen Through India» (1912), выполненный по технологии Kinemacolor.

115

Значение этого фильма заключается в том, что это был один из самых ранних цветных документальных фильмов. Производством фильма руководил англо-американский кинематографист Чарльз Урбан [10].

Съемкой коротких фильмов о жизни людей из разных стран взяла на вооружение знаменитая французская киностудия Pathe. В 1908 году её российским филиалом был снят документальный фильм «Москва в снежном убранстве» под руководством кинооператора Жоржа Мейера. Ранее оператором Камиллом Серфом была задокументирована коронация Николая II в 1895 году. Все оборудование привозилось из заграницы: в то время на территории Российской Империи не производилось даже химикатов для изготовления пленки [11]. И в недалеком будущем эта небольшая технологическая база сыграет немаловажную роль в записи последующих исторических событий.

Таким образом в конце XIX - начале XX в.в. жанр документального кино во многом заложил основы всего кинематографа в целом. В этот период, в период становления документального кино начали формироваться основные направления в сюжетах фильмов, определяться приоритетные формы документалистики и основные разновидности этого жанра: репортаж, обучение и т.д..

1.2 Раскрытие потенциала документальной съемки В истории мирового кинематографа наступает период, когда он становится

объектом пристального внимания со стороны политических вождей и элит. Теперь это не просто предмет развлечения: лидеры многих стран осознали возможности кино, и его влияние не только на современную общественность, но и на будущие поколения.

Первая мировая война придала документальному кино новую значимость. Хроники боевых действий использовались для поддержания духа солдат, для пропаганды силы и боевой мощи страны, политического руководства. Одним из ярких примеров подобных творений является «Битва на Сомме» (1916) британских документалистов Артура Малинса и Джона Макдауэлла. В своем фильме авторы смонтировали воедино киноархив различных фронтовых кинооператоров и примечательно, что Первая мировая война дала определенный толчок в развитии технических возможностей киносъемки.

В 2018 году к столетию окончания Первой мировой войны новозеландским режиссером Питером Джексоном была произведена масштабная реконструкция военной кинохроники из архивов Имперского военного музея. Изображение было очищено и подвергнуто процессу колоризации. Получившийся результат был смонтирован в один фильм «They Shall Not Grow Old».

Октябрьская революция 1917 года оставила важный след на страницах истории. Последствия данного события в России в конечном итоге разделили весь мир на два идеологически противоположных друг другу лагеря: на социалистический и капиталистический. Однако несмотря на всю значимость Красного Октября, весь мировой архив имеет относительно скромные запасы кинохроники этого события. Рабочий отдел или отдел социальной хроники Скобелевского комитета под руководством Григория Болтянского занимался

116

съемками наиболее важных событий революции. С мая по октябрь 1917 года выпускался хроникальный журнал «Свободная Россия». Киносъемки Октябрьской революции подробно описаны в монографии Виктора Листова «История смотрит в объектив» [12].

В первые дни Советской власти разрешения (мандаты) на съемку в Петрограде были выданы операторам Скобелевского комитета Новицкому, Модзелевскому и вернувшемуся из Москвы в Петроград Болтянскому. Им была заснята Дворцовая площадь накануне переворота, юнкера у баррикады из дров, сняты последствия боев, обстрелянные стены и решетка Зимнего дворца, народ на площади. Уже после революции снимали охрану Смольного. По некоторым данным, в кадрах должен был быть арестованный генерал Краснов, но эти материалы по сей день не обнаружены. То есть, в данных документальных источниках как обычно в кадрах хроники, показана подготовка к событию и конечный результат. Сам процесс штурма, как и бой, снять не представлялось возможным. Эти кадры вошли в фильм «Октябрьский переворот» и сохранились до наших дней.

Советская власть в дальнейшем использовала всю отснятую (и уцелевшую) кинохронику в целях политической пропаганды на протяжении всего своего дальнейшего существования. Известным советским кинорежиссером Михаилом Роммом было смонтировано два фильма о лидере большевистского движения В. И. Ленине: «Владимир Ильич Ленин» (1948) и «Живой Ленин» (1969), в которых были использованы архивные кадры, запечатлевшие вождя пролетариата. В качестве атеистической пропаганды, был, к примеру, задокументирован процесс вскрытия мощей иеромонаха Русской церкви Сергия Радонежского. [13]

В 1919 году австралийский фотограф (позже один из первых режиссеров-документалистов) Френк Херли представил публике фильм «Юг!». Херли участвовал в Имперской трансантарктической экспедиции 1914 – 1917 годов, чьей миссией было преодоление всего Антарктического материка. Достичь поставленной цели не удалось, однако в анналах истории эта экспедиция стала примером профессионализма и выносливости полярников, сумевших выжить в экстремальных условиях. Экспедиция считается последним великим путешествием «Золотого века полярных исследований», использующим технологии XIX века, когда ограниченная в ресурсах команда была полностью отрезана от внешнего мира. Из сохранившихся кинофрагментов Френк Херли смонтировал фильм в единую картину.

В двадцатых годах все больше стало развиваться документирование жизни больших городов. «Человек с киноаппаратом» советского режиссёра Дзиги Вертова, снятый оператором Михаилом Кауфманом и смонтированный Елизаветой Свиловой в 1929 году демонстрирует все художественное и техническое разнообразие киноискусства. Живые съемки собраны в живой и захватывающей манере в рамках урбанистического антуража. В дальнейшем работы Вертова и Кауфмана окажут огромное влияние на будущие поколения послевоенного периода. Американский кинокритик Роджер Эберт писал: «Этот фильм придал исключительности и поэтичности тому невероятному дару,

117

который может нам представить кинематограф. Он выстраивает в ряд все то, что мы видим, наделяет все это собственным ритмом и языком, и тем самым превозносит это.» [14]

Было установлено, что с развитием технологий, благодаря документальным фильмам, кинокамера становится неотъемлемой частью процесса записи исторической хроники. За период в тридцать лет кинематограф прошел путь от диковинного развлечения до одного из важнейших составляющих мировой культуры.

2. Документальное кино в эпоху тоталитаризма: хроника и пропаганда

2. 1 Документальная эпопея Лени Рифеншталь

В начале тридцатых годов ХХ века различные государства усиливают использование кинематографа как важного пропагандистского инструмента в политических целях. Это было особенно актуально для того периода, когда мировая общественность переживала значительные перемены в жизни общества.

Наиболее характерно это проявилось в документальном кино фашистской Германии. Третий Рейх на протяжении многих лет активно поддерживал создание документальных фильмов, так или иначе прославляющих идеологию партии. В мае 1933 года немецкий режиссер Лени Рифеншталь приняла предложение Адольфа Гитлера снять фильм о пятом съезде НСДАП в Нюрнберге, «партсъезде победы». Она работала с известными операторами Зеппом Альгайером, Францем Ваймайром и Вальтером Френцем, и сама занималась монтажом. Продюсером выступило министерство пропаганды во главе с Геббельсом. Снятые до 1933 года фильмы о съездах НСДАП не удовлетворяли повышенным требованиям качества, что отчасти объяснялось слабым оснащением, а также недостатком опыта и мастерства операторов и продюсеров. Тот факт, что первый фильм о съезде партии после её прихода к власти был поручен Рифеншталь, свидетельствует о стремлении заказчиков добиться высокого качества пропаганды идей национал-социализма. Гитлер находился под большим впечатлением от фильма «Голубой свет», а Геббельс считал, что Рифеншталь была «из всех звезд единственной, кто нас понимает» [15], так что её назначение могло удивить лишь потому, что до этого она никогда не занималась документальным кино. Премьера «Победы веры» состоялась 1 декабря 1933 года. Данный фильм был своеобразной пробной работой перед следующим масштабным проектом Рифеншталь. [16]

Следующее творение Рифеншталь, возможно, является самой видной демонстрацией фильма – пропаганды в истории кино. «Триумф Воли» (1935) был создан по заказу Адольфа Гитлера. Картина была снята с использованием передовых технологий. Художественные приемы Рифеншталь выстраивали образ могущества нацисткой Германии. С помощью 35 кинооператоров и технической группы из 170 человек было отснято 120 километров материала, из которого она смонтировала фильм длиной около 3 километров. Кроме Рифеншталь, в Германии больше никто не располагал такими возможностями и

118

такой политической протекцией. После крушения Третьего рейха демонстрация фильма в Германии была запрещена, так как он, по мнению союзников, служил распространению идей национал-социализма. Сегодня его показ в Германии разрешён только в учебно-просветительских целях с обязательным вступительным словом киноведа или историка. В 1965 году в интервью журналу «Les Cahiers du cinéma» Лени Рифеншталь заявила: «Это чисто исторический фильм. Я уточняю, это документальный фильм. Он отражает правду истории 1934 года. Таким образом, это документальный, а не пропагандистский фильм» [17]

В конце 1960-х годов киноведы задались вопросом, можно ли рассматривать эстетические достоинства этого фильма независимо от его идеологического посыла. Критики предупреждали, что «Триумф воли» нельзя отделить от контекста его возникновения, и дистанцировались от тех, кто не отказывал ему в эстетической силе и надеялся реабилитировать художественную сторону этого «утилитарного фильма». При этом «Триумф воли» служил наглядным примером «аффективного кино», снятого и смонтированного в жанре апофеоза.

Ещё во время Второй мировой войны кадры из «Триумфа воли» стали использовать в документальных фильмах о Третьем рейхе. Эта практика продолжается до сих пор. Таким образом, во многом за счет фрагментов «Триумф воли» стал составной частью культурной памяти. Тем самым он достиг такой известности, которой не пользуется ни один другой документальный фильм.

Кинокритики видят реминисценции и цитаты из «Триумфа воли», например, в «Звездных войнах» Джорджа Лукаса и даже в анимационном фильме «Король Лев» Роджера Аллерса. [18]

В 1935 году Лени Рифеншталь встретилась с Карлом Димом, генеральным секретарём организационного комитета Летних Олимпийских игр в Берлине 1936 года. 9 декабря 1935 года была учреждена фирма «Olympia-Film GmbH», владельцами которой стали Рифеншталь и её брат Хайнц. На следующий день Геббельс официально объявил о том, что министерство пропаганды заказало Рифеншталь фильм об Олимпийских играх в Берлине. Министерство пропаганды выступило также и в качестве финансиста фильма.

В 1936 году в ходе подготовки к фильму Рифеншталь посетила IV зимние Олимпийские игры в Гармиш-Партенкирхене, а также встретилась с Бенито Муссолини в Риме. В мае 1936 года начались кинопробы для «Олимпии». К работе над фильмом были привлечены известные кинооператоры, такие как Вальтер Френтц, Вилли Цильке, Гуцци Ланчнер, Ханс Эртль. Совместно с Рифеншталь они создали и применили много новых кинотехнических приёмов (например, камеру для подводной съёмки, рельсовый операторский кран). Число членов съёмочной группы составило 170 человек. Сразу же после съёмок в июле и августе 1936 года начался монтаж, который длился почти два года.

Премьера фильма «Олимпия» (1-я часть «Праздник народов», 2-я часть «Праздник красоты») состоялась в берлинском кинотеатре «Уфа-Паласт ам Цоо» 20 апреля 1938 года. 1 мая 1938 года Рифеншталь получила за него

119

государственную премию. 10 мая 1938 года в Цюрихе состоялся первый зарубежный показ фильма. 31 августа 1938 года «Олимпия» была удостоена приза за лучший фильм на Международном кинофестивале в Венеции.

Ориентированные на формально-эстетические признаки поклонники Лени Рифеншталь до сих пор подчеркивают международный успех фильма в силу блестящей операторской работы и тонкой интуитивной организации отснятого материала.

Лейтмотивами обеих частей фильма стали состязание, красота и гармония. Его эстетика соответствовала фильмам о партийных съездах. Патетический голос диктора, героизация спортсменов, общий пафос и монументальная символика работали на тот образ Германии, который её национал-социалистические руководители хотели создать у мировой общественности по случаю Олимпийских игр. Петер Новотны, немецкий кинокритик писал о творчестве режиссера следующее: «Происхождение, образование, представления об искусстве и ранний успех Рифеншталь способствовали тому, что она занималась творчеством и при фашизме. Она представляет собой яркий пример тому, как художник в своей субъективной вере, что благодаря документальному изображению он может сохранить свободу искусства, объективно сотрудничает с национал-социалистическим государством.» [19]

Рифеншталь, которая не обошла стороной выдающийся успех американских, причём даже чернокожих атлетов, надеялась на кассовый успех «Олимпии» в Соединённых Штатах. И действительно, кинокомпания «Метро-Голдвин-Майер» пригласила её посетить США. 4 ноября 1938 года режиссёр приехала с фильмом в Нью-Йорк. Однако вскоре из Германии пришло известие о еврейских погромах в течение так называемой «Хрустальной ночи» с 9 на 10 ноября 1938 года. Реакция американской общественности последовала незамедлительно — «Нью-йоркская антифашистская лига», мэр Нью-Йорка Фьорелло Ла-Гвардия и Комитет киноактёров (Motion Picture Artists Committee) призвали к бойкоту как «Олимпии», так и самой Рифеншталь. 24 ноября 1938 года Рифеншталь приехала в Голливуд, где она встретилась с режиссёрами Кингом Видором и Уолтом Диснеем, а также с отцом американского автомобилестроения Генри Фордом. В Британии, следуя примеру Соединенных Штатов, также отказались от показа «Олимпии». Однако позже — в 1956 году — голливудское жюри назвало «Олимпию» одним из десяти лучших фильмов мира. Он стал образцом для многих спортивных фильмов и репортажей.

В ходе исследований было установлено что, как и другие виды искусства, кинематограф не избежал участи стать политическим инструментам в руках государство. Различные страны, обладающие достаточным влиянием на свой народ и ресурсами, использовали документальное кино, чтобы воздействовать на сознание общества. Судить о том было ли это этически оправдано можно только по конкретным примерам. Народ Германии, униженный и сломленный после Первой мировой войны, нуждался в новом моральном стержне, который бы мог помочь восстановить их былое достоинство. Руководство НСДАП этим воспользовалось, не жалело сил и возможностей, чтобы продвигать свою

120

политику, основанную на идее собственного превосходства, через документальное кино.

2.3. Советская кинохроника времен Великой Отечественной

Войны

Утром 22 июня 1941 года киностудии Ленинграда, Москвы, Киева и Тбилиси работали как обычно, но уже вскоре стало известно, что на рассвете без объявления войны Гитлер бросил на советские границы свои танки и эсэсовские части. Работа на студиях была немедленно прервана — режиссеры, актеры и весь технический персонал собирались на митинги.

К моменту начала гитлеровской агрессии советское кино достигло большого материального и художественного расцвета, связанного с успехами трех пятилеток, которые с 1928 года значительно подняли индустрию страны.

На следующий же день после начала войны операторы кинохроники отправились на фронт. В конце июля операторы П. Лампрехт и В. Сумкин погибли на Балтийском фронте. Некоторые вместе с частями советских войск попали в окружение, из которого им затем удалось выйти; среди них был, в частности, Ковальчук, который провел 20 дней в немецком тылу. И. Большаков, руководивший советской кинематографией, писал о деятельности советских кинохроникеров во время войны: «В первые же дни войны в Действующую Армию и Флот были посланы лучшие кинооператоры. Уже через неделю после начала войны на экранах страны появились фронтовые киносъемки. Правда, они показывали незначительные военные эпизоды… Но постепенно опыт накоплялся и присылаемый фронтовыми кинооператорами материал улучшался. Многие из кинооператоров показали себя мужественными и бесстрашными людьми. Они часто шли в гущу боя с передовыми частями, летали на бомбежки на боевых самолетах, ходили вместе с красноармейцами в разведку… Вскоре установились и организационные формы для их работы. При штабе каждого фронта были созданы фронтовые группы кинооператоров. Это позволяло правильно распределять силы по отдельным важным соединениям и наиболее ответственным участкам фронта. Такая структура себя оправдала и сохранилась до конца войны… В фронтовые киногруппы было направлено свыше ста пятидесяти кинооператоров — не только хроникеров, но и работающих в художественной и научно-популярной кинематографии. Тридцать кинооператоров пали смертью храбрых на полях битвы при исполнении своих обязанностей, многие получили ранения.

В период Великой Отечественной войны с гитлеровской Германией и империалистической Японией было заснято свыше трех с половиной миллионов метров пленки, зафиксировавшей материал, представляющий огромную историческую ценность. Большая часть этого материала вошла в различные документальные фильмы, киновыпуски и журналы, остальная — в специальный фонд «Кинолетопись Великой Отечественной войны…» В эти годы… было создано и выпущено на экраны страны более 500 номеров различных

121

киножурналов, 67 короткометражных и 34 полнометражных военных фильмов» [20]

Фильм «Разгром немецких войск под Москвой» (1942) советских кинорежиссеров Леонида Варламова и Ильи Копалина представляет собой одно из самых выдающихся достижений фронтовых кинооператоров Великой Отечественной Войны. Среди военных документалистов картины числились и Роман Кармен и Анатолий Крылов. В фильме представлена хроника Битвы за Москву. От фронтовых операторов требовалась особая выдержка, хладнокровие, смелость, поскольку снимали зачастую в самых горячих местах: в наступлении, на плацдармах, в партизанских отрядах. Фронтовые операторы не стреляли без необходимости и не бросали гранат, но находились на передовой вместе с солдатами, работали обычно парами.

В фильме представлены события периода октября 1941 — января 1942, рассказывается о защитниках города Москвы. В фильме есть кадры подготовки обороны Москвы (патрулирование города, запуск аэростатов, сооружение баррикад и укреплений, приём добровольцев в истребительные отряды, производство вооружений и боеприпасов, колонны красноармейцев и бронетехники на улицах Москвы), работы войск ПВО в Москве, кадры боёв на подступах к Москве, Туле, на улицах Сталиногорска, кадры уничтоженных деревень, убитых мирных жителей и советских военнопленных, а также кадры разбитой немецкой бронетехники, убитых и пленных немецких солдат.

В фильме прозвучали фрагменты речи Сталина. В кадр попали генерал армии Г. К. Жуков, генерал-лейтенант Арсеньев, генерал К. К. Рокоссовский, генерал И. В. Болдин, генерал А. Н. Кузнецов, генерал Л. А. Говоров, генерал И. С. Конев и многие другие. Из воспоминаний Ильи Копалина: «Это были суровые, но и радостные дни. Суровые, потому что мы создавали фильм в условиях прифронтового города. Подвальный этаж студии превратился в своеобразную квартиру, где мы жили, как в казарме. Ночами мы обсуждали с операторами задание на следующий день, а утром машины увозили операторов на фронт, чтобы вечером вернуться с отснятым материалом. Съёмки были очень тяжёлые. Тридцатиградусные морозы. Замерзал и забивался снегом механизм киноаппарата, окоченевшие руки отказывались действовать. Были случаи, когда в машине, вернувшейся с фронта, лежало тело погибшего товарища и разбитая аппаратура. Но сознание того, что враг откатывается от Москвы, что рушится миф о непобедимости фашистских армий, придавало силы. Мы понимали, что фильм должен быть создан в кратчайший срок, что народ должен как можно быстрее увидеть на экране плоды первых побед своей армии. И сразу же из лаборатории материал шёл на монтажный стол. Монтировали и днём и ночью, в холодных монтажных комнатах, не уходя в убежище даже при воздушных тревогах… В конце декабря 1941 года монтаж картины был закончен. В огромном холодном павильоне студии началось озвучание. Наступила самая ответственная волнующая запись: «Пятая симфония» Чайковского. Светлая русская мелодия, гневный протест, рыдающие аккорды. А на экране сожжённые города, виселицы, трупы, и на всём пути отступления фашистов следы насилия

122

и варварства. Мы слушали музыку, смотрели на экран и плакали. Плакали оркестранты, с трудом игравшие замёрзшими руками.» [21]

23 февраля 1942 года картина вышла на экран. Фильм получил Сталинскую премию. Для показа в США фильм был адаптирован для американского зрителя: переозвучен и перемонтирован (разделён на четыре части). Название заменили на «Moscow Strikes Back» («Москва наносит ответный удар»). Фильм получил от Национального совета кинокритиков США премию за лучший документальный фильм в 1942 году, а в 1943 году — первый в СССР «Оскар» в номинации «Лучший документальный фильм». В дальнейшем Леонидом Варламовым был снят фильм «Сталинград» (1943). В этот фильм вошли киносъёмки, произведённые пятнадцатью фронтовыми кинооператорами за 6 месяцев, они дают полную картину событий битвы за Сталинград. В этом фильме впервые показаны залпы «Катюши». Фильм уникальный, так как по нему можно проследить весь ход этой битвы от начала до конца. [22]

Таким образом можно прийти к выводу, что советское правительство больше поддерживало игровое кино в качестве пропаганды, чем документальное. Такие картины как «Октябрь» и «Броненосец Потемкин» обладают гораздо большим масштабом, чем различные короткометражные «киноотчеты» о достижениях советской инфраструктуры. Но с началом Великой Отечественной Войны соотношение приоритетов изменилось. Фронтовые операторы рисковали жизнью, чтобы запечатлеть победы советского народа на полях сражений. Документальные кадры, снятые этими людьми, будут преподносить будущим поколениям более ясное и осознанное представление о событиях тех лет.

3. Эксперименты в документальном кино во второй половине ХХ века

3.1 Развитие реализма в игровом кино под влиянием документалистики

Мир постепенно оправлялся после войны. Выросло новое поколение художников, которое хорошо понимало всю цену свободы и было готово отстоять его и выразить в своем творчестве. С середины XX века документальное кино переживает новый рассвет – период фантазий, хитростей, иронии и, попросту, новых идей.

В конце 50-х годов в сфере документального кино появляется новое экспериментальное направление под названием «синема верите» (cinéma vérité). У его истоков стояли такие выдающиеся кинематографисты, как Жан Руш и Крис Маркер. Расцвет этого направления был в немалой степени обусловлен «появлением лёгкой и бесшумной съёмочной и звукозаписывающей аппаратуры, высокочувствительной плёнки». Близкие синема верите черты обнаруживаются в работах представителей английского «свободного кино» 1950-х годов, а формальные и содержательные предпосылки возможно усмотреть в кинематографе неореализма послевоенной Италии. Но сами документалисты Франции утверждали, что являются последователями советского режиссера Дзиги Вертова. Жорж Садуль, французский кинокритик и историк писал: «Жан

123

Руш и Крис Маркер настолько открыто заявили себя последователями Вертова, что вызвали к жизни жанр, заимствованный у Дзиги Вертова — жанр „киноправды“ (синема-верите)» [23].

Живое и не наигранное действие оказало большое влияние на представителей французской «Новой Волны». Документальный фильм «Хроника одного лета» (1960) Жана Руша стоит в одном ряду со знаменитыми режиссёрскими игровыми дебютами «банды четырёх»: «Хиросима, любовь моя» (1958) Алена Рене, «На последнем дыхании» (1959) Жана-Люка Годара, «Четыреста ударов» (1959) Франсуа Трюффо и др. В этой картине Рушу удалось объединить методы этнографического фильма (визуальной антропологии) и документальной публицистики, создав фильм-манифест, в котором он развернул широкую критику культурной системы Франции и западной цивилизации в целом.

Смысловое поле термина синема верите включает несколько уровней. Во-первых, «это метод съёмок документальных и художественно-документальных фильмов, основанный на развернутых интервью и наблюдении за реальными или искусственно провоцируемыми ситуациями». Кино здесь воспринимается как «инструмент социально-психологического анализа», в котором фигура героя (особенно в документалистике) становится чрезвычайно активной и расширяет возможности в реализации авторского замысла («Я — негр», 1958, режиссёр Жан Руш). Автор получает возможность вместо ориентированного на массового зрителя кинорепортажа создать более сложный кинодокумент, например, «фильм-эссе», эквивалент литературной эссеистики («Без солнца», 1983, режиссёр Крис Маркер). Во-вторых, движение синема верите возникает в конкретных социальных, культурных и экономических условиях и тесно связано с развитием, например, производственной базы. Съемочная техника стала более мобильной, что позволило кинематографисту исследовать жизнь своего героя во всех подробностях. В связи с этим стоило и пересмотреть методику написания сценария документального фильма. Истории стали раскрывать характеры людей, в чем огромную роль играли монтаж и различные художественные приемы. Работы, относимые к направлению синема верите, нередко критиковались за уход от художественности в традиционный репортаж, в котором ставка делается по преимуществу на информационные аспекты. Однако оно продемонстрировало значительный художественный потенциал, подготовив палитру новых методов как для документального, так и для игрового кино. [24]

Синема верите может использоваться как инструмент анализа социальной психологии. В качестве инструмента анализа автор использует героя, который является стержнем синема верите. Например, в шестидесятых годах режиссёр Пьер Пирот снимал фильм «Pour La Suite Du Monde», где расспрашивал пожилых людей о китовом промысле, однако в результате фильм получился вовсе не о китобоях, а о человеческой памяти и жизни.

Основная задача режиссёра, работающего в рамках направления — показать целостную картину. Фактор правды здесь важен, но всё же условен. Для создания эффекта искренности, непритворности режиссёры используют художественные

124

приемы, которые приближают кино к «реальной жизни»: импровизацию, отсутствие текста реплик или чёткого сценария. В качестве актёров могут быть набраны люди «с улицы», а декорациями служить совершенно обычные квартиры. Непрофессионализм актёров добавляет картине естественности.

В задачу режиссёра, работающего в рамках правдивого кино, входит минимальное искажение передаваемой информации. Именно поэтому жанр так прижился в документалистике, где очень важно подать информацию с минимальными искажениями.

Режиссёру очень важно найти ту грань, где художественная выразительность не будет помехой для смысловой глубины картины, которую он хочет показать публике. Синема верите — это стремление снять кино о жизни, поставить высказывание героев на первое место. Режиссёр в этом случае скорее посредник, чем творец. Он не изменяет реальность под своё мировоззрение, а старается рассказать историю чужими словами, пытаясь создать из этого многоголосия складный и понятный рассказ. [25]

Похожее движение наблюдалось и в США под названием «прямое кино» (direct cinema) и в Великобритании – «свободное кино» (free cinema).

Таким образом становится ясно, что вторая половина XX века придала жанру документального кино новые черты и особенности. После страшнейших социальных катастроф зритель стал более осторожным и чувствительным. Кинематографисты игровых направлений распознали то, как зритель проникается документальными кадрами, и решили использовать их в своих работах. Новые документалисты могли, раскрывая одну более-менее привычную и понятную для зрителя тему, скрытым подтекстом затрагивать и более глубинные вопросы, щекотливые и неоднозначные.

3.2 Сочетание игровых и неигровых жанров в документальном кино

На волне популярности документального кино появляется все больше

недостоверных картин, искажающих действительность из соображений привлечения внимания и соответственно коммерческой выгоды. В ответ на данную тенденцию появляется новая ветка документального кино – «псевдокументалистика». В США подобный жанр получил название «мокьюментари» (mockumentary). Зачастую в сюжете подобных картин лежат вымышленные события, граничащие с абсурдом. Однако данные фильмы во многом заимствуют художественные решения документального кино. В основном в этом жанре преобладают сатира, пародия ужасы или фантастика, но иногда подобная постановочная «документалистика» может служить фильмом-размышлением на тему той или иной остросоциальной проблемы.

В 1938 году известный американский режиссер Орсон Уэллс встал во главе радиоспектакля CBS Radio под названием «Война миров» по мотивам одноименного произведения Герберта Уэллса. Молодому режиссеру пришла идея воплотить фантастический роман в виде настоящего новостного репортажа. Так в начале действия радиопостановки прозвучал обычный прогноз погоды на

125

следующий день. Затем последовало интервью с «известным» астрономом Ричардом Пирсоном (которого сыграл сам Уэллс), в котором он сообщает, что недавно на Марсе были замечены странные огни. Далее идут сообщения военных о вторжении инопланетян. Боевые действия, разрушения известных городов, и долгожданное поражение пришельцев. По завершению спектакля Орсон Уэллс вышел из образа и поздравил слушателей с наступающим Хеллоуином.

Многие годы на северо-востоке США бытует городская легенда о том, что якобы тысячи американцев в день трансляции той радиопостановки восприняли услышанную информацию всерьез и в спешке покинули свои дома. Современные историки считают эту легенду чистым вымыслом, сфабрикованным журналистами-газетчиками, чтобы дискредитировать радиостанции – их главного конкурента в среде СМИ. Тем не менее радиопостановка «Война миров» Орсона Уэллса выполнена по всем правилам пседокументального кино, хоть и, условно, не имеет непосредственного отношения к кинематографу [26].

Одним из первых полнометражных псевдокументальным фильмом является «Вечер трудного дня» (1964) повествующий о жизни рок-группы The Beatles. Несмотря на то, что в фильме снималась самая настоящая «Ливерпульская четверка», а само повествование делает вид, будто съемка документальная, все музыканты и съемочная группа действовали согласно заранее написанному сценарию.

Некоторые всемирно известные кинорежиссеры также экспериментировали с сочетанием игрового и не игрового жанра, как например Вуди Аллен в фильме «Хватай деньги и беги» (1969) и Фредерико Феллини в телевизионном фильме «Клоуны» (1970).

С начала 60-х годов на британском телевидении зарождается такое «гибридное» направление, как «документальная драма» или «докудрама». У его истоков стоял режиссер-документалист Питер Уоткинс. Суть направления заключается в том, что фильм воспроизводит реальные исторические события, либо те события, у которых есть определенный шанс произойти, при участии драматических актеров, однако сама стилистика картины выполнена в жанре документального кино. Телевизионный фильм Уоткинса «Военная игра» был снят на почве страха перед ядерной войной и делает предположения на тему того, как могла бы развиваться политическая ситуация в мире после Второй мировой войны. Хотя показ ленты был запланирован на 7 октября 1965 года, она так и не вышла в эфир, поскольку, по мнению руководства компании BBC, содержала слишком яркие сцены ужасов ядерной войны; впервые фильм был продемонстрирован по британскому телевидению лишь в 1985 году. Тем не менее, картина вышла в театральный прокат и получила несколько престижных наград. Питер Уоткинс высказывался о работе над фильмом так: «Съёмки проходили в начале 1965 года в городах Тонсбридж, Грейвсенд, Четем и Дувр в графстве Кент. Снова состав исполнителей почти полностью состоял из любителей, найденных несколькими месяцами ранее в ходе публичных встреч по всему Кенту. Большая часть съёмок, включая сцены огненного смерча, была

126

сделана в заброшенных военных казармах в Дувре... Моя цель, как в и «Каллодене», состояла в том, чтобы вовлечь «обычных людей» в расширенное исследование их собственной истории, только на этот раз тема включала потенциально грозящие события, поскольку угроза полномасштабной ядерной войны была очень реальной в то время... В этом фильме я хотел разрушить иллюзию «реальности», создаваемой масс-медиа... Очевидно, за вопросом формы стояло моё намерение использовать фильм, чтобы помочь людям прервать молчание СМИ в отношении гонки ядерных вооружений.» [27]

В настоящее время жанр «докудрамы» до сих пор пользуется большой популярностью на телевидении. Ярким примером можно назвать политическую сатиру «Гуща событий», высмеивающую работу и образ жизни британского правительства. Автором сценария выступил шотландский писатель Армандо Ианнуччи.

По своей структуре фильм «Броненосец Потемкин» (1925) режиссера Сергея Эйзенштейна во многом является предшественником жанра «докудрамы». В совместном советско-вьетнамском фильме «Вьетнам» (1955) режиссера Романа Кармена о событиях Индокитайской войны присутствует много постановочных сцен из-за того, что вьетнамские власти опасались за жизнь советских кинематографистов.

Одним из самых уникальных документальных фильмов 70-х годов можно назвать картину «Старше на 10 минут» (1978) режиссера Герца Франка. Был снят одним планом, скрытой камерой, без единой склейки. В своей работе режиссёр запечатлел недолгий по времени и значительный по содержанию отрезок душевных переживаний ребёнка. Внимание камеры сосредоточено на лице мальчика, наблюдающего за невидимым зрителю представлением в кукольном театре. [28]

Из данного исследования становится ясно, что предпочтение большей реалистичности действия не означало отказ от полета воображения. Возможно одним главных аспектов любой новизны является сочетание несочетаемого, что открыто продемонстрировали некоторые документалисты-экспериментаторы. Подражание неигровому жанру также сделало определенный вклад в развитие телевидения.

4. Образ современного документального кино в рамках глобальных

инноваций 4.1 Успех документального кино на современном кинорынке

Начиная с 90-х годов документальное кино постепенно развивало уже

былые идеи. Развитие технологий сделало съемочную технику еще более мобильной и удобной, что естественно дало ощутимый сдвиг в плане разнообразия документальных фильмов. Неигровой жанр тесно связался с телевидением и теперь постоянно фигурирует в научно-популярных передачах, новостных программах и журналистских расследованиях. Однако самое большое влияние на документалистику, как и на весь остальной кинематограф в целом,

127

оказал интернет. Миллионы людей в разных уголках планеты начали общаться, узнавать друг о друге много нового. Делиться свои успехами, интересами и, возможно, самое важное – проблемами.

В последние 20 лет замечается значительная популярность документальных фильмов среди широкой публики. А влиятельные киностудии проявляют интерес к производству неигровых картин по очень простой причине: их бюджет, зачастую, относительно невелик, но при этом прибыль, которую они приносят, сопоставима с кассовыми сборами некоторых гораздо более затратных художественных фильмов.

«Ад каннибалов» (1980) — фильм ужасов итальянского режиссёра Руджеро Деодато, снятый в псевдодокументальной манере по сценарию Джанфранко Клеричи, рассказывающий о судьбе маленькой съёмочной группы, бесследно исчезнувшей в джунглях Амазонки. Считается одним из первых примеров фильмов жанра найденной плёнки. В Италии для подобных документальных картин существует отдельное название – «мондо». В основном данное направление освящает сенсационные темы и явления, однако по своему исполнению движение «мондо» граничит с эксплуатационным кино.

Возможно самым знаменитым «фильмом-мокьюментари» является «Проект "Ведьма из Блэр"» 1994 года американских режиссеров Дэниэла Мирика и Эдуардо Санчеса. История повествует о трёх студентах киноотделения колледжа, которые заблудились и бесследно исчезли в лесах штата Мэрилэнд, снимая свой курсовой проект о местной легенде — ведьме из Блэр. Он был снят любительскими камерами в виде документальной ленты, составленной из материалов, отснятых пропавшими студентами. В фильме, первоначальный бюджет которого составил от 20 до 22 тысяч долларов, отсутствуют спецэффекты, сцены насилия и музыкальное сопровождение. В итоге фильм у создателей выкупила компания Artisan Entertainment за 1,1 млн. долларов. «Ведьма из Блэр» вышла в широкий прокат и заработала около 250 млн. долларов.

Съёмки заняли около восьми дней. Чтобы сделать усталость и раздражение актёров естественными, с каждым днём съёмок им давали меньше еды. Исполнители главных ролей в фильме, зная, что снимают художественный фильм, думали, что легенда о ведьме из Блэр существует в действительности. В сценарии описывались лишь основные сюжетные ходы, практически все диалоги были импровизированы актёрами. Перечень данных факторов во многом сопутствует художественной ценности фильма. Происходящее на экране не выглядит так, будто снято профессионалом, сюжет, на первый взгляд, не имеет традиционный трех-актовой структуры, и актерская игра максимально приземленная. От этого возникает твердое ощущение правдивости всего происходящего, а при таком раскладе зритель начинает ставить себя на место главных героев. Что существенно важно, если вспомнить, что фильм также относится к жанру ужасов. Еще одним значимым элементов картины в плане постановки является то, что та опасность, которая преследует героев, никогда не показывается на экране. Зритель чувствует её приближение исключительно

128

исходя из актерской игры и движений камеры. Неизвестность – это один из самых действенных возбудителей страха в мире искусства.

Рекламные ролики, постеры и прочие рекламные материалы были сделаны таким образом, чтобы подчеркнуть, что история, рассказанная в фильме, произошла в действительности. Было объявлено, что в лесах штата Мэрилэнд обнаружена плёнка, отснятая пропавшими студентами, из которой и смонтирован фильм. На сайте IMDb исполнители главных ролей некоторое время были помечены как «пропавшие без вести, предположительно мертвы». фильма, носящие такие же имена, как и их персонажи, впоследствии снимались во многих картинах, хотя создатели «Ведьмы из Блэр» уверяли в ходе рекламной кампании об их гибели [28].

Сейчас документальные сериалы на телевидении востребованы, как никогда раньше. Возможными основоположниками этой тенденции являются британский натуралист Дэвид Аттенборо, и американский астроном Карл Саган. Аттенборо, при поддержке телекомпании BBC, произвел на свет серию документальных фильмов о природе под общим названием «Жизнь…» (1993 – 2009), где рассказывалось о различных представителях земной биосферы: растениях и различных отрядах животных: млекопитающих, рыбах, птицах и т.д. Документальный сериал Карла Сагана «Космос: персональное путешествие» (1980) рассказывал не только объектах исследований астрономии, но и о истории самой планеты Земля и человечества в целом. Основной идей Сагана было то, что людское общество неотделимо от космического пространства и не может быть проигнорировано в рамках повествования.

Несмотря на обильную распространенность, некоторые киношколы разделяют понятия «документального» и «научно-популярного» жанра. В этом с ними согласны и некоторые режиссеры-натуралисты, такие как французская супружеская пара Клод Нуридзани и Мари Перену.

На создание первого полнометражного фильма Нуридзани и Перену, «Микрокосмос» (1996), ушло около двенадцати лет. Разработка специального оптического съемочного оборудования заняла шесть лет. Из воспоминаний Клода и Мари об условиях долговременной съемки: «Все три фильма снимались в обычном ритме – это примерно 6 лет работы: два года – выбор натуры, три года – съемки и около 8 месяцев – озвучка и монтаж. Сроки, конечно, не маленькие, но поскольку речь идет о «необычных актерах», то съемочный план зависит от времени года, например, так называемая «жабья свадьба» приходится на март и, если все снять не удалось, то в запасе у нас будет еще три весны». [29]

«Микрокосмос» посвящен жизни насекомых и разделен на несколько маленьких историй. Новаторством работ Нуридзани и Перену является своеобразный метод подачи сюжета. Эпизоды из жизни насекомых выстроены по всем принципам элементарной драматургии. Далее представлено описание одного из эпизодов фильма «Микрокосмос»: «Навозный жук катит свежеслепленный комок грязи по проселочной дороге. Вдруг комок натыкается на торчащий из земли сучок. Жук-навозник толкает свое творение сзади и поэтому не видит, что происходит впереди него. Он упорно продолжает толкать

129

комок в течении определенного количества времени. Наконец, жук обходит комок, снимает его с сучка и продолжает свой путь.» [30]

Последним кадром данной сцены является постепенное отдаление камеры от жучка, чтобы в итоге показать зрителю то огромное пространство, которое преодолевает столь маленькое существо. И большая часть фильма построена на подобных контрастах.

Также здесь интересна и операторская работа: события демонстрируются либо «наравне» с насекомыми, либо с точки зрения этих маленьких существ. Естественно, привычные человеку образы приобретают новые черты. К примеру, голодный фазан в глазах муравейника представлен ужасным чудовищем, а грязная лужа – чудесным водоемом, заполненным самыми причудливыми формами.

В «Микрокосмосе» почти отсутствует закадровый текст. Режиссеры ставили своей задачей показать мир природы таким, какой он есть, и чтобы зритель открыл для себя сам. В этой мире много непонятного, но как раз именно этот элемент таинственны делает картину более живой. Если бы мы постоянно слышали закадровый голос, который подробно бы объяснял «кто есть, кто» и «почему так», то эмоциональная составляющая фильма значительно бы пострадала.

Создатели выбрали классически мотивы для музыкального сопровождения фильма. Когда насекомые живут своей жизнью под человеческую музыку, жители «Микрокосмоса» приобретают определенную антропоморфичность.

В 2004 году на экраны выходит фильм «Генезис». Сюжет посвящен рассказу о становлении жизни на Земле. На этот раз в картине присутствует рассказчик. На первый взгляд наличие поясняющего голоса противоречит, той идее создателей, которая была представлена в «Микрокосмосе». Однако во многих сценах рассказчик лично присутствует на экране. И многие кадры акцентируют на его движениях и пластике. Можно предположить, что сам «рассказчик» на самом деле не рассказчик, а лишь один из представителей биосферы Земли.

«Генезис» был гораздо более амбициозным проектом чем «Микрокосмос» в плане съемок. В кадре присутствуют действующие вулканы, чтобы показать каким был наш мир до зарождения жизни. Примечательно, то, что в то время, как многие современные документальные фильмы о развитии нашей планеты во всю используют компьютерную графику, картина Нуридзани и Перену добивается нужных для повествования образов через практические (материальные) эффекты. К примеру, в одной из сцен рассказчик раздувает вокруг себя горстку пыли. Крошечные, серебряные пылинки медленно плавают по воздуху на темном, непроглядном фоне. В это время слова рассказчика повествуют о том времени, когда наша планета была лишь безжизненным камнем, дрейфующем среди бескрайнего космоса на фоне звезд.

Разумеется, говоря о возникновении жизни на Земле, нельзя вопрос о теории эволюции. Для сравнения, в научно-популярных фильмах для освещения данной темы приглашают ученого-эксперта, который во всех подробностях объяснит эволюционные процессы путем научной терминологии. В «Генезисе» процессы

130

эволюции представлены более наглядно. Илистый прыгун (лат. Periophthalmus) – современный род рыб, который представляет из себя переходное звено между водоплавающим и сухопутным животным. Наблюдение за подобным созданием формирует более ясное представление того, как позвоночные впервые выбрались на сушу.

Продюсер, работавший с Мари Перену и Клодом Нуридзани вскоре сам сел в режиссерское кресло и поставил не менее масштабный документальный фильм «Птицы» 2001 года (оригинальное название: «Странствующий народ» - фр. «Le Peuple migrateur») о жизни пернатых. Картина демонстрирует выдающееся возможности съемочных технологии на высоте птичьего полета. Несколько лет спустя уже другой французский режиссер Люк Жаке выпустил фильм «Имперский марш» (в русской локализации известный как «Птицы 2») о жизненном цикле императорских пингвинов. Картина в экстремальных условиях на территории французских научных баз в Антарктиде. «Имперский марш» не содержит точных сведений о времени и цели перемещения пингвинов в Антарктиде. По сути это фильм о ежегодной миграции пингвинов, в котором нет ни одного существенного факта об этой миграции. Не озвучено ни одного научного факта о строении, происхождении вида, и районе обитания. Нам представлена жизнь, как она есть со всеми ее загадками. «Имперский марш» выиграл премию «Оскар» в номинации «Лучший документальный фильм» и имел огромный успех в прокате, собрав около 78 млн. долларов при бюджете в 8 млн. долларов. [31]

4.2 Актуальные проблемы современности в документальном кино

конца ХХ – начала ХХI в.в

После событий 11 сентября 2001 года в Нью Йорке мировая общественность стала более настороженной в отношении проявлений терроризма. Само население стало больше интересоваться вопросами политики и международных взаимоотношений. Самому теракту 11 сентября был посвящен фильм «Фаренгейт 9/11» (2004) политического активиста Майкла Мура. Сюжет исследует возможную причастность 43-го президента США, Джорджа Буша – младшего, к вышеупомянутым событиям.

Американский режиссер Оливер Стоун известен своими документальными фильмами о тех событиях и личностях, которые с недавних пор приобрели специфическую репутацию в средствах массовой информации.

Оливер Стоун приветствовал социальные трансформации в направлении «социализма XXI века» в Латинской Америке, особенно Боливарианскую революцию в Венесуэле. Стоун снял три документальных фильма о Фиделе Кастро: «Команданте» (2003), «В поисках Фиделя» (2004) и «Кастро зимой» (2012). В 2009 году была закончена работа над полнометражным документальным фильмом «К югу от границы» о руководителях Латинской Америки. В нём использованы интервью Стоуна с семью президентами: Уго Чавес (Венесуэла), Эво Моралес (Боливия), Рафаэль Корреа (Эквадор), Рауль

131

Кастро (Куба), супруги Киршнер (Аргентина), Лула да Силва (Бразилия) и Фернандо Луго (Парагвай). Чавес лично сопровождал Стоуна на премьере документального фильма на Международном кинофестивале в Венеции в сентябре 2009 года. Фильм вышел на экраны кинотеатров в нескольких городах США и Европы летом 2010 года. Стоун также снял «Персону нон-грата» (2003) — документальный фильм об израильско-палестинских отношениях, включавшее интервью нескольких известных деятелей Израиля, в том числе Эхуда Барака, Биньямина Нетаньяху и Шимона Переса, а также лидера Организации освобождения Палестины Ясира Арафата. [32]

В 2012 году канал Showtime показал документальный сериал «Нерассказанная история Соединённых Штатов Оливера Стоуна», в котором Стоун выступил как один из сценаристов, а также как режиссёр, продюсер и рассказчик. Проект представлял собой документальный мини-сериал для телеканала «Showtime» под рабочим названием «Тайная история Америки Оливера Стоуна», затрагивая «причины холодной войны с Советским Союзом, решение президента США Гарри Трумэна сбросить атомную бомбу на Японию, и изменения в глобальной роли Америки после падения коммунизма».

В 2016 году вышел документальный фильм «Украина в огне» о событиях на Украине в 2014 году. Оливер Стоун выступил в качестве продюсера фильма и взял для него интервью у Президента России Владимира Путина и бывшего президента Украины Виктора Януковича.

В ноябре 2014 года Стоун заявил о желании снять многосерийный фильм о российском президенте Владимире Путине. Он отмечал, что хочет взять у российского лидера интервью, чтобы «показать ту точку зрения, которую американцы не хотят слышать». В 2015—2017 годах режиссёр снял фильм «Интервью с Путиным» о Президенте Российской Федерации. Оливер Стоун и Владимир Путин общаются на разные темы, включая отношения России и США, расширение НАТО и развёртывание ПРО в Европе, войны в Сирии и на Украине, деятельности Эдварда Сноудена. Также в фильме рассказывается о биографии Путина, в том числе и о том, что раньше он держал в секрете.

Ряд американских СМИ выступил с критикой фильма и режиссёра. Некоторые критики обвиняли Стоуна в «подобострастии» и в завуалированном восхвалении своего героя. Другие же журналисты наоборот подмечали продуманный режиссерский ход, благодаря которому президент РФ постепенно раскрывает свое «истинное лицо». Российские СМИ по большей части посчитали, что съемки этого фильма проводились исключительно в политических целях, в связи с грядущими выборами. [33]

Мировая публика в настоящее время гораздо активней интересуется освещением глобального и бытового масштаба. «4 маленькие девочки» (1997) режиссера Спайка Ли рассказывает об истории межрасовых конфликтах в Америке, фокусируясь на одном конкретном террористическом акте Ку-клукс-клана, совершенного в 1963 году. «Корпорация: Еда» (2008) режиссера Роберта Кеннера исследуюет производство различных продуктов в США, рассказывающий, что почти все продукты в магазинах Америки продаются

132

потребителям по чрезмерно завышенным ценам, а сами при этом экологически небезопасны и вредны для здоровья человека. Данную тему ранее поднимал режиссер Морган Сперлок в фильме «Двойная порция» (2004). Сюжет посвящен своеобразному эксперименту: Морган питается в ресторанах быстрого питания (для эксперимента был выбран McDonald’s) — каждый день, три раза в день; в течение 30 дней Морган должен съесть каждое блюдо из меню McDonald’s хотя бы один раз. В течение 30 дней Морган не занимается спортом. Регулярно проводятся медицинские обследования с целью определить, какое влияние оказывает подобная диета на организм. Кроме этого, в фильме Морган пытается выяснить, какое влияние оказывает индустрия быстрого питания и как она поощряет производство низкокачественной пищи с целью получения прибыли [34].

Жанр синема-верите был широко раскрыт в конце XX – начале XXI века. Информация становится все доступней и обширней. Обильное общение показало кинематографистам, что мир полон уникальных людей с уникальными судьбами. Одни выделялись своей насыщенной биографией, другие – своим образом мышления. Фильмы-портреты создают, как и о знаменитостях, так и на первый взгляд, о простых людях.

В СССР на фоне «перестройки» в середине 80-х годов происходит подъем документальных картин на такие темы, которые ранее были под запретом власти. Среди подобных работ хочется отметить фильмы документалистов Казахской ССР: Ерсаина Абрахманова «Жана – Арка» о нехватке хлеба в республике, Сергея Азимова «Хроника мертвого моря», «Жоктау», Асии Байгожиной «Хроника необъявленной демонстрации», Владимира Тюлькина «Буду защищаться сам» и «Повелитель мух».

«Повелитель мух» посвящен жизни Кирилла Игнатьевича Шпака – деревенского лекаря, который изобрел необычный способ борьбы с насекомыми. Если конкретно – с мухами. Он заманивает мух в железные контейнеры с помощью гнилого мяса, с расчетом на то, что паразиты будут откладывать на этих кусках падали свои яйца. После чего, Кирилл Игнатьевич варит «зараженное» мясо, тем самым уничтожая будущие поколения вредителей. Сваренные личинки служат отличным кормом для многочисленных домашних животных, населяющих участок Шпака. Учитывая непродолжительные сроки жизни мух, данный метод истребления довольно эффективен. Сам Кирилл Шпак с большой гордостью отзывается о своем изобретении.

Самое интересное в «Повелитель мух» даже не сам образ жизни главного героя, а скорее отношение этого самого героя к окружающему миру. Создатели фильма выяснили некоторые фрагменты биографии Кирилла Шпака и исходя из них начали выстраивать некоторые аллюзии параллели. Шпак был сыном репрессированного, сам чудом избежавший гибели. Авторы фильма придают образу главного героя политические и религиозные черты, видя в простом пенсионере изобретательного тоталитаризма, либо единомышленника библейского демона. Подобная разнообразность содержания, выполненная с помощью монтажа Асии Байгожиной и операторской работы Геннадия Попова,

133

предоставляет зрителю большой простор для воображения, и позволяет сделать свои собственные выводы о главном герое.

Документалистика не обходит стороной и обычных людей. Однако подает она их неординарной стороны. Примером тому может послужить фильм «Да здравствуют, антиподы!» российского режиссера Виктора Косаковского. Идея картины заключалась в том, что если провести сквозь земной шар прямые линии, что соединяли бы различные участки суши на разных континентах. Пример: «Китай – Аргентина», «Испания – Новая Зеландия» и т.д. В центре повествования снова люди и их разные, но в чем-то похожие, жизни. [35]

В последнее десятилетие набирает популярность один визуальный прием – скринкастинг. Он позволяет имитировать все происходящее на мониторе компьютера, телефона и т.д. Фильм, построенный на подобном методе повествования, Тимура Бекмамбетова «Профиль» повествует о попытках британской журналистки внедриться в исламскую террористическую организацию. Вся история передается через экран компьютера главной героини. Возможно фильмам подобного исполнения стоит причислить к жанру псевдодокументального кино, учитывая, что для многих людей дисплей телефона и ноутбука стал преобладающим жизненным пространством. Иначе говоря – второй реальностью.

В конечном итоге за последние тридцать лет документальное кино в основном развивало идеи и приемы заложенные в середине двадцатого века. Все больше стран освобождались от ограничений цензуры и соответственно многие художники получили больше творческой свободы. Съемки документального фильма до сих пор остаются относительно малобюджетным предприятием, что привлекает многочисленные киностудии. Особое значение уделяется оригинальности сюжета и актуальности проблемы.


Существует мнение, что искусство служит лишь для того, чтобы люди

могли убежать от реальности,отвлечься от серых будней. Мы считаем данное утверждение неверным. Искусство, даже самое простейшее, помогает нам понять реальность. Игровые картины формируют свои сюжеты на основе идей, которые создатели подчерпнули из жизненного опыта и сделанных ими выводов.

Документальное кино располагает более прямолинейным подходом, поскольку является демонстрацией подлинных событий из жизни окружающего нас мира. Однако, на основе проведенного исследования можно установить, что в документалистике важно не сколько само явление, а сколько, сопровождающая его реакция общества. На этой почве возникают драматургически важные для фильма конфликты. При чем, учитывая то, как автор отражает действительность, конфликт может разгореться не только между героями картины, но и между зрителями. Все по-настоящему интересные события, всегда обладают неоднозначными чертами, которые любой человек может интерпретировать по-разному. Перед автором стоит любопытная задача: показать объективную

134

реальность через легкую призму субъективного взгляда. Прослеживая историю этого направления, можно определить какие художественные приемы прошли проверку временем, а какие нет.

Также документальное кино не обошли стороной различные «мутации» - эксперименты над жанром различных художников, чтобы раскрыть известные только им моменты из нашей жизни. Вскоре эти идеи подхватили и представители игрового направления. При чем они не только перенимают методы съемки и поведение персонажей, но иногда и напрямую пытаются подражать документалистике, видя тот эмоциональный эффект, который та оказывает на зрителя.

Исследование истории документального кино может оказаться очень полезным в сфере наблюдения за современным обществом. Благодаря развитию социальных сетей и медиа-платформ в Интернете можно выявить образ мышления отдельных людей или целых субкультур, исходя из видеоматериалов, которые они регулярно выкладывают во всемирную Сеть. При должных аналитических способностях эксперта, становится возможным уставить желания и потребности социума.

В ходе исследования выяснилось, что на определенных исторических этапах политические лидеры пытались внушить свою точку зрения населению через документальное кино, однако вскоре ситуация кардинально изменилась. Люди, почувствовав свободу своего мышления, смогли предложить миру свой личный взгляд на окружающую действительность.

На сегодняшний день прогрессирует плюрализм мнений по поводу происходящих в мире событий, но не все люди могут подать свою мысль доступно и непредвзято. Исследуя опыт исторической хроники, мы должны определить четкие границы критериев достойного исполнения документального самовыражения в кинематографе, при этом не посягая на свободное видение художника.

Список использованной литературы: 1. Лев Рошаль. «Дзига Вертов». — М.: Искусство, 1982. — (Жизнь в

искусстве) 2. Жорж Садуль. // «Всеобщая история кино». — Москва: Искусство,

1958. 3. http://os.colta.ru/cinema/events/details/35466 4. https//ru.wikipedia.org/w/ Прибытие_поезда_на_вокзал_Ла-Сьота 5. Бэдли Х. Техника документального кинофильма / Пер. с англ. Ю. Л.

Шер. — М.: Искусство, 1972. — 240 с. 6. http//ru.wikipedia.org/wiki/Документальное_кино 7. Streible, Dan. "Female Spectators and the Corbett-Fitzsimmons Fight

Film".Indiana University Press. c. 16–47. 8. Ţuţui, Marian, “A short history of the Romanian films” / Romanian

National Cinematographic Center.

135

9. Aaron Glass, Brad Evans, Andrea Sanborn, Project statement, с. 2-3 of the program for presentation of In the Land of the Head Hunters, Moore Theatre, Seattle, Washington

10. http://charlesurban.com/films_twenty 11. https://chapaev.media/articles/7531 12. https://chapaev.media/articles/7530 13. https://chapaev.media/articles/7530 14. "Man with a Movie Camera (1929)". British Film Institute. 15. https: //ru.wikipedia.org/wiki/Рифеншталь,_Лени 16. https://ru.wikipedia.org/wiki/Победа_веры 17. Тамара Эйдельман. «Как работает пропаганда» / Individuum, с. 45 18. Rainer Rother: Leni Riefenstahl — Die Verführung des Talents,

Henschel, Berlin 2000, S. 12 19. Peter Nowotny: Leni Riefenstahl. In: Hans-Michael Bock (Hrsg.):

Cinegraph. Lexikon zum deutschsprachigen Film. München 1984. 20. Садуль Ж. Всеобщая история кино // Том 6. Кино в период войны,

1939 -1945 / Глава V. Советское кино (1941–1945) — М.: Искусство, 1963. 21. Эксклюзивное интервью фронтового кинооператора. Борис

Соколов — Анастасии Неретиной, журнал «The New Times», ООО «Новое время», выпуск № 2, 2007

22. https://ru.wikipedia.org/wiki/Сталинград_(фильм,_1943) 23. Лев Рошаль. Дзига Вертов. — М.: Искусство, 1982. — (Жизнь в

искусстве) 24. Кино: Энциклопедический словарь. — М.: Советская

энциклопедия, 1987. С. 388. 25. https://newtonew.com/movie/cinema-verite 26. Юткевич С. От гражданина Кейна до сэра Джона Фальстафа, или

краткая история величия и падения мистера Орсона Уэллса // Юткевич С. Шекспир и кино. М.: Наука, 1973. С.71—113

27. http://pwatkins.mnsi.net/warGame.htm 28. Informatīvais izdevums «Kino skolās». (2016). Rīga: LNKC. 29. Peg Aloi. Blair Witch Project — an Interview with the Directors //

Witchvox.com, 1999 30. https://www.perunica.ru/priroda/3552-udivitelnye-filmy-o-prirode-

mikrokosmos-pticy.html 31. https://www.imdb.com/title/tt0428803/ 32. Федоров А. В. Оливер Стоун // Видео-Асс экспресс. 1995. № 31.

С.12—16 33. Владимир Кара-Мурза-ст.: Кто и зачем "подсунул" Оливера

Стоуна Путину?. Собеседник (14 июня 2017) 34. Christina Lee. Super Size Me. The Film Journal (2004). 35. https://ru.wikipedia.org/wiki/Да_здравствуют_антиподы!

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%B1%D0%B5%D0%B4%D0%B0_%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%8B

136

Серікова Б.Ғ.

(Ғылыми жетекшісі: Алдабергенов Қ.М.) Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ГАЗЕТТЕРІНІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

(«ЕГЕМЕН ҚАЗАҚСТАН», «АЙҚЫН» ГАЗЕТТЕРІНІҢ МЫСАЛЫНДА)

Бұл ғылыми жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім ғылыми жұмыстың тақырыбы аясындағы екі маңызды мәселелерді қарастырады – бөлім екі тарауға бөлінген. Әр тарау екі тақырыпшадан тұрады. Негізгі бөлімнің бірінші тарауы бүгінгі қазақ қоғамындағы баспасөздің екі алыбы «Егемен Қазақстан», «Айқын» газеттерінің жаңа замандағы тақырыптық ерекшеліктерін талдауға бағытталған. Мұнда екі газеттің жалпылама қазақ қоғамындағы рөлі мен ондағы тақырып мәселесінің түрлі аспектілері қаралды. Негізгі бөлімнің екінші тарауы қазіргі қазақ газеттеріндегі тақырыпты тудырушы факторлар мен жалпылама қазіргі қазақ газеттері және ондағы тақырып мәселесіне арналған.

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Тақырып мәселесі – өте терең дүние. Журналистика саласында бұл тақырыпқа табан тіреген ғалымдар аз болған жоқ. Дегенмен қазіргі қазақ газеттерінің тақырыптық ерекшеліктері туралы бірден еске түсе кетер дүниелер жоқтың қасы. Сонымен қатар тақырып мәселесі ешқашан өзінің актуалдылығын жойған емес. Журналистика өмір сүретін заманда бұл тақырып ешқашан кенже қалмайтыны анық. Себебі тақырып журналистикадағы – ең нәзік дүние.

Журналистика – кез келген қоғамның маңызды бөлігі. Әсіресе, сөз өнерін қазына көретін қазақ қоғамы журналистиканы өнер деп ұғады. Ғасырлар алмасып, тарихтың томдары көбейіп жатқанда әр заман өзінің ерекшелігімен бүгінімізде өз іздерін қалдырып кетті. Сіз бен біз мүшесі болып отырған ХХІ ғасырдың басты жаңалығы – осы уақытқа дейін адамзат ойлап тапқан дүниелердің барлығының жеңіл формаға ауысуы. Бұл жерде таңғалдырарлық қызметтер атқара алатын, негізгі күштері адамның өмір сүруін жеңілдетуге негізделген технология мен ғаламторды айта кету керек. Әлбетте, күллі әлемді жалмап алған мұндай жаңашылдықтар журналистиканы да айналып өтпеді. Журналистика – пішінін толық өзгертпесе де, әр қоғамның ерекшеліктері мен өмір сүру салтына тез үйреніп кететін бірден-бір ғылым саласы. Осы негізге сай бүгінгі қазақ журналистикасы жаңа заманмен тоғысқан тұста біраз өзгеріске ұшырады. Әсіресе, газеттердің қоғамдағы мақсаттары мен міндеттерінің уақыт талабына сай сүрленгендігі жаңалық емес. Газеттердің көтерер жүгі ауырлап, қозғайтын тақырыптары кеңейе бастады. Қазақ журналистикасындағы өзгерістерді жұмылған көзбен де көруге болады. Тәуелсіздікпен қоса тәуелсіз қазақ баспасөзінің алдында мемлекеттік маңыздағы тақырыптарды тарқату міндеті тұрды. Тәуелсіздікке дейінгі

137

баспасөз халықпен тікелей жұмыс жасайтын. Бұқараны сауаттандыруды басты мақсаты еткен тәуелсіздікке дейінгі қазақ баспасөзінің алдында тұсауы жаңадан кесілген мемлекеттің баспасөзіне айналу міндеті күнтізбедегі басты мәселе болды. Мақтанышпен айта алатын артымыздағы тәуелсіздіктің жиырма сегіз жылы қазақ журналистикасына да жаңа дем сыйлады. Осы өзгерістер салдарынан газеттің тақырыптық ерекшеліктері ауысып, қазақ баспасөзі жаңа сатыға аяқ басты. Бүгінгі жаңалық – ертеңгі тарих. Сол себепті қазақ газеттеріндегі бүгінгі көріп жүрген тақырыптар ертеңгі күні тарихтың үніне айналады. Баспасөзде басылып шыққан дүние қашан да бірден-ақ елдің бет-бейнесіне айналмақ. Сондықтан да газет тақырыптарының маңыздылығы мемлекеттік деңгейде болуы тиіс.

Зерттеу жұмысының зерттелу деңгейі: Бұл ғылыми жұмыста қазақ баспасөзінде ғасырлық тәжірибесі бар «Егемен Қазақстан» және тәуелсіздіктің туындысы «Айқын» газеттерінің тәуелсіздіктен кейін жарық көрген нөмірлеріне тақырыптық талдау жасадым. Әр мақалада байқалған ерекшеліктерге толығырақ тоқталдым. Сонымен қатар әділ салыстыру болсын деп, шетел журналистикасының тәжірибесіне жүгінген кездерім де болды. Қазіргі қазақ баспасөзі туралы объективті ойымды ортаға сала отырып, бүгінгі баспасөзімізді одан әрі дамытудың бірнеше жолын ұсындым. Мысалы, жоғары оқу орындарында білім алып жүрген болашақ әріптестіміздің қызметтік сапасын арттырудың жолы – университеттерге жанрлық баулуды міндеттеу қазақ газеттерінің тақырыптық ерекшеліктерін түрлендіре түсеріне сенімдімін. Сонымен қатар жаңа замандағы түсініктегі азаматтық журналистиканы газетпен қиылыстырған тұста, тақырып мәселесі одан әрі гүлдене түсер еді.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бұл ғылыми жұмыстың басты мақсаты – қазақ газеттерінің тақырыптық ерекшеліктерінің ең мықты тұстарын анықтай отырып, солардың негізінде қазақ баспасөзін одан әрі дамытуды көздеудегі жаңа көкжиекпен таныстырудың әдіс-тәсілдерін іздестеру. Зерттеу жұмысының міндеттірі: қазіргі қазақ газеттерінің тақырыптық ерекшеліктерінің мемлекеттік, қоғамдық және әлеуметтік маңыздылығын белгілей отырып, жаңа замандағы жаңа баспасөздің тыныс-тіршілін зерттеу және оны дамытудың жолдарын қарастыру.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Қазіргі қазақ газеттерінінің тақырыптық ерекшеліктері мен тәуелсіздікке дейінгі қазақ газеттерінің тақырыптық ерекшеліктері арасында біраз айырмашылықтар бар. Бұл жерде қазіргі қазақ газеттерінің тақырыптарының нақтылығын айтуға болады. Қазіргі қазақ газеттері тіл, дін, жер секілді ұлттық маңызы бар тақырыптарды бір мемлекеттің күн тәртібіндегі мәселелері ретінде қарастырады. Кез келген елдің баспасөзіндегі белгілі бір тарихи өзгерістерге байланысты осындай жаңалықтардың тууы ел журналистикасының ажырамас бөлігі болып табылады.

138

Ұсынылатын тұжырымдар: Қазіргі қазақ газеттерінің қозғайтын тақырыптары – етек-жеңін жиған бір мемлекеттің саяси, қоғамдық және әлеуметтік өмірінің айнасы. Сол себепті қазақ газеттеріндегі орын алған немесе болашақта орын алатын кез келген өзгерістің әрқашан мемлекеттік маңызы болатыны анық. Мұндағы тақырып мәселесі қазақ қоғамындағы тіршіліктің түрлі аспектілерін байқатады. Бұл дегеніміз – қазіргі қазақ газеттерінің тақырыптық ерекшеліктерінің зерттелуі бере алатын уникалды дүние.

І. «Егемен Қазақстан», «Айқын» газеттерінің тақырыптық

ерекшеліктері 1.1. «Егемен Қазақстан» газетінің тақырыптық

ерекшеліктері Газет – кез келген елдің кешегісі мен бүгінгісінен хабардар ете алатын

бұқаралық ақпарат құралы. Оның негізгі функциясы – ақпарат беру. Дегенмен біздің ғасырдағы заманауи технологиялар мен ғаламтор газеттің негізгі функциясына біраз өзгерістер әкелді. Бүгінгі күні қазақ журналистикасындағы газеттер қоғамдық өзгерістер шежіресіне айналып үлгерді. Кеңес Одағы кезіндегі қазақ газеттерінің функциясы өте зор болды. Ол кездегі газеттер халықты сауаттандырумен, шындық іздеумен, құқық қармаумен айналысты. Ал бүгінгінің газеттері ғаламтор мен теледидар тасасындағы идеясыз әлем болып қалды. Ақпарат жарықтың жылдамдығымен тұтынушысымен қауышып жатқанда, техникалық өндірісіне біраз уақыт кететін газеттердің функциясының өзгеруі заманның ерекшелігінде. Бұл жағдайда газеттерді «заман басқаша» деп кенжелеткенше, жаңашылдық деген үлкен өзгеріс алдында тұр деп айтқан жөн. Бұл жағдайды шетелдің тәжерибесімен салыстырып көрсек, мысалы, батыста ғаламтор бізден едәуір ерте дамыды. Дегенмен бұл жағдай газеттің қоғамдағы маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Батыс пен біздің елдегі газетке деген сұраныс арасындағы айырмашылықты біздің елдегі газеттердің бұқара халықтан алыс тұрғандығымен түсіндіруге болады.

«Егемен Қазақстан» газеті – Қазақстан Республикасының басты газеті. Оның тарихы сонау 1919 жылдан бастау алады. Жүз жастағы «Егемен Қазақстан» газетінің материалдары саясат, шетел жаңалықтары, жастар, әдебиет, қоғам, туризм, зерде, руханият сынды тақырыптарға байланысты. Газеттің бірінші бетінде Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, түрлі ресми ақпараттар және маңызды мақалалар жарияланады. Мысалы, газеттің 2019 жылдың 30 қаңтарында жарық көрген №19 санының бірінші беті Президенттің төрт облыстың әкімдерін қабылдағаны және ондағы талқыланған мәселелер жайлы хабардар етеді. Төрт мақала тақырыптары мынадай: «Өңірдің даму көрсеткіштері баяндалды», «Нақты тапсырма берді», «Атқарылған жұмыстардың есебін тыңдады», «Индустриялық жобалар іске асырылуда». Саяси шаблондармен толыққан біртипті төрт мақала. Бұл газеттің республикалық маңызын, хабар таратудағы салмақтылығын байқатады. Оның

139

астына «Қандастар жұмысқа орналасты» және «Оқушылардың қауіпсіздігі маңызды» деген екі мақала жайғасқан. Бірінші мақаланың «Егемен» көтерген мәселе» деген тақырыпшасы бар. Яғни, бұл газеттің өзіндік зерттеуінен өткендігін көрсетеді. Екінші мақала Павлодар облысындағы оқушылардың қауіпсізгіне арналған. Бұл мақала «Мәселенің мәнісі» деген тақырыпшамен аталған. Газеттің келесі беті «Ұлы Жібек жолы және қазақ руханияты», «Көне тарих көп дүниені әйгілейді» деген Елбасының соңғы жолдауын тарқатушы екі мақала орналастырылған. Бұл санның үшінші беті «New York Times International Weekly» деген үлкен жазуымен қарсы алады. Мұнда қызықты әлемдік жаңалықтар топтастырылған. Атап өтсек, Оңтүстік Кореядағы экономикалық ахуалдан хабардар ететін Майкл Чуманның «Оңтүстік Корея жаңашыл бастамадан қиналып отыр» деген мақаласы, Ромео атты бақаның бақытын қалай тапқаны жайлы Джоанна Клейннің «Махаббат бақаларды құтқарады» деген танымдық мақаласы мен Азам Ахмед және Меридит Кохуттың Техастағы археологиялық жаңалықтар туралы «Шекарада қаза тапқан мигранттар» атты мақаласы аударылып берілген. Газеттің төртінші және бесінші беті түгелдей жастар әлеміндегі жаңалықтарға арналған. Мұндағы мақалалар тақырыптары: «Ұлттық жастар қозғалысын құрмақ», «Еңбекқорлығымен бәсекеге түсуі керек», «Дипломмен – ауылға!» дайынсың ба баруға?», «Жалынды жасты «Жас сарбаз» күтеді», «Өнердегі өрендерді қолдауды сезіндік», «Бөрлінің волонтерлеріне бәрі риза», «Атқарылуы тиіс шаруа аз емес», «Жергілікті өзін-өзі басқаруға ауыл жастары дайын ба?». Бұл бөлімдегі тақырыптар жастар әлеміндегі жаңа ашылулар мен болашақ жоспарлар жайлы жазылған. Келесі «Әлеумет» бөлігінде «Электронды ПИК – қолайлы жүйе», «Бүркемеленген ақиқат немесе шифрлар, кілтсөздер, кодтар әлемі» деген мақалалармен танысуға болады. «Әдебиет» бөлігі «Әдебиет академиясы қандай мәселені шешеді?», «Кітап сөресі көптомдықпен толықты» деген мақалаларды және Нұрғали Ораздың «Ауылда алма көп еді...» деген эссесін ұсынды. Газеттің сегізінші және тоғызыншы беттері «Ресми» деп аталынып, онда Қазақстан Республикасының Үкіметінің Қаулылары берілген. Келесі бетте «Мемлекеттік мәселе» және «Өңір өмірі» деген тақырыпшалармен «Оңтүстік өңірлерден 608 отбасы көшіп келді» және «Іркілістер де, ізденістер де бар» деген екі мақала, оған қарсы бетте «Интернатта үйдегідей сезінетін болды», «Жалған хабар таратқан әйел тұтқындалды» деген мақалалар орналастырылған. Газеттің «Дидар» атты соңғы бөлігіне «Күй-Қаршыға», «Димаш: Астанаға «Арнау», «Ботағай кесенесі», «Көшпенділер жүрегі» деген жағымды жаңалықтармен таныс ететін мақалалар қойылған.

Сұлтан Оразалин «Егеменнің тарихы – елдің тарихы» деген. Әлемдік тарих тәжірибесінде, расымен де, мұндай газеттердің маңызы зор. 206 мың данамен шығатын бұл газет «Ұшқын» болған кезінен бастап, қазақ халқының ең адал досына айналып үлгерді.

«Егемен Қазақстан» – Отанымыздың бас газеті» деп Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев айтқан. Бір

140

ғасырлық тарихы бар бұл газет бүгінгі күні Республикамыздың бас ақпарат таратушыларының қатарында. Бүгінгі «Егемен Қазақстан» газеті 1919 жылғы 17 желтоқсанда Орынбор қаласында тұсаукесер «Ұшқын» атымен жарық көрді. Сол уақыттан бері бұл газет Қазақ халқының қоғамдық өзгерістер шежіресіне айналып үлгерді. XX ғасырдың 20 жылдарынан бастап бүгінгі «Егемен Қазақстан» барлық тарихи оқиғалардың куәсі болып келеді.

Тәжірибесінде жеті рет есімін ауыстырған газеттің тақырыптары да заманның талаптары мен мемлекеттегі болып жатқан өзгерістерге байланысты өзгеріп отырды. Қазіргі таңда «Егемен Қазақстан» республикалық газеті Қазақстан Республикасының халқын елдің саясаты мен экономикасынан бастап, шетел және қазақ қоғамының барлық маңызды аспектілеріндегі жаңалықтардан хабардар етіп отыр. Хабар таратудан бөлек, аталмыш газет өзіндік зерттеумен, тақырып іздеумен және мәселе қозғаумен де айналысады. Мысалы, 2019 жылы 30 қаңтарда жарық көрген газеттің №19 санында «Егемен» көтерген мәселе» деген тақырыпшамен газет тілшісі Нәзира Жәрімбеттің «Қандастар жұмысқа орналасты» деген мақаласына тоқталсақ болады. Мұнда Өзбекстаннан Қостанай өңіріне келген оралмандардың алдынан шыққан мәселелердің шешіліп жатқандығы туралы есептік тексеріс берілген. Бұл мақала 2018 жылдың 25 желтоқсанында жарық көрген санындағы «Егеменге» елден келді» деген ерекшелеумен белгіленген «Атамекенге келіп, амалы құрып отыр» деген Отанға оралған оралмандардың шарасыздығы туралы айтылған Нәзира Жәрімбеттің мақаласының жалғасы еді.

Бұл жерде тәуелсіздікке дейінгі және тәуелсіздіктен кейінгі жарияланған мақалалардың функцияларының арасында біраз айырмашылық байқауға болады. Тәуелсіздікке дейінгі жарияланған мақалалар, көбінесе, жалпылама тақырыптарды қозғаған. Яғни, кезіндегі мақалалар халықтың сұранысы, талаптары мен наразылығын әдеби сипатта түрлі жанрлармен бояп жарияласа, қазіргі мақалалардың тақырыбы да, қозғайтын мәселесі де нақты болып келеді. Бұл ой ХХІ ғасырда қазақ газеттері нағыз журналистикамен айналысады дегенге әкеледі. Сол себепті бүгінгі күні қазақ әдебиеті мен журналистикасының аражігі толықтай ажырады деп айтуға болады.

«Егемен Қазақстан» республикалық газеті бірінші кезекте саяси жаңалықтармен бөлісуді жөн көреді. Кез келген мерзімді баспасөз үшін оның алғашқы беті өте маңызды рөл атқарады. Мысалы, мерзімді баспасөз тарихында өзіндік орны бар, қоғамдағы сол уақыттағы ең басты мәселемен халықты түгелімен таныстыра алатын мықты құрал «бас мақала» газеттің алғашқы бетінде орналасатын. Қазіргі кезде қазақ газеттері бұл дәстүрді ұстанбағанымен, алғашқы бет маңызды болуын тоқтатқан жоқ. 18 миллион халқы бар Қазақстан үшін 206 мың данамен таралатын «Егемен Қазақстан» республикалық газетінің алғашқы бетінде Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлықтары, мақалалары, мемлекеттік деңгейдегі қабылдаулар мен олардың ресми есептері жазылады. Мысалы, 2019 жылы 13 ақпанда жарияланған газеттің №29 санында Қазақстан Республикасы

141

Президентінің үш Жарлығы және Қазақстан Республикасының Заңы қатарынан жарияланған. Мұнда соңғы уақытта ел басқаруда болып жатқан өзгерістер, нақтырақ айтқанда тағайындалулар жайлы жазылған. «Егемен Қазақстан» газеті осы сипаттағы ресми дүниелерді жариялауға құқылы республикамыздағы бірден-бір бұқаралық ақпарат құралы. Бұл газеттің салмақтылығын және ресми характерін байқатады. Сонымен қатар газет Үкіметтің қаулыларын, Парламенттің заңдары, құқықтық актілер және басқа да түрлі ресми ақпараттарды жариялап отырады.

«Егемен Қазақстан» газетін халықтың көзі, жүрегі, ақылы деп айтуға толық негіз бар. Бұған газеттің 2001 жылы 29 тамыздағы «етжеңді» нөмірінде жарияланған Мақұлбек Рысдәулеттің «1941 жылы Берлинді бомбалаған қазақ» мақаласы дәлел бола алады. Мақала 1941 жылы 8 тамызда алғаш рет Берлинді бомбалаған Қызыл Армия ұшқыштары қатарында маңғыстаулық Біләл Қалиевтің болғандығы жайлы айтылады. Кеңес Одағы Батыры атағын алмаса да, Батыр болуға лайық Біләл туралы халыққа айтуды өздеріне парыз еткен «Егемен Қазақстаның» адал амбициялары жайлы.

«Егемен Қазақстан» газеті қоғамның тыныс-тіршілігі туралы жан-жақты хабар береді. Мысалы, газеттің 2019 жығы 20 ақпанда шыққан №34 нөмірінің төрт бөліктен тұратындығын байқауға болады. Олар: «Экономика», «Зерде», «Талбесік», «Дидар». Бірінші бетте әр бөліктің тиісті басты мақалалары көрсетілген. «Экономика» бөлігінде «Жаһандық трендтерге бейімделу қажет», «Зерде» бөлігінде «Сәкен-рух», «Талбесік» бөлімінде «Реликті қарағай», ал «Дидар» бөлімінде «Қарағандыда NASA қайдан жүр?» деген мақалалар жазылған. «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ Талдау және әлемдік экономика оралығының директоры Айбол Арғынғазиев өзінің «Жаһандық трендтерге бейімделу қажет» деген мақаласында қазіргі таңдағы цифрлы технология мен жасанды зерденің жетістіктеріне негізделген төртінші өнеркәсіптік революцияның дәуірінің басталғандығы туралы, сонымен қатар бұл дәуірдің өзіндік ерекшеліктері жайында тақырып қозғайды. «Экономика» бөлігі аты айтып тұрғандай әлемде және елде болып жатқан соңғы экономикалық жаңалықтар туралы жазады. Бұл бөліктегі қалған мақалалардың тақырыптары мынадай: «Кәсібің-нәсібің» деген тақырыпшамен ерекшеленген «Табиғи өнімнен кем емес», «Бәсекелестік бәсі» деген тақырыпшамен «Мал шаруашылығын дамытуға мүмкіндік жоқ», және «Жол және жаңару» тақырыпшасымен «Автожол құрылысы қарқынды». Бұл жердегі «Мал шаруашылығын дамытуға мүмкіндік жоқ» мақаласының басы газеттің алғашқы бетінде. Яғни, бұл мақала оқырмандар назарын аударуы тиіс мақалаларының қатарында.

«Егемен Қазақстан» газетінің мақалаларының авторлары тек қана журналистикадан емес, әр саладан болуы мүмкін. Себебі белгілі бір саланың маманы өз саласындағы мәселе жайында кез келген журналистен мықты біледі. Бұл газеттегі тақырыптардың тереңдігін, жан-жақтылығын және жалпылама айтқанда, газеттің сапасын арттыра түседі. «Егемен Қазақстан» республикалық газеті өзінің қызметінің алғашқы күндерінен бастап халықпен

142

тығыз байланыста. «Егеменнің» әр сәрсенбі сайын шығып тұратын «етжеңді» нөмірлеріндегі үздік мақалалар жыл сайын «Етжеңді» «Егемен Қазақстан» деген кітапқа жыл қорытындысы ретінде жарияланып тұрады. Газеттің он бес жыл басшысы болған Сауытбек Абдрахманов 2001 жылғы осы кітаптың алғы сөзінде Батыс Қазақстан облысының Бөкей Ордасы ауданындағы Саралжын ауылының тұрғыны Е.Ұзақов деген оқырманның жазған хатындағы «Егеменнің» сүйекті мақалалары арнайы жинақ болып шығуын сұрағандығы айтылған. Бұл жағдай заманауи тілмен айтқанда бұқаралық ақпарат құралында ХХІ ғасырда өте жиі қолданылатын «feedback» ұғымының немесе кері байланыстың қазақ газеттерінде бар екендігін байқатады. Пулитцер премиясының иегері американдық Артур Миллер «Өз-өзімен әңгіме-дүкен құруға қабілетті ұлт – міне, жақсы газет деген осы» деп айтқан. «Егемен Қазақстанды» ұлтқа әңгіме-дүкен құратын алаң ұсынып отырған газеттердің бірі деуге толық негіз бар.

«Егемен Қазақстан» газетінің тақырыптары әртүрлі. Адамдар өздерінің тәжірибелері мен өз саласындағы зерттеулер мен жаңалықтар туралы қашан да жарыса жазған. Мысалы, ҚР Білім және ғылым министрлігі, Шығыстану институтының директоры, профессор Мерует Әбусейітова газеттің 2001 жылғы 26 қыркүйекте шыққан нөміріне өзінің «Қазақтар туралы қазына» деген мақаласын жібереді. Мұнда Меруерт ханым өзінің Францияға іс-сапары туралы баяндап, онда білген қызықты дүниелерімен бөліседі. Профессордың айтуы бойынша, Францияда шығыс мәдениетін зерттуге өте көп көңіл бөлінеді. Сондай-ақ Мерует Әбусейітова аталмыш мақалада Джузеппе Кастильонидің өз шығармаларында ұшқыр арғымақтарды – тұлпарларды бейнелеген бірінші еуропалық қылқалам шебері екендігін жазған. Осындай қызықты академиялық фактілерге бай мақалаларды “Егемен Қазақстан” газетінің беттерінен жиі кездестіруге болады.

Ал газеттің тақырыпты қою, яғни құрастыруына келетін болсақ, «Егемен Қазақстан» газеті – қазіргі қазақ газеттерінің ішіндегі тақырып қою мәселесіне өте мұқият қарайтын бірден-бір бұқаралық ақпарат құралы. Мысалы, газеттің 2019 жылғы 18 ақпанда шыққан №32 нөмірінің «Рухани жаңғыру» бөлігіндегі «Фото нысанасында – бейкүнә сәбилер қасіреті» деген тақырыпты талдасақ болады. Газеттің бесінші бетінен жарты беттен астам орын алатын мақала саяси және әскери журналист Назгүл Кенжайтаймен сұхбат ретінде жазылған. Мұнда «Қазақстанның 100 жаңа есімдерінің» бірі өзінің жұмысының қызығы мен қиыны туралы сыр шертеді. Мақаланың негізгі функциясы – оқырманды қызықты адаммен таныстырып, Қазақстанның жас күштерін әйгілеу болса, ал мұндағы негізгі тақырып маманның қызметіндегі аспектіге арналған. Мақалада әлемдегі әскери қақтығыстар мен рухани кедейшіліктің әсерінен зардап шегіп жатқан бейкүнә сәбилердің жайы талқыға түседі. Дегенмен бұл мақаланың 100%-дық контенті емес. Одан өзге Назгүл Кенжетай халықаралық аренада жұмыс жасайтын қазақ мамандарының негізгі миссиясы, мамандығының психологиялық ауыртпашылығы мен өзінің маман ретіндегі адамзат алдындағы жауапкершілігі жайлы айтып өтеді. Мақала тақырыбының

143

бұлай қойылу себебі маркетингтік қадам болуы мүмкін. Дегенмен оқырманның назарын аудартуы керек мәселенің тақырып болғандығы қалай да дұрыс болып саналады.

Бір ғасырлық тарихы бар «Егемен Қазақстан» республикалық газетінің тақырыптық ерекшелігі оның мемлекет өміріндегі атқаратын қызметімен тікелей байланысты. Мақалаларының тақырыптары салмақты келетін бұл газет қазіргі қазақ журналистикасының өте ауқымды бөлігі болып саналады. Аптасына бес рет шығатын «Егемен Қазақстанның» бір нөмірінде шамамен 30-40 мақала жарияланып отырады. Мұндағы әр нөмір төрт ауқымды тақырыпқа арналады. Олар жаңадан түскен мақалалардың тақырыптық ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Жалпылама айтқанда, «Егемен Қазақстан» газеті «Саясат», «Шетел жаңалықтары», «Жастар», «Әдебиет», «Қоғам», «Туризм», «Зерде», «Руханият», «Әлем және Қазақстан», «Рухани жаңғыру», «Спорт», «Экономика», «Талбесік», «Дидар» деген тақырыптық бөліктермен жұмыс жасайды. Атап өту керек, «Егемен Қазақстан» газеті қазіргі қазақ газеттерінің ішінде латын қарпіне көшу тақырыбында қарқынды жұмыс жасап жатқан бірден-бір газет болып табылады. Газеттің әр нөмірінде таңдаулы мақалалар латын қарпімен басылған. Сонымен қатар латын қарпіне көшу туралы заңнама қабылданған тұста газет атауы және газеттің тақырыптық бөліктері латын қарпімен басыла бастады. Бүгінгі күні газетте латын қарпімен басылған материалдарды жиі кездестіруге болады. Бұл газеттің өзгерістерге әрқашан дайын екендігін көрсетеді. Латын қарпімен басылған мақалалар оқырмандарды латын қарпімен оқуға баулып жатқандығын, және осы таңдауымен «Егемен Қазақстан» елдегі өзгерістер жүгін жеңілдетіп, халықтың сауатсыз болашағын алдын алуда. Сонымен қоса газеттің ғаламтордағы ресми сайтында кез келген мәтіннің қарпін ауыстырып беретін конвертер құрастырылған.

«Егемен Қазақстан» газеті – Қазақстан тәуелсіздігінің куәсі. 1991 жылы Қазақстан егемендігін алған тұста газет атауы «Социалды Қазақстаннан» «Егеменді Қазақстанға» ауысты. Кейіннен 1993 жылы «-ді» жұрнағы өз қызметінен босатылып, «Егемен Қазақстан» жаңа дәуірде тәуелсіз Қазақстанды тәуелсіз жаңалықтармен сусындандыра бастады. Қазақстан Республикасында орын алған өзгерістер мен тың жаңалықтарды «Егемен Қазақстан» өзінің оқырмандарымен бірге қарсы алды. Қазіргі «Егемен Қазақстан» республикалық газеті тек қана қазақ журналистикасының емес, сонымен қатар күллі қазақ халқының қазынасы болып отыр.

1.2. «Айқын» газетінің тақырыптық ерекшеліктері

«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті қазақ журналистикасы үшін он бес жыл сәтті қызмет етіп келеді. «Егемен Қазақстан» газеті сияқты «Айқын» газеті оқырмандарымен аптасына бес рет қауышып отырады.

144

Күнделікті таралымы 40 мыңнан асатын «Айқын» газеті саясат, экономика, мәдениет, спорт және қоғамдағы әлеуметтік мәселелер турасында тақырып қозғайды. Газеттің бағыттық ерекшелігі қоғамдық-саяси болған себепті, мұндағы негізгі назар осы тақырыпқа арналған.

Осы орайда «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газетінің 2019 жылы 16 ақпанда шыққан №25 нөмірін тақырып және мазмұн бойынша талдап көрейік. Алғашқы бетте «Нәтиже» деген тақырыпшамен Халима Бұқарқызының «Әкімдер әбігерге түсті» деген мақаласы жарияланған. Айта кету керек, мақаланың стилінде келемеждеуді байқауға болады. Мұнда елімізде соңғы уақытта орын алған әлеуметтік тұрақсыздықтан зардап шегіп отырған көпбалалы аналардың көтерген шуынан кейін әкімдердің «құмырсқаша» қимылдап, халықтың ашуын басуға күш салудан жарысып жатқандығы баяндалады. «Егемен Қазақстанға» қарағанда «Айқын» газетінің тақырыптары өздерінің экспрессивтілігімен ерекшеленеді. Бұл мақаланың астынғы жағында газет редакторы Нұртөре Жүсіптің «Оқшау ой» деген тақырыпшамен «Азартқа апаратын автобан» деп аталатын сын мақаласы ораласқан. Мұнда да автор өзін тәуелсіз журналист ретінде көрсетіп, ақылы автобандар мен азарт ойындарын салыстыра отырып жазады. Әлемдегі ең үздік бұқаралық ақпарат құралдарының бірі «The New York Times» газетін шығарушы Артур Сульцбергердің айтуынша, журналистер жалпыға мысықтың қайда секіргендігі туралы айтады. Ал мысықпен әрі қарай қоғамның өзі айналысады. Сульцбергердің осы тұжырымы «Айқын» газетінің принциптерін дәлме-дәл сипаттайды.

Газеттің «Саясат» атты бірінші бөлігінде төрт мақала орналасқан. Бұл бөлікте «Мәжіліс» деген тақырыпшамен «Өзбектер шикі мұнайға қолқа салды» деген провокациялық тақырыптағы мақала, «Даму» тақырыпшасымен «Су ресурстары агенттігі құрылса...», «Отырыс» тақырыпшасымен «Педагог мәртебесі пысықталуда» деген саяси отырыстардың есептік баяндамасы бар. Сонымен қатар «Саясат» бөлігінде «Түйткіл» деген тақырыпшамен «Браконьері басынған елде береке болмайды» деген көлемді мақала орналастырылған. Бұл мақала елдегі орын алған браконьерлердің жаппай желігуі туралы көптеген сандық және статистикалық мәліметтер, осы тақырып турасындағы шенді-шекпенді кісілердің ойлары мен идеялары берілген.

Газет нөмірінің келесі бөлімі Нұр Отанға арналған. Бұл бөлім оқырмандарды мемлекетіміздің бас партиясында талқыланған мәселелермен таныс етеді. Аталмыш бөлімде үш мақала орналастырылған. Бірінші мақала – «Қамқорлық» деген тақырыпшамен аталған Әдебиет Белгібайұлының елімізде соңғы уақытта орын алған көпбалалы отбасылардың әл-аухатын жөндеу жөніндегі партиясының ойы мен жоспарлары, сонымен қатар қоғамның одан да басқа маңызды аспектілеріндегі мәселелері жайлы айтылған «Әлеуметтік көмектің әлеуеті артады» деген есептік мақала. Бұл мақала қозғайтын тақырыптарына байланысты төрт жанама тақырыптардан тұрады. Олар: «Мемлекеттік қолдау жалғасады», «Көпбалалы отбасы – үкімет қамқорлығында», «Бақытты отбасы» қайта жанданады» және «Аумақтық

145

жұмыс тобы құрылды». Оның астында Съезд алдындағы серпін деген ерекшелеумен «Нұр Отан» партиясы Жамбыл облыстық филиалының ХХІV кезектен тыс конференциясының есебі ретінде жазылған «Кемел болудың кепілі» деген Ерман Әбдиевтің мақаласы қойылған. Мақала астында «Нұр Отан» партиясының ардагері Қайрат Шотбақовтың пікірі жазылған. Бұл бөліктегі соңғы мақала – «Жиын» деген тақырыпшамен «Мектеп асханасы талапқа сай ма?» деген Абылайхан Жұмаштың мақаласы. Мұнда мақаланың аты айтып тұрғандай мектеп асханаларындағы жағдай және мектеп оқушыларының дұрыс тамақтануына көңіл бөлінуі керектігі жайлы айтылады. Газеттің «Аймақ» деген келесі бөлігі аймақтық саясаттағы өзгерістер мен жаңалықтарға арналған үш мақаламен толыққан. «Есеп» деген тақырыпшамен алынған Миуа Байназар дайындаған бөліктегі алғашқы мақала «Көп балаға грант бөлген бірінші аймақ» деп аталады. Мұнда Қызылорда облысының жергілікті басқаруында болып жатқан өзгерістер мен жағымды жаңалықтары жайлы жазылған. «Өңір» тақырыпшасымен аталған келесі Тельман Бейсеннің «Түлектер ағаш отырғызады» деген мақаласында дәл Қызылорданыкі сынды Түркістан облысында атқарылып жатқан жұмыстар жайлы айтылады. Бұл – Түркістанның облысының облыс ретіндегі алғашқы есептік мақаласы. Мақаланың тақырыбы А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің Түрік тілі кафедрасының меңгерушісі Асыл Шегунның «Естелік ағаштары» идеясына арналған. Бұл тақырыптағы мақалалар легін жалғастырушы «Табыс» тақырыпшасымен белгіленген Халима Бұқарқызының «Қазақтілді кәсіпкер құқы ескерілсе...» деген сыни мақаласы аяқтайды. Мұнда тілші ойын «Самұрұқ-Қазына Контрактыға» келген сайын мемлекеттік тілі орыс тілі саналатын елдің мекемесі ме деп қала беретін болдық...» деген ащылау пікірімен аяқтайды. Газеттің келесі бөлігі «Әлеумет» деп аталады. Мұнда екі ауқымды мақала орналасқан. Бірі – «Келбет» тақырыпшасымен белгіненген филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсын Сыдықовтың жазушы Тұрлыбек Мәмесейіт және оның «Таңжарығы» туралы туралы жазылған «Жазушы болу да тағдырдан» деген мақаласы. «Алаң» деген тақырыпшамен белгіленген «Әлеумет» бөлігінің екінші мақаласы – қазіргі Қазақстан теміржолындағы бассыздық пен билет бағаларының шексіз өсуі жайлы жазылған Гүлжан Рахманның «Бүркеген жерден бүрге шығады» деген әшкере сипаттағы мақаласы. Газеттің алтыншы бетіне «Таразы» деп тақырып қойылған. Мүнда да осы тақырып турасындағы екі мақала жарияланған. Біріншісі – қазіргі қазақ күнтізбесіндегі қателіктерді саралап көрсеткен Аян-Сейітхан Нысаналиннің «Сүйініш пен күйініш. Қазақ күнтізбесіндегі кінәратқа кім кінәлі?» деген ауқымды мақаласы. Екінші мақала – Эльмира Жақсыбақызының арбадағы би өнерінен әлем чемпионы Қарлығаш Тынабековадан әңгіме жанрында алынған «Ең бірінші өзіңе сену керек» деген тақырыптағы мотивациялық сұхбаты. Газеттің келесі бөлігі Бағдар деп аталады. Мұнда да ауқымды екі мақала орналастырылған. Олардың тақырыптарына тоқталатын болсақ: бірі – Мәжіліс депутаты, Қазақстанның жаяу жүру және скандинавияша жаяу жүру федерациясының президенті

146

Жамбыл Ахметбековтің «Римді қаздар құтқарса», халықты жаяу жүру құтқарады» деген Қазақстан тұрғындарына аса таныс емес спорт түрін таныстыру мақаласы, екіншісі – Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың «Қазақстан тарихы» кафедрасының профессоры, тарих ғылымдарының докторы, Ауған соғысының ардагері Болат Сайланның «Ауған соғысы қалай аяқталды?» деген фактілік мақаласы. Жамбыл Ахметбеков өз мақаласында жаяу жүру және скандинавияша жаяу жүрудің қазақ қоғамында мәдениет немесе спорт түрі ретінде қалыптаспағандығын айтып, жаңадан құрылған аталмыш федерация жайлы толық мағлұмат беріп, осы федерацияға қызметкерлер іздестіріліп жатқандығын жазады. Сонымен қатар бір аттам жердің өзіне көлікпен жетуді жөн көретін адамдардың өз денсаулықтарын құртып жатқандығын да атап өтеді. Ал Болат Сайлан «Жаңғырық» деген тақырыпшамен ерекшеленген өз мақаласында Ауған соғысының қалай аяқталғандығы жайлы сандық дәлелдемелер келтіріп, сол уақытта болған басты оқиғаларды хронологиялық реттілікпен көрсеткен. «Айна» деп аталатын соңғы бөлік үш мақаладан тұрады. Оның біріншісі «Гүл патшасының құдіреті мен киесі» деп аталады. Ол «Таным» деген тақырыпшамен берілген. Бұл мақалада Майра Алдабергенова қызғалдақтың қазақ жерінің үлкен қазынасы екендігін биология саласындағы түрлі фактілермен дәлелдей отырып түсіндірген. Сонымен қатар күллі әлемге қызғалдақтар елі ретінде таныс Нидерландының қызғалдақтардының кейбір сұрттары қолдан жасалатынын, ал Қазақстанда қызғалдақтардың әлемде жоқ түрлері қараусыз қалып жатқандығын айтып өтеді. Бұл бөліктегі келесі мақала «Мақсатым – сәулетші болу» деп аталады. Мұнда Майра Жанысбай Талдықорған қаласындағы №2 орта мектептің 11 сынып оқушысы Арман Кәрімжановпен сұхбаттасқан. Арман Кәрімжанов – көмір қарындашпен сурет салудың хас шебері. Оқушы өзінің тәжірибесімен, болашақ арманымен бөліседі. Дегенмен қазіргі уақытта ҰБТ-ның кесірінен Арманның сүйікті ісімен айналысуға уақыты болмай жүргендігі айтылады. Сұхбатқа «Кейіпкер» деген тақырыпша қойылған. Соңғы беттің соңғы мақаласы «Құрмет» деген тақырыпшамен ерекшеленген. Майра Бақыттың «Он жылдан соң табысталған медаль» атты мақаласы Батырхан Шүкеновтің анасы Диляра Шүкеноваға ұлының естелік медальдарының табысталуы жайлы. «Ауған соғысының ардагері» және «Кеңес Одағы әскерінің Ауған жерінен шығарылуының 10 жылдығына орай» медальдары табысталған бұл шарада Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, қайталанбас дарын, атақты әнші-композитор Батырхан Шүкеновтің әндерін «Қазақконцерттің» әртістері жанды дауыста шырқаған.

«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газетінің жоғарыда аталған нөмірінде барлығы жиырма бір мақала орналасқан. Газет қазіргі қазақ журналистикасындағы мерзімді баспасөз арасындағы кез келген тақырыпты бастан-аяқ ауқымды етіп тарқатуды әдет еткен бірден-бір газет болып отыр.

Жоғарыда талданған қазіргі қазақ журналистикасының алыптары «Егемен Қазақстан» және «Айқын» газеттерінің қозғайтын тақырыптары бір-біріне ұқсас келеді. «Егемен Қазақстан» газетінің ресмилігін ысырып қойсақ, екі газеттің тақырыптары бір қоржыннан таңдалынатындығын байқауға

147

болады. Дегенмен екі газеттің тақырыпты талдау ерекшеліктері бір-бірінен едәуір ерекшеленеді. Мысалы, саяси тақырыптар туралы жазғанда «Егемен Қазақстан» осы тақырып турасындағы кез келген ақпаратты салқынқанды ресмилікпен беруге жаттыққан. Ал «Айқын» газетінің журналистері аталмыш саладағы тақырыптарды қозғағанда қазақ журналистикасындағы дәстүрлі стильдерді пайдалануға тырысады. «Айқынның» мақалаларынан ескі жанрлардың өткір иісі шығып тұрады. Газеттегі сын, келемеж және т.б. дәстүрлі журналистиканың құралдары газеттің аты қаншалықты айғайлап тұрса да, журналиске оқырманның индивидтік көзқарасын сыйлауға мүмкіндік береді.

II. Қазіргі қазақ газеттері болашақтың мұрағаты ретінде 2.1. Қазіргі қазақ газеттері және тақырып

Орыстың белгілі тарихшысы Василий Ключевскийдің айтуынша, газет оқырманды өзі білмеген нәрсені білуге, ал өзі онсыз да білетін нәрсені тереңінен талдауға баулиды. Мерзімді баспасөздің бір көрінгеннен байқала бермейтін өте терең функциялары бар. Мысалы, «Егемен Қазақстан» республикалық газеті өзінің бір ғасырлық тәжірибесі негізінде ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап күні бүгінге дейінгі қазақ қоғамында орын алған барлық өзгерістер жайлы айтып бере алады. Кез келген газет үшін мұндай қоғамдық маңызды функцияны атқару – үлкен мәртебе. Газет тек қана ақпарат таратушы емес, сонымен қатар бір елдің қоғамдық сипаттағы шежіре жасаушы энциклопедиясы.

Сонымен қатар газет мемлекеттің журналистикасының өсіп-өнуінің, қай уақытта қандай келбет алып, қалайша қызмет жасағандығы туралы айтып беруге қабілетті.

Кезіндегі және қазіргі қазақ журналистикасының арасындағы айырмашылықтардың жер мен көктей екендігі бәріне белгілі. Бүгінгі қазақ журналистикасы заманына сай өзгеше бағыт алып, журналистика түсінігін біраз кеңейтіп жатыр. Бұған ғаламдық тордағы ақпараттық сайттардың, блогтардың бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері ретінде танылуы дәлел. Кезіндегі журналистиканың үш нақты, өзгермейтін бұрышы болатын. Олар: газет, радио және телевизия. Бірақ бүгінгі қазақ журналистикасының көпбұрышты болып кеткендігін айта кету керек. Дегенмен қазіргі қазақ журналистикасының ресми төрт қана құралы бар. Олар: ғаламтор, радио, телевизия және газет. Бұл реттілік осы бұқаралық ақпарат құралдарының халық арасындағы танымалдығын байқатады. Газет, өкінішке орай, соңғы орында. Бұған орынды себептер табуға болады. Мысалы, ғаламдық тордағы ақпараттық сайттардың кез келген сипаттағы ақпараттарды басқа бұқаралық ақпарат құралдарынан жедел жеткізуге қабілеттілігі. Сонымен қатар ғаламтордағы БАҚ пен оқырман арасындағы байланыс «комментарий» функциясы арқылы өте тығыз болып келеді. Жоғарыда аталған жаңашылдықтардың барлығы мерзімді баспасөздің негізгі функияларына біраз өзгерістер енгізді. Қазақ газеттері бүгінгі күні қазақ қоғамының белгілі

148

бір өкілдеріне ғана қызықты. Олар: мақаласын газетке жібергендер, ғалымдар мен профессорлар немесе ақпартты қолмен ұстап оқуды жөн көретін газеттің адал тұрақты оқырмандары.

Дегенмен қазіргі қазақ журналистикасындағы ең негізгі проблема пікір айтқыш блогерлерің қаптап кетуінде ғана емес, азаматтық журналистиканың блогерлердің шеңберінен шықпай қалуы, яғни газеттердің қызықты контент жасаудағы кенжелігі. Дәстүрлі журналистік құралдардың ең объективті түрлерін ғана өздеріне көмекші еткен қазақ газеттерінің бүгінгі тіршілігі қуантпайды.

ХХІ ғасырда азаматтық журналистиканың даму қарқыны өте тез. Кезінде шөлін зиялы қауымның ащы сынымен қандырған қазақ қоғамы қазіргі «Хабар» телеарнасының «мінсіз Қазақстан» идеологиясын жатсынып келеді. Бұл жағдай халықты барлық бұқаралық ақпарат құралдарынан біртіндеп алыстатып жатыр.

Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында шамамен жүзге тарта газеттер жұмыс жасайды. Олар елдің мемлекеттік қазақ тілінде және ресми саналатын орыс тілінде жарық көреді. Олардың шартты түрде ресми, тәуелсіз, партиялық, т.б., сондай-ақ орталық (республикалық), облыстық, қалалық, аудандық болып бөлінеді. Астана қаласының дүңгіршектерінде «Жас Алаш», «Деловая Неделя», «Қазақстан дәуірі», «Түркістан», «Қазақ әдебиеті», «Сөз Өнері», «Қала & Дала», «ДАТ», «Алтын Босаға», «Замана», «Әйел құпиясы», «Вечерняя Астана», «Төртінші билік», «Казахстанская Правда», «Комсомольская Правда» сынды аттары жалпыға таныс газеттерге сұраныс өзгелеріне қарағанда молырақ. Аталмыш газеттердің көбісі негізгі үш тақырыпқа байланған. Олар: саясат, қоғам және әлеумет.

Тоқсан сегіз жылдық тарихы бар «Жас Алаш» газетінің тақырыптық ерекшеліктері еліміздегі орын алған өзгерістердің нәтижесінде түрленіп отырды. Ұ.Мұратбаев пен І.Жансүгіровтың бастауымен өткен ғасырдың 21 жылы шыға бастаған «Жас Алаштың» о бастағы негізгі тақырыбы жастар болды. Ғасырлық сүрлеуден өткен газет бүгінгі күні өзінің шығармашылығын жалпы халыққа бағыттап отыр. Қазіргі таңда «Жас Алашта» күнделікті жаңалықтармен қатар, саясат пен экономика, әдебиет пен мәдениет, өндіріс пен экология, қылмыс пен заң, қаржы және басқару жүйесі, маркетинг пен менеджмент, білім беру және денсаулық сақтау, өнер мен өзге де тақырыптарды қамтыған мақалалар жарияланып тұрады.

«Жас Алаш» республикалық газетінің 2019 жылдың 28 ақпанында жарық көрген №17 нөмірінің басқы бетіне орналастырылған «Нұр Отанға» келгендерді полиция ұстады» деген мақала қазақ қоғамында соңғы күндері орын алған халықтың әлеуметтік наразылығы жайлы. Мұнда «Нұр Отан» партиясының алдына жиналған наразылыққа қатысушылардың ел қорғаушыларынан көрген күшті қарсылығы ашық жазылған. Бұл газеттің, бірінші кезекте, бұқараға білу маңызды деп танылатын тақырыпты тарқатумен айналысатынын байқатады. Тақырыптық ерекшелігі өзгерген бұл газет халық арасында біраз танымалдылыққа ие.

149

Осы 2019 жылдың 30 қаңтарында Қазақстан Республикасы Ақпарат және Коммуникациялар Министрлігі ақпарат комитетіне жаңадан тіркелген «Қазақстан дәуірі» газеті халықаралық, қоғамдық-саяси газет болып танылады. Заңды түрдегі тіршілігін осы жылы ғана бастаған бұл газет, негізінен, 1992 жылдың 17 қаңтарынан бастап шыға бастаған. Бұл газеттің тақырыптық шеңбері әмбебап келеді. Саясаттан бастап қоғамдағы елеусіз қалған мәселелерге дейін көтеретін аталмыш газеттің лозунгі – «Келешек үшін бәріміз жауаптымыз!».

Газеттің 2019 жылдың 28 ақпанында жарық көрген №8 нөмірінің тақырыптарын қарастырып көрейік. Жалпы он екі беттен тұратын газеттің бұл нөмірінің он бір бетінің тақырыптық атаулары бар. Олар: «Ақпарат айдыны», «Астана ажары», «Дүбірлі дүние – саясат», «Қамшыбасар-тұжырым», «Ауыл» Экспедициясы», «Дөңгелек үстел», «Саяси сараптама», «Әкім бол, халыққа жақын бол!», «Отбасы», «Өнер айдыны», «Шемпион». Әр беттің атауына сай тиісті тақырыптардағы мақалалар орналастырылған. Мысалы, газеттің тоғызыншы бетіндегі «Әкім бол, халыққа жақын бол!» деген бөлімінде осы тақырыпқа арналған үш мақала орналастырылған. Олардың бірі – Саятхан Сатылғановтың «Әлеуметтік әлеуеті артса, тұрмыс та түзеледі» деген мақаласы. Бұл мақала Асқар Мырзахметовтің халықпен кездесу кезіндегі қозғалған мәселелер жайында әңгіме қозғайды. Аталмыш мақала жеті шағын тақырыпшаларға бөлінген. Олар: «Сан сауалға нақты жауап», «Ақкөл-Қаратау» тас жолы жөнделеді», «Шалғай Қарасуға» ауызсу жетеді», «Көпір маңына жол салынады», «Қаралма» жыл бойы қызмет көрсетеді», «Тараз» футболына айрықша көңіл бөлінеді», «3 жылда 84 елді мекен газдандырылады». Келесі мақала – Нұрила Бектемірованың «Баталов аналарды жеке қабылдады...» деген есептік сипаттағы мақаласы. Бұл бөлімдегі соңғы мақала «Әкімді алып кетпеңдерші...» деп аталады. Мұнда Атырау облысы әкімі Н.А.Ноғаевтың халық алдында берген есебі, онда қозғалған мәселелер, бұқара халық қойған сұрақтар мен оларға әкімнің берген жауаптары бар. Мақаланың бұлай аталуының басты себебі жиында сөз сөйлеген қала іргесіндегі Жаңаталап ауылының тұрғыны Бахитова Зиба апаның әкімнің мақтауын асырып жіберген сөздері. «Атырауда тұра беруіңізді сұрау үшін келіп отырмын» деген Зиба апаның сөзі мақаланың тақырыбына арқау болды. Бұл үш мақалалардың төбесінде «Әкімдер халықпен бетпе-бет жүздесті» деген жазуды көруге болады. Бұл жазу осы үш мақаланың ортақ аспектісін байқататын фактор деуге келеді.

Кез келген басшы жаңадан газет құрар алдында елдің мерзімді баспасөз рыногын зерттейтіні анық. Бұл дегеніміз қоғамның кез келген тақырыбын талдауға қабілетті әмбебап газеттердің қалың бұқара арасында сұранысқа көбірек ие екендігінің басты дәлелі. «Жас Алаш» республикалық газетінің де, «Қазақстан Дәуірі» халықаралық, қоғамдық-саяси газетінің де, қазақ мерзімді баспасөзінің қос алыбы «Егемен Қазақстан» мен «Айқынның» да ең негізгі байланыс жібі – жазатын тақырыптарының әмбебаптылығында.

150

Британдық журналист Филиппс Грэм айтқпақшы, газет – тарихтың алғашқы жобалық нұсқасы. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі газеттердің тақырыптық таңдаулары тарихтың ертеңгі бөлімдеріне айналмақ.

2.2. Қазіргі қазақ газеттеріндегі тақырып тудыртуышы факторлар

Есімі тарихтан белгілі Юлий Цезарьдың «Сенат оқиғалары» – кейінгі «Халықтың күнделікті қоғамдық оқиғалары» әлемдік журналистикада бүгінгі газеттің бәрімізге таныс нұсқасының алғашқы жобасы ретінде белгілі. Одан бері әлемде көтпеген тарихи оқиғалар болды. Газеттің қоғамға нағыз керек дүние екенін ғасырлар байқатты. Ол уақыттардан бері газеттің құрылысы өзгеріп, мақсаттары мен міндеттерінің мағыналары кеңейіп, бүгінгі нарықтық заманға өзінше бойлап үлгерді. Кез келген бұқаралық ақпарат құралының ең негізгі қызметі – ақпарат тарату. Журналистиканың сүрленуіне мүмкіндік берген уақыт ақпарат таратудың көтпеген әдіс-тәсілдерін ойлап тапты. Әсіресе, қазақ баспасөзі басынан өткен түрлі тарихи оқиғалар мен өзгерістерге байланысты жанрды түрлендіруді алдыңғы ғасырларда әбден машық еткен болатын. Нәтижесінде, мерзімді баспасөз тарихы бізге қызықты жанрлар сыйлады. Бүгінгі күні газеттік жанрларды үш топқа бөлеміз. Олар: кез келген газетте дәстүрлі болып саналатын классика – ақпараттық жанр, салмақтылықпен толыққан аналитикалық және қиялды қамшылайтын көркем-публицистикалық жанрлар. Ақпараттық жанрға көлемі ең шағын заметка, көбінесе саясатпен түйісетін есеп, сұрақ-жауапқа негізделген сұхбат және баяндау жатады. Аналитикалық жанрға комментарий, корреспонденция, мақала, рецензия, шолу жатады. Ал көркем-публицистикалық жанрға фельетон, памфлет және очеркті жатқызамыз. Өткен ғасырдың 41 жылы басталған соғыс кезіндегі халықтың үні сол жылдардағы қазақ баспасөзіндегі көркем-публицистикалық жанрды дамытты. Бұл жанрдағы дүниелердің үшемі әдеби сарынмен бояланған. Мұнда сатира, ирония, сарказм бас біріктірген.

ХХІ ғасырдың басындағы қазақ газеттерінің негізгі жасайтын жанры –ақпараттық және аналитикалық жанрлар. Бүгінгі күні қай газет беттерінен болсын, көркем-публицистикалық жанрды жиі кездестірмейміз. Тек мақаладағы кейбір сөйлемдерден көркем-публицистикалық жанрдың кішігірім сәулесін ғана байқап жатамыз. Бірақ бұл кішігірім сәулелердің толық дүние жасай алмайтынын айта кету керек. Дегенмен уақыт сұранысы мен мемлекет жүрегіне құлақ түрудің салдарынан туындайтын мұндай сүзгілеулер үшінші жанрды қызыл кітапқа енгізіп тастауы мүмкін.

Жанрды жоғалтып алу артында зор тарихы бар қазақ баспасөзіне жасалған қиянат болушы еді. Сол үшін де жоғары оқу орындарында кадрлар тәрбиелеу кезінде болашақ маманды әр жанрға бастан-аяқ машықтау керек. Мысалы, мұндай тәжірибе ұшқыштарды даярлауда бар. Әуе компаниялары ұшқышты жұмысқа алар алдында оның белгілі бір сағатпен белгіленген әуедегі сапарда болуын талап етеді. Бұл болашақта жұмысқа алынатын ұшқыштың квалификациялы екендігінің дәлелі. Яғни, әр ұшқыштың әуеде өткізген уақыттары қосылып, оның қаншалықты мықты маман екендігін

151

байқатады. Қай ұшқыш әуеде көп уақыт өткізсе, сол ұшқыштың кандидатурасы бірінші қаралады. Сол сияқты төрт жыл жоғары оқу орынында білім алу барысында әр білім алушы орындауы керек жанрлық нормалар болса, нұр үстіне нұр. Яғни, барлық жанрлық нормаларды сәтті орындаған білім алушы оқу бітірерде дипломымен қоса квалификациялық кағазын алса, студенттер тек қана диплом үшін емес, шын негіздегі журналист болу үшін талпынар еді. Бұның әзірге бір сарында ғана дамып жатқан қазақ баспасөзінің жанрлық гүлденуіне жетелейтін мықты формула болары анық. Азаматтық журналистика – журналистиканың жаңа түрі. Бұл классификацияның дамуына технологиялардың дамуы тікелей әсер етіп келеді. Азаматтық журналистиканың арқасында айтары немесе көрсетері бар кез келген адамның кез келген сипаттағы ақпарат таратуға құқығы бар екендігі анықталды. Бүгінгі күні батыстың журналист-ғалымдарының мойындауынша, елдің ең мықты да бай ақпарат таратушы корпорациялары азаматтық журналистиканың алдында дәрменсіз. Мысалы, қазіргі таңда 19 бен 29 жас аралығындағы американдықтардың 71%-ы өздерінің табыс табатын ошағы ретінде ғаламторды айтады. Ал ғаламтор болса, азаматтық журналистиканы тудырған бірден-бір мықты құрал болып табылады. Ең алғаш батыста дами бастаған азаматтық журналистиканың қазіргі кезде кез келген елдің азаматтық қоғамында маңызы зор болып отыр. Қазақ қоғамындағы азаматтық журналистиканы мойындамаған газет қана. Журналистиканың бұл түрі адамның білімі мен таңдаған позициясына, әлеуметтік статусы мен сөзінің құнына қарамастан ақпарат таратуына рұқсат етеді. Азаматтық журналистиканың журналистиканың өзге түрлеріне қарағанда шынайы және халыққа жағымды түрі екендігін айта кету керек. Ең атақты телеарнаның қымбат жабдықтармен жасаған репортажына қарағанда қарапайым халықтың телефонынан еш боямасыз түсірілген, журналистің адуынды сөздерімен қапталмаған дүниенің қаралымы көп болатыны таңғаларлық дүние емес. Бұл жерде екі жақтың ризашылығы үшін газетке де азаматтық журналистерді тартуға болады. Мысалы, «stringwire» платформасы – азаматтық журналистер мен шындық іздеген бұқараға арналған мобильдік қосымшасы. Бұл мобильді қосымшаны NBС News Digital ойлап тапты. Ол – атақты NBC каналының технологиялық әзірлеушісі. Яғни, халық өз-өзіне ақпарат дайындауға қабілетті заман туса, журналистер мен журналистика түгелімен назардан тыс қалмақ. Мұндай кәсіби сәтсіздіктің алдын алу үшін батыстың бұқаралық ақпарат құралдары азаматтық журналистиканы толығымен қолдайтынын жарыса көрсету үстінде. Халық өз-өзімен кәсіби мамандардың түзетуінсіз, бірақ газеттің көмегімен тілдесе алатын болса, халық та, газет те – әр жақ өздеріне керегін алар еді. Қоғамда туындаған проблеманы тарқату барысында азаматтық журналистика арқылы жеткізілген ақпарат шешімін тезірек табады. Ал бұл қоғам үшін – өте керекті дүние. Қоғамның дамуы әрқашан журналистердің приоритеті болуы маңызды. Соны бұқара байқаған кезде ғана қолдауға кіріседі.

152

Өз пікіріңді, ашық идеяларыңды ортаға салу үшін зиялы қауым өкілі болудың қажет еместігін оқырмандарға байқату керек. Яғни, газет үшін біздің қоғамдағы әрбір адамның сөзі маңызды болуы тиіс. Қазіргі қазақ газеттерінің көп оқылмай жатуы сондықтан. Газет журналистер, ғалымдар және шенді-шекпенділер ұжымын құрып, бұқарадан алыс қашықтықтаа өз беттерінше тіршілік жасауда. Кез келген мәтіннің өзінің тақырыбымен сай болуы тиіс екендігі сауаттылықтың басты заңдылығы болып табылады. Әсіресе, журналистикада мәтін өте маңызды орынға ие. Баспасөз мамандары үшін ақпаратты жеткізудің ең дұрыс жолы – мәтін. Ал тақырып болса, оқырманды бір қарағаннан еліктіріп әкетуші PR құрал немесе мәтіннің мағынасынан бірден хабардар етуге қабілетті сөз немесе сөздер. Бұқаралық ақпарат құралдарының қай түрі болсын мәтін мен тақырыпқа баса назар аударады. Себебі бұл егіз дүние – кез келген журналистің журналистика майданындағы басты шайқас құралы. Тақырып – кітаптың сыртқы беті іспетті. Онымен кітаптың, біздің жағдайда мәтіннің ішкі байлығын бағалайды. Егер де кітаптың сыртын әрлеген дизайнер әлсіз болса, автордың еңбегі Пулитцер сыйлығына лайық болса да, қараусыз қалады. Әсіресе, газет үшін мәтін мен тақырып – өте маңызды қазына. Себебі бұлар – газеттің ойды да, идеяны да, ақпаратты да жеткізуге қабілетті ажырамасы. Тақырып қою – өте нәзік құбылыс. Оның, бірінші кезекте, оқырманға тартымды болуы маңызды. Ол мәтіннің бар қазынасын байқатып, оқырманды өзімен қызықтырып тұруы керек. Дегенмен тақырып мәтіннің мазмұнымен сай болуы керек. Тақырыпқа қызығып, мәтінге тоқтаған оқырманның мәтіннің мазмұнынан көңілі қалып, тақырып пен мәтін арасында байланыс таппай жатса, онда бұл журналист үшін де, газет үшін де – трагедия. Себебі алданған оқырманның реніші газетті көп мүмкіндіктерден айырады. Қазіргі кезде ғаламторда тақырып пен мазмұнның бір-бірімен үйлеспеуі көптеп кездесі. Осындай арзан трюктармен қаралым жинайтын ғаламтор қолданушылары оқырмандарды ұстап қалуды қаламайды да. Себебі ғаламтордағы маркетинг қолдауға емес, арзан қаралымға ғана жұмыс жасайды. Ал газет мұндай жолмен жүрер болса, абыройынан айырылып қалады. Бүгінгі «Егемен Қазақстан» республикалық газетінің 2001 жылдың 30 мамырында жарық көрген нөмірінде Мұрат Әміреновтің «Вальс королі» деген мақаласы жазылған. Тақырыпты көзі шалып қалған оқырман аталмыш мақаланы қазақтың атақты композиторы Шәмші Қалдаяқов жайында деп ойлап қалатыны анық. Аңыз композитор туралы мақаланы оқуға бел байлаған оқырман соғыс жылдары Роза Бағланованың шырқауында атақты болған «Махаббат вальсі» әнінің авторы халық біле бермейтін Бекен Жамақаев туралы екендігіне көз жеткізеді. Бұл жерде оқырман өзін еліктірген тақырыптың арқасында өзіне бұрын таныс болмаған қазақтың бір композиторын ашады. Бұл жерде тақырып қою әдісін алдау әдісі деп те айта алмаймыз. Себебі композитордың ғашығы – кейін үш ұл және бір қыз

153

сыйлаған әйелі Майнұрға арнаған сүйініш пен күйінішке толы дүниесінің аты мақала тақырыбының атымен ұқсас. Бұл жерде тақырыптық PR өте орынды қызметте. Яғни, мәтіннің толық идеясын тақырыпқа қойылған екі сөз еркін жеткізіп отыр. Бекен Жамақаев кейіннен тағы да Роза Бағланованың көмейіне салынған «Ертіс вальсі» туындысын дүниеге әкеледі. Әндерінің лирикалық арқауы болған өзінің бала кезінен бері жалғасып келе жатқан дерті композитордың шарасыздығы мен көркем сезімі сол уақыттағы барша халықтың жүрегінен орын тапқан. «Етжеңді» Егемен Қазақстан» идеясы арқылы бұл тарих бізге дейін жетіп отыр.

Қорытынды

Осы ғылыми жұмысымды қорытындылай келе, қазіргі қазақ газеттерінің тақырыптық ерекшеліктері тақырыптардың бір ретке келтірілген нақтылығында дегім келеді. Қазіргі қазақ газеттеріндегі кез келген мақала нақты мақсатты көздейді. Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан кейін қазақ баспасөзі өзінің позициясын анықтап, тұсауын жаңадан кескен бір мемлекеттің заңа замандағы баспасөзіне айналды. Бұл жерде тақырып мәселесі көштің басында тұрды. Бір ғасырлық тарихы бар «Егемен Қазақстан» республикалық газеті және «Айқын» республикалық, қоғамлық-саяси газеті – қазақ баспасөзінің бетке ұстарлары. Осы екі алып газет негізінде қазіргі қазақ газеттеріндегі тақырыптардың саясаттан бастап, әлеуметтің әр мәселесін қозғайды деп айта аламыз. Тәуелсіздікке дейінгі баспасөз көбінесе көркем-публицистикалық жанрмен қоғамның түрлі дертін газет бетіне түсірумен айналысса, бүгінгі қазақ баспасөзі ол сатыдан едәуір өсіп, кез келген проблеманы мемлекеттік деңгейде қарастырып отырады. Баспасөздің функционалдық күшін белгілей отырып, бұл жағдай қазақ қоғамының мемлекеттік деңгейдегі санасын өсіруге септігін тигізді деп айтуға болады. Сонымен қатар қазіргі қазақ баспасөзінің тағы бір ерекшелігі – тақырып тудырған жанр. Тақырып пен қоса жанрдың да баспасөз мақсатына қарай өзгеруі – таңғаларлық дүние емес. Қазіргі қазақ баспасөзінің жанрлық ерекшелігі – ақпараттық жанрдың актуалыдылығында. Яғни, тәуелсіздікке дейінгі қазақ баспасөзінің басты жанры – көркем-публицистикалық болып келсе, қазіргі қазақ газеттеріндегі басты жанр – ақпараттық жанр. Жоғарыда айтылған тақырып нақтылығы жанрға да байланысты. Мұндай трұжырымға келуімнің басты себебі – тәуелсіздікке дейінгі және тәуелсіздіктен кейінгі қазақ баспасөзіне жасаған тақырыптық және жанрлық талдауым болды. Қазіргі қазақ газеттерінің тақырыптық және жанрлық ерекшеліктері ертеңгі күні түгел бір елдің тарихына айналмақ. Сол себепті қазіргі қазақ баспасөзіндегі тақырып пен жанрдың маңызы өте зор. Айта кететін тағы бір дүние, қазіргі қазақ баспасөзіндегі тақырып пен жанрдың әмбебаптылығы. Яғни, бір газеттен әр түрлі саладағы мақалаларды кездестіруге болады. Әрине, қазіргі қазақ газеттері арасында тек бір саламен айналысатын газеттер де бар. Дегенмен баспасөз рыногындағы ең өтімді газеттер – «Егемен Қазақстан», «Айқын» сынды әмбебап газеттер.

154

Өз кезегінде «Егемен Қазақстан» және «Айқын» газеттері – бүгінгі қазақ қоғамы туралы туралы жазылып жатқан үлкен дастан. Олардың негізгі функциялары тек газет болумен шектелмейді. Олар түгел бір елдің бүгінгісінен хабар ететін тарихи нұсқағышына айналмақ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. «Егемен Қазақстан» республикалық газеті, №19 (29498) 30 қаңтар, сәрсенбі 2019 жыл.

2. «Егемен Қазақстан» республикалық газеті, №29 (29508) 13 ақпан, сәрсенбі 2019 жыл.

3. «Егемен Қазақстан» республикалық газеті, №32 (29511) 18 ақпан, дүйсенбі 2019 жыл.

4. «Егемен Қазақстан» республикалық газеті, №34 (29513) 20 ақпан, сәрсенбі 2019 жыл.

5. «Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, №25 (3490) 16 ақпан, сенбі 2019 жыл.

6. «Жас Алаш» республикалық газеті, №17 (16411) 28 ақпан, бейсенбі 2019 жыл.

7. «Қазақстан дәуірі» халықаралық қоғамдық-саяси газеті, №8 (1241) 28 ақпан, бейсенбі 2019 жыл.

8. Қазақ журналистикасының тарихы (1870-2008 жж.), Қ.Аллаберген, Ж.Нұсқабайұлы, Ф.Оразаев, Алматы «Рауан» 1996, Алматы «Білім» 2010.

9. Қазақ журналистикасы, 3 томдық, Таймас Баспа Үйі, Алматы, 2008. 10. «Етжеңді» «Егемен Қазақстан», «Егемен Қазақстан», Астана 2002.

«Етжеңді» «Егемен Қазақстан».

Көпжүрсін А.А.

(Ғылыми жетекшісі: Жанбыршиева А.О.) Т.Қ. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы

«БАҚЫТ СЕЙСЕНХАНҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ

ЕРЕКШЕЛІКТЕР»

Қазақ бейнелеу өнерінде өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленетін жас әрі дарынды суретші Бақыт Сейсенханұлы өмірі мен шығармашылығымен танысу; суретшінің шығармашылық тақырыптарын ашумен қатар өзіндік жазу мәнерін айқындау.

Қазіргі кезде өнердің қайсыбір саласын алып қарасақ та дамудың даңғыл жолында екендігін аңғару қиын емес. Соның ішінде бейнелеу өнерінің алатын орны ерекше. Өйткені адам баласының тарихында бейнелеу өнерінің түп-тамыры сонау біздің заманымыздан бұрынғы бірнеше

155

мыңжылдықтың өзінде үңгірді мекен еткен маймыл тектес адамдардың кезінде-ақ қаланып койған. Содан бері қаншама ғасырларды, жылдарды артқа тастадық. Бүгінде бейнелеу өнері жан–жақты дамыған, түрлі жаңашылдықты басынан өткізіп, өзіндік дара жолын тапқан, көрермен арасында кеңінен танылған өнер саласының біріне айналды. Жоғары деңгейде дамып келе жатқан өнер салаларының бірі десек те қателеспеспіз.

Қазақ көркемсурет өнерінің сахнасында жаңаша стильді арқалаған жаңа есімдер пайда болып, бұл өнерге деген сұраныс арта бастады. Осы кезеңде Қазақстанның бейнелеу өнеріне тағы бір өнер иелері келіп қосылды. Бейнелеу өнері тарихындағы әрбір кезеңнің өзіндік айырмашылықтары болады. Сол секілді әрбір суретшінің де тек өзіне ғана тән авторлық қолтаңбасы мен қолынан шыққан кез-келген туындысынан-ақ аңғарылып тұратын көркемдік ерекшеліктері болады. Әр авторды өзге өнер иесінен өзгешелеп тұратына да сол.

Дегенмен, ой талғамы жоқ, қызықсыз туындылар бүгінде көп орын алуда. Өнерінің өзіндік маңыздылығымен, тағылымдылығымен және астарлап сөйлеудің мәнерлілігімен айрықшаланған қазақ суретшілерін бұл орайда жоққа шығара алмаймыз. Соның ішінде өзіндік жеткізуімен, қайталанбас мәнерлі бояуымен ерекшеленген жас әрі дарынды суретші Бақыт Сейсенханұлы.

Соңғы жылдары ұйымдастырылған бірқатар көрмелер бүгінгі қазақ бейнелеу өнерінде белсенді жас суретшілер буыны қалыптасқанын көрсетті. Олар өмірі шығармашылық ізденіс, тәжірибе үстінде. Атап айтар болсақ, Н.Нұрахмет, О. Қабөке, А.Орақбай, Е.Танаев, А.Закирова, А.Нұрғожаев, Қ.Омархан, Б.Сейсенханұлы, Ә.Жүргенов пен Т.Хусейн тағы басқалары. Бұлардың әрбірінің көркем туындылары даралығымен және формалық-мазмұндық ізденістерімен ерекшеленеді. Олар түрлі мәнерде жұмыс жасайды. Әрқайсысының өзіндік дүниетанымы, көзқарасы бар[1]. Әрбірінің қылқаламынан туындаған көркем туынды қалың халық арасында сұранысқа ие болып жүрген картиналардың бірі.

Бүгінгі таңда Бақыт Сейсенханұлы шығармашылығында түстерді қолдануы мен сурет салу монерасы ұқсас еңбектері көп болғанымен суретші бір бағытта тоқтап қалмаған. Ол жан-жақты дамып, бір жанрда ғана емес бірнеше жанрда еңбектер жазған әрдайым ізденісте жүретін дарынды суретші деп атауға толықтай негіз бар. Реализм бағытында сурет салатын оның туындыларынан импрессионизм және постимпрессионизмнің ұшқыны байқалады. Үнемі ізденіс үстінде жүретін ол түстердің үйлесімділігіне аса мән береді. Әрбір композициясында түстерді бір-бірмен араластырып жаңа бір түс шығаруға тырысады. Кенеп бетіне майлы бояумен көркем туындылар салып жүрген суретші бүгінде акрилді пайдалану арқылы жаңа еңбектер жазып жатыр. Бүгінде суретші шығармашылығында 200-ден астам туынды бар. Ұлттық нақышта, заманауи үлгіде салатын қылқалам шебері әр туындысы арқылы өз ойын, ішкі шерін жеткізуге тырысады.Осыған байланысты зертеу жұмысының басты нысаны

156

- бейнелеу өнеріндегі түрлі жанрлардың басын біріктірген шеберлігін айқын көрсету болып отыр.

Бақыт Сейсенханұлының жұмыстары әрбір көрерменге философиялық ой тастайды. Сондай туындылардың бірі дипломдық жұмысы «Аңсау» картинасының берер философиялық ойын ғылыми тұрғыда негіздеу мәселенің біріне айналып отыр.

Зерттеу жұмысының нысаны – ғылыми жұмыстағы суретші Бақыт Сейсенханұлының шығармашылық тақырыптарын ашу, өзіндік жазу мәнерін айқындау. Сонымен қатар, кескіндеме саласындағы шығармашылық мұрасы «Аңсау» атты еңбегін өнертанулық тұрғыда қарастыра отырып талдау.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: o Қазақстанның бейнелеу өнері тарихындағы кескіндеменің

алатын орнын айқындау; o Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кескіндеме өнерін зерттеп,

ашу; o Бақыт Сейсенханұлының өмірі мен шығармашылығы туралы

мәліметтерді жинақтау; o «Аңсау» атты еңбегіндегі философиялық ойдың мәнін ашу және

мазмұндық талдау жасау; o Бақыт Сейсанханұлының өзіндік шығармашылық қолтаңбасын

айқындау. Зерттеу жұмысының құрылымы: Ғылыми зерттеу жұмыс кіріспеден,

екі тараудан, төрт тараушадан және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан құралады.

І Тарау. ҚАЗАҚ КЕСКІНДЕМЕ ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ

1.1 Қазақстанның бейнелеу өнері тарихында кескіндеменің алатын орны

Өнердің қалыптасуы бөлінбейтін біртұтас құбылыс. Қазақ халқының

мәдениеті мен өнерінің көнеден келе жатқандығын дәлелдейтін деректер те баршылық. Оның мәдениеті мен өнерінің дамуы тарихтан бастау алады. Соның ішінде бейнелеу өнері қашан да халықтың тарихи тағдырымен астарлас. Мұны Кеңестік дәуірден бүгінгі тәуелсіздік таңына дейін жеткен кескіндеме өнерінің төл туындылары айқындайды. «Өсер халықтың қанаты – оның өнері... Өнерде адам жан дүниесінің құпияларына салыстыра қараудан асар биік міндет жоқ» демекші, қазақ кескіндемесінің даму тарихы мен суретші шығармашылықтары мен қалам тартқан жанрларына үңілсек, өткеніміздің тарихы бейнеленген туындылар легі жиырмасыншы жылдардан бері жалғасын тауып келеді.

157

Ал, тарихи деректерге сүйенсек, 20 жылдары Қазақстанға Н.Хлудов, Ю.Зайцев, Н.Крутильников, Ф.Болкоев, В.Каптерев, А.Пономарев, М.Гайдукевич келеді[2]. Республикамыздағы көркемсурет өнерінің қалыптасуына бұлардың әрқайсысы белгілі бір үлес қосты. В.Каптеревтің заттар мен қоршаған ортаны бірегей бірлікте бейнелеген әдемі этюдтері күнделікті тіршіліктің көріністерін суреттеудегі сырлы да сезімтал ырғағының нәзіктігімен тартымды. Дегенмен, анағұрлым қызу творчестволық қарқын – 30 жылдарда басталған еді. Сан жағынан әлі өте аз болса да, тума таланттар өсіп жетілді. Кейбірулері орталықтағы көркемөнер оқу орындарында бастауыш білім алды.

Осы кезде Алматыға суретшілер Л.Гербановский, А.Заковряшин, А.Риттих, О.Кужеленко, сценографтар А.Ненашев, В.Теляковский, И.Бальхозин, С.Калмыков, мүсінші И.Иткинд келеді. Бұлардың қай – қайсысының болсын өнерде қалыптасқан өз машығы, өз бет бейнесі бар. Жаңадан келгендердің профессионализмі мәдени ортаның қалыптасуында зор роль атқарды. Олардың көпшілігі өздерінің әсерлерін сезімшіл этюдтер мен нобайларда бейнеледі. Бұл кездегі суретшілер әлі біртұтас мектеп құрай алған жоқ еді. Ондай мектептің қалыптасып, бет бейнесін анықтауына әлі көп уақыт бар болатын. Олардың әрқайсысы көркемдік тәрбиесінің шеңбері мен талантының шама – шарқынша еңбек етті. Алайда, оларды біріктіретін нәрсе де бар: ол – өздеріне жаңа өмір көлденең тартқан құбылысты еліге зерттеу болатын. Табиғатқа зейінмен үңіле қарап, оның ерекшеліктерін анықтау, халықтың тұрмыс салтының, адамдардың мінезі мен бет әлпетінің өзгешеліктерін қапысыз аңғару, сөйтіп өзінің әсер сезімдерін неғұрлым дәл бейнелеуге тырысу – ол кездегі көптеген еңбектерге тән басты қасиеттер еді [3, 6б].

30 – 40 жылдардан бастап Қазақстанның көркемөнері барған сайын біртіндеп қалыптаса берді. Басқа республикалардан, Москва мен Ленинградтан келген суретшілер бұған көп жәрдемін тигізеді. Жалпы жағдай, әрине, онша емес – ті, творчестволық күштер де өте бытыраңқы болатын, әйтсе де 1933 жылы Қазақстан Суретшілер одағының Ұйымдастыру бюросы құрылды, оған В.Сладков, Ә.Исмаилов, Ф.Болкоев кірді, ал 1940 жылы республика суретшілерінің бірінші съезі өтті[3, 5 б].

Уақыт өте келе кескіндеме өнері толық қалыптаса бастағандықтан, Қазақстанда реалистік бейнелеу өнері бой көтере бастайды. Оның себебі, ең алдымен жаңа тарихи формацияны, дүниеге жаңа көзқарасты тудырған, халық творчествосының мәңгі сарқылмас бұлағының көзін ашқан, коммунизмнің ұлы мәдениетін жасауға тиіс еліміздің барлық халықтарын туысқан бір жанұяға айналдырған Ұлы Октябрь социалистік революиясының жеңісімен түгелдей байланысты еді.

Ал Ұлы Отан соғысы жылдарында республикаға елдің әр түрлі аудандарынан көптеген суретшілер көшіп келді. Олардың ішінен кейбіреулері өз тағдырын Қазақстанмен өмір бойынша байланыстырды. Бұл жылдарда суретшілердің творчестволық күш – жігері өнердің үгіт –

158

бұқаралық түрлеріне жұмылдырылды; суретшілер көркемдеген ҚазТАГ хабарлары, плакаттар шығарылды. Алайда, форма мен мазмұндық міндет атқаратын күрделі шығармалар да назардан тыс қалған жоқ. Бұл, тағдырдың тәлкегіне қарамастан, адамның әрқашан мойымай, рухын түсірмей, сұлулықты сезгіштік қабілетін сақтай алатындығының айқын дәлелі.

Соғыс жылдары туған жерге, табиғатқа, адамға деген айрықша көзқарас туғызған еді. Соғыстан кейінгі образдардан жылы сезімдердің сәулесі барған сайын көбірек байқала бастайды. Пейзаждарда соғысқа дейінгі эпикалық панорамалар туған жердің кішігірім суреттерімен алмасады, табиғаттың жайбарақат болмысын жырлаудың орнына оның бір қалыптан екінші қалыпқа түсу сәтіне сүйсіну белең алады. Тікелей эмоциялық үн қатуға көбірек мүмкіндік беретін этюдпен әуестенушілік басталады (В.Эйферт, Р.Великанова, А.Подковыров, Е.Федорова). Портрет жанрында адамның коммуникативтік байланыстарын айқындау ерекше маңызғ ие болады. Үлгі – модельді бейнелеуде жанрлық егжей – тегжей көбейе түседі: композитор музыкасын жазады, ал суретші біреумен тілдесу үшін бір минутқа тізе бүгеді. Соғысқа дейін тура немесе қырынан салынған портреттерге қимыл әрекеттің жоқтығы тән болса, енді модельді суреттеудің жандылығы, кеңістікте кескін – келбетті төрттен үшке бұрыңқырап бейнелеу сипат алады. Портреті салынатын адамның қызмет саласын аңғартатын аксессуарға назар аударыла бастайды[3, 6б].

Қазақ кескіндеме өнерінің қалыптасуы бойына жиырма жылдықты қамти келе, Ұлы Октябрь революциясының, Ұлы Отан соғысының лебін сезіне, бейнелеу өнерінің тарихи сахнасына толықтай енеді. Ендігі кезекте Хлудовтың қазақ даласына ХІХ ғасырдың 70 – жылдарының соңында келгені, этнографиялық, экспедицияға қатысқаны, дала табиғатын, жанрлық сахналар мен жергілікті адамдар бейнеленген суреттер мен полотнолардың үлкен бөлігін қалдырғаны белгілі. Сондықтан да, кей кездері қазақ жерінде бейнелеу өнерінің қалыптасуы осы Николай Хлудовтың (1850 – 1935) атымен тығыз байланыстырылады. Ал, қазақстанның алғашқы суретшісі, бейнелеу өнерінің атасы саналатын Әбілхан Қастеев Хлудовтың шәкірті болған. Дегенмен, қазақ жеріне уақыт талабына сай келген Москва мен Ленинград суретшілерінің қатары, Н.Хлудов пен шәкірті Ә.Қастеев төл өнеріміздің қалыптасуына өз үлестерін қосқан. Ал, өнер дегеніміз – халық пен халықтардың арасын жалғастыратын алтын көпір, оның құдыреті ол барлық халыққа түсініктілігінде. Сондықтан да, 1930 – 1950 жылдарда қалыптасқан кескіндеме өнерінің ұлтымыз үшін маңыздылығы осында.

Бұл кезеңде Ә.Қастеевтен кейін қазақ кескіндеме өнерінің тарихы бір топ дарынды суретшілер Ә.Ысмайлов, ағайынды Қожахмет пен Құлахмет Қожықовтар, О.Таңсықбаев есімдерімен толықты.

Еліміздегі көркемөнердің дамуындағы екінші кезеңге 50-60 жылдарды жатқызуға болады. Аяғынан енді-енді қаз тұра бастаған қазақ өнерінің қай саласына да көршілес халықтардың ықпалы болды. Халықтың қалың ортасынан жарып шыққан талантты қазақ жастары арнайы жолдамалармен

159

Отанымыздың астанасы Москвадағы, орыс мәдениетінің ордасы Ленинградтағы жоғары оқу орындарына қабылданып, білім-іліммен сусындап, шеберліктерін шыңдай түсті, адамзат қолы жеткен мәдениетпен етене танысып, шынайы өнер бұлағынан қана сусындады[4,7б]. Мәдениет орталықтарынан оқу бітірген, тәлім-тәрбие алған талантты да талапты жастар жер-жерде өнер отауларының шаңырағын көтере бастады, қазақ бейнелеу өнерінің осы заманғы талабына сай шығармалармен қуантты. Бұл ұлттық мектептің негізін қалағандар бүгінгі қазақ бейнелеу өнерінің классиктеріне айналып отыр: Қ. Телжанов, М. Кенбаев, С. Мамбеев, А. Ғалымбаева, Г. Исмаилова, Н. Нұрмұхамедов, Ә. Жүсіпов, С. Айтбаев, Ш. Сариев, Ә. Сыдыханов және т.б. Бұл кескіндеме өнерінің еліміздегі даму кезеңінің бастапқы қадамына жол ашады.

1970 – 80 жылдары қазақ Кескіндемеде жаңа леп, жаңа көзқарастағы суретшілер тобы Ш.Сариев, С.Айтбаев, Б.Садыханов, К.Муллашов, А.Ақанаев, М.Аманжолов, Е.Төлепбаев, Б.Түлкиев т.б. кескіндеме өнерін жаңа биікке көтерді. Осы кезеңде бұрын жабық тақырып болып келген 20 ғ-дың 30-жылдарындағы зұлмат кезең (Төлепбаев пен Түлкиев), атом полигоны зардаптары (Ақанаев пен Аманжолов) және Арал қасіреті (Ә.Төлебие пен А.Рубашев) ашық жазылды. Өнердің жаңа ағымдарына бой ұру (мыс., Садыханов, Түлкиев, т.б.) байқалды. Төлепбаев бұрын қазақ суретшілері жетпеген дәрежеге көтеріліп, қазақ кескіндемесін әлемге таныта білді. Бұл суретшілердің шығармалары айқын да күрделі түсімен, шиыршық атқан бояуымен, белсенді кеңістік ортасымен, бейнелердің әсемдігімен және сырлылығымен ерекше көзге түседі[5].

1.2. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кескіндеме өнері

Тәуелсіздік – ата-бабамыздың ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен қасық қаны тамғанша күресіп, маңдайдан аққан ащы терімен келген тәтті жеңіс. Тәуелсіздік – таңбасы таста, қаны қара жердің тамырында жатқан құдіретті сөз. Бүгінде егемендігін алған еліміздің өз президенті, ұлты мен ұлысы, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдениеті мен экономикасы бар. Олардың әрбірінің мұндай өзіндік ерекшеліктері ұлттық сипаты мен дәстүрлік ерекшеліктеріне қарай анықталады. Бүгінгі таңда тәуелсіздікке қол жеткізген жиырма жеті жылдық, өзіндік дара жолы бар Қазақстан Республикасының мәдениеті мен өнері де өзіндік айнымас келбетін қалыптастырып үлгерді. Көршілес елдер мен мемлекеттерге саяси, экономикалық қырынан танылып үлгерген Қазақстанның бейнелеу өнері де кенде емес.

Жоғарыда атап өткендей кескіндеме өнері 20-30 жылдардан бастап қалыптасты. Жалпы тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан кескіндемесі санаулы жылдардың шекарасын белгілегенімен ауқымды мерзімдік кеңістік пен уақыттық аралықты қамтиды. Себебі бұл кезең қазақ кескіндемесінің жаңа қырынан даму барысы болып табылады. Аталмыш уақыт аралығында Қазақстан кескіндемешілері өз шығармашылықтарында көркемдік

160

қолтаңбасын іздестіру, қалыптастыру мақсатында бірнеше мектептердің тәжірибелерін бастарынан кешіріп, соның негізінде өздері де эксперименттік қадамдар жасады. Кескіндемешілердің ізденіс барысын саралаған А.С. Ғалымжанова докторлық диссертациясында төмендегідей анықтама беріп, басты мәселелерін сипаттап өтеді: «Таким образом, после обретения государственного суверенитета перед казахстанскими художниками встала необычная задача – задача создания собственной национальной живописной традиции. В методологическом обращении эта задача выступает как проблема создания произведений живописи, в которых бы не столько воплощалось, сколько впервые возникали, создавались, творились, изобретались их собственные концептуальные основания» [6, 5б].

Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан кескіндемесі алуан сипатты, қыр-сыры, зерттеу нысаны ауқымды, қайта дамушы жас мемлекет үшін айтулы құбылыс болып табылатын елеулі жағдай. Бұл кезең Қазақстан кескіндеме өнері үшін жаңа парақтар мен жаңа есімдерді ашты. Тарихи қалыптасу барысында бұл беттердің әрбірі қазақ кескіндеме өнерінің даму деңгейі мен өсу дәрежесін көрсетіп, халықтың сана-сезімінің, талғам түйсігінің дамуына өз үлесін қосты десек артық айтпаспыз. Расында да, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары отандық кескіндеме өнері айтарлықтай дамыды. Енді суретшілер қалыптасқан заңдылықтар мен ережелерден бастарын босатып, шығармашылық еркіндікке қол жеткізді. Өздері қалаған тақырыпта дүниелер жаза бастады. Егемендіктің бірінші онжылдығында қазақстандық кескіндеме өнерінің дамуына үлкен үлес қосқан сол кездегі белгілі А.Сыдыханов, Б.Табиев, А.Дүзелханов, А.Ақанаев, К.Дүйсенбаев, Т.Тоғысбаев, Ж.Қайрамбаев т.б.сынды кескіндемешілер өз кенептерінде өткен тарих пен бүгінгі күннің тынысын салыстырмалы түрде бейнелеп, реалистік кескіндемеге мүлде жаңа үн қосты. Олардың жолын жалғастырушы жас буыны өкілдері еңбек ете бастады. Олар М.Қаспақ, Д.Қасымов, Т.Тілеужан, Қ.Әжібеков, Жамхан Айдар, М.Мұқан, Б.Мырзахметов, Н.Сауытбеков, М.Бексұлтанов секілді бір топ жас таланттар келіп қосылды.

Тәуелсіздік кезеңінде өнер ағымына сан қилы өзгерістер ене бастады. Оның ішінде кескіндеме өнерінде композициялық құрылымы шынайлықтан ауытқып отырды. Туындылардың баяндау тілі адамның ішкі өмірі мен рухани дүниесіне терең де нәзік әсерін тигізді. Жиырмасыншы ғасыр философиялық ойлар мен ғылыми жаңалықтарға қатарласып жатқан кезең. Осындай өзгерістер кескіндеме өнерінің тақырыбына, композициялық құрылымына әсерін тигізіп, ие болған. Оған жоғарыда аталып өткен кескіндемешілер шығармашылығы дәлел бола алады.

Сонымен қатар кескіндеме өнері өзінің жазу мәнері әлеуметтік қызметі тұрғысынан алғанда Батыстан әкелінген бейнелеу өнерінің жаңа болса да, оның бүкіл жолы, ежелгі қайнар бұлағы бар қазақ өнерінің қуатты діңгегінің жаңа көгерген бұлағы тәрізді үйлесе дамуға толы болды. Сюжеттер ғана

161

емес, суретшілердің ұлттық мінез-құлқы, менталитеті, қоршаған ортаны түсіну және бейнелеу тәсілдері, тікелей немесе жанама түрде бейнелеу және кескіндеме өнерінің сырттан келген тәсілдерінің арасынан көп ғасырлық көшпелілік өмірге негізделген, өзіндік ерекшелігі бар ұлттық сезімнің қайталанбас лебінің жанасып тұруына ықпал етті. Соңғы онжылдықтардағы өнердің ерекшеліктері ұлттық сана-сезімнің парасаттылық, философиялық дәрежесінің сапалық тұрғыдан алғанда өрлеуіне ықпал ететін, өнердің рухани толысуы мен жоғарғы кәсіби деңгейінің ұштасуы болды.

Т.Жүргенов атындағы ҚазҰӨА-ның «Кескіндеме» бөлімін үздік аяқтаған суретшілер және жұртшылыққа белгілі жас суретшілер О.Қабөке, А.Нұрғожаев, Ә.Жүргенов, А.Қабылбек, Б.Сейсенханұлы сынды суретшілер, өздерінің көркем туындыларының даралығымен және формалық – мазмұндық ізденістерімен ерекшеленді. Әрқайсысының өзіндік дүниетанымы, көзқарасы бар. Шығармашылық жолдарын 2010-шы жылдары бастап, еліміздің мәдени өміріне белсене араласып, өзіндік жаңа дүниелерімен көзге түскен.

Қазіргі заманғы суретшілердің шығармашылығын біріктіретін өзіндік ерекшелік – өз халқының төл тарихына, оның ғылыми негіздері мен мәдени ерекшеліктеріне жүгіну болып табылады. Егер жиырмасыншы ғасырда Қазақстан кескіндеме өнерінің дамуы мемлекеттің кеңестік жүйесі жағдайында болса, ал жаңа уақытқа, яғни ХХІ ғасырдың ағымына суретшілер туындыларындағы ықшамдылық, ой талғамының ұшқырлығы тән. Сонымен қатар осы жылдары кескіндеме өнерінің жаңа бағыттары пайда бола бастады. Олар ұлы даланың көне түсініктеріне, мифтік ұғымдарына өзіндік «интерпретация», яғни талдау жасай отырып, қайта жаңғыртты. Адамның рухани өмірінен бастау алған сезімдері мен сырт көзге көрінбейтін қасиеттерін көркем жазу мәнермен жеткізген суретшілер болатын. Бұл суретшілердің әрқайсысы ұлттық көзқарасты қосып, ерекше заманауи композициялық шешімдер тапқан.

ІІТарау. БАҚЫТ СЕЙСЕНХАНҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

2.1 Суретші және оның шығармашылық тақырыптары.

Соңғы жылдары ұйымдастырылған бірқатар түрлі көрмелер бүгінгі

қазақ бейнелеу өнерінде белсенді жас суретшілер буыны қалыптасқанын көрсетті. Атап айтсақ жас буын өкілдері Оралхан Қабөке, Алмас Нұрғожаев, Аршын Қабылбек, Әлішер Жүргенов, Бақыт Сейсенханұлы заман талабына сай, көрерменге ой тастап, көкірек көзін ашатындай туындылар көрсетуде. Соның ішінде өзіндік жеткізуімен, қайталанбас мәнерлі бояуымен ерекшеленген жас әрі дарынды суретші Бақыт Сейсенханұлына тоқталғанды жөн көрдік.

Бақыт Сейсенханұлы 1987 жылы 20 маусымда Алматы қаласында дүниеге келді. 2003 жылы О. Таңсықбаев атындағы Алматы сәндік

162

қолданбалы өнер колледжіне оқуға түсіп, онда Игілік Құлбаевтің шеберханасында білім алды. Колледжді 2007 жылы «Кескіндемеші» мамандығы бойынша тәмамдап, сол жылы Т. Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясына оқуға түсті. 1-курстан бастап Өмірзақ Жұбаниязовтың шеберханасында оқып, 2012 жылы профессор Жұмақын Қайрамбаевтың шеберханасын бітіріп шықты. 2008 жылы Чех Республикасында өткен 2-Халықаралық «Саксон пленэрі 2008» байқауында 2-орынды иеленді. 2009 жылы қалалық «Тәуелсіздік тынысы» жас суретшілер байқауына қатысып, 1-орынды алды. Оқуды бітіретін жылы 2-Республикалық пленэрге қатысты. 2012 жылы «Аңсау» атты картинамен диплом қорғап, оқуды қызыл дипломмен бітіріп шықты. Дәл сол жылы Қазақстан суретшілер одағының мүшесі атанды. 2012-2014 жылы Ә. Қастеев атындағы бейнелеу өнері және техникалық дизайн мектебінде мұғалім болып жұмыс істеді. 2015 жылдан бастап О. Таңсықбаев атындағы Алматы сәндік қолданбалы өнер колледжінде мұғалім болып жұмыс істейді.Сонымен қатар, Бақыт Сейсенханұлы Алматы қаласында өткен көптеген көрмелердің, пленэр және мастер-класстардың қатысушысы. Атап айтқанда, 2006 жылы «Шағалалы жас толқын» атты топтық көрме. О. Таңсықбаев атындағы Алматы сәндік-қолданбалы өнер колледжі,2008 жылы Нұр отан партиясы ұйымдастырған Астана күніне арналған көрме, 2008 жылы Т. Жүргенов атындағы ҚазҰӨА 30 жылдығына арналған Бейбітшілік сарайында өткен көрме,2009 жылы Дельфийлік ойындар,2009 жылы «Дарынға ғасыр бас иеді» ҚР Тұңғыш Президентінің қоры, 2009 жылы «Жастар тынысы» атты көрме ҚР Тұңғыш Президентінің қоры, 2009 жылы «Өнер дағдарысқа қарсы» атты көрменің аясында өткен мастер-класс,2010 жылы Көркем сурет көрмелері дирекциясы ұйымдастырған жастар көрмесі, 2012 жылы «Қазақ халқының эпостық жырлары, тарихы мен дәстүрлері», 2012 жылы «Қаладағы арғымақтар» Artfoglio галереясы Т. Жүргенов атындағы ҚазҰӨА ұйымдастырған өткен барлық көрмелер мен жарыстар, мастер-класстар, 2012 жылы ҚР СО ұйымдастырған 2-республикалық пленэр, 2013 жылы «Қазақстан Суретшілер одағының» 80 жылдығына арналған мерейтойлық көрменің қатысушысы, 2013 жылы «Жеті» көрмесінің қатысушысы. Artfoglio галереясы, 2013 жылы «Іздер» бірлестігі көрмесінің «Іздер-2» көрмесінің қатысушысы, 2013 жылы ЦДХ «Процесс» 2013 Халықаралық Мәскеу көркемсурет салоны, 2013 жылы «Салон 2013» Қазақстан жастарының көрмесі ҚРСО, 2014 жылы «Ә. Қастеевтің 110 жылдығына арналған республикалық көрме» Ә. Қастеев ат. МӨМ, 2014 жылы «Көктемгі вернисаж» Ұлар галереясы, 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған көрме. Ә. Қастеев ат. МӨМ, 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған көрме. О. Таңсықбаев ат. АСҚӨК, 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған көрме. Әскерүйі, 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығы мен Абайдың 170 жылдығына арналған I Халықаралық пленэрдің, 2016 жылы "Жусан жұпары" Қазақстан заманауи суретшілерінің көрмесі. Құланшы галереясы,

163

2016 жылы Мәскеуде өткен Қазақстан мәдениеті күндеріне арналған көрменің2016 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған көрме, 2017 жылы «Біздің дәуір» республикалық көрмесі. Ә. Қастеев ат. МӨМ, 2017 жылы «100х100. Мен заманымның кугерімін». «Үздік идея» номинациясы, 2018 жылы «ЦДХ 2018 Снова вместе» халықаралық көрменің ( Мәскеу) қатысушысы.

2008 жылы Қалалық «Тәуелсіздік тынысы» байқауы, 2008 жылы Чехияда өткен халықаралық «Саксон пленэрі 2008» байқауының 2-ші орын, 2009 жылы «Тәуелсіздік тынысы» 3-қалалық жас суретшілер байқауы. 1-ші орын, 2010 жылы Халықаралық «Шабыт» фестивалі. Дипломанты,2015 жылы Ақтау қаласында өткен «Каспий көкжиегі» республикалық пленэр-конкурсының 2-ші орын, 2016 жылы Менің қалама 1000 жыл қалалық пленэрдің 2-ші орын иесі, 2016 жылы "Made in Astana" Республикалық пленэрінің 3-ші орынды иеленді.

Әрбір суретші өзіндік қолтаңбасымен, өзіндік жеткізуімен ерекшеленеді. Иә, осындай үлкен жетістіктерге жеткен суретші жаңа реализмде сурет салады. Еңбектерінен импрессионизмнің және постимпрессионизмнің ырғағы байқалады, ұшқыны сезіледі. Ол кейіпкер бейнесіне мән бермейді, нақты бейнелемейді. Тек шығарманың сюжетіне мән береді.

Мысалы, 2012 жылы жазылған дипломдық жұмысы «Аңсау» шығармасында түпкілікті ой жатыр. Яғни, туындыға қарағанда бірінші құлаған ағаш көзіңе оттай басылады. Кейін айналасындағы адамдарға: ата мен апаға, кішкентай бүлдіршінге, жасөспірім адамдарға көңілің ауады. Картинаның түпкілікті ойы - өткенді аңсау. Уақыт өтеді, ағаштар сынады, адамдар да дәл сол сияқты. Уақыт өтеді, адамдар да қартаяды. Өзінің өмір атты кітабына нүкте қояды. Десек те, бұл өмір заңдылығы, оған ешкім қарсы тұра алмайды. Қайтсек те сол заңдылыққа мойын ұсынуымыз керек.

Бақыт Сейсенханұлының «Аңсау» атты еңбегі өмірдің мәнін, өмір заңдылықтарын көрсететін бірден бір туынды. Өмір... Төрт әріптен құралған бұл сөз терең мағынаны білдіреді. Бұл өмір! Иа, өмір адамзат үшін өте ыстық. Ал кейде өмір бізге бақыт сыйласа уакыттың сол кезде тоқтап қалғанын армандаймыз, тілейміз.Сол бір сәтке құнығып кетеміз. Керісінші қайғырып, қиын жағдайға түссек, өмірге деген құлшынысымыз бір сәтке төмендеп кетеді.Амал қанша өмір өз үрдісін бір секундқа да тоқтатпайды. Біз бұл пәни дүниеге өмір сүру үшін келдік. Бұл жалған өмірдің қашан аяқталарын ешкім білмейді. Біреуге ұзақ өмір берілсе, өзгеге бұл өмірдің жартысы да берілмейді. Сондықтан адамдар жақсы өмір сүруге талпынады. Алайда адамның көзіне көрінбейтін, уақытпен бірге ағып бара жатқан өмір деген ұғымның мағынасын немен анықтап дәл айтуға болады? Ол өлшеусіз.

Суретші туындысында адамзат баласының үш шағы: балалық шақ, жастық шақ және егде тартқан шағы бейнеленген. Кенеп бетіне майлы бояумен салынған бұл туындыдағы адамдардың жас шамасын айқын әрі анық көрсете білген.

164

Бір жағынан туынды дауылдан кейінгі тыныштықты көрсететін секілді. Құйынды жауын жауып, алай-дүлей дауыл соғып, айналасын жайпап өткен сынды. Аспанды тұмшалаған қара бұлт сағат тілімен ілесіп ақ түске бояла бастаған. Сейіле бастаған бұлттар арасынан көгілдір аспанды көре аламыз. Сол бір үлкен қозғалыстан кейінгі тыныштықта адамдар сыртқа шығып, табиғаттың тылсым құбылыстарын тамашалап тұр. Оны қолшатыр ұстаған адамға қарап байқаймыз. Картинаға қарап тіпті таудан соққан қоңыр желдің лебін сезінуге болады. Көптеген суретші өз еңбектерінде желдің лебін көрерменге жеткізе алмайды. Бәлкім бұл Бақыт Сейсенханұлына ұстазы Жұмақын Қайрамбаевтан берілген таланты болар? Себебі, екеуінің де өз туындыларында желді көрсетуі ұқсастық табады.

Картинаға зер салып қарасақ, құлаған ағаштың артынан аялдаманы, аялдамада автобусын күтіп тұрған адамдарды байқаймыз. Аялдаманың жанында кетіп бара жатқан автобус салынған. Тіпті, адамдар сол автобусқа отырып ұзақ сапарға аттанатыны сезіледі. Сонымен қатар, аялдамадағы адамдар нақты бейнеленбеген. Тек қара түспен сұлбасы салынған.

Ата мен әже бейнесіне тоқталар болсақ, үстіне көк түсті көйлек, сары түсті жеңсіз киген әже сол қолымен белін ұстап, сол аяғымен алдыға қадам жасаса, ал оң аяғын артқа тастау арқылы қозғалыста келе жатыр. Керісінше басына тақия, үстіне қара түсті классикалық үлгідегі киім киген қария ағаш түбінде тыныштық кейпінде тұр. Сол тұстан жаңбырдан кейінгі жердегі суды байқауға болады. Судың бетінде қария мен кейуана бейнесі әлсін-әлсін көрінеді. Олар құлаған ағаштың түбінде оның сынған тамырына көздеріндегі мұңмен, өкінішпен, өткенге деген сағынышпен қарап тұр. Өмірлері зуылдап өтіп жатыр. Уақытты кері қайтара алмайтынына өкініп, балалық шағын, жастық шағын есіне алып тұрғандары сезіледі.

Ал ағаш түбінде топтасқан адамдар сынған ағашқа аса мән бермейді. Балалар ойын үстінде жүріп қараса, орта буындағы жастар жай ғана қарап, қолын бір сілтеп кетіп бара жатқан секілді. Өмірде де дәл солай балалар ешнәрсені ойламайды тек ойын үстінде жүреді. Ал жастар жастықпен жүріп өмірінің өтіп жатқанын байқамайды. Әр нәрсеге қолын бір сілтеп кете барады.

Қолшатыр бейнеленген тұсқа үңіле қарайтын болсақ, қолшатыр астындағы қыз бен жігіттің сұлбасын байқауға болады. Бейне бір екеуі құшақтасып қоштасып жатқан сынды. Сұлу бойжеткен үстіне ақ түсті жейде, астына қара белдемше киген. Шашын түйіп алғанын аңғаруға болады. Ол өзінің жанындағы серігін қимастықпен құшақтап, оны жібергісі келмейтіні көрерменге сезіледі. Тіпті сынған ағаш екі қос ғашықтың ортасында бейнеленіп, екеуінің өмір жолдарын екіге бөліп тұрған сынды-мыс. Яғни, құлаған ағаш екі қос ғашықтың сол бір сәтте аяқталған баянсыз махаббатына сілтеме жасап тұр. Қос ғашық тұрған жердегі ағаш түбінде екі құрбы қыздар бейнеленген. Оның бірі құлағына құлаққап тағып алған. Киінген киімдері заман талабына сай: белдемше, шалбар киген. Құрбы қыздар сондай жайдары жүзді көрінеді. Ал оларға қарама-қарсы ақ түсті

165

көйлек киген қызға қарап жұмыс басты екенін аңғаруға болады. Яғни, ол қолына бірнеше сөмкелер ұстап көрерменге қарап тұр. Тіпті оның құлаған ағашқа назар аударып, жаны ашитын сиқы жоқ. Сол бір жұмыс басты бойжеткеннің артында көк түсті жейде киген, сол қолымен құлағына ұялытелефон ұстаған орта буындағы жігіт көрерменге қарама-қарсы бейнеленгенімен, яғни назары сынған ағашқа ауғанымен оның ойы мүлдем басқа нәрсені ойлайды. Бәлкім ол құлағына ұялытелефон тұту арқылы болған оқиғаны шешуге тырысып бағып жатқан болар?!

Туындыдағы ана бейнесі әрбір анаға тән мейірімділікті, жылулықты сездіреді. Әрбір ана бірінші өзін емес бауыр еті баласын ойлайды. «Аңсау» туындысындағы анада 3-4 жас шамасындағы баласын ойлап, оған қарап жылулығын сездіріп отыр. Сонымен қатар, жанында шашын буған, арқасына сөмке таққан, үстіне көк түсті көйлек, ақ жейде киген, шамамен 1-ші сыныпта оқитын кішкентай кыз суреттелген. Дәл осы бір фрагмент ана мен бала арасындағы ыстық сезімнің, махаббатың, жылулықтың куәсі.

Суретші еңбегінде сол жаққа ата мен апаны бейнелеп, оң жаққа жастарды бейнелеу арқылы екі жас шамасын салыстыра көрсетті. Бірі өмірдің қадірін түсініп, секунд, минутына дейін қадірлеп, өткенге деген сағынышпен өмір сүрсе, енді бірі сол секунд, минутының қалай өтіп жатқанын білмейді. Қолда бардың қадірін түсінбейді.

Бақыт Сейсенханұлының түстерді қолдануы, қолтаңбасы өзінің ұстазы Жұмақын Қайрамбаевтың қолданылуына ұқсайды. Жұмақын Қайрамбаев өз шығармасында суық түстерді басым қолданса, Бақыт Сейсенханұлы жылы түстерді басымырақ қолданады. «Аңсау» туындысында да қанық түстер мен ашық түстерді араластыра қолданған. Олар бір-бірімен өзара үйлесімділік тапқан. Суық түстер арқылы алай-дүлей дауылдан кейінгі салқындықты жеткізсе, жылы түстер арқылы сол бір дауылдан кейінгі жарқырап шыққан күн сәулесінің жылулығын сездірді.

Бақыт Сейсенханұлымен сұхбаттасу барысында картинаға деген ойымыз бір жерден шықса, кейбір қарапайым халық оны мүлдем басқаша қабылдайды. Мысалы, «Аңсау» туындысын біз өмірмен байланыстырып, өткен шағын есіне алып аңсап тұр десек, кейбіреулері бұл картинаны заманмен байланыстырады. Яғни, заман өзгеріп бара жатыр, табиғатты қамқорлығымыздан шығарып оның орнына биік-биік зәулім ғимараттар салып жатырмыз деседі. Расыменде картинаға үңіле қарайтын болсақ, тауға қарама-қарсы бейнеленген биік-биік зәулім ғимараттарды, тұрғын үйлердің терезелерін көруге болады. Ата мен апа құлаған ағашқа қарап, табиғатқа жандары ашып мұңайып тұрса, картинаның оң жағында бейнеленген жас буын бірі құлағына құлаққап салып әуен тыңдап, бірі ұялытелефонмен сөйлесіп тұр. Олардың жанарынан табиғатқа деген аяушылық сезілмейді[1-сурет].

Сонымен қатар суретші шығармашылығында композициялық идеясымен сана сезіміңді бір шексіз әлемге жетелейтін туындылар баршылық. Атап айтсақ олар «Ұя», «Үміт» және тағы басқалары. Мағынасы

166

терең, мазмұны ауқымды бұл жұмыстар бүгінде заманымызда болып жатқан жайттарды қайта сезінуге жетелейді.Мәселен 2017 жылы жазылған «Үміт» атты картинасында ескегі жоқ үрмелі қайық үстінде ерттеулі ақбоз ат, құтару қамытын киген жас бала және қазақтың киелі домбырасы бейнеленген. Ерттеулі аттың үстінен құс бейнесін көруге де болады. Жас жігіттің мойынындағы құтқару қамытына қарап бүгінгі таңда әрбір адамның өз басының мәселесі бар деген шешімге келуге болады. Яғни әр адам баласы басына түскен ауыртпашылық қамыттай оралып тұрғанын көрсетеді. Ал ерттеулі тұлпар әрбір қиындықтың шешімі бар екенін көрсетсе, ат үстіндегі құс тыныштық заман туатынының айғағы. Олай деу себебіміз, қазақта «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заман» деген тіркес бар, яғни, сол бозторғай тыныштықтың, бейбіт заманның символы іспеттес.

Кезекті туындыдағы тыныштық лебін су бетіне түскен көлеңке арқылы да сезуге болады. Суретші теңіз бетінің сабасына түскен ырғағын көк, ақ, қызыл және қызғылт түстердің өзара үндестігімен бейнелей берді. Негізінен, жоғарыда атап өткендей Бақыт Сейсенханұлы жас буын өкілдері арасында желдің ескен самал лебін, теңіз бетінің сабасына түскен ырғағын өз туындыларында айқын көрсете білуі арқылы, оны халыққа жеткізуі арқылы ерекшеленеді.

Бақыт Сейсенханұлының сурет салу техникасындағы жылқылардың бейнесі Т.Қ.Жүргенов атындағы өнер академиясы табалдырығындағы алғашқы ұстазы Өмірзақ Жұбаниязовтың салу мәнеріне ұқсайды. «Үміт» картинасымен қатар «Қыз қуу 1,2» картиналарныдағы аттың бейнесі бір-бірімен ұқсастық табады.

Суретшінің айтуы бойынша, «...қазақ мәдениетін, дүниетанымын, жалпы қазіргі өмірді осы композицияларда қазақтың түсінігіндегі бейнелер арқылы: жылқы, домбыра болсын, сол элементтерден күй-жайын көрсеткім келді. О заманнан қазақ халқы не көрмеді, бірақ сабырлық пен саналы үміттің арқасында бүгінде тәуелсіз ел болып отырғанымызды сездіретін жұмыс. Ұлттық рухқа тұнып тұрған жұмыстардың бірі» [7,3б].

Бақыт Сейсенханұлы бала кезінен атқа отыруды армандаған. Бәлкім, оның кезекті туындысын «Үміт» деп атап, бір қайықта ерттеулі ақбоз ат пен жас жігітті бейнелеу арқылы өз арманының орындалуына үміті солмағанын көрсеткісі келген болар. Яғни шығармадағы тұлпар жанында бейнеленген жас жігітті салу арқылы өзін көрсеткісі келді және көрсете білді деген шешімге келуге болады. Дәлірек айтсақ, үміт оты ешқашан сөнбейді. Атты бейнелеу арқылы атқа мінуді армандағанын жеткізсе, домбыраны бейнелеу арқылы оның суретшілік өнермен қатар домбыраның құлағында ойнай алатын күйші екенін көрсете білді.

Түстік үйлесімділікке аса мән беретін Бақыт Сейсенханұлы «Үміт» атты картинасын қанық түстерді басым қолданған. Туындыдағы аспан күңгірттеу болып көк түспен бейнеледі. Бірақ артынан күн нұры шуағын шашып мың бояуға боялатынын сезуге болады[2-сурет].

167

Дәл осындай ырғақта салынған туындылардың тағы бір көркемдік түрі «Ұя» картинасы. Бұл заман талабына сай салынған туындылардың бірі. Туындыда сықырлауықтың төбісінде, яғни, босағада ұя салған қарлығаш, есіктің арғы жағында құлағына құлаққап таққан жас суретші бейнеленген.

Қазақ халқы құстардың арасында қарлығашты ерекше киелі құс ретінде санаған. Қарлығаш ұя салған үйге бақыт келеді, қарлығаш береке алып келеді деген әңгіме бар. Туындада қу далада киіз үй бөліктерінен тек қарлығаш ұя салған босағаны ғана көруге болады. Сықырлауықтың есіктері айқара ашылған. Ол бір жағына қарай қисая орналасқан. Сықырлауық алдыңғы планда орналасса, артқы планда ғаламшар бейнеленген. Ғаламшар кеңістікті меңзейді. Картинаға зер салып қарасақ ғаламшардың кеңістікпен түйіскен жерінде кішкене төртбұрышты формаларды көре аламыз. Суретшінің айтуы бойынша, ол бастамасында ғаламшар орнына, кеңістіктің орнына пернетақта секілді цифрлы картина тудырмақшы болған. Бұл қазіргі таңдағы үлкен сұранысқа ие болып отырған «Цифрлы Қазақстан» жобасымен байланыс табады. Дегенмен, ол композициямен үйлесімділікте болмағандықтан суретші оны кеңістікке ауыстырған. Соңғы үлгісіндегі кеңістіктен, шексіздіктен қазақ халқының қаншама өткен тарихи сарынының үні естілетіндей. Яғни, алдыңғы пландағы сықырлауық пен артқы пландағы кеңістік ертең мен бүгінді байланыстыратын элемент. Ал ортада бейнеленген адам сол ертең мен бүгінді байланыстыратын жаршы. Ортаңғы планда суреттелген кейіпкер алдында кенеп қойылған мольберт, құлағында құлаққап тағылған. Ол өткен мен болашақты байланыстыратын кезекті туындысын тудыру үстінде отырған кейпінде суреттелген.

Әрбір элемент бір –бірімен өзара үйлесімділікте бейнеленген. Олар тіпті түстер арқылы бір-бірімен үйлесімділік табады. Шығарма қанық түстерді қолдану арқылы салынған. Дәлірек айтсақ, кеңістік - қанық көк түспен, ғаламшар - көк түс пен ақ түстің кереғарлығымен, сықырлауық – қоңырқай түспен және суретші түсті киіммен суреттелген. Сонымен қоса шашыраңқы орналасқан сарғылт түстерді де көруге болады. Бір сөзбен айтқанда суретші элементтерді белгілі бір сюжетке бағындыру арқылы жанды мен жансыз заттар өз әлемінде тіршіліктің бар екенін көрсетеді[3-сурет].

2017 жылы жазылған бұл суреттер суретші шығармашылығынан ерекшеленетін сынды. Себебі, Бақыт Сейсенханұлы басым картиналарында ашық, жылы түстерді қолданады. Ал «Үміт», «Ұя» атты картиналары қанық түстермен салынған және адамды толғандырып, философиялық ой тастайтын туындылар десек те артық айтпаспыз.

2013 жылы суретші қылқаламынан туындаған көркем туынды «Бозала таң» деп аталады. Кезекті картинада Бақыт Сейсенханұлы өзінің ұстаздары Өмірзақ Жұбаниязовты және Жұмақын Қайрамбаевты бейнелеген. Сонымен қатар бұл суретшінің автобиографиялық картинасы десекте қателеспеспіз. Таңсәріде сапарға шығар сәттен бұрын, аға буын өкілдерінен, яғни, ұстаздарынан бата алып жатқан көрінісі көретілген. Суретші дәл осы

168

еңбегі арқылы ұстаздарына алғысын білдіргісі келген сынды. Ол академия табалдырығында ұстаздарынан сабақ алып шыңдалды, сурет салудың қыр-сырын үйрене білді. Сол үшін ұстаздарына алғысын білдіріп, өз жолын тауып, сол жолына аяқ басар сәтін бейнеледі. Бұл туынды жоғарғы оқу орнын бітірген кезде салынған сурет[4-сурет].

Жалпы Бақыт Сейсенханұлы шығармашылығындағы картиналар қала көрінісін суреттейтін, философиялық ой тастайтын туындылар. Мәселен қала көрінісін суреттейтін туындылары «Әл-Фараби даңғылы», «Жібек жел», «Параллель әлемдер», «Астана 1,2» және тағы басқалары болса, философиялық ой тастайтын шығармалары «Аңсау», «Күй аңыз», «Көлеңке», «Үміт», «Ұя», «Көкжиек» атты еңбектері болып табылады.

2.2 Суретшінің өзіндік жазу мәнері

Суретші қай ғасырда өмір сүрмесін заманына қарай ағымдық жаңашылдыққа әрдайым ұмтылады. Дегенмен заманды өзгертетін адам. Кенеп бетіндегі әрбір сызық заманның толқыны десек, соның жаршысы суретші. Ол – абсалюттік жаңалықты жасаушы десек қателеспес едік. Қазақстанның аймағында күн сайын аталып өтетін көрмелердің әрбірі жариялайтын жаңалығымен маңызды. Әрбір көрмедегі туындылар көрерменді селт еткізбей қоймайды.

Бакыт Сейсенханұлы қылқаламынан түстердің кереғарлығынан туындаған көркем шығармалар: «Аңсау», «Күй аңыз» (2012 ж.), «Боз ала таң», «Қуаныш», «Жасау» (2013 ж.), «Әл-Фараби даңғылы», «Жібек жел», «Ерте түскен қыс» (2014 ж.), «Көлеңке», «Сыңар», «Қыз қуу 1-2» (2016ж.), «Үміт» (2017 ж.), «Астана 1,2», «Параллель әлемдер», «Көкжиек» (2018 ж.).

Жоғарыда атап өткендей ұстазы Жұмақын Қайрамбаев пен шәкірті Бақыт Сейсенханұлыныңда бір-бірінен ерекшеліктері бар. Дегенмен ұқсастықтарын да көруге болады. Мәселен, Бақыт Сейсенханұлының «Үміт», «Жібек жел», «Жасау» және тағы басқа туындылары Жұмақын Қайрамбаевтың «Отбасы», «Алтын жауын», «Абылай хан» атты картиналарымен ұқсастық табады. Екі суретшінің де сурет жазу мәнерінен самал желдің ескен лебін сеземіз. Бұл көптеген суретшінің қолынан келе бермейді. Сол арқылы суретші өзімен замандас суретшілерден ерекшеленеді десе де болады.

Оның әр жұмысында тыныштық, көңілсіздік жатыр. Түстерді қолдануында да, композияциясында да жалғыздық, көңілсіздік, тыныштық сезіледі. Әрбір картинасына мән беріп қарасақ, аялдама, жол, жалғыздық көзіңе оттай басылады. Мәселен, «Күй аңыз» картинасында жалғыз бейнеленген құлан; «Қуаныш» картинасының сол жақ тұсында орындықта жалғыз отырған адам; «Ерте түскен қыс» картинасында терезенің алдында жалғыз тұрған жас бойжеткен бейнесі. Сонымен қатар, «Жібек жел» туындысындағы жолдың, аялдаманың бейнесі; «Әл-Фараби даңғылы» еңбегіндегі дәл сол аялдама, жол, автобус, автобусын күтіп тұрған адамдар бейнесі бәрі дәл сол айтылған ойдың айғағы. Бәлкім бұл суретшінің өзіне

169

тән ұтымдылығы шығар. Себебі, философиялық жағынан қарайтын болсақ, қазіргі таңда көптеген адам жалғыздықтан қорқып жатады. Бірақ түптің-түбінде жалғыз қалатынына мойын ұсынғысы келмейді. Суретші Бақыт Сейсенханұлын сол қорқынышты мойындай білгені, жеңе білгені оның шығармалары арқылы көруге болады.

Сан түрлі көзқараста шешілген тақырыпты көрмеде шығармашылық формалар кейдейсоқ әрекеттің нәтижесі емес, ол логикалық тіл десек те қате болмас. Ғылыми жобаға арқау болып отырған Бақыт Сейсенханұлының «Ұя», «Үміт», «Аңсау» атты туындылары композициялық идеясымен сана сезіміңді бір шексіз әлемге жетелейді. Соның куәгері ретінде шындық ащы болса да кенеп бетіне суреттеген автор өз ойын былай жеткізеді: «... қазақ мәдениетін, дүниетанымын, жалпы қазіргі өмірді осы композицияларда қазақтың түсінігіндегі бейнелер арқылы жылқы, домбыра болсын, сол элементтерден күй-жайын көрсеткім келді».

Суретшінің шындықты көре алмайтын тұстарын визуалды тұрғыда бетке шығару шеберлігін ерекшелейді. Бақыт шығармашылық туындыларын ой елегінен өткізе отырып, сұрыпталған идеяларын кенеп бетіне материализм және абстракті-реализмде шешкен. Сонымен қатар, «өмірден түңілме, бір үміт шырағы барына сен» - дегендей суретші «Ұя» туындысында осы қағиданы жүрегіңе жеткізе кенеп бетіне суреттеген. Туындылардың композициялық тұжырымын өмір сүріп жатқан және тірі емес әлемнің метофизикалық жағынан қарастырған[8].

Түстерді қолдануы, сурет салу мәнері «Аңсау» туындысына ұқсайтын суретші шығармашылығында бірнеше картиналар бар. Атап айтсақ, «Қыз қуу» (2016 жыл), «Жасау» (2013 жыл), «Қуаныш» (2013жыл), «Әл-Фараби даңғылы» (2014жыл), сонымен қатар, 2016 жылы автобиографиялық картина ретінде салынған «Бозала таң» туындысында «Аңсау» туындысына ұқсас деп тануға болады.

Иә, шығармашылығында түстерді қолдануы мен сурет салу монерасы ұқсас еңбектері көп болғанымен суретші бір бағытта тоқтап қалмаған. Ол жан-жақты дамып, бір жанрда ғана емес бірнеше жанрда еңбектер жазған әрдайым ізденісте жүретін дарынды суретші деп атауға толықтай негіз бар. Яғни, суретші шығармашылығынан натюрморт, пейзаж, тұрмыстық жанрдағы картиналар айқын көрініс табады. Атап айтсақ, «Астана» атты екі картинасы, «Параллель әлемдер», «Көкжиек» картиналары суретші шығармашылығындағы еңбектерге мүлдем ұқсамайды. Бұл суретшіні жаңа қырынан танытып, ізденісте жүретінін талапшыл адам екенін көрсетеді.

Қорытынды

Бейнелеу өнері жеке өнер саласы емес, бірнеше өнер саласының өмірге келуіне себепкер болған бейнелеу өнерінің атасы. Осындай өнер саласында миллиондаған туындылар жарық көрді. Олардың әрқайсысы өзіндік мәнерімен бір-бірінен ерекшеленеді.

170

Өнердің реалистік негізі патриоттық, халықтық категориялармен байланыста болады. Жаңа қоғамда өнер ұлттық сипатқа ие болады. Сонымен бірге ұлттық сипат жалпыхалықтық және жалпыадамзаттық негізде көрінеді. Осының арқасында өнер қайталанбас тарихи құндылыққа ие болады. Егер суретші өз өміріне және өз өнеріне шынайы бүкпесіз араласса, өз ерекшеліктеріне сенімді болса ол халық ісін өмір туралы шындықты айта отырып, халықты алға жетелейтін идеялық рухани туынды жасайды. Осылайша реализм идеялық және шығармашылық еркіндігі бір түйінге келіп, қазіргі прогрестік өнердің даму мазмұнының түрлерін береді.

Өнердің халықтылығы әлеуметтік үдерістердің мәніне терең үңілу шарт, жаңа адамгершілік мінез және қарым-қатынасын жарқын, сенімді бейнелеу, Егеменді елдің ең басты идеялылық мәселелері[9].

Әрбір суретші өз туындыларын өзі өз қалауымен жазады. Жаңа ғасыр адамға жаңа ойлауды, тарихқа деген жаңа көзқарасты қалдырады. Өткен ғасыр мен қазіргі заманауи дәуірдің ағымын айқындайтын, осы дәуірде орын алған терең өзгерістер мен құбылыстар ұрпақтың санасына терең және тез еніп, жаңа шындыққа көзқарастары өзгеріп жатқанына біз бүгінде куәміз.

Суретші Бақыт Сейсенханұлының әрбір туындысы көрерменге философиялық ой тастайды. «Аңсау» шығармасыда философиялық ой тастайтын ерекше туындылардың бірі. Оның жеткізетін ойы өмірді бағалау, оның қадірін түсіну. Бұл әрбір адамзатқа керек үлкен мотивация. Жалпы айтқанда әрбір туындысы заман талабына сай, өмір тіршілігін көрсететін шығармалар.

Пайдаланылған әдебиеттер 1. Самал Мамытова «Қазақстанның жас суретшілер

шығармашылығындағы формалық-мазмұндық ізденістер» /https://www.oner.kz/

2. https://kk.wikipedia.org/ ↑«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998

3. «Бейнелеу өнері және сызу» мамандығының 50 жылдығына арналған «Қазақстан 2050-«Мәңгілік ел»: көркемсуреттік білімнің қазіргі жағдайы және инновациялар» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдар жинағы. –Алматы, 14-15 мамыр 2014

4. Қазақстанның бейнелеу өнері. –Москва, Галарт. 2013 5. Есмаханов А. Қазақстанның қазіргі бейнелеу өнері 60-90

жылдар. –Алматы, «Дидар» 1990 6. Гүрнар Жуваниязова « Мен заманымның куәгерімін» -

Қазақстанның жас суретшілерінің шығармашылығына көзқарас. https://www.oner.kz/visual-arts/

7. Галимжанова А.С. Концептуальные основания казахской живописи второй половины ХХ – начала ХХІ века. Автореферат

171

диссертации на соискание ученой степени доктора искусствоведения. – Алматы, 2010. С 3.

8. Қазақстан бейнелеу өнері. ХХ ғасыр. –Алматы. 2001 9. Ерғалиева Р.А. «Этнокультурные традиции в современном

искусстве Казахстана». –Алматы. 2002 Қосымша

1 сурет. «Аңсау» 2012 ж, к,м.б

Құрманбай Ұ.П. (Ғылыми жетекшісі: Нұрпейіс Б.Қ.)


«ЖАС САХНА» ТЕАТРЫНЫҢ БҮГІНГІ ДАМУ БАҒЫТЫ

Әлемдік деңгейдегі белгілі режиссер Барзу Абдразаковтың «Жас сахна» театрындағы еңбегін, оның режиссерлігімен сахналанған қойылымдарды зерттеу. Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бастамасымен жаңа кезеңге аяқ басу, яғни «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» атты мақаласынан бастау алған болатын. Бұл мақалада көрсетілген бағдар бойынша Мәдениет пен Өнер саласының қосып жатқан үлесі зор. Елбасымыз күллі қазақ жұртының кемел келешегі, өркениетті мемлекетке айналуы үшін жолдаған бұл бағдарламасының аясында өнер саласында көптеген іс шаралар өткізілуде. «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» бағдарламасына сүйене отырып жаңғырудың жарқын үлгілерін көрсетуге болады.

172

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласы, қоғамдық сананы жаңғыртатын ауқымды істерге жол ашып берді. Бұл жоба – Қазақстанның мүлдем жаңа сипаттағы буынын қлыптастыратын бірегей жоба. Әрбір отандасымыз, ұлы даланың азаматтары, заман талабына сай бәсекеге қабілетті, прагматик, білімді, эволюциялық дамуды жақтайтын, ашық, саналы ұрпақ болуы керек. Жоба азаматтық белсенділікті дамытуға және туған жердің тағдыры үшін жауапкершілік сезімін нығайтуға, қызығушылық тудыруға, туған жердің дәстүрлерін, тарихын және мәдениетін құрметтеуге бағытталған [1]. Театр – қазіргі күні дүниежүзілік кеңістікте кеңінен қанат жайып, өркендеп-өсіп келе жатқан синтездік өнер. Театр әлемі ұғымының бойында халықтың мұңы, әлеуметтік жағдайы, қоғамның әлсіз тұстарының мәселелері ешқашан да ұмыт қалып көрмеген. Ол сан-салалы жекелеген тұлғалардан құралып ұрпақтан-ұрпаққа көшіп келе жатқан керуен іспеттес. Актер, режиссер, драматург – бірін-бірі толықтырып тұратын, біріге отырып спектакльді толыққанды ететін салалар. Аталғандардың әрқайсысы жеке-жеке ілім. Олар бірлесе отырып өмірдегі кездесетін түрлі саладағы барлық тақырыптарға әр қырынан тоқталып, шешімін тауып, сахнаға шығарып отырады. Уақыт тоқтаусыз жылжып, күн санап жаңарып, жаңғырып келеді. Сол сияқты режиссура да күннен күнге жанданып, қиялды тербеп жаңаруы тиіс.

Өнер, оның ішінде театр өнері арқылы адам жан дүниесін байытып, рухани кемелдене түседі десек, бұл тұрғыда, құрылғанына көп болмаса да, көрерменнің ыстық ықыласына бөленіп жүрген «Жас сахна» театрының жеткен жетістігі мол. «Жас сахна» театрының өзіндік ерекшелігі бар, өзгеше тынысты, заман ағымынан қалмай, бүгінгі әлеуметтік-қоғамдық мәселелерді қамтып, адам болмысының құбылысын жоғары деңгейде көрсетуге үлесін қосып жүрген басты режиссердің бірі – Б.Абдразаков. Қазақ сахна өнерінің дамуына өзіндік үлесін қосып жүрген режиссердің еңбегіне назар аударып, саралап, сараптау, оның қазақ театр өнеріндегі өзіндік қолтаңбасына назар аударып, ерекшелеп көрсету – жұмысымыздың өзектілігін құрайды.

Зерттеу жұмысының нысаны: «Жас сахна» театрының 2015-2018 жылдар аралығындағы Б.Абдразаковтың режиссурасымен қойылған спектакльдері. Зерттеу пәні: Қазақ театры. Ғылыми зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті: Қазақ сахна өнеріндегі шетелдік режиссерлермен бірлесе жасалған жұмыстардың ерекшелігін, Б.Абдразаковтың «Жас сахна» театрындағы қойылымдарын көркемдік тұрғысынан зерттеу және режиссердің өзіндік қолтаңбасын анықтау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегі міндеттер қойылған:

- Жас сахна театрының құрылуы мен дамуын саралау; - Театрдың репертуар саясатын анықтау.

173

- Режиссер Б.Абдразаковтың режиссерлік қолтаңбасын ашу; - Театр актерлерінің шеберлік қырына баға беру. Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Театр өнерінде режиссура ең

маңызды да, күрделі сала екендігі белгілі. Театрдың дамып, ілгерілеуі режиссурамен тікелей байланысты. Ғылыми жұмыс - Б.Абдразаковтың «Жас сахна» театрындағы туындыларын зерттеу барысында шетелдік режиссердің қазақ сахна өнеріне қосқан үлесі айқындалды. Жұмыстың ғылыми жаңалығын репертуардағы қойылымдарды саралай отырып тарқатсақ:

- «Жас сахна» театрының құрылу тарихы зерттелді. - Комедиялық спектакльдерінің ерекшеліктері анықталды. - Театр сахнасындағы заманауи спектакльдердің бағыты мен жанры

айқындалды. - Театрдың бүгінгі даму бағыты, қазақ сахна өнерінен алған орны

бағамдалды. Жас театрдың құрылу тарихы мен репертуарлық ерекшеліктерін анықтау ғылыми жұмыстың жаңалығы болып табылады.

Жұмыстың құрылымы мен көлемі: ««Жас сахна» театрының бүгінгі даму бағыты» деп аталатын ғылыми-зерттеу жұмысы кіріспеден, ««Жас сахна» театрының құрылуы», «Заманауи тақырыптар театр сахнасында» деп аталатын екі бөлім мен бөлімшелерден, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.

I. «Жас сахна» театрының құрылуы 1.1 Алғашқы театрлық қойылымдар

Бүгінде эксперименталды, жеке меншік театрлар біздің елімізде де

көбейіп келеді. Олардың әрқайсысы жеке дара жұмыс жасап, театрдың қыр-сырын зерттеп, үлкен жетістіктерге жетуде. Сонымен қатар кешеуілдеп, таптаурындылықтың ізінен шыға алмай жүрген театрлардан ерекшеленіп, сахна өнеріне өз жаңалықтарын алып келген «ARTиШОК», «Lab316», «StarDrama», «Transforma», «EGO», «Lab86», «театр 28», «Жас сахна» секілді тәуелсіз театрлар бар. Қазірде үздік театрлар қатарынан көрініп жүрген, көрермен жүрегінен орын ала білген Б.Омаров атындағы «Жас сахна» театры. Театр негізінен 2006 жылы құрылған. Осы уақытқа дейін талантты жастарға қолдау көрсетіп, әртүрлі іс-шаралар, концерттер, спектакльдер, кештер өткізілді. Театрдың жалпы бағыт-бағдары, өсу дәрежесі 2016 жылы күрт өзгерді. Оған бірден-бір себеп театрдың жаңа труппасы мен режиссері болды.

XXI ғасыр театры режиссерге жоғары талап қоя бастады. Режиссура – үлкен шеберлікті, сан қырлылықты, көп ізденіс пен өзгеше көзқарасты қажет ететін сала. Белгілі актер, театр режиссері А.Д.Попов: «Скрытым волшебником и одновременно мыслителем в театре является режиссер», – дейді [2.313б]. Иә, жаратылысынан талғамы жоғары, ойы ұшқыр, қиялға бай адамдар ғана осы мамандықтың тізгінін ұстай алады. Осы салада өзіндік

174

ерекшелігімен театр көрермендерін таңдандырып келе жатқан драматург, кино және театр актері, белгілі режиссер – Барзу Абдразаков. Тәжікстандық режиссерді Қазақстанға 2015 жылы «ВТ» театрының негізін қалаушы, директоры Айгүл Сұлтанбекова шақырған болатын. Режиссер Б.Абдразаковтың Қазақстандағы шығармашылық жолы осы сәттен басталады. Шетелдік режиссерлерді шақырудың өзіндік ерекшеліртерін белгілі театртанушы Сәния Қабдиева: «Қазақстандағы театр өнерін дамытудағы негізгі факторлардың бірі – шеттен шақырылған режиссерлермен жұмыс істеу. Бұл біріншіден, кәсіби тәжірибе алмасу болса, екіншіден, театрлық мәдениеттер байланысын нығайтуға әсер етеді. Осындай шығармашылық бірлестіктен күтпеген режиссерлік шешім, жарқын актерлік жұмыс, жаңа форма (пішін) туындайды,» – деп атап көрсеткен [3]. Суреткер қалыптасып қалған бірізділіктің сеңін бұзуға бар күш-жігерін салды. Бұл жолда оның таңдауы әбден тісқаққан сахна саңлақтарына емес, тәжірибесі жоқ, бірақ сахнаны жандандыруды мақсат тұтқан өнерпаздарға түсті. Осы ниетпен кастинг жариялап, өзіне керек құрамды іріктеп алды. Бүгінде сол актерлік құраммен өнердің биік үлгісін көрсетіп келеді. 2016 жылдан бастап Жанна Саттарованың қолдауымен Б.Омаров атындағы «Жас сахна» театрында өз көрермендерін қуантып жүр. Өз ісінің шебері осы күнге дейін «Жас сахна» театрында: «Одноклассники», «Лавина», «Эти свободные бабочки», «Лекарь поневоле», «Последний экзамен», «Счастливые нищие», «Теория нитки. «Звериные истории»» секілді мазмұнды спектакльдері көрермен жүрегінен орын алып үлгерді.

«ВТ» театрының алғашқы сахналық қойылымы польшалық драматург Таудеш Слабодзянектің 2008 жылы жазылған «Сыныптастар. Өмір сабақтары» (Одноклассники. Уроки жизни) спектаклі болды. Режиссер тақырып таңдауда әлеуметтік мәселелерге баса назар аударған. Драма жанрындағы қойылымды көзге көрінетін ірі, жалт-жұлт еткен декорациясыз, кейіпкердің бейнесін жандандыра түсетін гримсіз қойды. Режиссердің сәтті спектакль қоюына тек он орындық пен бір күйсандық қана көмектескен. Орындықтарды ойнату арқылы оқиғаның уақыты мен кеңістігін дәл жеткізе алды. Күйсандықтың көмегімен әр дыбысты актерлердің өздері дауыспен келтіріп отырды.

Оқиға желісі мектепте, нақтырақ айтқанда сыныптастар арасында басталады. Спектакльде көрініс тапқан уақыт – он төрт сабақ уақыты. Алғашқы сабақта үлкен арманы мен мақсаты бар, күнәдан таза балаларды көреміз. Олар өлең айтып, ойын ойнап, бірімен бірі қалжыңдасып сыныптастардың алаңсыз өмірін баяндайды. Екінші сабақта сыныптағы Рысек – Виталий Куприянов пен Дораның – Айгерім Мұстафа, Нұргүл Алпысбаева бала махаббатына куә боламыз. Актерлер сахнада бір-бірін іле әкетіп, шеберліктің жақсы үлгісін көрсетеді. Өз ішкі монологтарын көрермендерге үлкен толқыныспен айтады. Ал келесі сабақ сыныптастардың ұлтқа бөлінуін, олардың арасындағы «еврей» және

175

«поляк» жігінен хабар береді. Спектакльдің негізгі идеясы да осыны құрайды.

Сахнадағы уақыттың жылжуын әр сабақ сайын оқушылардың есейе түскенінен, олардың психологиясының, әңгімелерінің өзгеруінен байқаймыз. Адамның есейген сайын жеке дараланып, тұлғалана түсетіні секілді, бұл сынып оқушыларының арасындағы келесі қақтығыстар дінге, саясат пен басшылыққа байланысты дамиды. Осы сабақта кейіпкер Абрам – Мадияр Сарыбай өзінің Америкаға кететінін хабарлайды. Қоштасу – сыныптастардың әлі де бауырмал, балалықтарынан арылмағандықтарының дәлелі, сондай-ақ сыныптастар арасындағы қатынастың бұзылмағандығы, олардың арасындағы қимас сезімнің болуының көрінісі. Қимай қоштасқан Абрам сыныптастарына хат жазып тұруға уәде етеді. Дәл осы Абрамның хаты – бұл спектакльдегі ең елеулі детальдердің бірі. Себебі бұл хат – жер бетінде кейбір халықтардың бейбіт өмір сүріп жатқанын, ал кейбір халықтардың жердің екінші бір нүктесінде қарама-қайшылықтарға толы өмірді бастан кешіп жүргенінен хабар етеді. Режиссер актерлердің өз кейіпкерлерінің болмысымен етене бірігіп, дәл сомдай алуы үшін көп жұмыс жасағанын анық байқаймыз. Кейіпкерлердің барлығы да спектакльдің басынан соңына дейін сахнадан табылды. Әрбір тартыс сайын кейіпкерлердің мінезімен, ішкі жандүниесімен тереңірек танысамыз.

Оқиға желісін жалғап тұрған келесі сабақтардың бірінде кинотеатрдың ашылғаны хабарланады. Осы тұста Дораны киноға шақырып жүрген Менахемнің өзімшілдігін, жеңіл ойлылығын көреміз. Кейіпкердің мінезін Бақтияр Байсерік нанымды жеткізе алған. Ал сыныптағы шағын концерт ақкөңіл Зоськаның – Ақниет Орынтай да ішінде буырқанып жатқан өз ұлтына деген махабаттың бар екенін көрсетеді. Ол осы концерттегі кейіпкері арқылы тарих сахнасындағы саяси көп қиындыққа қарсы тұра білген Польшаны көрсетеді.

Сыныптастардың Абрамның хаттарына жауап жазбайтындығынан олардың есейіп, жан-жаққа тарап кеткендігін білеміз. Ел ішін соғыс жалмап келе жатқан олар үшін Абрамның хаттарының баяны ертегідей болып көрінетін. Ұлтаралық тартыс олардың тағдырына да әсер еткен еді. Рысек пен Дора қосыла алмай, Дора Менахемге тұрмысқа шыққан. Ал Рысек Зигмунт –Вахид Изимов пен Хенектің – Нұрғиса Қуанышбайұлы тобына қосылады. Бұл үш кейіпкерді мектеп кезінен «Үш ноян» деп атаған. Олар жастайынан поляк болып кеуде қағып, өзгеден бөлініп жүрді. Қойылымдағы нағыз қатыгездер – осылар. Олар старосталары Якуб Кацты – Данияр Арипов жауыздықпен өлтіріп, сыныптастары Дораға жыныстық зорлық-зомбылық көрсетеді. Спектакльдегі бұл антогонист кейіпкерлерге ерекше басымдық берілген. Осы сахналар жайында белгілі театртанушы Сәния Қабдиева: «Как психологически точно, жестко играют эту сцену молодые актеры! Сцена наполнена действием, хаотичными движениями, ударами. Но она держится на четком каркасе режиссерского замысла. Актеры физически существуют в пластическом рисунке роли, а текст подают как рассказки, не

176

позволяя себе лишних эмоций. От каждого слова дрожь пробирает», - деп бағалаған[4.34б]. Расында осы рольдегі үш актер өз кейіпкерлерін биік деңгейде сомдай алды. Бұл сахналарда ешқандай реквизиттің, декорацияның болмауы – көрермен назарын тек актерлердің шеберлігіне аударады.

Соғыс басталып еврейлерді қыру жайлы бұйрық келеді. Қара басының қамын ойлаған Менахем Дораны баласымен тастап қашып кеткен. Оны Зоська өз үйіне жасырып, құтқарып қалады. Ал Дора өмірінің соңына дейін бар ауыртпалықты жалғыз өзі көтеріп өткен. Ол Рысекті шын мәнінде жақсы көргенін, болған оқиғаға қарамастан көмек сұрауынан білеміз. Оның өмірі шарасыздық пен қараңғылыққа, сатқындық пен қорқынышқа толы болып аяқталды.

Еврейлерге жасалған бұл геноцидте сабырлы Рахельканы – Жанель Серғазина Владек құтқарып қалады. Араларында сезім болмағанына қарамастан, аман қалу мақсатында үйленіп, діні мен есімін ауыстыруына тура келеді. Олардың үйлену тойлары барлық сыныптастардың басын қосты. Тірісі, өмірден өткені және естігені де қатысты.

«Актер театрдағы басты тұлға, әрі режиссердің көркемдік шешімін іске асырар құралы», - дейді белгілі қазақ режиссері Әубәкір Рахимов [5.18б.] Суреткер өз спектаклінде актерлерді жақсы ойната білген. Оларға терең психолгияны алып шығуына, өз мүмкіндіктерін толықтай ашып көрсетуге көмектескен. Мысалы: Владек жігерсіз кейіпкер болып көрінгенімен, өз махаббаты үшін барлығына дайын екенін көреміз. Оның мектептегі тыныш баладан, Рысекті өлтіруге дейінгі кейіпкерінің жан-дүниесін, ішкі психологиясын жанарынан, сөзі мен іс-қимылынан айқын көрсете білді. Қойылым өмірде болған оқиғадан алынған. Соңғы сабақ, өмірлерінің соңғы қоңырауын айтумен аяқталды. Әр кейіпкер өз жасаған іс-әрекеттеріне сай жазасын алған. Режиссер спектакльді қою арқылы қарапайым қателіктердің үлкен апатқа апарып соғатынын жеткізді.

Әлемдік деңгейдегі үздік драматугия, режиссердің шебер шешімдері байланысып қазақ театр сахнасында тағы бір көркем туынды өмірге келді.Режиссер Б.Абдразаков өз қанатының астына алған жас актерлердің шыңдалуына барынша ат салысып келеді. Әр кейіпкермен жеке жұмыс жасағанын, театр сахнасында алғаш өнер көрсеткен актерлердің жоғарғы деңгейдегі ойынынан білеміз. Режиссердің осы спектакльді қою барысындағы үлкен жетістігі де сол актерлік ансамбль түзе алуында. Әр актердің талантын, тұлға ретіндегі ерекшеліктерін ашып беруінде болды. Спектакль екпін-ырғағы көрерменді өз уысынан шығармай, бірден баурап алғандықтан, спектакль ұзақтығы сезілмей де қалады. Қойылымның сәтті шығуына жас орындаушылардың өз рольдеріне беріле ойнауы зор әсер етті. Спектакль 2015 жылы Санкт-Петербург қаласында өткен «ARTОкраина» халықаралық фестивалінің гран-при жүлдесін жеңіп алды. Қазірде спектакль көрермендердің асыға күтетін қойылымына айналып, театр репертуарынан биік орын алды.Труппаның келесі ең үздік қойылым

177

қатарынан көрінген спектаклі түрік елінің драмтургі Түнжер Жүженоғлының «Сең» (Лавинасы) болды. Режиссерден байқайтынымыз пьеса таңдауға үлкен мән береді. Әр пьесаның жалпы қоғамдық, әлеуметтік мәселелерді қамтуына назар аударады. «Сең» спектаклі адамның ішкі қорқынышын бірінші кезекте екенін көрсетсе, кейіннен кез келген психологиялық мәселелердің қоғам тіршілігне тәуелді екендігін алдыға тартады. Түрік елінің шығармасын қазақ сахнасына өзінің режиссурасымен одан ары көркемдей түскен бұл сахналық туынды өнер сүйер қауымның ыстық ықыласына бөленуде. Пьеса – бізді, яғни, әр бірімізді көрсетеді. Автор таулы аймақтың түбінде орналасқан ауылды билеген қорқыныш арқылы әр қайсысымыздың сыртымызға шығарып айта алмайтын бір сезімнің барын жеткізгісі келген. Оқиға белгісіз бір қыстақта, аты-жөні белгісіз кейіпкерлердің арасында өтеді. Белгілісі қар көшкінінің қауіпінен олар тоғыз ай бойы тыныштықты сақтауы тиіс. Тек қауіпсіз мезгілде ғана тыныштықты бұзуға болады. Барлығын ұзақ жылдардан бері арнайы есептеп, баланың босану уақытын да туралайды. Ережені бұзған адамды тірідей жерлейді. Бір әулетті көрсету арқылы осы астарлы мәселелерді жеткізе білген. Режиссер шығарманың осы ерекшеліктерін актерлерге салу арқылы үлкен туынды шығара алды. Жас сахнагерлерге жанрлық ерекшелікті түсіндіре отырып, актерлік шеберліктерін тағы да бір сатыға көтеріп, ұштай түскен. Мысалыға айтар болсақ әжесінің ролінде ойнаған – Жанель Серғазина өз кейіпкерін жоғары деңгейде сомдауы көрермен тарапынан жоғары бағаланды. Оның суырып-салмалығы, өз кейіпкерін жан жақты зерттегені, бейнесін жақсылап зерттегенін сахнадағы еркін ойынынан байқаймыз. Спектакльде барлығы сыбырлап сөйлейді. Соған қарамастан сөздері анық, барлығы естіледі. Барлық актерлер өз кейіпкерінің психологиясын жете түсінген. Толғағы қысқан келінді сомдаған – Ақниет Орынтай өз кейіпкерінің балғындығын, шыдамдылығын, қорқынышын көрерменге сезіндіре білді. Оның жанында шыр-пыр болып, адал махаббатын көрсеткен – Мадияр Сарыбай. Екеуінің арасындағы диалогтар көрерменді қызықтырып, сендіре алды. Отбасында сыртқы заңнан қандай жағдай болмасын асып шыға алмайтын, өз үйінде айтқанын істетін әкені – Әшім Ахмет, өміріне көңілі толмай, байыбына бармай жынданып жүретін анасын – Нұргүл Алпысбаева, қойылым соңына дейін әлжуаз, ынжық көрінгенімен нағыз шешуші рольді ойнаған ата – Вахид Изимов болды. Режиссер кейіпкерлер арасынан сот төрағасына – Бақтияр Байсерік үлкен акцент берген. Кейіпкерді билік басында отырған халықты түсінбейтін, қолындағы күшінен басқа ешнәрсесі жоқ, нағыз қорқақ, түкті түсінбейтін сайқымазақ ретінде берген. Спектакль соңында барлық кейіпкерлердің өз ойларының шырмауында қалып қалғандығына көз жеткіземіз. Ешқандай көшкін болмаса, енді еркін өмір сүруге болады деген ой келеді. Алайда, соңғы сахналық шешімде ешбірі баяғы қалыптарынан айрыла алмай қалады. Спектакль соңында көрермендер ауыр сезіммен шығады. Екі сағатқа жуық тыныштықтан, ой арпалысынан соң актерлермен қосыла айқайлағың келеді.

178

Кішкентай сахнада өткен спектакль атмосферасын сезіндіруге қоюшы суретші - Әйгерім Бекмұхамбетовның еңбегі үлкен. Сахна қоңыр түске бөленген. Қоңыр киізден ортасына есік жасап үй жасаса, әр буын өкілінің жатын орны, қанақ бөлмелерін айқын етіп театрға сахнасына ыңғайлап жасаған. Бәрінен де спектакльге кіргеннен байқайтынымыз жоғарыдан темір-қаңылтыр ыдысқа тамшылап аққан су болды.

Аталмыш қойылым қазақ драма театрларының XXV республикалық фестивалінде «Ең үздік режиссура» бойынша, халықаралық «High Fest 2018» (Армения), «ArtОкраина» (Ресей) фестивальдерінде қатысқан. Көрермен тарапынан жоғары бағаланып, театрдың үздік қойылымдары қатарына енді. Қазірде қос спектакль театр репертуарындағы үздік қойылымдарға айналған. Спектакльдер театр құрылған жылы сахналанғанына қарамастан, режиссердің таңдаулы жұмыстары деп айта аламыз. Екі қойылымнан режиссердің актерлермен жұмыс жасау шеберлігін аңғарамыз. Әр кейіпкердің характерін аша білетін суреткер – тек өзекті пьесаларды алып келіп қоймай, жас әрі талантты актерлерді халыққа танытты.

I. «Жас сахна» театрының құрылуы 1.1 Комедиялық спектакльдерінің сахналық ерекшелігі

Көрермен театрға әрқашан пәлсапа естіп, қорытынды шығару үшін бармайды. Бір сәтке күйбең тірліктен демалып, алдағы күндеріне мол күш жинап қайтуға комедиялық спектакльдерге келері сөзсіз. Жанрдың ерекшелігі саусақ көрсетіп күлдіру емес, астармен ой жеткізу. Сондықтан, әртүрлі бағыттағы қойылымдардың репертуарда жүруі маңызды. Режиссер келесі туындысын сахналауда ағартушылық дәуірінің көрнекті өкілі Карло Гоццидің «Бақытты жарлылар» (Счастливые нищие) пьесасына тоқталған. Трагикомедия жанрындағы шығарма әлемдік сахналарда жиі қойылады. Сахна суретшісі – Владимир Кужель. Шығыс елдеріне жақын етіп костюм жасаған – Любовь Возженникова Бұл ғажайып ертегі ежелгі Самарқанд қаласында өтеді.. Алайда, режиссер бұл оқиғада толықтай Алматыны, Қазақстанды көрсетті. Пьесаны сахналаған Б.Абдразаков драматург идеясын өзгертпей , режиссерлік интерпретациямен актерлік ойын арқылы жеткізді. Көрерменмен толықтай байланыс орната білген. Адамдықты, бір-біріне деген махаббатты бастапқы орынға қойған. «Қойылымның шынайы ырғағы жарасымды актерлік ансамблі, бірін бірі ұғуда партнерлік ынтымақ бірлігіне көтерілген шабытты орындаушылардың өзара іс-әрекет биігінен табылулары байыпты да берекелі сахналық тұтастықты аңғартқан»[6.251] - деп, Әшірбек Сығай режиссердің актерлік ансамбль түзгендегі көркемдік тұтастықты сипаттай кеткен. Дәл осы жарасымдылықты Б.Абдразаковтың актерлермен жұмысынан да көре аламыз. Әр қойылымынан бір тұтас актерлік ойынмен қатар, әр актермен жеке жұмыс жасалғанын анық байқайсың.

179

Спектакльде ерекше есте қалатын бейнеге Муззафар – Әшім Ахметті жатқыза аламыз. Жағымсыз кейіпкерді сомдаса да, кейіпкеріне балалық аңғалдық беріп, әр қойылымда көрермендерге жеке назар аударып, олармен байланыс орната күлкіге батырады. Сонымен қатар, спектакльде тағы бір қойылым ойнап, бірнеше кейіпкерді ойнайтын Акбар – Вахид Изимовты айта кетуіміз керек. Кейіпкерінен текті билеушіні көре аламыз. Оның қалыңдығын сомдаған Анжела – Жанель Серғазина бейнесі де көрерменді тазалық пен пәктікке сендіре алды. Актрисаны Анжеланың таза қалыпын ойнап отырып, өзін әр қырынан көрсете білуі актерлік шеберлігінің жоғары екенін дәлелдеді. Муззафармен бірге ойнаған сахнасымен сахнагер көрермен есінде жақсы сақталды. Белгілі қазақ театртанушысы Б.К.Нұрпейістің: «Спектакльдің жанрлық айқындығы басқа актерлердің ойынында да өзіндік бейнелеу тапқан. Олардың сахнадағы еркін қимыл-қозғалыстары, импровизация тәсілін кеңінен қолдануы, оқиғаның жедел дамып, жылдам алмасуы бәрі де қойылымның көркемдік құндылығын арттырып тұрды» – деген пікірін осы спектакльге арнауға болады[7].

Қойылымда пьеса желісі бойынша басқа да махаббат оқиғалары өрбиді. Режиссер комедия арқылы әкенің балаға, баланың отанға, билеушінің халықққа, адамның адамға махаббатын көрсеткен.

Тағы бір қойылымы комедия жанрының атасы Жан-Батист Мольердің «Еріксіз емші» (Лекарь поневоле) пьесасы. Жарнамадағы: «Как-то некий скрипач на вопрос, почему он мало играет Моцарта, ответил: «Играть Моцарта сложно, так как его музыка легче смычка.» Мольер - Моцарт драматургии. При всей простоте изложения истории, играть его невероятно сложно, потому что под внешнюю ткань комедии почти всегда подкладывается трагический взгляд автора на жизнь. Как у Моцарта, где «легкомыслие» результат усталости, а не жизнерадостности. И тем не менее оба при соприкосновении с ними окрыляют и возвышают дух. Оба при всей тягостности существования, выбирают жизнь.»[8] – деген мысалмен комедияны сахналаудың өз қиындықтары барын айта кеткен. Оқиғаның негізгі тақырыбы – махаббат. Шығарманың өзі де мейірімге толы. Режиссер оқиғаға жаңа көзқараспен қараған. Әдеттегідей актерлерге күш сала отырып, пьесаға импровизация жасаған. Мысалы: оқиғаны баяндаушы Мольерді спектакльге қосып, оны Лука – В.Изимов бейнесімен кіріктірген.

Режиссердің комедия жанрындағы спектакльдерде костюм мен гримге баса назар аударатынын байқадық. Қойылым суретшісі – Юлдаш Нурматов. Әрине, олар атмосфераны тудыратын бірден бір құрал болып саналады. Леандр роліндегі – Ә.Ахметтің гримі және оны ойнатуы көрермен тарапынан жоғары бағаланды. Актердің бетіне салынған қызыл түсті жүректі, өз махаббатын көрсетерде бүлкілдетіп ойнаған бейнесі есте ұзақ сақталары сөзсіз.

Спектакльдің басты идеясын жеткізетін – Сганарель – Д.Арипов. Қойылымда кейіпкерге сыпырғы ұстатқан. Кез келген адамға көңіл күй сыйлап жүретінін байқаймыз. Тік мінезді, жеңіл ойлы, бала мінезді,

180

жамандығы жоқ кейіпкерді актер де өз дәрежесінде, жан-жақты қырынан ашып алып шықты. Әр кейіпкердің өзіндік ерекшеліктерін көрсетіп, ешқандай асыра сілтеусіз, өз сахналарына лайықтап қойған. Комедиялық қойылымдарды барынша халықпен байланыс жасап, ойнату арқылы өткізеді. Қос спектакль белгілі режиссер Г.Товстоноготың: «Можно написать пьесу, действие которой происходит не в наши дни, но пьеса будет современной. Можно написать пьесу, действие которой происходит сегодня, но пьеса не будет современной. Можно сыграть классическую пьесу совремменно, и современную пьесу старомодно»[9.74] - деп көтерген мәселесінің нәтижесі. Суреткер классикалық туындылардан, заманауи қойылым жасай білген. Қазіргі таңдағы қазақ сахна өнерінде негізгі мәселелердің бірі замандас тақырыбының аздығы екені жасырын емес. Режиссердің әр спектаклінен үйлесімділікті көреміз. Алайда, екі қойылымнан да «Жанна» сауда орталығына жарнама жиі айтылатынын байқадық. Бұл кейде Самарқандта отырған көрермен үшін үзіліс секілді болады. Өзінің сауда орталығында отырғанын еске түсіретін қажетсіз үзіліс.

II.Заманауи тақырыптар театр сахнасында.

2.1 Репертуардағы спектакльдерде көтерілген әлеуметтік мәселелер

Режиссердің басты міндеттерінің бірі – пьесаны дұрыс таңдай білу.

Көрермен спектакльді қандай жанрда, қанша уақытта көргеніне байланысты бағаламайды. Бастысы көкірегіңе ой салар, өткен шағын еске түсірер жақсы деңгейдегі қойылымның шығуы. Б.Абдразаков жақсы пьеса таңдай отырып, пьесаның көзге көріне бермейтін детальдеріне дейін аңғарып, соны сахнада биік деңгейге шығарып қоя алады. Соның бір мысалы, 2016 жылдың шілде айында қойған ағылшын драматургі Леонард Герштің «Бұл ерікті көбелектер» (Эти свободные бабочки) спектаклі. Қойылым уақыты антрактпен екі сағат. Режиссер пьесаны аса өзгертпей, жүрекке жеткізетіндей әсерлі етіп қойған. Шымылдық ашылғанда дәл драматург сипаттағандай тұрмыстық пәтерді көреміз. Спектакль Дональд пен Джилдің махаббаты жайлы. Дональд – Вахид Изимов – дәулетті отбасынан шыққан, қиялы ұшқыр, көп оқыған жігіт. Ол музыкамен айналысу үшін бөлек пәтерге шыққан. Ал Джил – Жанель Серғазина актриса болуды арман етіп Нью-Йоркке келген, ұқыпсыз, жауапсыз, осындай қасиеттеріне қарамастан, ол өмірді өте жақсы көретін қыз. Спектакль барысында Дональдтың көзі көрмейтіндігін білеміз. В. Изимов акцентті Донның көзі көрмейтіндігіне емес, махаббатқа берген. Оның анасына, Джилге деген сезімдерін алдыңғы қатарға алып шыққан. Кейіпкер көзінің көрмейтіндігін өзі айтпайынша көрермендер де ажырата алмайды. Спектакльдің негізгі айтар ойы да осыған сай келеді: мәселе соқыр адамның көрмеуінде емес, сау адамның соқырлығында. Спектакльдің тақырыбы Джилдің Марк Твеннің сөздерін оқимын деп, Чарльз Диккенсті оқығанда: «Я прошу одного – свободы.

181

Свободны же бабочки. И люди не могут отказать Гарольду Скимполу в том праве, которое они признают за бабочками!» – деген сөздерімен ашылады [10]. Джил бұл жолдарды тым нәзік сезіммен оқиды. Олар еркіндікке ұмтылады. Сол еркіндіктен өз махаббаттарын табады.

Оқиғада төрт кейіпкер бар. Екеуінің танысуынан кейін, Донның анасы миссис Бейкер – Тоғжан Таханова шығады. Текті, баласын қатты жақсы көретін ана оның тіпті не қалайтынын білмейтін болып шығады. Джилді ұлына жолатпау үшін бәріне баратын ол қыздың жауапсыздығын алға тартады. Актриса кейіпкерін сомдауда, баласына деген махаббатын ұтымды жеткізе алған. Ол өз баласының бақыты үшін өз принциптерінен бас тарта алатын, баласы үшін одан алыс жүре алатын ананы көрсетеді. Тағы бір кейіпкеріміз Ральф Остин – Ашим Ахметов, Данияр Арипов. Спектакльдегі жағымсыз кейіпкерді сомдайтын жалғыз бейне. Ол өз ролін комедиялық бағытта алып шыққан. Джилге театр әлеміндегі мансапты уәде етіп, жылтыраған өмірмен қызықтырып, өзімен бірге ала кетеді. Соңғы сахнада пьеса желісімен Джил Донға қайта оралады. Бұл шешім барлық көрерменге ескі жақсы күндерді еске салады. Ал қазіргі таңдағы Джил қайтып оралар ма еді? Бүгінде ар мен абыройдан, кіршіксіз махаббаттан «атақ» маңызды болып тұр.

Пьесаны Қазақстанда бұған дейін 1994 жылы М.Ю.Лермонтов атындағы орыс драма театры қойған. Қойылым жақсы жетістіктерге жетіп, кешегі күнге дейін репертуарда жүрді. Ал «Жас сахна» театрының спектаклі актерлік құрмаммен ерекшеленеді. Мұнда 22 жасар Дон мен 19 жасар Джилді жас актерлердің ойнауы сенімді шыққан. Спектакльде махаббат, еркіндік секілді мәңгілік тақырыптар қозғалған. Мелодрамадан ерекше сезіммен шығасыз. Өмірдегі өз мүмкіндігіңді, өз бостандығыңды іздеуге үйретеді.

Театрдың тағдыры режиссерге байланысты. Труппа режиссердің бағыт-бағдарымен жүріп, оның талғамымен қойылған спектакльде ойнайды. Кез келген режиссер өз актерін, өз пьесасын тауып, сонымен жұмыс жасай білуі шарт. Демек, театрдағы басты адамға артылар жүк те ауыр.Талантты режиссердің алғаш сахналаған «Сыныптастар. Өмір сабақтары», «Сең» сынды спектакльдерінен суреткердің актерлермен жоғарғы деңгейде жұмыс жасағанын жоғарыда айтып өткенбіз. Актер – қойылымның ең маңызды бөлшегі. Сондықтан режиссердің актермен жұмысы, актердің жеке ізденісі өте маңызды. Кейде театр актерлерінен таптаурындылықты байқаймыз. Мысалыға: әрқашан жағымды кейіпкерді ойнайтын - Вахид Изимовтың «Бақытты жарлылар», «Бұл ерікті көбелектер», «Соңғы емтихандағы» ойындарынан бір-біріне ұқсастықты байқаймыз. Ал, Тоғжан Таханованы тұрақты көрермен көбіне пысық әйел ретінде көреді. Сол секілді Данияр Ариповтың рольдерінде де еркелік басым болып жатады. Бұл бірінші актердің ізденісінің аздығы десек, екінші режиссердің актер табиғатына жақын рольді бере беруінен. Режиссердің өзекті тақырыпты шығармасына арқау еткен тағы бір

182

спектаклі – «Соңғы емтихан» (Последний экзамен). Л.Разумовскаяның XX ғасырдың соңында шу тудыртқан «Дорогая Елена Сергеевна» пьесасының желісі бойынша сахналанған. Суреткер тек пьесаның атауын ғана емес, кейіпкерлердің де есімдерін ауыстырып шығарманы қазақ театр сахнасына лайықтаған. Мысалы: Елена Сергеевна – Роза Галиевна, Паша – Қуаныш, Володя – Марат, Витя – Мақсат болып ойнайды. Пьесадағы Ляля ғана – Ляля болып қала береді. Оқиға қарапайым, жалғызбасты мұғалімнің – Тоғжан Таханова үйінде өтеді. Спектакль бірден басталмай, бірінші әйелдің жалғыздығын, ішкі сезімдерін көрсетеді. Ал, жоғары сынып оқушылары емтихандағы өз бағаларын түзету мақсатында туған күнімен құттықтып үйіне барады. Өз дегендерін істету мақсатында бәріне дайын олар бетперделерін шешіп, жауыздығын көрсетеді. Ұстазының үйін тінту, оны қорқыту олар үшін еш мән білдірмейді. Бұл қиын жасөспірімдердің тәрбиесіне тірелертін мәселе. Қазіргі таңдағы «ұят болады» сөзімен тәрбиеленетін балалардың аз қалғандығын көрсетеді. Спектакльдің басты құндылығы да осы жауапкершілікті ата-аналарға сезіндіруде. Спектакль тіл мәселесін де қозғайды. Р.Галиевнаны қазақ тілі пәнінің мұғалімі ретінде алуы, қазіргі жеткіншектердің тілге деген немқұрайлығын, менсінбеушілігін көрсеткендей. Қазақты қазақтығынан айырмайтын жалпы мәдениет барын да ұмыт қалдырмаған. Себебі, спектакльде қазақ әндері жиі айтылады. Және оны оқушылар мұғалімге айтады.

Труппаның әрқашан жоғарғы деңгейдегі спектакльдерін көргенбіз. Алайда, бұл қойылымдағы бірден бір көзге түсетін кемшілік актерлік ойын болды. Марат – Вахид Изимов, Қуаныш – Данияр Арипов, Ляля – Нұргүл Алпысбаеваның рольдерінен таптаурындылықты байқаймыз. Кейіпкерлерін зерттеуде, оған мінез беруде осалдық танытқаны айқын байқалды. Себебі, осыған дейін қойылған басқа спектакльдегі кейіпкерлерін алып шықты. Оқушылар арасынан өзін-өзі көрсете алған Мақсат – Б.Байсерік болды. Рольге аса ұқыптылықпен, ірбір детальге назар аудара отырып жасаған кейіпкері сәтті шыққан. Тез түрлене білетін актер, өзінің ортасын менсінбей күлгенімен, өзін-өзі ұстауымен есте қалды. Сахнадан өте ұқыпты жасалған қарапайым екі бөлмелі пәтерді көреміз. Атмосфераны тудыратын қонақ бөлме мен ас бөлмесі. Сахна толықтай игерілген. Бәрінен де ас бөлмесі өте сәтті шыққан. Кішкентай жерге стол және жарық қою арқылы, сахнаны бөлетін қабырғаларды есік қылып нанымды жеткізе білген.

Спектакльдің екінші бөлімінде шашылып жатқан үйді көреміз. Өз қатігездіктерінен өздері шошынғандығын, Ляляның кухнядағы пышақты тығып қоюынан байқаймыз. Бұл тыныштықпен, көз жасымен әсерлі болған сахналардың бірі.

Қойылым көрермендерінің дені жастар. Бұны тәрбиелік мәні бар әрі өздерін көруге мүмкіндік беретін, жасөспірімдерді қызықтыра алатын қойылым қатарына жатқызамыз. Режиссер спектакльді тек заманауи үлгі де

183

емес, қазақ жастарының соңғы кездеріндегі психологиясын әлеуметтік мәселе ретінде көтеріп берген.

Американдық драматург Дон Нигро әлем театр сахнасында танымал болса, Қазақстанда алғашқы пьесасын «Жас сахна» театры сахналады. Қойылым антропоморфтық драма ретінде қойылған. Жіп теориясы «Аңдардың тарихы» (Теория нитки. «Звериные истории») спектаклі жан-жануарлар арқылы адам бейнесін көрсетеді. Негізі идеясы махаббатқа, жалғыздыққа, қорқынышқа, билікке құрылған. Артық декорация жоқ .Алайда, спектакль – залдың кішкентайлығына қарамастан кең ауқымды қамтыған. Оқиға көрермендер залында, орнында өтеді. Көрерменмен тікелей байланыс орната білген. Микропьеса - кішкентай новеллалардан құралған. Әр жануардың өз тарихы, өз мәселелері бар. Өз мақсатына жетуді армандайтын үндікті – Жанель Серғазина өз деңгейінде алып шықты. Өзі секілді жануарлар қатарынан бөлініп шығып, өз арманына бір рет болсын қадам жасап көру қажеттігін түсіндіреді. Актрисаның партнерлері – Данияр Арипов, Толғанай Тілеубекова, Нұргүл Алпысбаевалар тағы да бірнеше сахнада ойнап, актерлік шеберліктерінің жоғары екендігін көрсетті. Тотықұс болып жақты актерлік дуэт құра білген – Виталий Куприянов пен Тоғжан Таханованы ерекше айта кету қажет. Шығарма адамның ішкі сезіміне қатысты әртүрлі мәселелерді көтере білген. Спектакльде, әр кейіпкердің тағдырына ерекше үңіліп, оны көрерменге жеткізу мақсатында режиссер үлкен еңбек атқарғаны көрінеді. Мысалы: үйректұмсық роліндегі - Вахид Изимов тұтас моноспектакльді алып шығады. Өзін жалғыз, ұсқынсыз сезінеті н кейіпкер тағдырын бейнелеуде костюм, жарық та үлкен роль ойнады. Үйректұмсыққа жақындамай, бірлесе қашып, түрпиіп қарайтын жануарлар барлығы В.Изимовтың сахнасына үлкен эффект беріп тұрды. Халықтың қазынасы – адам. Әр адам тағдыры маңызды. «Жас сахна» театры көбіне әлеуметтік, психологиялық спектакльдер қояды. Бұл қойылымның да ерекшелігі адамның ішкі сезіміне мән бере отырып, қоршаған ортада өзін табуына жол нұсқау. Режиссер мен автор мұны жан-жануарлар арқылы көрсете білген.

Замандас тақырыбы әрқашан да маңызды болып қалады. Кейде ол «Бұл ерікті көбелектер» секілді сөз астарына салынған үлкен мәселелерімен қоса мейірімге толы болуы мүмкін. Ал, кейде «Соңғы емтихандағыдай» барлығы ашық болғанымен, өте қатігездіктен ғана тұрып жатады. Алайда, режиссер бұл екі шығарманың да қазіргі таңдағы өзектілігін өз театрында сахналап көрсетті. Суреткердің әрқашан ізденісте жүретінін, білімі мен дүниетанымының кең екендігін таңдаған шығармалары көрсетеді. Б.Абдразаковтың классикалық шығармаға бүгінгі күнмен үндестіре отырып интерпретация жасауы болсын, заманауи әрі өзекті мәселелер көтерілген шетелдік пьесаларды сахналауда да үлкен жетістікке жетті.

II. Заманауи тақырыптар театр сахнасында 2.2 «Гамлет» қойылымындағы режиссердің жаңа оқылымы

184

2018 жылы желтоқсан айының 25-26 күндері «Жас сахна» театры

Алматы қаласының тұрғындарын жаңа премьерамен қуантты. Аздаған уақыт ішінде үлкен жетістіктерге жетіп, халықтың сүйіктісіне айналып үлгерген тәуелсіз театр бұл жолы көрермен назарына У.Шекспирдің «Гамлет» трагедиясын ұсынды. Әлемдік классиканы жаңа оқылыммен сахналаған театрдың көркемдік жетекшісі – Барзу Абдразаков. Белгілі режиссер Шекспир шығармасына заман талабына сай өзгерістер жасаған. Спектакль арқылы әке мен баланың, аға мен қарындастың, достық пен сатқындықтың бүгінгі көрінісін көрерменге жеткізуге тырысқан. Мысалы: Гамлет пен елес сахнасында «әке» сөзіне екпін түсірген. Әкенің – үлкен жауапкершілікті, махаббатты арқалайтынын көрсетеді. Ал Полоний мен Офелияның сахнасында қазіргі әке мен қыздың қарым-қатынасының қандай болуы керектігін көрсете кеткен. Полонийді – Әшім Ахметов өз отбасын жақсы көретін, бетегеден биік, жусаннан аласа бола білетін, жалғыз басты, заман ағымынан қалмаған әке ретінде алып шыққан. Бұл спектакльге труппадан тыс бірнеше актерлер шақырылған. Соның бірі Гамлетті ойнаған қырғыз актері – Марат Амираев. М.Амираев кейіпкерінің психолгиясына назар аударған. Бұл жолғы Гамлеттің болмысы мүлде бөлек. Мінез-құлқында да ерекшеліктері бар. Шекспирдің адамға ой салатын, философиялық мәнге ие сөздеріне екпін қойып, көрерменнің жүрегіне жету үшін барынша тырысып, көрермен тікелей қарым-қатынас жайсайды. Пьеса желісі бойынша Гамлет Гильденстернге флейта ұсынса, актер: «Это так же просто, как лгать, Перебирайте отверстия пальцами, вдувайте ртом воздух, и из нее польется выразительная музыка...»[11] – деп көрерменнің әрбіріне ұсынып шығады. Кейіпкерінің тым нәзік, әлі де бала көңілді екенін анасы Гертрудамен болған тартыста көрсетеді. Анасы шапалақпен салып жібергендегі оның жиырыла қалуы, ішкі сезімдерін, шындықты түсіндіре алмай жерді ұра жылауы, барлығы Гамлет бейнесін аша түсті. М.Амираев өз Гамлетін жасауда оның ойымен, эмоциясымен, көзқарасымен дәл түсіп, кейіпкерді шынайы жеткізе алды. Гамлет бейнесін жасауда режиссердің актермен жасаған үлкен еңбегін байқаймыз. Кейіпкердің ішкі психологиясын ашуда Б.Абдразаков пен актердің еңбегі ақталған.Спектакльдегі актерлердің шеберлігін өте жоғары бағалаймыз. Қойылымда бір актерге бірнеше кейіпкердің ролі берілген. Соған қарамастан, бір-біріне мүлдем ұқсамайтын бейнелер жасай алған Данияр Арипов пен Ә. Ахметті ерекше атап өткеніміз дұрыс. Қамқор аға Лаэрт, үреймен жүрген Бернардодан бір сәтте массовкадағы актерлер қатарынан көрінетін Д.Ариповтың үш бейнені бір спектакльде алып шығуын үлкен еңбектің нәтижесі деп білеміз. Ал елес бейнесінде шығып, көрермендерге аяныш сезімін туғызған – Ә.Ахмет, келесі сахнада жалғыз басты әкенің ролін көңілді кейіпте алып шығады. Актердің өзіне берілген кейіпкердің барлығын да алып шыға алуы керек. Кейіпкер болмысы актедің өзінің жеке басының болмысымен сәйкес келмегенде де ол өзіне артылған жүкті көтеріп

185

алып шығуға тиісті. Тіпті, бір сахналық қойылымның өзінде бірнеше рет түрленіп көріне білуі керек. «Гамлетті» көре отырып біз «Жас сахна» театрының актерлерінің биік деңгейдегі кәсіби маман екендіктерін тани алдық.Қазіргі әлемдік театр өнерінің танымал тұлғасы Кшиштоф Варликовский Шекспир пьесаларын : «Таково действие химической реакции в текстах Шекспира, которые, если их прочитать надлежащим образом, освободить от масок традиции, от исторического костюма и дурацких традиционных способов интерпретации, сформированных веками, превращаются в тексты о современных людях. И только такого Шекспира стоит играть, потому что иначе невозможно передать смыслы, заключенные в его действительно гениальных пьесах»[12] - деп, заманауи сахналаудың мысалын келтірген. Расында, сахнада қойылым атмосферасын жасайтын қоңыр түсті шымылдықтар, кереует пен күйсандық қана бар. Сахна суретшісі – Зухра Мукамбетова. Режиссер сахнаны толық игере отырып, сыртқы есіктерді де ұтымды пайдалана білген. Спектакльде көздің жауын алар костюмдерді де көрмейміз. Қара түсті киімдерге басымдық беріп, бүгінгі күнгі костюмдермен шығады. «Жас сахна» театрының Гамлетті мүлдем басқаша аяқталды. Режиссер Гамлетің жалғыз сенер досы, серігі Горациоға – Бахтияр Байсерік шешуші сахнаны берді. Суреткердің пьесаны бұлай өзгертуі қазіргі таңдағы жаныңда жүріп, арқаңа пышақ сұғатын «достарды» еске салады. Спектакльде Офелияны - Жанель Серғазина мен Ақниет Орынтай ойнайды. Актрисалар кейіпкерден әкесі мен ағасының қамқорлығындағы ерке қызды, шын ғашық болған бойжеткенді, әкесінің өлімінен басқа да себептен жынданған аруды көрсетеді. Режиссер Офелияның екінші пландағы әрекеттеріне басымдық бергені айқын аңғарылады. Кейіпкердің басынан өткізетін бар махаббатты, жынданған сәтіндегі Горациоға деген қорқынышын актриса көздерімен жеткізуге тырысқан. Қойылымнан Вахид Изимов, Тоғжан Таханова сынды сүйікті актерлеріңізді көре аласыздар. Сонымен қатар «Жас сахна» театр сахнасында Қуаныш Керімқұлов, Нұрбек Сағымбек, Екатерина Максим өнер көрсетеді. Шекспирдің әлемге әйгілі бұл пьесасы талай сахналарда қойылды. Біздің елімізде соңғы жарты жылдықта «Гамлет» спектаклі төртінші рет сахналанып отыр. Осыған дейін Т.Ахтанов атындағы облыстық драма театры, тәуелсіз театр «ARTиШОК» және зертханалық «Lab316» театрлары премьераларын өткізген. «Жас сахна» театры да шығарманы жаңаша көзқараспен, жоғары деңгейдегі ойынмен, режиссерлік ерекше шешімдермен қоя білді. Жаңашылдығымен көрерменнің ыстық ықыласына бөленіп жүрген «Жас сахнаның» бұл премьерасы театрсүйер қауым үшін үлкен қуаныш болды.

Қорытынды

Қорытындылай келе «Актер мен режиссердің биік мұраттарының бірегейі - кейіпкерді көркемдік бейнеге айналдыру арқылы көрерменнің

186

ойына қозғау салу»[13.250] - деп, қазақ театр сахнасының белгілі режиссері Ә.Рахымов айтқандай, Б.Абдразаков пен «Жас сахна» театры қазірде өздерінің жаңа көзқарасты спектакльдерімен, актерлік ансамбльдерімен ерекшеленіп, оқ бойы озық келеді. Бүгінгі театр труппасының жұмыс істеп келе жатқанына небәрі төрт жыл болса да, театрды жаңа деңгейге көтеріп, халықаралық сахналарда өздерін көрсетіп, жақсы жетістіктерге жетіп үлгерді. Театр ұжымына қарап, режиссер актермен еркін жұмыс істеп, ойната алуы ең маңызды процесстердің бірі екеніне көзіміз жетті. Спектакльдерден қорытынды жасасақ, режиссердің ерекшеліктері айқындалады:

- Кез келген классикалық туындыны қазіргі заманға лайықтап қоя алады- Театр сахнасының кішкентай екеніне қарамастан үздік қойылымдарды, сол сахна көлеміне сыйдырады.

- Спектакльдерінде жарасымды актерлік ансамбль түзіп, өзінің актерлермен кәсіби жұмыс жасай алатындығын көрсетеді.

- Әлеуметтік мәселелерді көтеріп, жалпыға ортақ қызық тақырыптарды көрермен назарына ұсына алады.

Нысанға алып отырған режиссеріміз «Жас сахна» театрындағы қызметін «Гамлет» спектаклімен аяқтады. Осы уақыт аралығында қазақ сахна өнеріне «Жас сахна» атты жаңа театрды өмірге алып келіп, труппаның биік деңгейге көтеруіне көркемдік жетекшісі ретінде үлкен ықпал жасады. Қазірде театр репертуарындағы барлық спектакль дерлік Б.Абдразаковтың жетекшілігімен қойылған. Ал, ендігі театрдың бағыты, өз деңгейлерін түсірмей ұстап қалуы театр актерлеріне байланысты. Театрдан алдағы уақытта да көркемдік мазмұны жоғары, біртұтас спектакльдер күтеміз. Б.Абдразаковтың Қазақстандағы жасаған 3 жылдық еңбегінен түйеріміз: режиссер - актерді де, театрды да жандандырады. -Сондықтан, қазақ сахна өнерін дамыту мақсатында біз өз режиссерлік өнерімізді жетілдіріп, дамытуымыз қажет. Режиссерлік мектебіміздің іргетасын мықтап қалау арқылы, әлемдік сахналардан көріне аламыз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Әбдірейқызы.Б, Мәдениет журналы №1 (137) Қаңтар 2018 жыл,

«Жаңғырудың жарқын үдерісі» , №2 бет 2. А.Д.Попов «Творческое наследие. Воспоминания и

размышления о театре. Художественная целостность спектакля» 313б.

3. http://qazaqadebieti.kz/10153/teatr-bar-men-zho 4. Алматы: Театр.kz журналы N7(62), 2015ж. - 34б. 5. Ә.Рахимов. Режиссер шеберлігі. Алматы: 2015ж – 18б. 6. Ә.Сығай. Толғам. Алматы: Парасат, - 2004. – 392б. 7. Б.К.Нұрпейіс. Қазақтың жастар мен балалар театры. Алматы:

2006ж – 35б.

187

8. http://www.teatromarova.kz/ru/pages/content/page_3242_lekar-ponevole?category=playbill

9. Г.Товстоногов. Зеркало сцены. Ленинград: 1980ж – 301б 10. http://www.theatre-library.ru/authors/g/gersh 11. Уильям Шекспир. Трагедии. Санкт-Петербург: 2013ж – 210б. 12. Кшиштоф Варликовский, Петр Грущинский. Шекспир и

узурпатор. Mygolod.com 13. Ә.Рахимов. Режиссер шеберлігі. Пьесадан қойылымға дейін.

Алматы: 2010ж – 85б.

Байтаулова А.М., Мади Г.М.

(Ғылыми жетекшісі: Талдыбаева А.С.)


«ОЮ-ӨРНЕК – ҚОЛӨНЕРІМІЗДЕ ҰЛТ МҮДДЕСІНЕ НЕГІЗДЕЛГЕН СЕРПІЛІС»

Ғасырлар бойы қалыптасқан мұраның бүгінгі күнге жетуіне халық

шеберлерінің қосқан үлесі айтарлықтай. Шеберлер қолынан шыққан, көз тартарлық өнер туындыларының эстетикалық маңызы, тәрбиелік мәні зор.

Сонымен қатар, ол ата-бабаларымыздың тұрмыс тіршілігінің табиғатпен байланысын, салт-дәстүрін көрсетеді. Қолөнер халықтың тұрмыс тіршілігімен тікелей сабақтас болғандықтан, қашан да адамға жақын әрі түсінікті.

Қолөнер туындылары жастарды әдемілікке, сұлулықты көре білуге тәрбиелейді және эстетикалық талғамын ортаға деген көзқарасын қалыптастырады, ұлттық мәдениеттің дамуына ықпал жасайды.

Елімізден табылып отырған ежелгі дүние өнері ғалымға көп жаңалык әкелді. Қола, темір дәуірлерінде осы аймақты мекендеген біздің ата-бабаларымыздың қолынан шыққан өнер шығармалары өзінің бейнелігімен, айтар ойының тереңдігімен ғалымдар мен археологтардың назарын аударып отыр.

Өнер туралы пікір, нақыл сөздер айтылған. Ол туралы Г.В.Плеханов: «өнер-ойынның емес, еңбектің жемісі»,-деп көрсетті. Бұл тұжырымды К.Бюхер теория жүзінде дәлелдеуге тырысты. Басқа көзқарас бойынша,өнер – еліктеу түйсігінің көрінісі. Немесе ол – әсемдеп, әшекейлеу ұмтылысынан туған түйсік. Өнер қарым-қатынас құралы ретінде пайда болған. Өнер сиқырлы мақсаттарға ие (Рейнан).

Осындай өнер туындыларының бірі – қола дәуірінің шеберлері өмірге келтірген түрлі ою-өрнектер, әр түрлі бұйымдар, ожау, табақ, қасық сияқты олардың сыртқы беті өрнектен безендіріліп қажалып салынған. Сондықтан біз ерте дүние өнерін жай кездейсоқтықтан туған деп қарамай, оған көп

http://www.teatromarova.kz/ru/pages/content/page_3242_lekar-ponevole?category=playbill

http://www.teatromarova.kz/ru/pages/content/page_3242_lekar-ponevole?category=playbill

http://www.theatre-library.ru/authors/g/gersh

188

көңіл бөліп, оны қастерлеуіміз қажет, тіпті солардан үйренуіміз керек. Өйткені, бұл - өнердің бастау - бұлағы, содан сусындап, содан нәр алып, қарыштадық емес пе?!

Сонымен, ою – өрнекті,негізінен,қолөнердің бір элементі ретінде де жеке алып, оның бөлек мағынасын рәміздік белгі ретінде де қарастыруымызға болады.

Ою-өрнек – адам баласының ақыл-ойларының толып-толқуымен, жүрегінің үлпілінен, өзін айнала қоршаған ортадан туған бейнелер. Гүлдің, жапырақтың, жан-жануардың бейнелері нақгы сол шыны қалпында берілмей, көшірілмей, бейнелер арқылы ою-өрнекке айналып, қолдану аясына ерекше мәнермен, үндестікпен, әуенмен жеткен. Бұл халықтың білімінің, шеберлігінің өсіп, ою-өрнек өнеріне қосқан үлесі, тапқырлығы, даныпшандығы.

Ою-өрнекті зерттеген, қолдарынан сан-қилы өрнектің үлгі-түрлерін жасап,көрермендерді паш етіп қуантқан зергер, ұста, шеберлерімізді, ән мен жырға қосқан әнші, ақындарымызды айтпаған күнде оларға талдау жасап тарихқа жазып, сызып кеткен қазақ колөнерінің, оюдың не екенін басқа елдерге жеткізген, көптеген шет елдердің саяхатшыларын, тарихшыларын, этнографтарын, археолог-ғалымдарын айтуға болады. Олардың ішінде В.В.Стасов, Г.Н.Потанин, П.С.Паласс, И.Георги, А.К.Гейнес, С.М.Дудин, В.Н.Чепелевті және т.б. қосып жазуға болады [1,113б.].

Қазақ елінің топырағынан таралып, суын ішіп жоғарғы дәрежелі білім алып, сол білімдерін басқа ел мамандарына таныта білген және қазақ қолөнерін жоғары бағалап, талдау жасап, оның ішіңде ою-өрнекті топтастырып бір жүйеге келтірген этнограф, тарихшы, әдебиетші, өнертанушы ғалымдарымыз да бар. Олар Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, Х.Арғынбаев, С.Қасиманов, М.Мұқанов, Ө.Жәнібеков, Т.К.Бөсенов, Е.Масанов, Б.Тұяқбаева,Б.Әлмұхамбетов, Б.Ибраев, К.Ибраева, Т.Жанысбеков, Ж.Шәйкенов, Ұ.М.Әбдіғаппарова.Этногграф, өнертанушы Садық Қасимов пен архитектор – ғалым Тілеутай Бәсенов ою туралы біраз деректер қалдырды. Садық Қасиманов 200-дей оюдың атауы мен 50-ге жуық ою-өрнектің мазмұнын ашты [1,121б.].

Белгілі архитектор Төлеутай Бәсенов болса,өсімдік тектес ою-өрнектің сұлбасын қағазға түсірген. Ал қазіргі таңда бұл тұлғаны – суретші, шебер,оюшы деп атауға болады. Себебі күні бүгінге дейін көне ою-өрнектерін сабақтастырып, әлі күнге дейін жаңа ою-өрнек түрлерін дамытып келеді. Төлеутай Бәсенов былай дейді:

"Қазақ ою-өрнегін зерттеуде әр уақыттың, әр саланың ғалымдары көп еңбек етті. Бірақ бұл зерттеушілер халық ою-өрнегінің жұмбақ тілін жете түсіне, шынайы сырына үңіле алмады. Олар өз ойларын халқымыздың өнер кілтін ашатын тума тілде емес, буржуазиялық жат тілде, өзге халыққа деген астамшылық көзқараспен саралады. Өнерін зерттеп отырған халықтың тілі мен зерттеушінің ойы мен тілінің үндестік таппауы көптеген бұрмалаушылықтарға, тіпті елеулі ағаттықтарға әкеп соқтырды"[1, 122 б.].

189

Сонымен қатар өз облысымыздың тумасы, осы өнердің жанашыры, қазақ оюның қаймағын тамызған Шөптібайұлы Байділдинді ерекше атап өтуге болады.Қолөнер шебері 60-тың асқарынан шықса да ізденіп, 1500 жуық оюларға атау беріп, сол оюларды ойлап тапқан.Өмірін оюмен өрнектеген ағамыз бала кезінен бастап ою-өрнекті дамытуға арнаған, тіпті он жыл бойғы өмірінде,тек қана оюшылықпен, оны жетілдірумен айналысқан ел ағасының өнері ерлікпен пара пар деп есептеуге ауыз толтырып айтуға тұрарлық.

Аталмыш өнер кезеңіне академик Әлкей Марғұлан сақ өнеріне "Аңдабы мәнер" деп ат берген. Есік обасынан, Шығыс Қазақстаннан қазылып алынған "Алтын адам" киімі осы аңдабы мәнерінде жасалған өрнек. Міне, қазақ халқының ою-өрнек өнері осылайша түркі жосығымен, ол жосық ежелгі сақтар өнері зергерлік әшекейлермен тікелей сабақтасып отырады.

Қазақ халқының кемеңгер ғалымы Шоқан Уәлиханов «Тәңірі» атты еңбегінде біздің ата-бабаларымыздың әдеттен тыс табиғат құбылыстарын қасиетті санайтындығын айта келе: "Айдалада дара өскен ағаш... тәу етіп, басына түнеуге жарап жатыр. Жанынан өткен әрбір жолаушы оларға ырым етіп, әлем байлап, жанына ыдыс-аяқ тастап кетеді... басына құрбандық шалады", - деп жазса, түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы саналатын "Қорқыт Ата кітабында" да тікелей ағашқа бағышталған айшықты сөз бар. Бұл жалғаннан біз ағаштың қазақ тұрмыс-тіршілігіндегі қолданыс орнымен қатар, оның ата-баба таным, түсінігінен алар жүйесін де өте айқын байқай аламыз [2,6б.].

Келе-келе ұлттық қолөнердің дамуында сәулет ғимараттар, мүсін, ағаштардан жасалған қазақтың музыкалық ұлттық аспаптары, күнделікті қажет тұтынатын үй жиһаздары, ыдыс аяқтар өмірге келді. Енді адамдар сәулетті сарайлар, қалалар, ірі қорғаныс құрылыстарын салды, ғажайып ою-өрнектермен безендіре бастады.

Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі құзшындары кең байтақ даласымен жалғасып жатқандықтан болар,дүниеге көзқарасы,оны қабылдап, ұғыну қабілеті ассоцияциялық ой-өрісі тұрғысында еркін өсіп-даму арқылы үнемі қозғалыста,көркемдік тұтастығы өнер үлгісі болып қалыптасты.Қазақ халқының ою-өрнек өнерінің даму процесіне көз салсақ, тым әріге – тас дәуіріне барып тіреледі. Өйткені соңғы палеолит дәуірінің ескерткіштерінен – ақ жануарлардың толық бейнесінің қатарында алғаш рет онша айқын емес,бірақ символдық мағынасы біздің заманымызға дейінгі адамның ойлауын көрсете алатын әртүрлі белгілерді байқауға болады.Адамының күнделікті өміріндегі қоршаған көріністер(адам, аң-құс,жануар,ағаш,өсімдіктер,т.б.)уақыт өте келе интерпретациялық өзгерістерге ұшыраған.Бейнелер түрленіп,байып,мазмұнданып,яғни стильденген, абстрактіленгеною-өрнекке айналды.

Тас дәуірінде қарапайым геометриялық сызықтардан бастау алып,сонау ғасырлар қойнауынан қазіргі ұрпақтарға жетіп,саналы

190

өміріміздің кәдесіне жарап,жалғасын тауып жатқан өнер.Қола,темір дәуірлерінде Батыс Сібір мен Қазақстанды мекендеген көшпелі тайпалардың әсемдікке құштарлығы ұшқан құстан,жүгірген аңнан көрініс тапты.Андронов, сақ, ғұн,үйсін мәдени мұраларында ою-өрнек үлгілері –адамның мифтік дүниетанымынан туған фантастикалық бейнелер.Мұндай стильденген зооморфтық бейнелерді көне дәуірде салынған ежелгі сақ,Алтай қорғандарынан табылған зергерлік бұйымдарынан кездестіруге болады. Сақ, ғұн,үйсін,қаңлы тайпаларында «аң стилі» өте кең тараған.II-IIIғасырлардан бастау алған зооморфтық өнер әдісі ғасырлар өте ою-өрнек сұлбасының абстрактілі ою-өрнегіне айналды.VI-VIIIғасырларда Түрік қағанаты құрылу кезеңінде балбал тастар, тас мүсіндер, құлпытастар, қойтастар,сағана тамдар, күмбездер көптеп жасалып қойылды.Шеберлер түрлі өсімдік үлгісіндегі ою-өрнектерді тасқа ойып салды.

Қарлұқтар мен қараханиеттер (X-XIIғғ.) кезеңдерінде феодалдық кезең тап өкілдерінің өміріне сән беру үшін жасалған қолөнер бұйымдарында ою-өрнектің мәнерлі,абстрактілі жақсы дамыды.

Ислам дінінің келуімен тіршілік иесінің бейнесін салуға тыйым салынғандығының әсерінен халық шеберлерінің ою-өрнектерінде бірқатар өзгерістер болды.

Еліміздің басына дүниежүзілік,мәдени-тұрмыстық идеологиялық экспоциялануына қарсы тұратын қазақ халқының бет-бейнесін білдіретін бір қыры- бай мұрасы бар дәстүрлі өнер.Қазіргі таңда мәдениетімізге мемлекеттік деңгейде үлкен қолдау көрсетіліп, сәндік қолданбалы өнер сұранысқа ие болған кезең. Осы саланың күнделікті тұрмыс-тіршілігін ашып,жаңалап жаңартуға Шөптібай Байділдаұлы ағамыздың үлесі зор деуге болады.Байырғыдан келе жатқан ою-өрнектердің негізгі тарихи түп - тамырын сақтап, оны әдемілігіне жеткізе, көркемдігін аша отырып жаңа түр,жаңа мазмұн бере білген[2, 5б.].

Ою-өрнек – уақыт сынына төтеп беріп, бүгінгі күнге дейін жеткен ұлттық стиль, көркем пластиканың тұрақты сипаты қазақтың дәстүрлі қолөнеріне өз қолтаңбасын қалдырды.

Қазақтың ою және өрнек деген екі сөзінің арасында мағыналық жақындық та бар, айырма да бар. Әдетте ою деп негізінен белгілі бір заттан ойып алынған нәрселерді айтады. Ұғымда да солай. Ағаш ою, киіз ою деген сияқты іс-әрекеттер халықтың тұрмыс-cалтында көп қолданылған. Шығу тегі солай болғанмен қазақтың өнерінде ою әдеттегі бір нәрсенің натурал пішіні емес. Мұнда қазақтың жасампаздығы қияли ойлау дүниесі бар. Ол барынша абстрактыланған бейне. Онда романтикалық қиялдау қуаты жатыр. Оюда біздің ақыл-парасатымыз бен дүниетанымымыз көрініс тапқан. Мәселен, Голливуд фильмдері планеталар соғысы сияқты сырттағы өнерді қиялдаса, біздің ою табиғаттың нақты көрінісімен астасып жатыр. Оюда жасампаздық бар. Құтты қазақтың қара өлең ұйқасы іспетті. Ұйқастыра білсең болды. Оюды бастапқы кезде жекелеген адамдар туындатқанымен олар бірте-бірте халықтық сипат алған. Ал өрнектің

191

мағынасы одан кең, шексіз деуге болады. Қазақ өрнектерінің ерекше үйлесімді орналасуы да осындай әлеуметтік дүниетанымдық жағдайламен байланысты.Өрнектер,әдетте бөлек орналасады. Бірінің үстіне бірі салынбайды,айқастырылмайды. Өрнек ретсіз көп немесе кез келген жерге салынбайды. Өрнектер нәрсенің бетіне, түр-түсіне және сызық әуендеріне байланысты ерекше талғаммен беріледі.

Қазақ ою-өрнегіне өте бір тамаша қасиет тән. Ол-тепе-теңділік.Формалардың жоғарғы үлгідегі жалпылық қасиеті мен біртұтастылығын сақтай отырып, сол арқылы типикалы құбылыстарға өз қатынасын білдіруі,көшпелі адамның кеңістіктегі бағыт-бағдары іспеттес.Ол- әлем жаратылысы мен адам дүниесінің өзара байланысы.

Егер ою – өрнек қалай аталса, сол атау оның мағынасын тікелей анықтай алмайды. Яғни «қазмойын» - қазды, «түлкібас» - түлкіні, «түйетабан» өрнек-түйені бейнелейді деп тұжырымдай салмаймыз. Бұл өрнектердің терең мағынасы оның дәстүрлі ерекшелігіне байланысты қалыптасқан халықтың тұрақты дүниетанымдық түсінігін білдіреді. Ол - жаратылыс дүниесі мен адамдардың кеңістік пен уақыт аралығындағы ырғақты үйлесімді қозғалыс динамикасымен анықталатын тек сол халыққа тән өмір тынысы[3, 34б.].

Ою – өрнектердің қисынын тауып, үйлесімін келтіруде халық шеберінің өзіндік ұстанымы,көзқарасы, қолтаңбасы бар.Ол қазақтың халықтық ою-өрнегінің символы болып табылатын «Қошқар мүйіз» айшығын өз өнерінің негізін қалаушы басты элемент ретінде қолдана отырып,сол арқылы бүтін бір ою-өрнек шығарған.

Қазақтың төл өнерінің қай қайсысы болмасын оның бастауы, безендіруі үшін өрнек түрлерін пайдаланғаны бәрімізге белгілі. Сондықтан қолөнерде оюлау, әшекейлеу, бедерлеуге аса мән беріп, зер сала білу қажет. Ою-өрнек ежелден тарихымызбен бірге ілгерілей дамыған. Қазақтың байырғы ою-өрнек үлгілері тарихта «андронов мәдениеті» деген атпен белгілі дәуірден басталған. Бұл дәуір біздің эрамызға дейінгі екі мыңыншы жылдарға тура келеді.Жер жүзіндегі барлық халықтарда дерлік ою-өрнек өнері көне замандарда қалыптасып, дамып, бүгінгі күндерге дейін өз қасиетін жоғалтпай, жақсы сақталған ірі мәдениет үлгісі ретінде аталады[4, 54 б.].

Ою-өрнек өз бетінше жеке өмір сүре алмайды. Оған себеп: біріншіден, оның синкретті сипатына байланысты; екіншіден, ою-өрнек табиғаты жағынан бейнелеу өнерінің функциялық ерекшеліктерінен бөлек. Ою-өрнекті жеке көрмелерге іле алмаймыз. Ондай жағдайда ол көрнекі өнерге айналған болар еді. Сондықтан да ою-өрнекті көптеген зерттеушілер белгі ретінде қарастырады.

Халық шеберлері ою-өрнекті пайдалана отырып сәулетті ғимараттар, киім-кешектер, қару-жарақтар, ыдыстар, т.б. тұрмыстық заттарды сәндеп, әшекейлеген.Әр дәуірдің таңбасы, әр халықтың ерекшеліктері ою-өрнек өнерінің даму кезінде танылып отырды. Сонымен ою-өрнек дегеніміз –

192

геометриялық және бейнелеу элементтерінің жүйелі ырғақпен қайталанып, үйлесімді құрылуы. Ою сөзін латынның ornamentum (орнамент), ал өрнек сөзін орыстың узор сөзінің баламасы ретінде қолдануға болады. Ою-өрнектің композициялық құрылымына қарай бір жүйеге келтіру үшін ғалымдар үш топқа бөлген:

1. Өсімдік типтес өю-өрнек. Көкөніс өрнектерінде өсімдіктердің гүлі, жапырағы, сабағы, дәні, т.б. негізгі элементтері көрінеді.

2.Зооморфтық ою-өрнек. Өрнектер негізінен жануарларды, яғни аң-құс, балық, т.б. түрлі жәндіктерді және олардың мүшелерін бейнелейді.

3.Космогониялық өрнек. Өрнектер дөңгелек, ирек, шимай, торкөз, т.б. құралады.

Жоғарыда аталған негізгі өрнек түрлерінен бөлек қазақ шеберлері көп қолданатын ою- өрнек элементтерінің мынандай атаулары бар:

-Аспан әлеміндегі құбылыстарға байланысты өрнектер: ай, күн, жұлдыз, айшық, аймүйіз, құс жолы, жұлдызшы, кемпірқосақ, т.б.

-Заттардың атауына байланысты өрнектер: балға, балта, тарақ, балдақ, күмбез, табақ, қармақ, т.б.

-Эпиграфиялық өрнектер – яғни жазуды өрнек тәріздендіріп, белгілі бір заттың бейнесіне келтіре әдемілеп, астарлап жазу.

-Ру таңбалары мен ел таңбалары және малға салынатын ентаңбаларға байланысты ою-өрнек элементтері: тұмар, айшық, босаға, абақ, тарақ, көз, шөміш, шылбыр, көсеу, ашамай, т.б.

Халқымыздың бізге жеткен ою-өрнек үлгілері – бай мұра, сарқылмас қазына.

Ою-өрнек - тұрмыста бір бұйымның бетін әшекейлеу үшін қолданылатын нақыш, өрнек. Заттың бетін өрнектеу үшін ісмерлер әр-түрлі тәсілді қолданады. Олар: оймыштау, бедерлеу, шеку, қашау, тісеу, құрау тәрізді әрекеттер арқылы жүзеге асады. Әр өрнек белгілі бір бөлшектен құралады.

Қазақ халқының ою-өрнек өнерін кезінде В.Куррер, Ф. Т. Куглер, С. В. Иванов, В. В. Стасов, В.К. Волков, С.А.Довыдов, Н.В.Сумсов, А.Н.Бернштам және қазақ ғалымдары Ә. Марғұлан, Т.Бәсенов, Е.Масанов,М.Мұқанов, С. Қасиманов, Ө.Жәнібеков, Б.Тұяқбаев, Б. Әлмұхамбетов, Б. Ибраев, К. Ибраева , Т.Жанысбеков, Ж.Шәйкенов, Ұ.М. Әбдіғапбарова және т.б. ғалымдар зерттеген. Дей тұрғанмен, қазақ қол өнерінің осы бір күрделі саласы ою-өрнек өнерін әлі де ғылыми тұрғыдан тереңірек зерттей түсу қажет[5, 128б.].

Ою-өрнек дамуына, қалыптасуына әрбір тарихи кезеңнің салып кеткен өз үлгі-таңбасы бар. Халық шеберлері өрнек түрлерін қоршаған айналасынан алған. Өте көне замандарда халықтың өз наным-сенімдері болған, мысалы: жер сілкінсе, өгіз жерді бір мүйізінен екінші мүйізіне ауыстырды деп ойлаған.

Ілияс Жансүгіровтың 1924 жылы жазған «өк, көк өгіз!» атты өлеңінде жоғарыдағы халық сенімі шебер суреттелген:

193

...Сыпыра алғыр тыныш тұрса нетеді, Жер шайқалса жұрттан зәре кетеді. Бас шайқалса қоқалақтап қара жер, Тақиядай елпең-селпең етеді. Өк, көк өгіз! Қарасын келгір қышынба! Сәйгелді ме алып тұрған қысымға?... Дәл басып тұр тұяғыңды аудармай, Балығыңның төбесінің тұсында. Міне осы сияқты тылсым дүниелерге көк күмбездегі күлімдеген күн,

жарқыраған ай, жымыңдаған жұлдыздардың сыры ашылмай тұрғанда бәрі жұмбақ болып көрінеді. Баяғы заманда өмір сүрген бабаларымыз үшін шешуі табылмағандықтан, осы құбылыстарға аңыз шығарған. Қол өнерімен сөз өнерінде осы аталған табиғат тылсымдарын паш етуге тырысқан. Осындай аңыздарға сүйене отырып, композициялық құрылымы ерекше заманауи жаңаша дүние ойлап табуға болады [2, 11б.].

Халықтың тарихы, мәдениеті, дүниетанымы, құрылымы, тыныс-тіршілігі біртұтас дүние. Демек оның қолөнерінде зерттегенде осы тұтастықты аңғару керек. Ою-өрнекті көзбен көріп қана әсерленбей, оның атауларының мазмұнын, шығу тарихын білудің, тұспалды ойын түсінудің маңызы зор. Өйткені ою- өткен заманның хабаршысы, шежіресі болып табылады.

1.2. Ою-өрнектердің қазақ мәдениетіндегі алатын орны

Қазақ халқымыздың көне дәуірлерден өшпес мұрасы болып ұрпақтан- ұрпаққа, әкеден-балаға сабақтасып, тізгінің ұшында өзіндік тарихынан әдет – ғұрыппен сәндік көркемдік жолмен көшпенді елімізді бүкіл әлемге өзіндік ерекшілігімен таныта білген – қолөнер.

Қолөнер шеберлерін, суретшілер мен сәнгерлерді ұлттық рухта тәрбиелеуде ою-өрнектің атқаратын рөлі өте зор. Қолөнер шеберлері жасаған бұйымдарда ұлттық нақыш айқындалып тұруы тиіс. Сол ұлттық нақышты айқындап бейнелейтін өнер түрі – қазақтың ою-өрнегі.

Ою-өрнек сөздері бір мағынаны білдіреді. Бедері түсірілген үлгіні ойып кесіп, қиып немесе екі затты ою кесіп, қиюластыру ою деп аталады. Ал киім-кешекке, түскиізге, т.б. қолөнер бұйымдарына кестелеп бейнеленетін бедер, сол сияқты тоқылатын алашаға, басқұрға және қоржынға түсірілген түрлі геометриялық бедерлерді өрнек дейді. Өрнекті тасқа, ағашқа күйдіріп, қашап, бояп түсіруге болады. Сонымен ою және өрнек деген сөзі бірігіп келіп, латынша «Орнамент» деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз көп халықтың тіліне сіңген термин, мағынасы – сәндеу, әсемдеу.

Қазақ ою-өрнегі — ғасырлар бойы дамып келе жатқан өнер туындысы. Халқымыздың қай қол өнері саласын алсақ та, ою-өрнектердің өзіндік ерекшелігін сақтай отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқанын

194

көреміз. Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларындағы элементтер құстың, гүлдің, жануарлардың түрін тұспалдап тұратыны белгілі.

Бұйымдарда жан-жануарлардың мүйізі, дене мүшесі, тұяғы, құстың тұмсығы, түлкінің басы, бөрінің құлағы немесе иттің құйрығы т.б. және өсімдіктердің түрлері кеңінен бейнеленген. Ою-өрнек өнері — қазақ халқының ауыз әдебиеті секілді мәдени шежіре. Мақсат, болашақ ұрпақтарымызға ұмыт болып бара жатқан осы өнерді таныстырып қана қоймай, оны қолөнер, сурет, сәулет өнері және өндіріс салаларына өндіре отырып осы өнерді қайта жаңғырту, оған жаңа мазмұн беру.

Қазақ халқының ою-өрнек өнерін жан-жақты зерттеуге ғалымдар мен өнертанушылар, тарихшылар мен этнографтар ат салысты. Ал Еуропа, орыс өнертанушы ғалымдары бұл туындыларды XVIII ғасырға дейін зерттеп, көп ғылыми еңбек қалдырды. Төл өнерімізді зерттеуге В. Вансалов, А. Хедона, саяхатшы Джен-Кинсон, Р. Карутц, С. Дудин, В.Радлов, В. Бартольд, Е. Шнейдер, М.В. Рындин т.б. сол сияқты көптеген орыс және Еуропа ғалымдары мен жиһанкездері елеулі үлес қосты[6, 23 б.]. Олар қазақтың ою-өрнектерін ғылыми тұрғыдан талдап, шығу тегіне сипаттама беруге тырысқанымен, олардың жасаған тұжырымның бәрі де қазақ ою-өрнектерінің ішкі ұлттық табиғатын, мазмұнын аша алмаған еді. Бұл орайда қазақ ою-өрнегін алғашқы рет зерттеген қазақ ғалымы Т. Бәсенов былай дейді: "Қазақ ою-өрнегін зерттеуде әр уақыттың, әр саланың ғалымдары көп еңбек етті. Бірақ бұл зерттеушілер халықою-өрнегінің жұмбақ тілін жете түсіне, шынайы сырына үңіле алмады. Олар өз ойларын халқымыздың өнер кілтін ашатын тума тілде емес, буржуазиялық жат тілде, өзге халыққа деген астамшылық көзқараспен саралады. Өнерін зерттеп отырған халықтың тілі мен зерттеушінің ойы мен тілінің үндестік таппауы көптеген бұрмалаушылықтарға, тіпті елеулі ағаттықтарға әкеп соқтырды"[6, 24 б.].Көптеген зерттеушілер кеңестік кезеңге дейін Қазақстанның халықтық өнерін, атап айтқанда, ою-өрнектерін зерттеуге экзотика немесе құрып бара жатқан мәдени мұра ретінде қарады. Мұның астарында жалпы алғанда, дамудың сарқылмас қайнарларын түсінбеу жатқан еді.(Қосымша 1)

Қазақ халқы әсемдікті таңдай білген. Ою-өрнектің символдық тілі туралы айтқанда оюлардың бояу түсі туралы айтпай өтуге болмайды. Идеограммалар мен пиктограммалардағы бояу түсі кездейсоқтық емес. Әрбір түс белгілі бір символға ие бола отырып, адамның түрлі эмоцияға толы көңіл-күйінің айқын көрсеткіші екенін білдіреді.Осындай әсемдікті таңдай білген хас шебер оюшы зергерлеріміз осы ою-өрнекке бояу түрлерін пайдалануды да, жете меңгерген. Халқымыздың ою-өрнектерінде басым түс ақ пен қара болып келеді. Бұл ою-өрнектердің ең шешімін тапқан жарасымды түрі болып есептелінеді.Ақ түс пен қара түстің кереғарлығы, бір-біріне қарама- қарсы ауытқулардың үйлесімді бірлігіне ұйтқы болады. Қазақта «ала жіп» деген ұғым бар. «Біреудің ала жібін аттамау» кісіге қиянат жасамау деген мағынада қолданылады. Бұл-киелі мәнге ие түсінік. Тұсау кесу рәсімінде де ақ пен қара немесе кез келген ақшыл және қошқыл

195

реңдерден тұратын ала жіп пайдаланылады. Қара түс- жамандықтың, ажалдың, қайғының, ақ түс-жарықтың, жақсылықтың, тіршіліктің,қуаныштың белгісі. Өмірге жаңа аттаған сәбиді алдында жақсылық та, жамандық та; қуанышта, реніште күтіп тұрған шығар. «Ақ дегені- алғыс, қара дегені-қарғыс» деп те бекер айтылмайтын болар. Сонымен бірге ақ – күннің, қара- түннің белгісі. Немесе бұл түстер әйелдік және еркектік сипатқа ие.Ақ пен қара түс бір – бірін айқын ашып, қандай затқа пайдаланса да, анадайдан көздің жауын алып, сән беріп тұрады. Асқан шеберлер былғарын ақ күміспен әшекейлеп, түс киіз жасаған. Бұл түсті халқымыз ең жоғары бағалаған, қастерлеген. Әрбір түстің өз мән мағынасы бар.

Қазақ ою-өрнектеріндегі басты бояудың түрі-көк түс.Ш.Уәлихановтың айтуынша бұл түстің заттық мағынасы бар.Ол-Көк Тәңірі,Құдай.Қазіргі кездің өзінде қазақ «көкке қара» деп аспанды айтады.Көк-сәулеттік құрылыстарда күнбез,фасадтағы өрнектер.

М.Қашқаридың «Лұғатында» кездесетін тансық сөздің бірі- «көк».Бұл сөз сол ескі замандағы мәнінде әлі күнге дейін қазақ тілінде ұшырасады. «Көк» сөзінің мағынасын «көктем» түсінігі арқылы тіршілік бедері, «өмір реңі»деп түсіндіруге болады.Оны әрі қарай дамытсақ «жасару», «өсуді» жасылдану емес «көктеу»деген ұғымды білдірер еді. Жалпы алғанда қалыптасқан тұрақты түсініктер, мейлі ол ою-өрнекке, оның бояу түсіне қатысты болсын немесе кеңістік пен уақытқа байланысты халық ұғымында қалыптасқан тұрақты өлшемдерді білдірсін ол тиянақты ықшамдалған сөйлеу тілінің біртүтас обрызды нақыштарын бейнелейді. Осының негізінде «ақ ниет», «ақ бата», «қырықтың қызылды - жасылы», «сары уайым», «сарғайған жетер мұратқа» секілді рәмізді түсініктер қалыптасты.

Қызыл түс -оттың, күннің рәміздік белгісі.Көне түрік тілінде «қызыл» -оңтүстікті, «қара» - солтүстікті, «ақ»- батысты, « көк» шығысты білдіреді [7, 137 б.].

Кескіндемеде, поэзияда қызыл – романтикалы, көтеріңкі эмоционалды түс.Мысалы, Ұ.Есдәулетовтың мына ақ өлеңіне керемет пейзаж суреттелмей ме:

Қызыл іңір.Қызғылт қыр. Қыжым аспан.Қызыл жел. Қызыл көйлек,қыз бала Қызыл бауыр бұлттарға, Қыр басында қызығып, Қолын бұлғап қарап тұр. Сарытүс,негізінен,ақыл-парасаттың белгісі деп есептеледі.Сонымен

бірге ол бір жағынан қайғы-мұңмен байланыстырылса: «Сары уайымға салыну», екінші жағынан ол жұбаныш пен үміт кепілі: «Уайым түбі сары алтын,сарғайған жетер мұратқа».

196

Әлдебір айтыс-тартыста,барымта кезінде ері өліп,артында жесірі қалса,құныкердің туыстары шейіттің құнын төлейтінін білдіріп,жесірге сары жаулық жібереді.

Жасыл түс – жастық пенкөктемнің белгісі аталған.Себебі жасыл өсімдік үлгілес ою-өрнекте жиі пайдаланылған.Кейіннен жасылтүс өмірімізгемұсылмандықтың сипаты ретінде енді[7, 142 б.].

Бояу түстерінің бұл тұрақты сипаты ою-өрнекте және рәмізді кескіндеме өнерінде ғана пайдаланылды.Ою-өрнек халықтық мифопоэтикалық дүниетаныммен,қалыптасқан сана-сезіммен тікелей байланысты. Сондықтан да оның мағынасы колориттік эмоционалды,гармониялы мүмкіндіктерінен тыс жатыр.

Қазақ ою-өрнегі бейнелеу өнерінің сәндік үлгісі ғана емес, ол философиялық ойға, терең мағынаға негізделген. Ою-өрнектегі әшекей белгілер халықтың қоршаған орта, өмірі туралы ұғым-түсінігін, ойлау жүйесінің, көркемдік ой–қиялының көрінісі.Мұндағы түр мен түстің символикасы, магиялық нышан белгілері біртұтас образ ретінде белгілі бір мағыналық қызмет атқарады.

1.3.Ою-өрнектердің түрлері

Мүйіз — қазақ оюының ең көне мәнері. Ою-өрнектің бұл элементі

мүйізді мегзеуден шыққан. «Мұйіз» ою-өрнек кейде ұсақ, кейде ірі болып келеді. Ұсақ түрлері ағаш, сүйек, мүйіз сияқты нәзік қолөнер саласында қолданады. Ірі түрлері сырмақ, текемет, алаша, кілем, сәулет өнерінде сан түрлі мәнерде қолданылады. Мүйіз элементтері «аймүйіз», «қосмүйіз», «сыңармүйіз», «сынықмүйіз», «қырықмүйіз», «маралмүйіз», «еркешмүйіз», «қошқармүйіз» т.б. түрлерге бөлінеді. «Мүйіз» өрнегі үй жиһаздарында (кілем, сырмақ, текемет, алаша, көрпе, түскиіз, шымши), тұрмыстық заттарда (саба, шанаш, күбі, оқшантай, торсық, сандық т.б.), сондай-ақ қару-жарақтарда (қынап, оқшантай, торсық, садақ), киім-кешек, ат әбзелдерінде (ертоқым, айыл) қолданылады, жалпы бұл элементтің қолданбайтын жері жоқ десе де болады.

Қосмүйіз - ою-өрнегі қойдың, ешкінің, сиырдың екі мүйізін ғана бейнелейді және кейде «ырғақ», кейде «ілмек» деп аталатын оюларды «қосмүйіз» дейді. Үй жиһаздары мен тұрмыстық заттарды, киім-кешек, қару-жарақтарды безендіру үшін пайдаланатын қой, ешкі, сиыр, бұғы, марал сияқты жануарлардың қос мүйізін бейнелейтін ою-өрнек. Қазіргі кезде «қосмүйіз» ою-өрнегін сәукелеге, айыр қалпақтың төбесіне, шетіне, қамзолдың алдыңғы жағына, етіктің қонышына салады.

Арқармүйіз - деп аталатын ою-өрнек қойдың мүйізін бейнелейтін оюдың түрі. Бұл элемент «қошқармүйізге» өте ұқсас, бірақ, оған қарағанда шиыршықтанып, тармағы одан көбірек болып келеді (кілем, тұскиіз, сыр- мақ, кесте, киім-кешек пен үй жиһаздарында кездеседі).

197

Қошқар мүйіз - ою-өрнегі қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйіз бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қойдың құлағын долбарлайтын тағы бір шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамға қошқардың тұмсық бейнесі аңғарылады. Текемет, сырмак, басқұр, алаша, кілем, былғары, сүйек, ағаш, зергерлік бұйымдардың барлық түрлерінде кездеседі. Киізден жасалған бұйымдарда бұл ою түсті шүберектермен ойылып, құрақ, яғни аппликациялық өрнек түрінде де тігіледі.Фариза Оңғарсынова апамыздың «Оюлар» атты әнінде қошқар мүйіз өрнектері суреттелген:

Түрін-ай текеметтің! Асыл қандай! Үңілдім үнсіз ғана басымды алмай. "Келе ғой, қошақаным, өзіме!" деп, Әжем кеп сипағандай шашымнан жай. Күйімді кешсеңдер-ау сол беттегі, Тұрғандай ана көңіл тербеп мені. Жан бітіп жайраңдады жан-жағымнан Қазақтың қошқар мүйіз өрнектері. Қырықмүйіз - ою-өрнегі біріне-бірі жалғаса, тармақтала қосылған, кеп

мүйізден құралған ою-өрнектің бір түрі. Ол көбінесе дөңгелек не төртбұрыш ішінде бейнеленеді, кейде бұтақтың ағашы тәрізді тармақталып, жайылып бейнеленеді. Бір-бірімен қосылған бірнеше тармақты көп мүйізді оюлардан құралады. (Тұскиіз, тон, кежім, сырмақ, текемет, архитектура сәулет өнерінде молырақ кездеседі).

Сынықмүйіз - морт сынған тік төртбұрыш жасап, төрт рет ішке қарай иіледі. Бұл ою-өрнек кілемдерді, шилерді, басқұр мен алашаларды, сондай-ақ әр түрлі қалталарды безендіру үшін пайдаланылады, ал сырт көрінісі малдың сынған мүйізіне ұқсайды.

Өркеш - ою-өрнегі түйенің қос өркешін бейнелейді. Сырмақ, текемет, тұскиіздерге салынатын ою-өрнек композициясында көбірек кездесетін элемент. Қазақ оюында мал мен аңның қос мүйізін, түйенің қос өркешін, биенің қос емшегін бейнелеу тек симметриялық тепе-теңдік үшін ғана емес, сонымен қатар береке-бірліктің, көбеюдің символын білдіреді.

Шыныгүл - ою-өрнегі гүлді тұспалдап тұрады. Бұл өрнек «төртайшық», «итемшек» оюларына ұқсас келеді. «Шыныгүл» ою-өрнегі айға, мүйізге, жапыраққа ұқсас элементтерден құралған. Екі мүйіздің қайырылған екі ұшына жапырақ қондырылған, сол жапырақтар бірнеше рет сатыланып қайталанылып отырады.

Гүл- ою-өрнегі гүл өсімдігінің барлық түрлерін тұспалдап тұрады. Бұл өрнектің түрі үш жапырақты ою-өрнектен басталып, он екі жапырақты ою-өрнекке дейін қолөнер бұйымдарында кездеседі. Кесте тоқуда және киім-кешектердің жағасына, қалтасына, жиектеріне салады.

Шытырман - ою-өрнегі көп жапырақты есімдік пен көп тармақты мүйіз және геометриялық фигуралар аралас келетін күрделі өрнек. Мұндай

198

өрнектер заттардың бетіне көп тармақ болып желіленіп келуі бүтін бір сюжетті (жайлау, орман, жазық дала, кең сахара) мегзеп жасалады.

Түйетабан - ою-өрнегі түйенің басқан ізін долбарлайтын күрделі ою-өрнек. Ол кейде «қарта», «қарға», «қызылайыр» ою-өрнегіне ұқсайды. Қатар тұрған S тәрізді екі сызық қатарласып қосылмайды, түйенің табанына ұқсас екі жарты сопақша дөңгеленіп келетін ою. Түйетабан деп аталатын көп гүлді, үлпек басты тікені бар есімдік ол да түйенің табанына ұқсас екі жарты, оны кей жерлерде «табақ» өрнегі деп атайды.

Сыңарөркеш - ою-өрнегі «сыңармүйіз» оюында айтылғандай, мүйіздің бір сыңары етіктің басына ұқсап, қайқиып, қайталанып, шексіздікке ұласа береді. Бұл өрнек негізінен «қошқармүйіз» элементінен жасалады.

Қармақ - ою-өрнегі кәдімгі балық аулайтын қармақтың ілмегін тұспалдайды. Қармақ өрнегінде екі-үш, кейде одан да көп тармақ болады, оны кейде «зәкір таңба» деп те атайды.

Тарақ - үлгідегі өрнек күнделікті тұрмыста пайдаланылып жүрген шаш тарайтын тараққа ұқсайды. Бұл өрнек нақышына келтіріліп алаша, басқұрларда қолданылады және тараққа ұқсас бірнеше жуан жолақтардан тұрады.

Қосалқа - ою-өрнегі әшекейлі тізілген мойынға салатын моншаққа ұқсас болып келеді. Қазақ оюларының ішіндегі ең көп тараған оюдың түрі. Өте шебер келісім тауып құрастырылған «қосалқа» оюлары бір тұтас композиция өрнек жүйесін жасайды. Ою-өрнек алқаның, сырғаның, жүзіктің көзіне салынып, кебінесе зергерлік бұйымдарда қолданылады.

Алаша, Аламыш - ою-өрнектері жарыса жасалған көп түрлі-түсті жолақтардан құралады. Кейде сол жолақтардың ішінде геометриялық фигуралар тектес не «мүйіз» өрнектерінің желілі түрлерінен құралған түрлі-түсті оюлар болады. Бұл «аламыш» өрнегі шахмат тақтасының алаша сызығы сияқты жарыса салынған қысқа, кейде ұзын сызықтардан тұрады. Бұл өрнек ши орауда, терме бауларда, кілем, алаша, сүйек өрнектерінде кездеседі.

Айыр - ою-өрнегі. «Ашатұяқ», «айыр-түяқ» өрнегі кейде «айыр» өрнегі деп те аталады. Пішен ашалайтын айыр құралға ұқсас болып келеді [8].(Қосымша 2)

Басқа халықтардың өрнектерімен байланысты ерекшеліктері. Ұқсастығы: ою-өрнек пішінінің қолданылуы мен жасалу

технологиясының, атауының да бірдей болып келуі. Мәселен, «тұмар» оюы қарақалпақ, өзбек, түрікмен, тәжік ою-өрнектерінде де кездеседі. Қазақ тілінде «тұмар», қарақалпақ тілінде «тумар», тәжік, түрікмен, өзбек тілінде «тумор» деп аталады. Н.А.Белинская, А.С.Морозова, М.С.Мұқанов және т.б. зерттеушілер «тұмар оюы» магиялық ұғымда әр түрлі бұйымдарына салынып, осы күнге дейін сақталып келгенін айтады [9, 13 б.].

Өзгешелігі – кейбір құрылысы бірдей ою-өрнектердің бұйымдарда қолданылуы мен атауының басқаша болып келуі. Мысалы, қазақ халқының

199

бауқырларында кездесетін «алты жіп мүйіз» оюы тәжік халқының тілінде «балдақ» деп аталып, тақияға өрнектеледі, «төртмүйіз» оюы түрікмен, тәжік халықтарының тілінде «шаян» мағынасында қолданылады, «аштархан теру»

оюының ортасындағы өрнекті тәжік тілінде «точдар сар» деп атайды. «Ақ отау»оюын қарақалпақ өнерінде «қара үй» деп атайды. Бұл жөнінде Ө.Жәнібеков те былай дейді: «Кейбір қазақ оюлары көршілес халықтар ою-өрнектерімен өте ұқсас келеді, тек олардың атаулары өзгеше. Мысалы, «тықыр мүйіз» оюы ферғаналық қырғыздарда «туямоюн», «ирек» - «тайтұяқ», «омыртқа», өзбектерде «юлдуз», «төртқұлақ» - «мүйіз нұсқа» деп аталады»[6, 33-34б.].

Жалпы алғанда, мұндай ұғымдар ежелден-ақ қазақ халқының көрші елдермен рухани достық қарым-қатынастарының мықтылығын дәлелдейді.

ІІ ТАРАУ ОЮ-ӨРНЕКТЕРДІҢ ОРНАЛАСУ ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ Халық тұтатын бұйымдар мен мүліктерге нақыштап оюлар салып,

өрнектеудің көнеден қалыптасқан заңдылықтары бар. Ою-өрнектердің қолданылуы, оның орналасу реті белгілі орныққан тәртіпке бағынады. Қандай өрнекті пайдалану, біріншіден өңделетін шикізатқа, сонымен бірге жасалатын бұйымның пішіні мен көлеміне қарасты болады. Мысалы: текеметте қолданылатын ою-өрнектін пішіні жазық. Бояу түсті қарапайым, монохромды, сырқы жазықтары көрнекілеу. Алаша бау-басқұрларда өрнек жолақбойыменөтеді. Темірге күміспен жалатылған өрнектің композициясы жинақы. Күмістүсі,көбіне темірмен контрасты шешімді.Көп жағдайда зеттеушілер ою-өрнектерді формасына ғана байланысты ажыратып, оларды бірнеше топқа бөледі: жануарлардың жеке мүшелерімен олардың басқан іздеріне ұқсастырылған өрнектер («арқар мүйіз», «түйе табан», «ит құйрық» т.т.) ою-өрнектердің екінші тобы, көне өрнектердің бірі-геометриялық өрнектер (полеолит кезеңінен жеткен құмыралар мысал бола алады, кейіннен саптыаяқтар, ожауларды нақыштап оюлаған) оның жиі кездесетін бір саласы өсімдік тәріздес ою-өрнектер.

Шебер көп бұл заманда кілең керім, Болмайтын ажыратып түр өңдерін. Сүрінбей өте алар ма ғасырлардан, Әжемнің оюындай, жыр – өрнегім... - деп, Ф.Оңғарсынова Қазақтың

сәндік-қолданбалы ою-өрнегі жайлы сөз қозғағанда, көз алдыңызға әсемдік пен сұлулық әлемі еріксіз елестейді. Осы бір қасиетті сөздер өнердің қай саласы болмасын сазгерлік, әдебиет, бейнелеу және т.б. өнердің барлық салаларына ортақ дүниелер. Қазақ халқының ежелгі замандардан-ақ қалыптасып, үнемі сұлулық әлемінің ішіндегі ерекше бір саласы [20].Ою-өрнек – тарихы тереңде жатқан, теориясы күрделі әсемдік өнері.Ою-өрнек – ертеден келе жатқан ою-өрнектерді түрлендіру арқылы мазмұнды ою-

200

өрнектер жасау дәрежесіне көтеруге болады, өнер өлмейді, өнер көнермейді, өнер жеміс ағаштың бұтағындай гүлдеп, жемістене береді. Ою-өрнектермен танысып, олардың дүниетанымы, өздерін қоршаған орта және сұлулық туралы түсінігі артып, шеберлік қабілеті дамып отырады.Ою-өрнек құрылысы, композициясы, симетриясы, ассиметриясы, коларит, ритмі болады. Олар өзара бір-бірімен байланысты.Композиция – ою-өрнектің бір заттың бетіне реттесіп орналасуы.Симметрия – ою-өрнектегі ойықтың бір-бірімен тең болуы. Симметрия кез-келген ою-өрнекте болады. Коларит – ою-өрнектегі бояу түрлерінің бір-бірімен үндесуі.Ритм (ырғақ) – ою-өрнектегі бір элементтің қайта қайталануы.Ассимметрия – ою-өрнектің басы мен аяғындағы өлшемнің екі түрлі болуы.

Жалпы қазақ халқының оюлары Орта Азия өрнектерімен салыстырғанда композиция қарапайымдылығымен, бояу түсінің ұстамдылығымен, формалар монументальдығымен ерекшеленеді.Ою-өрнектердің бояу түсі шын дүниенің объективті көшірмесі емес, оның шартты ұғымын ғана білдіреді. Ой астарлы жеткізіледі [6, 25 б.].Ою-өрнек арқылы халық шеберлері өз ойларын, көңіл-күйін жеткізіп отырған.Осыған орай ою-өрнектердің көркем шешімі поэзияға жақындатады.Ою-өрнектің сыртқы сызықтарының бір пішіннен екінші формаға ырғақты өтулері,бір-бірін қайталай отырып, жаңа өрнектер құрауы, бояу түстерінің бір-бірімен гармониялы үйлесімі әсем сазды әуен құрайды. Эмоционалды екпінділік пен көңіл күй сезімін тудыратын осы ерекшеліктер оны музыкалық шығармаға жақындатады. Себебі ою-өрнек шындықтың объективті бейнесінен гөрі,субъективті бастауларға ұштасады.

2.1.Қазақ қолөнерінде ою-өрнектерді қолданудың көркемдік

ерекшеліктері

Киізден күнделікті тұрмысқа қажетті,алуан түрлі бұйымдар жасай отырып, оны оюлап,өрнектеу,көркемдеп сәндеу ісі көне замандардан кеңінен өрістеген.

Тігуі де, жығуы да оңай киіз үй пайда болғалы көшпенділер киіз басып,одан әртүрлі бұйымдар жасауды одан әрі жетілдірді. Киіз үйдің туырлығы мен үзігін,түңлігі мен дөдегесін айтпағанда еденге төсейтін текемет, сырмақтарды тұсқа ілінетін тұскиіздер мен әртүрлі қаптарды да киізден жасады.Оның барлығы ою-өрнектің арқасы.

Киіз бұйымдар ішінде қанық та,ашық түсті оюлы текеметтер ерекше көз тартады. Қазақ текеметтерінде, сырмақтарында, т.т. ою-өрнек пен оның бейнелену аясы арасындағы тепе-теңділік принципі әр уақытта айқын көрінеді.Қазақ шеберлері түрлендіру барысында аз ғана реңдер мен өрнек жүйелерін пайдалана отырып,ерекше сәнді бай әшекей әуендер құрай білген.

Тепе-теңділік принципінің арқасында ғана жарасымды, орнықты көңіл күй қалыптасады. Онда керемет әсіресе бай реңдер мен бояу түстері

201

болмаса да ол бір жағынан суреттердің жұмбақ қасиетімен қызықтырады. Егер сурет деп өрнекті айтсақ, өрнектің фонға орналасуы адамның жаратылыстағы орнын білдіретіні секілді[6, 118б.].

Жалпы алғанда, Қазақстанның барша өңірінде киіз басу тәсілдері бірдей деуге болады.Киіз басуға арналған ши бетіне бірыңғай түсті жүн қалың тартылып,боялған жүннен ою түсіреді.Сонан соң бетіне ыстық су себіліп,шиге еппен оралады да, әрі-бері домалата теуіп, нығыздалады.Кейін кебуі үшін күн көзіне жайып қояды.Киіз басу тәсілі бір болғанымен текемет бетіне ою салу әр жерде әрқалай,яғни жергілікті көркемдік ерекшеліктерге байланысты.Басқаға ұқсамайтын ою тәсілдері бойынша Шығыс Қазақстан өңірінің текеметтері бірден көзге түседі.Шығыс Қазақстанда тәжірибиелі шебердің қолынан шыққан текемет бетіндегі ою жүйелі түрде жіңішке сужиекпен шілтерленеді.

Сондай текеметтердің бірі – Семей облысының шебері Сәулебекова Қарлығаның туындысы.Оюдың сары түсі текеметтің қоңырқай түсімен үндестік тапса,қызыл түстішаршының жіңішкежолақтары көтеріңкі көңіл лебін сездіреді. (Қосымша 3)

Ал,Әбділдинова Бипан керісінше,бояуы өте қанық,ашық түстер арқылы өз текеметінің көркемдік құрылымын күрделендіре түскен.Киіз басукезінде орнынанжылжып,сәл қиғаш кеткен ою іздері текеметті одан сайын әдемілей түсіп,ою сызықтарының барлығын қимыл-қозғалысқа келтіргендей [13, 138 б.]. (Қосымша 4).

Бабалардан қалған көне дәстүрлерді аялап сақтаған қазақ халқы өзінің керегі мен талғамына сай заттық мәдениеттің көптеген үлгілерін тудырды.Олардың ішіндегі бірегейі – кілем тоқу өнері.Қазақ кілемі деген ұғымға дәстүрлі сырма кілемдер (текеметтер, сырмақтар, откиіздер, оюлы тақыр кілемдер) жатады

Сырмақ-сәндік құрылымы бірқалыпты ретпен салынған,ою жіктері, анық жиектеліп,кеңістікте біртұтас композиция құрайтын ғажайып өнер туындысы.

Сырмаққа ою салу әдістері жергілікті үш түрге бөлінеді: - сырмақ бетіне орталық бөлікті қоршай жиек оюын түсіру ; -жалпы біртұтас ірі ою құрылымын орналастыру; -екі-үш деңгейге бөлінген ою жолдарын түсіру [11, 4 б.]. Сырмақ аса төзімді болады, елу жылдан астам уақыт тұтынылуы

мүмкін.Сырмаққа қара және ақ, кейде түрлі түске боялған қойдың жүнін пайдаланатын болған.

Осындай туындылардың бірі-Семей облысындағы Ерназарова Майсараның «бұғы мүйіз» сырмағы [13, 139 б.].Ою құрылымы басқаларға ұқсамайтын ою салу мәнерімен ерекшеленсе, бұғы мүйізін келтірудегі ұқсастық ертедегі сақтардың аң стилімен сәйкес болуымен құнды.Шебер Бұғы мүйізінің табиғи тұрпатын қайталаған.

Сырмақ оюлары ретінде көне заманнан байлық пен молшылықты білдіретін мүйіз оюларының барша түрлері кеңінен қолданылады.Оюларды

202

орналастыру барысында бұрыннан келе жатқан ой-санадағы наным-сенімдер ескеріледі.Орталық бөлікті жиек оюларымен қоршау – отбасы мен айналаны зұлым күштерден сақтап,қорғау мағыналарын білдіреді.

Ағаш өңдеу өнері.

Қазақ қолөнерінің ежелгі түрлерінің бірі-ағаш өңдеу.Орыстың атақты

саяхатшысы Р.Карутц қазақ жері шет-шегі көрінбейтін сары дала ғана емес, ағашы мол орманды алқапқа да бай өлке екенін жазған.Қазақ ағаш оюшыларының өнері ел ішінде кеңінен танымал болды.Халық арасында ағаш өңдеудің асқан шеберін «ағаш ұста» немесе «ісмер» дейтін болған.Олар бедерлеу, тесіп ою(шілтерлі), үшқырлы қуыстау секілдіағаш ою тәсілдерін ойлап тапты.Белгісіз ісмерлер жасаған жиһаздар мен ыдыс-аяқтар, саз аспаптар шеберліктің шыңы десе де болады.

Жартылай отырықшылдыққа ауысып, егіншілікпен айналысқан қазақ қауымының күнделікті тұрмысына қажетті ағаштан жасалатын бұйымдардың түрі сан алуан.

Дайындалатын заттың бетін тегістеу, оймыштап бедер салу, бояу ағаш бетін қыздырылған металлмен қару, біздің ұшымен қарып өрнек, жазу түсіру, т.б. тәсілдер жатады. Аталған тәсілдерді көбінесе үй жиһазы (көбіне ыдыс-аяқ түрлерін), саз аспаптарының, үй, ғимараттың ағаш бөлшектерін (ұстын, тіреу, есік, қақпа және т.б.) өңдеуге қолданған. Ол үшін әшекейленетін ағаш бетіне өрнектің нобайын біз тәрізді өткір аспаппен немесе қызған иненің ұшымен батыра сызып алып, әртүрлі мәнерде иілген теміртек (металл) қалыптарды отқа қыздырып, өрнектің бойын қуалай, қарып (күйдіріп) шығады. Қарағай, самырсын, шырша тәрізді шайырлы ағаштардан жасалған бұйымдардағы ағаштың табиғи өрнегін (текстурасын) айқындай түсу үшін, өңделген бұйымды оттың жалынына шарпытып алса, ағаш талшықтарының шайырлы жерлері сақталып, шайырыжоқ тұстары күйіп, қарақоңыр түске еніп,жолақты табиғи өрнек пайда болады. Ертеректе шеберлер ағаш бұйымдарға ру таңбаларын, адам аттарын, ою-өрнек түрлерінқарыптүсірген. Ағашбөліктерінқатарластыра отырып, сарғыш қоңырдан шымқай қаратүстің арасындағы реңдерді шығарған.

Ағаштан ойылып жасалғанбұйымдардың бірі – кебеже, (тамақ сақтауға арналған сандық сияқтыағаш бұйым)(Қосымша 5).Кебеженің композициялық шешімі кілемдікіне ұқсас,орта тұсы мен жиегі өрнектеледі [13, 143 б.].Көбінеою-өрнектерде аспаһани бояулар орын алды.Халықтың күнделікті тұрмыста қолданылатынзаттары тұтас ағаштан,ағаш тамырынан,ағаш безінен шабылды.Қазақтың ағаш ыдыстары қосарлы шешімімен көзге түсті.Күнделікті пайдалынатын ыдыстан гөрі қонақ келгенде қойылатын ыдыстар көбірек өрнектелген.Әсемдігі мен иілгіштік қасиеті ағашқа ою-өрнек салуға зор мүмкіндік берді.Ожау сыртқы түрінің әдемілігімен көз тартып қана қоймай, тұрмыста қолдануға ыңғайлылығымен де қызықтырды.

203

Ағаштан ойылып жасалған тағы бір бұйымның түрі – астау(Қосымша 6). Ол халқымыздың байырғы уақыттан бастап қолданып келе жатқан ас тұтынатын бұйымы болып табылады.Астауды көркемдеуде ұлттық өрнектердің кез келгенін қолдануға келмейді. Негізі бабаларымыз ыдыс аяқтарды өсімдік тектес өрнектермен өрнектеген. Бірақ ағаш бұйымдарын көркемдеудежануар текті ұлттықою өрнектерді де қолдану өтеұтымды, әсерлі нәтиже береді.

Қазір қазақтың өз өнерін, байлығын өзіне көрсететін заман.Ағаштан жасалған әр түрлі әдіс-тәсілдердің арқасында бүгінгі күні адам баласының ойы жетпейтін дүниелерді жарыққа шығарып отырған.

Қазақтың киім-кешегіндегі ою-өрнек

Ұлттық киімнің негізгі сәндеушісі – ою - өрнек. Халқымыздың ұлттық

киім түрлері өте көп. Олар өзінің көз тартарлық әсемділігімен, ою - өрнегімен, сәнділігімен осы кезеңге дейін жоғары бағаланады. Олардың кейбіреулерін күнделікті киіп жүрсе, енді біреулерін мереке - мейрамдарда, ойын - сауық, той - думандарда киеді.

Ертеде қазақ қыздары келін болып түскен жерінің хал-күйін, жан толқынысын кестелі орамалға ою-өрнекпен түсірген. Бұл жас келіннің сабырын сабасына түсірсе, бір жағынан оның қолынан шыққан әрбір ою мен өрнек өз жағдайынан сыр шерткен. Осылайша, анасы алыстағы қызының тұрмыс-тіршілігін үйінде отырып-ақ білген. Арадағы хұсни хат – ана мен баланы үнсіз тілдестіріп, бір-бірінен хабар алдырған. Қазақ әйелдерінің ұлттық киім түрлеріне көйлек, кимешек, сәукеле, камзол т. б жатады. Оларды әртүрлі ою - өрнек түрлерімен сәндейді. Ер адамдар мен әйелдердің бас киімдері де сәнділігімен ерекшеленеді. Оны барқыт сияқты материалдардан тігіп, жиегіне әр - түрлі ою - өрнектермен көмкереді.

Қазақұлттық ою - өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар [21].Атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе жатқан өнер түрі.Тігуге де, жинауға да, алып жүруге де өте қолайлы осы мүлікте ою - өрнек қолданылмайтын бөлшек жоқтың қасы. Ою - өрнекті жақсы саналы жасау үшін алдымен пайдаланатын материалды дұрыс таңдай білу қажет, оның ою - ырғағы мен мөлшерін, яғни оюдың заттың бетіне түсуі мен орналасуын нақты жобалау қажет. Оюдың жақсы шығуы оюшының ой ұшқырлығында, шеберлігі мен оюдыңретін келтіріп үйлестіре білуінде.Ою-өрнектіңқандай түріболса да, ол– адамойыныңжемісі.Ою - өрнекбір – біріменқабысып,жымдасып, ескенарқандайбірігіптұруыкерек. Ара жігі бадырайып,үйлеспей,олпы - солпы болса, ою өзінің сәнін, сұлулығын, үйлесімін тіпті мазмұнын жоғалтуы мүмкін. (Қосымша 7)

Ою-өрнек – ұлттық дүниетаным мен көзқарастың форма түріндегі көрініс еді. Бертін келе оның көптеген мазмұндық белгілері ұмытыла бастады. Жиырмасыншы ғасырда ою-өрнектің сәнділік, рауажды үйлісімі

204

әшекей сәнді өрнек ретінде ғана қолданылатын болды. Дегенмен, ер адам мен әйел киімдеріндегі күнделікті пайдаланылатын тұрмыстық бұйымдардағы, қару-жарақ пен киіз үй безендірілуіндегі көптеген заттардың ою-өрнегі,әшекей-нақышы,оған пайдаланылатын материалдар өзінің киелі қасиетін,салт-жоралармен байланыстығын,ырым ретіндегі нышанын әлі де болса жоғалтқан жоқ [22].(Қосымша 8)

Жалпы айтқанда, уақыт өте келе ою-өрнектің қолдану аясы кеңіді. Себебі қазір біз қалаған киімімізге сай келетін ою-өрнекті кестелеп болсын қоя аламыз. Бұл әр адамның өз қолында. Ең бастысы – ою-өрнекті дұрыс таңдай білу. Әрине, киімнің кез келген жеріне кесте тігуге немесе жапсырма жапсыруға болмайды. Бәрі ретіне қарай, өз орнымен қолданылып, биік талаптың тұрғысынан шығуы тиіс.

Қазақ халқының зергерлік өнері

Қазақ халқының ерте заманнан бастау алған зергерлік өнері халық

өмірімен, тарихымен, шаруашылығымен тығыз байланыста дамып келеді. Адам баласы ежелден әшекей бұйымдарды киімнің ажырамас бөлігі ретінде санаған.Кез келген қыз-келіншектің зергерлік бұйымдары, асыл тастары, онда бейнеленген ою-өрнек әсем келбетіне әдемі үн қосып, сымбатын одан әрі ажарландырып, тартымдылығын арттыра түседі.

Қазақтарда ай қасиетті болып есептеледі. Зергерлік өнерде бұйымдардың сыртқы пішіндерін, бет-бедерін ай,күн,жұлдыз сияқты аспан шырақтарына ұқсас космогониялық өрнектермен безендіру-жиі ұшырасатын құбылыс. «Айсырға», «айбас», «аймүйіз», «айшық» - өрнек аттары. Қазақтар «Жаңа туған айды көргенде үш рет еңкейіп мінәжатетеді де, сол мінәжат еткен жерден шөп жұлып алып, жанып жатқанотқа тастайды». Сосын:

Ай көрдік, аман көрдік. Ат басында алтын көрдік Ескі айды есіркеп ең, Жаңа айды жарылқа, -деп сәлем берген [5, 43 б.].(Қосымша 9) Металл өңдеудің көркемдік тәсілдерінің ішінде өте ертеден,сақ

заманынан бері келе жатқан зергерлік өнердің ең кең тараған, қазақ ұсталарының бәрі дерлік қолданатын шаппашылық өнер болды. Ат ер тұрмандарының әртүрлі бөліктерін әшекейлеуде теріге өрнек бастыру және жапсыру,ағаш ойып,өрнектеу және сүйек ою маңызды орын алды.[13,11 б.]

Ер-тұрман жабдықтарының бір бөлігі – үзеңгі.Өрнекті үзеңгілер де қазақ зергерлік өнерінің тамаша үлгілері болып саналады.Оларды өрнектеудеәшекейлеу,профильдеу,шеку шілтерлі оймалау тәсілдеріқолданылады.Мыс үзеңгілер кейде сүйек өрнектеудің ежелгі техникасынанбастау алатынтәсіл-кесіліпалынған шоғырлышеңбертүрінде безендірілді.(Қосымша 10). Ал қамшыболса күміс таналармен және бұрама

205

сым темірлерменәшекейленді.Мұражайдағыат-әбзелдері мен белдіктерінің жинақтамасы металл балқытушы қазақ ұсталарының,тері өңдеушілер мен ағашшеберлерінің биік өнері мен дарының куәсі.Ұлттық көркем мәдениетінің құнды жетістігі болып саналатын бұл коллекциялар қазіргі қолданбалы өнер шеберлерінің шығармашылық ізденістеріне де ықпал етері анық.

2.2.Ою-өрнек өнеріне баулауда ұлттық тәрбие берудің негіздері

«Ұлттық тәрбие» деген термин кез – келген ұлтқа байланысты

айтылатын ұғым. Өйткені, қандай ұлт болса да тәрбиесін өз тілінде ұлттық тәлім тәрбие тәжірибесіне байланысты жүргізеді.

Сәндік қолданбалы өнері халқымызда ұлттық тәрбиемен тікелей байланысты. Көркем өнердің қазақ халқынын ұлттық мәдениетінде алатын орны, манызы ерекше. Тәуелсіздік алған қазақ халқының мерейі өсіп, мәртебесі биіктеп келеді. Мемлекетімізді өркениетті елге айналдыру үшін ұлттық мәдениетімізді жаңғыртып, көркейту қажет [23].Ұлттық мәдениеттің ауқымы кең. Ол — еңбастысы тілімізді, дінімізді, салт-дәстүрімізді, ұлттық өнерімізді дамыту. Ежелден келе жатқан қасиетті дәстүр, тәлім-тәрбие, ұлттык өнерге баулу — жас жеткіншектерді жан-жакты тәрбиелеудін негізгі құралы.

Қазақстан Республикасы өркениетті елдің қатарына қосылу үшін оқушыларымызға сапалы білім, саналы тәрбие беру керек. Ата-бабаларымыздан мирас болып қалған қазақтың ұлттық өнерінің түрлері көп. Оларға жаңаша талдау жасау қажет. Ұрпақ тәрбиелеуде қазіргі кезде ұлттық педагогиканы негізге алу басты міндет. Ұлттық педагогика - ол халықпен бірге дамып оқушыларға ұлттық тәрбие беруде қолданып келе жаткан, қайта жаңғырған тәрбие арқауы. Ұлттық тәрбиені оқушыларға бойына қалыптастыруда көркем-өнердің маңызы ерекше. Қазіргі Тәуелсіз мемлекетіміздің туы желбіретіп, келер ұрпағымызға еліміздің еңсесін түсірмей, оны ары қарай өрлете түсу үшін қоғамға саналы, білімді, ұлттық намысы бойында тасып тұрған "қазағым, елім" дейтін азаматтарды тәрбиелеу қажет. Оған атсалысу — аға буынның, ұстаздар мен тәрбиешілердің, отбасындағы ата- аналардың міндеті [14, 32 б.].

Қолданбалы қолөнер түрлі ұлттың халықтары сияқты қазақ еліне де тегіс тараған өнер. Әр ұлттың өрнегінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Сәндік қолданбалы қолөнері тек ою-өрнек емес, олар математикалық ойдың, есептің, бұрыштық өлшемдерінің сабақтастығының қосындысы, жан-жақты тәрбие құралы.

Халық қолөнерін игеру — оқушыны еңбексүйгіштікке, әсемдікке талаптандырып, халқының тарихын біліп мәдени мұрасын қадірлеп дәстүрін жалғастыра білуге баулиды.

Сәндік қолөнері - халықтың мәдениеті мен өнерінің айқын көрінісі.

206

"Өнер таусылмас азық, жұтамас байлық" - дейді халық даналығы. Қазақтың қолөнері де өзінің даналығы. Қазақ қолөнері көркемдік мол - мағынасымен халқымыздың ғасырлар талғамынан өткен асыл қазынасы. Бабалардан қалған қандай өнер, қандай қазына бар? Оның бірі- ою-өрнек. Оларды жоғалтпай үйреніп, әрі қарай дамыту біздің міндетіміз.

Ұлттық өнерді, оның ішінде сәндік – қолданбалы өнерді ойдағыдай меңгерген балада ұлттық талғамның қалыптасатыны сөзсіз. Адамның адам болып қалыптасуының құралы — еңбек дейміз. Еңбек тәрбиесі — барлық тәрбиенің қайнар көзі. Өйткені бала алған білімін іс жүзінде қолдана біліп, оны өмірмен, өзінің іс-әрекетімен, күнделікті тіршілік қызметімен байланыстыра білгенде ғана өзіне де, қоғамға да пайдасын, жемісін береді[15, 12 б.].

Қазақ халқының еңбек тәрбиесіне аса үлкен мән бергені: «Еңбек етсең емерсің», «Екпей егін шықпас, үйренбей білім жұқпас», «Өнерліге өріс кең», «Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер», тағы басқа мақал-мәтелдерінен-ақ көрініп тұр [16, 83 б.].

Ою-өрнек қайдан шыққан? Ою - бір нәрсенің пішінін ойып алу. Қазақ халқы жері от, суы мол жайылым қуып, кең сахарада жүріп жер-суының қадір қасиетін жетік білген, жайлы қоныс іздей жүріп, өсімдік қасиетін мол байыптаған.

Өнерді құрметтеген халық шеберлерді де ізгі ілтипатпен елдің құрметті адамдарының қатарына қосты. Әрине, халықтың қолөнерді қажет ететін тамаша үлгілері көп. Солардың табылмай, танылмай жатқан түрлері де баршылық. Айталық, қазақ халқында өрмек тоқу, текемет басу, сырмақ сыру, түскиіз жасау сияқты өнері кең тараған. Міне, осындай мәдени мұраны көш деп қарамай, оны байырғы байлығымыз деп бағалап, халқымыздың тұрмыс қажетін өтеуге тиімді пайдалануымыз керек. Халқымыздың ұлттық ою – өрнегі – кең даланы мекендеген талай тайпалар өнерінің әсері мен замандар бойы қалыптасып, белгілі бір жүйеге келген ою – өрнек үлгілері Андронов мәдениеті мен байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері мұраларынан геометриялық зооморфтық (жан – жануарлардың табиғи және фантастикалық бейнелері) көгеріс өрнек пен қиял ғажайып ою – өрнектер (аспап, жер символы) ретінде көрінеді. Олар негізінен мал шаруашылық, аңшылық әдет – ғұрып, үй жабдықтары мен сән – салтанат бұйымдарын, батырлар қару-жарағын әсемдеуге қолданылған.

Ұнамды жасалып, биязды көркемденген өнердің көш мұраларына (алтын тәжілер, ағаштан, қыштан, теріден өңделіп жасалған ыдыстар, түкті кілемдер мен кестелі заттар т.б.) біздің заманымыздан бұрынғы VIII-ші ғасырларда ою – өрнек өнерінің ерекше дамығанын көрсетеді. V-VII ғасырларда зергерлік өнері мен кілем тоқу өнерінің жан – жақты дамуына байланысты ою – өрнек әсері де өркендей түскен.

Ертеден келе жатқан ескерткіштерді: «Қошқар мүйіз», «Түйе табан», оюлары басым қолданылса, V-i ғасырдан бастап «Қырық мүйіз»,

207

«Шытырман», «Таңдай», «Құман бау», т.б. күрделі ою – өрнектермен толыққан.

Ою–өрнектер заттардың көлемі мен формасына, ерекшелігін жұмсалатын мақсаттарына қарай ойластырып жасалады.

Кілемдер алғаш ру үлгілеріне (керей үлгі), ою – өрнек түріне (тақыр кілем, түкті кілем, т.б.) қарай аталатын болған.

Қазақтың сән және қосалқы өнері туындылары орта ғасырларда (VII-XVII ғ.) көлемі жағынан тұрпатты, шеңбер мен ромб пішініне келтіріліп айқын ою – өрнектермен (ішінара құс пен маймыл) бейнелі көркемделе XVIII-XIX ғасырларда ұлттық дәстүр жетекші орын ала бастады.

Үй жиһаздарына көбінесе ашық түсті айшықты жайылмалы (түс киіздерде – алқызыл, құлпырмалы), түкті кілемдерде – геометриялық ұласылды, текшелі, алаша басқұр, тақыр және арабы кілемдерде, инструкциялы аралас (кебеже, сандық жүк аяқтарда) ою–өрнектер қолданылады. Кестелеу, зерлеу тоқыма әдістері арқылы жасалатын тұтыну заттарды, киім–кешек өрнектерді басқа ою–өрнектерге қарағанда нәзік, ұтымды әрі көркем жасалуымен ерекшеленеді [17, 7 б.].

Қазақ қолөнерінің ең басты құрамдас бөлігі болып табылатын ою-өрнектерхалық тұрмысында белгілі бір дәрежеде эстетикалық, этнотаңбалық, діни-магиялық рөл атқару арқылы өзіндік «тіл» қалыптастырған өнер. Сондықтан ою-өрнектерді ұлттық дүниетаным мен көзқарастың суретті сипаттағы көрінісі деуге болады.

Ендігі біздің міндетіміз – ұлттық дүниетаным ерекшелігін танытатын ою-өрнек өнер саласын заман талабына сай жетілдіріп, көркем рухани қазына ретінде пайдалана білу, осы киелі өнерді әрі қарай дамыта отырып көздің қарашығындай сақтау, жандандыру. «Өнер көзі – халықта» дегендей, өнер түрлері елде мол, халықпен бірге жасап келеді, және жасай береді.

Рухани қайнарымыздың бірі болған осынау құндылық бүгінде азаматтығымыздығ нышаны – көк байрағымызды да көріктендіріп тұрған ою. Көп жағдайда халықтың тілін, мәдениетін білмесек те қолөнерде бейнеленген оюларға қарап, қай халықтың қазынасы екенін танып білеміз, өйткені ою-өрнек әр халықтың таңбасы, сол елдің қолөнерінің көнеден келе жатқан мәдениеті.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта айтқанда біз қолөнерге сүйенген халықпыз. Халқымыз еңбек

пен өнерге егіздеп қараған, қол өнер шеберлігін жоғары бағалаған. Өнер - өмір бұлағы, ізгілік пен әсемдік бұлағы. Ұлттық қолданбалы өнерді, оның қоғамдағы тәрбиелік мәнін жан - жақты түсіну үшін әсемдік, әдемілік заңдарын жақсы түсінуі шарт.

Қазақ ою-өрнектері індете зерттеуді талап ететін ауқымды тақырып. Кең сахараны мекендеген қазақ халқы мал шаруашылығы сынды көп салалы шаруашылықпен шұғылдану барысында,айналасындағы жан-

208

жануарлармен басқада табиғат көріністерін бейнелеп қазақ ою-өрнектерін тапқырлаған.

Дүние жүзінде барлық ел,барлық ұлттардың жасаған ортасына байланысты өз ерекшеліктері бойынша өрнек үлгілерін ойлап тапқанын көреміз. Солардың ішінде қазақ ою-өрнек үлгілерінің шоқтығы биік, сұранысы мол, оны қажетсінетін адамдар қатары барған сайын көбейе түсуде.

Сондықтан біз халық өнерін, айнала қоршаған әсемдікті, сұлулықты жете түсініп, сүюіміз қажет, өнердің ғажайып сырларын ашып, оқып үйренуіміз қажет. Өнер - жастарды рухани, эстетикалық тәрбиелеуде қабілетін арттылудың сенімді күшті құрал болып табылады. Ою - өрнек өнері адамға тән ізгі қасиеттерді қастерлей білуге үйретеді. Халық мәдениеті, өнері, дәстүрлі даму тарихы жайлы қанша айтқанмен, әрбір адам немесе халықтар өз қолымен жұмыс істеп, жасаған жұмысының әсемдігін көрсете білсе, халық қолөнерін дамытуға қосар үлесі мол деп шексіз болмау.

Қазақ халқының сақталып келген дәстүрі бүгінгі күнге дейін маңызын жоймай келіп жетті, мінеки сондықтан да осы асыл мұрамызды ары қарай дамытып, жаңаша бағыттарын, жаңа әдістерімен көнеден қалған тәсілдерді пайдалана отырып өз төл өнеріміз арқылы қазақ мәдениетінің дамуына және өзге елдерге танытуға үлес қосуға міндеттіміз. Халқымыз өнерді әрқашанда бағалап орнын биік қойған. Сондықтан өнеріміздің керемет әсемдігін, қолданыста пайдалануға қолайлығын, тиімділігін және пайдасын көрсетуге көп күш жұмсай отырып еліміздің мәденетінің көркеюіне көп еңбек етуіміз керек. Қазіргі таңда жастар арасында осы өнер саласында білім алып жатқан жас шеберлер өсіп келеді. Болашақта олардың қосар үлесі мол болады деп сенемін. Себебі, көптеген халықаралық өнер сайыстары мен байқауларына қолданбалы өнер бұйымдарының керемет үлгілері қатысып жүр. Өнер фестивальдарына қойылып жүрген студенттер қолынан шыққан бұйымда өте үлкен талғаммен жасалғаны соншалықты әлем халықтарының қолөнерімен терезесі тең келіп, тіпті кейде асып түседі. Елбасымыздың рухани жаңғырту бағдарламасы бойынша ұлт санасын жаңғыртуға, қазақстандық мәдениетті ілгерілетуде және салт-дәстүрлеріміз бен мәдениетіміздің жаһандық экономикадағы алдыңғы қатарлы технологиялармен синтезін қалыптастыруға қатысты мәдениет-өнер саласының қызметкерлеріне үлкен жауапкершілік артылып отыр.

Осыған орай, рухани жаңғыруға байланысты тарихымызды жаңғыртуымыз керек. Жоғарыда көрсетілген ою- өрнек өнерге тән ерекшелігімен және жеке тұлғаның тәрбие салаларына ықпал етеді. Қазақ халқымыздың ұлттық киімдеріне баса назар аударып, күмістен жасалған әшекейлерімізге толықтай көңіл бөліп, қымбат тастар орнатып, жан жақтарын өрнектеп, әсемдеп неге шығармасқа?! Осман империясының түрік сериалдарындағы шапандары, камзолдары, зергерлік бұйымдары қандай керемет. Сол сериалдың арқасында «хюрремнің әшекейі» қазіргі таңда бүкіл елде үлкен сұраныста [18, 7 б.].

209

Осы орайда ою -өрнегімізді бір қолға алып талқыласақ, орын- орнымен қойсақ, бізге қалдырып кеткен, мәдени мұраларымыздың мәртебесін көтерілер еді.

Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» идеясын қолдау жасөспірімдер мен жастар арасында кеңінен насихатталуда. Ел тарихы мен мәдениетіне құрметпен қарап, рухани байлыққа ұмтылып, мектептен тыс ұйымдардың, баланың жеке тұлға ретінде дамуындағы алатын рөлін арттыру, өскелең ұрпақты адамгершілікке, отансүйгіштікке баулу, салауатты өмір салтын қалыптастыру әрқашанда уақыт талабы болып қала бермек[19].

Ою- өрнек өнерге деген махаббат, сұлулыққа деген құштарлық жиын-тығы. Ою ойған адамның жүрегі жылы, нәзік болады.Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері қайта жаңғырған қолөнерімізде ұлт мүддесіне негізделген серпіліс, мақсатты бетбұрыс байқалады. Ою-өрнек – халқымыздың қол таңбасы, ол өшуге, жоғалуға жатпайды. Осы ою-өрнек түрлерін қажетті орнын тауып пайдаланған зергер, оюшы, шеберге үлкен көмек болары анық. Халқымыз ата-баба дәстүріне, салтына, мәдени мұраға адалдықпен қараған. Осындай бабалар мұрасын қастерлеп сақтау, мәдени мұрамызды дамыту, егемен еліміздің әрбір азаматының басты мұрат-мақсаты екені анық.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1 .Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987. 2. Байділдаұлы Ш. Қазақтың ою-өрнектері. – Алматы:Өнер, 2006. 3. Төленбаев С., Өмірбекова – «Қазақтың ою-өрнегінің жасалу жолдары», Алматы, 1993 ж. 4. Өмірбекова М.Ш. «Энциклопедия» Қазақтың ою-өрнектері. – Алматы: «Алматыкітап» ААҚ, 2003 5. Болат Байжігітов, Қазақтың қолөнері тарихы 2012ж 6. Б.Асанова,А.Птицина, Ұ.Әбдіғаппарова. Қазақ Ұлттық ою-өрнектерінің тарихы және теориясы.2008 7. Кононов А.Н. Семантика цветовых обозночений в тюркских языках/Тюркологический сборник. – М.:Наука, 1975. – 160 б. 8. Әбдіғаппарова Ұ.М. – Қазақтың ұлттық ою-өрнектері, Алматы, 1999 ж. 9. Ерлан Қожабаев,Қазақ оюлары, 2016ж «Қазақтың қолданбалы өнері» алматыкітап 2007. Дәркембай Шоқпарұлы, 10. Дәулет Дәркембайұлы 11.«Сырмақ өнері» 2007 Ысқаққызы Ә. 12.Қазақтың кілемдері. – Алматы: DIDAR.1998.-80 б. 13.Қазақ қолөнері. Ә. Қастеев атындағы ҚР мемлекеттік өнер мұражайы 14. Капекова Г.А. «Өрнек жолы» - «Путь орнамента» - «Ornament`s way».Алматы: «Асыл сөз баспасы», 2014.-240 бет.-қазақша,орысша,ағылшынша. 15.Ибраева К. Казахский орнамент. – А:Өнер, 1994 16.С.Қасиманов. Қазақ халқының қолөнері. – А.,1995.

210

17.М.Ш.Өмірбекова. Ою-өрнектің қолданылуы. – Алматы.1995. 18.Р.Шойбеков. Зергерлік өнердің лексикасы. – А.,1990. 19. Назарбаев Н. Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру. Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты. 12 сәуір.2017 ж.www.akorda.kz 20. https://www.inform.kz/kz/kazaktyn-oyu-ornekteri-kara-olen-ispetti-nurila-kyzyhankyzy_a2362703 21. http://bilim-all.kz/article/4534-Qazaqtyn-ulttyq-oyu-ornegi-arqyly-iskerlik-shygarmashylygyn-arttyru 22. https://kk.wikipedia.org 23. https://infourok.ru/oyu-rnek-sinip-838629.html

Қосымша

Сурет 1. Сырмақ 1950 ж.Талдықорған облысы.Киіз,мозаика.120х275

https://www.inform.kz/kz/kazaktyn-oyu-ornekteri-kara-olen-ispetti-nurila-kyzyhankyzy_a2362703

https://www.inform.kz/kz/kazaktyn-oyu-ornekteri-kara-olen-ispetti-nurila-kyzyhankyzy_a2362703

http://bilim-all.kz/article/4534-Qazaqtyn-ulttyq-oyu-ornegi-arqyly-iskerlik-shygarmashylygyn-arttyru

http://bilim-all.kz/article/4534-Qazaqtyn-ulttyq-oyu-ornegi-arqyly-iskerlik-shygarmashylygyn-arttyru

https://kk.wikipedia.org/

https://infourok.ru/oyu-rnek-sinip-838629.html

211

Сурет 2. Сәулебекова Қарлығаның туындысы.

Сурет 3. Әбділдинова Бипан туындысы

212

Сурет 4. Кебеже. Даутов Архаттың туындысы

Сурет 5. Астау. Дауытов Нұрхаттың туындысы

213

Сурет 6. 1937 жылдары қазақ қыздарының киген камзолы

Сурет 7. Ая Бапанидың өсімдік тектес ою-өрнегін қолдана отырып заманға сай жасаған көйлегі

214

Сурет 8. Т.Ө. Өмір. Ай күмбезді «Шах» жүзік

Сурет 9. Үзеңгі

Сейқадыр Н.

(Ғылыми жетекшісі: Бакеева М.Қ.) Т.Қ. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы

«ИНТЕРНЕТ-ПЛАТФОРМА – ЖАСТАРҒА АРНАЛҒАН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ АЛАҢ»

I тарау. Интернет-платформаның әлемге алып келген өзгерістер:

1.1 “Web blog” ұғымының дүниеге келуі және блогинг саласы

215

Жиырмасыншы ғасыр технологиялық төңкерістер кезеңімен есте сақтаулы. Жиырма бірінші ғасырды сандық(компьютеризация) заманы десек болады.Себебі, 1980 жылдан бастау алатын тарих,қазіргі таңға дейін өзінің жалғасын табуда. Компьютермен қоса, ғаламтор желісі әлемге бір жаңа қуаныш алып келгендей болды. Қазіргі таңда өмірімізде кеңінен орын алатын интернет платформаларының бастау алатын тарихы бар.Соған көз жүгіртсек.Тарихымен танысу үшін маған дейін жасалған зерттеулерге жүгінеміз.Аналитикалық - авторлық бағдарлама Рахим Ошақаевпен “Центр Прикладных Исследований ТАЛАП” дереккөзінен алынды. “1991 жылы Тим Бернерс Ли ғаламдық сайт “www” домендерін негізін қалайды.Парақша ашқан сон, өзінің жеке күнделікті жұмысы жайлы жайында жариялайды.Кез келген оқырманға оқуға мүмкіндік туады. Сурет салу, видео жариялау , блог жазу сынды жұмыстары, оқырмандар арасында қызушылық танытады.Уақыт өте келе “Блогер” деген термин пайда болады(“WV- web blog”). Осы тенденцияға еніп, кез келген адам Тим секілді болғысы келді.Өз ойыммен бөлісіп, сурет, видеоны жүктеп, аудиториядан белсенділікті байқайды. Пікір , не коммент қалдыру сынды функциялармен ерекшеленеді. Интернет-платформа бастауын “Wев Blog”-тан алады десек болады.” Дегенімен платформа тек бір сайт емес, бірнеше қосалқы дүниеден тұрады.Сол себептен болар, ғаламторды тек бір адаммен байланыстыру қиын.

Ғаламтор дегенде, алдымен Instagram Google, Facebok, Yahoo, Instagram, “WatsApp”, ВК , Youtube, Twitter сынды әлеуметтік желі платформалары есімізге түседі. Сол себептен Тим Бернерс Лиден бөлек тағы да басқа тұлғаларға мән берген жөн. “Интернеттің атасы” деген атпен танымал профессор Винтон Серфтің алар еңбегі зор. IP/ TCP сынды интернет протоколдарын дүниеге алып келген IT маманы. “Интернетті кең жарнамалаған кісінің, қазіргі ғаламтордың бастауы осы ғалымнан бастау алады” -деп, сеніммен айта алам. Винтон Серф жайында: “1989 жылы Еуропада, Ядролық сынақтар бойынша еуропалық кеңес (CERN) қабырғаларында Бүкіләлемдік тор концепциясы пайда болды. Оны әйгілі ағылшын ғалымы Тим Бернерс-Ли ұсынды, ол екі жыл ішінде HTTP протоколын, HTML тілін және URI идентификаторларын ойлап тапты.”

Көптеген ғаламторық сайттарда ақпараттар толыққанды жеткізілмей, дезинформацияға ұшырайды. Әсіресе, блогерлер тарапынан. Осыған байланысты El.kz. сараптамалық-танымдық сайтының “Ақпараттық заман және адамзат” атты мақаласынан үзінді келтіргім келеді: “Академик Ғ.Есімнің: «...біздің өмір сүріп жатқан қоғамымыздың мазмұнын анықтайтын фактор - ақпарат. Оны біз ақпараттық қоғам деп жүрміз. Бүкіл әлем бір сәтте үйіңізге сыйып кетеді. Интернет, электрондық пошта жүйесі, жетілген коммуникация әлемді тұтастырып барады. Бұрынғыдай әр елдің «сырын» сақтауы мүмкін емес. Ел ішіндегі оқиға күні ертең әлем тілдеріндегі басылым беттерінде жария етілмек. Мұның бәрі қазақстандықтардың ой-өрісіне, сезім-санасына, мінезіне, тұрмысына

216

сапалы өзгерістер енгізуде» – деген пікірі интернеттің зор мүмкіндігін паш етеді.”

1.2 Интернет - жаңа тәуелсіз Бұқара Ақпарат Құралы

Ғаламтор мүмкіншілік беретін орта десек болады. Радио және ТВ, мемлекеттік мекемелер секілді қатаң цензурадан өтпейді, сол себептен болар жыл сайын аудитория толығуда. Шығармашыл жастардың ғаламторда өзінің арман- мансаптарына жетуіне болатын бастапқы алаң.Сондықтан күн сайын миллиондаған азаматтардың еңбектерін тамашалайсың.Платформа бостандық, мүмкіндік алып келгенімен, сонымен қоса кемшіліктері бар. Сауатсыздық сынды теріс мінездер. Ал сауатсыздықтың жарқын бейнесі блогерлер десекте болады. Осыған орай мақаладан үзінді келтірсек: “Жаңа мыңжылдықтағы ақпараттық технологиялардың қарыштап дамуы нәтижесінде, ғаламтор әлемдік сипатқа ие болып, таралымы мен тағылымы зор құбылысқа айналды; заманымыздың бүкіл болмысын айқындайтын ортақ құндылық болып қалыптасты. Сөйтіп, ғаламтор қоғамдық өмірдің барлық саласына дендеп енді: саясат пен экономика, әлеумет, мәдениет пен өнер, тіпті, жұмырбасты пенденің күнделікті тұрмыс-тіршілігі де желімен тығыз байланысып, біте қайнасып кеткендей. Әсіресе, бұқаралық ақпарат құралдарының дамуына ғаламат әсер етіп, соны сатыға көтерді. Ғаламтор ақпарат ағымының тиегін ағытты, әлемдік ақпараттық кеңістікті қалыптастырып, шеңберін кеңейтті, журналистиканың тың саласы – жаңа медианы жасады. Бұл үдеріс Қазақстанның ақпараттық кеңістігін де айналып өтпеді. Әлі өзіндік бет-бейнесі дұрыс қалыптаспай тұрып, отандық БАҚ интернет-журналистика, яғни, жаңа медианың оң және теріс әсерінен соңғы жылдары орасан зор өзгеріске ұшырауда. Алайда, әлемдік жаңалықты жақсы-жаманын сұрыптамастан сіңіріп алғанымыз жарамас-ты. Сондықтан, жаңа медианың отандық БАҚ, ақпараттық кеңістікке ықпалын сараптап алу керек.Әлемді ақпарат билеген заманда дәстүрлі медианың болашағы алаңдатпай қоймайды. Өйткені бүгінде қандай жаңалықты болмасын, оқырманға һәм көрерменге әп-сәтте жеткізуші электронды БАҚ-дың дәурені жүріп тұр.

Әсіресе, интернеттің алдағы 20-30 жылда газет-журнал атаулыны ақпарат кеңістігінен ығыстырып тастауы мүмкін. Отандық БАҚ-тың дәстүрлі форматтан мультимедиалық форматқа көшу жолындағы жанталасы осыған саятындай. Сонымен қатар, 2006-2009 жылдарға есептелген Қазақстан Республикасының ақпарат нарығының бәсекеге қабілеттілігін дамыту жөніндегі тұжырымдамада отандық БАҚ-тардың бәсекеге қабілеттілігін дамытудың бірден-бір тетігі желідегі БАҚ сапасын арттыру деп көрсетілген. Сондықтан, отандық интернет БАҚ-тың санымен қатар сапасын арттыру кезек күттірмейтін мәселе.” Елімізде блогерлер , медиажурналистер шығармашылығымен қатар атаққұмар дүниеқоңыз, провакациямен, жеңіл жолмен танымалдылық сынды мансапттар мыңдаған,

217

миллиондаған, бір елді теріс жолға алып барады. Сол себептен біздің шығармашыл жастардың бастарында жауапкершілік жатқаның ұмытпау керек.

II тарау. Интернет-платформаның Қазақстандағы рөлі.

1.1 “Қазнет” немесе Қазақстанның жеке интернет-платформаның

құрылуы

Қазақстандық интернеттің «туған күні» қашан деген сұрақтың екі жауабы бар. Біріншісі – 1991 жылдың көкек айы. Сол жылы «Парасат» фирмасы базасында RELKOM жүйесінің Қазақстандағы алғашқы аймақтық торабы ашылған болатын. Бұл торап UUCP бойынша электрондық пошта қызметін көрсететін. Ал екінші туған күні – Қазнет дүниеге келген 1994 жылдың 19-қыркүйегі. Осы күні алғаш рет KZ домені тіркелген болатын. Сол жылдың аяғында қазақстандық сайттардың саны 15-ке жеткен. Олардың қандай сипатта болғаны туралы мәліметтер, адрестері қазіргі уақытта нақты сақталмаған.

Интернеттің ғаламдық желісіндегі «Интернет-Қазнет»–қазақстандық сегментінің бірыңғай дамыған ақпараттық кеңістігі. Қазнет — Интернет желісінің қазақ және орыс тілдеріндегі қазақстандық бөлігі. Біз ресейлік әлемтордың, яғни Рунеттің бөлігі болып табыламыз. Рунет – бүкіл орыстілді интернет. Қазнет ақпараттық ресурстар желісінің, ақпараттық-телекоммуникациялар жүйесі мен желісінің, ұйым мен азаматтардың ақпаратпен қарым-қатынасын қамтамасыз ететін бірыңғай қағидаттар мен жалпы ережелер негізінде жұмыс істейтін, оларды жүргізу және пайдалану технологияларының, сондай-ақ олардың ақпараттық қажеттілігін қанағаттандыру жиынтығынан тұрады. Осылайша, Қазнет бірыңғай ақпараттық кеңістігі мынадай басты құрамдас бөліктерден тұрады деуге болады.Мәселен:

1) Қазнеттегі ақпаратты, деректерді, мәліметтерді және білім беруді құрайтын ақпараттық желілік ресурстар;

2) Бірыңғай ақпараттық кеңістіктің (ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау, тарату, іздеу және беру бөлігінде) жұмыс істеуі мен дамытуды қамтамасыз ететін ұйымдық құрылымдардан тұратын және тиісті технологиялар мен бағдарламалық-техникалық құралдарды пайдаланумен, олардың ақпараттық ресурстарға қол жеткізуін қамтамасыз ететін азаматтар мен ұйымдардың өзара ақпараттық іс-қимылының құралдарынан тұратын ақпараттықинфрақұрылым.

Желілік ақпарат ресурстар - веб-сайттары Қазнеттің негізгі бөлігі болып табылады. Қазнеттің ресми тарихы 1994 жылғы 19 қыркүйектен басталады. Ал 1995 жылы маусым айында бірінші қазақстандық веб-сайттардың - Kazakh Internet Yellow & White Pages (қазір жұмыс істемейтін) каталогы шықты. 1997 жылы желтоқсан айында қазіргі уақытта ең танымал

218

қазақстандық веб-ресурстар рубрикаторы каталогының - "Весь WWW Казахстан" (Catalog.Site.KZ) жобасы жарық көрді. Қазнет тарихын дамытудың және сақтаудың жалғыз ақпараттық ағартушы портал Lyakhov.kz – Қазнеттің үлкен энциклопедиясы – Александр Ляховтың жеке жобасы болып отыр. Александр Егорович Ляхов — «Интернеттегі пиар-бұл шекарасы жоқ соғыс» деген пікір айтқан Қазақстанның танымал спорт журналисті, жеке блогының уеб баспагері. «Қазақстандағы интернет бірлестігінің» вице-президенті.

Ғаламдық өрмек желісіндегі өзгерістер әрине біздің елге де әсері бар, себебі ғаламтор арқасында таңылып жатқан нноунеймдер(белгісіз бір тұлғалар) бір қауымның лидеріне айналуы таңқаларлық жайт. Блогинг саласы бастау алған сәттен, әлемге бір жаңашылдық алып келгендей болды. Онлайн күнделік жай ғана бір мақаламен шектелмей, шоу элементтері. мен техниканың мүмкіншіліктері қолданыла бастады.Жаңа сала көрермендердің қызығуышылығын таныта бастады. Кейін әлеуметтік желілер шыққалы, жаңа мүмкіндіктер қолданысқа иеленді.

Әрине программистер потенциалды байқағаннан, жаңа құралдармен толықыра бастады.Мысалы, “Инстаграмм” әлеуметтік желі ең жарқын дәлелі. Аудитория, лайк, жазылымдар, блогинг мақалары, видео түсірілім жаңашылдық алып келді. “Вайн” қосалқы 6 секундтық видео программа жаңа бір сатыға алып келді.Әрине бұл программаны халыққа таныстыратын танымал тұлға керек, бұл блогерлердің жұмысы. Продакт- плейсмент(жарнама, тапсырыс) сынды монетизацияландыру мүмкіншіліктер пайда болды.Бизнеске жарнамалайтын сенімді аудиториясы бар инстаграмм жұлдыздарына таңдау түсті. Америкадан бастау алған бұл тенденция барлық әлеуметтік желілерде болды. Бастапқыда шығармашылықпен бастаған блогерлер ақша таба бастады. “Ютуб” видео- платформада жаңа ойыншылармен толыға бастады. Америкадан Ресейге келген бұл бағыт жастарға стимул болды. Ресейде сан-алуан жастар видеоконтентке бас назар аударып, жастардың қаҺармандарына айнала бастады. Миллион көрсетілім, миллион оқырмандар жарнамашылар мен компанияларды баурап алды. Компаниялар өздерінің тауарларына деген сұраныстың болатына сенімді болу үшін, жаңа блогерлерге инвестиция құя бастады. Амбассадорларды дайындады.Осындай жоғарғы бәсекелестіктен қорыққан телерадиокомпаниялар барынша қыспаққа алмақшы болды, дегенімен кейін оларда әлеуметтік желіге көшті.Солай аудиторияны сақтап калды.Жалпы Ресейде 150 миллион халық пен Америка 400 миллион халықпен ғаламторда аудитория саны да, адами капиталы да жоғары.

1.2 Қазнеттің басты ерекшелігі: “Youtube” видеохостингіне талдау

219

Қазақстанға келетін болсақ, біздің жастар шығармашылығы жайлы мысал келтірудің қажеті жок шығар. Әлеуметтік желілерде көп қаралымға ие, әрине, бұл шығармашыл жастар. 1997 жылдан бастап ғаламторға қосылған жас мемлекет енді ғана жаңашылдыққа дайындалуда еді.Бірақ ғаламтор жұртқа 2005-ші жылдан бастап жаппай қолданыла бастады.Ал әлеуметтік желі алғашқы да ресейлік “майл ру” шығармашылықтан гөрі, капитал үшін жұмыс істеді. Кейін, Павел Дуров, жасаған “Фейсбук” аналогы кең қолданыста еді.Жастар шығармашылықка қадам баста бастады. Абырой үшін алғашқыда жасалған интеллектуалдық меншіктер кейін қаражат алып келе бастады. Мысалы, Айсултан Сейтов(клипмейкер), Әділ Жалелов(әнші) сұхбат бергенде айтылған болатын. Келесі интернет-платформаның бірі Ютуб.YouTube ([ˈjuːt(j)uːb] — ютюб) — бұл бейнематериалдар хостингінің сервистерін ұсынатын қызмет.[1] Мұнда қолданушылар қандай да бір бейнежазбаларды қосуға, қарауға не оларға түсінік беруге мүмкіндігі бар. YouTube қолдануға ыңғайлы және қарапайымдылығының арқасында бейнефайлдарды орналастыруға арналған ең танымал орындардың біріне айналды. Бұл сайтта кәсіби түсірілген фильмдер мен клиптермен қатар әуесқойлық бейнежазбалар, сонымен қатар бейнеблогтар ұсынылады. Видеохостинг Қазақстан аумағына 2015 жылы 30-шы қыркүйекте келген болған. Ал 2016 жылы Ютуб “Генезис Ютуб Қазақстан” ресми өкілі ашылды.Генезистің басты мақсаты: Қазақстан нарығына Ютубты промоушен(барынша дамыту, жарналау). Генезистің 30 елден астам ресми өкілетті елшілігі бар. 2016 жылғы ресми стастистикасы бойынша: Ютуб желісіне қатты қызығушылық болмады. Танымалдылығы бойынша 3-ші орында болды. “Вконтакте”, “Майл ру” сынды әлеуметтік желілерден кейін.

Айына 100 миллион көрсетілім(бұл қазақстандықтардың тарифінің ⅓ бөлігі), оның 53%-ы әйелдер қауымы, ал 47 %-ы еркектер. Бір қазақстандық ютуб платформасында 24 мин отырады.Бұл бастапқы 2016 жылдағы статистика.Ал қазір айына 180 миллион көрсетілім. Орташа есеппен 56 минуттай уақытын ютубта өткізген қазақстандық белсенділігін танытуда. Осыған байланысты “Yuframe” шығармашылық бірлестіктің Атамекен каналындағы “Рашев Шоу” авторлық жобада Расул Абдуллаев маркетологтың жауабын мысалга алғым келеді .Расул: “Біріншіден, қарапайым халық gmail.com. поштасын аша алмағандықтан. Екіншіден бұл видео хостингті жарнамалайтын блогерлер аз болды.Ютуб өзін көрсете алмады.”- деген қысқаша пікірмен бөлісті. “Yuframe” командасының ютубта 640 мыңдай аудиториясы бар.Ютуб платформасын қолданушыларды видеоблогерлер деп атайды. Олар өздерін контенмейкер дейді.Ютубта танымал категориялар 37% -ы музыкаға шақса, 36-% ойын-сауықтық видеолар.Көптеген видеоблогерлер осы екі категорияға фокустарын қоюда.Қаралым мен танымалдылық, ақша сынды жеңіл мансаптар мен көрермендер сұранысы деген жауаппен тоқталып қалады. Әрине, көрермендер сұранысын қамту керек дегенімен шығармашылық

220

жеңіл қалжын мен сапасыз заттармен тоғыспау қажет.Ерекше дүниемен, өзіндік қолтаңбан болу керек, және де моральдік дүниелер кажет секілді. Ютубтың кең қолданысқа ие Америка мен Ресей қолданушылары өзіндік жаңа дүниемен, DIY, UPGRADE,SCINCE,PSYHOLOGY сынды категорияларға аса назар қоюда. Алдымен көрермен тек музыка мен ойын ғана емес, танымдық дүниемен байи түседі. Ютуб жайлы қарапайым қолданушы білу керек ақпараттар:

1)You Tube бейнематериалдарды келесі әдіс арқылы таратады:

You Tube.com сайтында: Қолданушылар бейнені бірнеше таралған форматтарда, яғни .mpeg және .avi-да, енгізе алады. You Tube оларды автоматты түрде Flash Video (flv) – да H.263 кодекімен түрлендіріп, оларды онлайнда көруге рұқсатты етеді. Flash Video, оның әртүрлі платформаларда үйлесімді және рұқсатты болуының арқасында, танымал форматболыптабылады.

You Tube.com шегінен тыс: әрбір бейне басқа уеб-парақтарда бейнені қоюға арналған дайын HTML-белгімен қосақтала жүреді. Көшіріп – қою қарапайым техникасы бейнені, сонымен қатар кейбір медиа-ресурстарды You Tube арқылы таратуды блоггерлер және әлеуметтік желілер қолданушыларының арасында өте танымал етті, өйткені бейнеге сілтеме кез келген веб-парақтардың HTML-кодымен ендірілуі мүмкін. Бұл мүмкіндікті кейбір автоматты және жартылай автоматты сервистер қолданады, мысалы VideoRonk бір парақта ең танымал 5 бейнені You Tube арқылы ұсынған. Бейнені көшіріп алу: You Tube арқылы бенені оффлайнда көру үшін көшіріп алудың бұрынғы тәсілдерінен басқа әдісі (“kiss” сөзін бейненің сілтемесіне қосу, мысалы www.kissyoutube.com/example), бұл бірқатар басқа қосымшаларды (мысалы, SaveTube) және браузер үшін кеңейтулер (мысалы, Firefox үшін UnPlug және VideoDownloader) жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар You Tube-тен бейнені көшіре алатын бірнеше арнайы сайттар бар.

Жойылған деп белгіленген бейненің физикалық түрде жойылуы міндетті емес. Арнайы қосымшалардың көмегімен, атап айтқанда Deleted YouTube Video Viewer секілді, бұл файлдарды көруге болады.

221

2) Авторлық құқық. YouTube ережесі бұл сайтқа құрамы бойынша авторлық құқыққа

қатысты АҚШ заңымен тыйым салынған бейнелерді ендіруге тыйым салады. Көпшілік жағдайда компания қызметкерлері ұрланған (пиратский) контенттерді өшіріп тастайды. Алайда бұған қарамастан, сервиске авторлық құқықпен қорғалған көптеген бейнелерді ендіру тоқтар емес. Компания қызметкерлері бұған құқық иелерінен не сервис қолданушыларынан шағым түскеннен кейін ғана назар аударады. Бірақ кейбір жағдайда қолданушылардың шағымы заңды бейнетүсірілімдердің қарақшылықпен алыңған деп белгіленуіне де әкеп соғады.

2006 жылдың жазында тележурналист Роберт Тур компанияға қарсы алғаш рет авторлық құқықты бұзғаны туралы және бірнеше жаңа бейнетаспаларды құқық иелерінің рұқсатынсыз еркін жария етуіне қатысты арыз берді.

2006 жыл 9 қазанда YouTube-пен CBS және Universal Media Group келісім шартқа қол қойды, ол келісімшартқа сәйкес олар бейнені сервис арқылы тарата алады. Сонымен қатар олар авторлық құқықпен қорғалған контентті іздеу және өшіру үшін жаңа технологияны қолданатындықтарын жария етті.

2006 жыл 12 қазанда YouTube лицензионды бейнетаспалардың немесе басқа да контенттердің төмен сапалы көшірмесін анықтай алатын бағдарламалық құралдарды қолдану мүмкіндігі жөнінде келісімшартты қабылдағанын жариялады. Бұдан кейін сервис автоматты түрде мұндай бенені өшіріп тастай алады.

3) Функциялары.

222

Видеошерин”, видеоблогинг” түсініктері пайда болғаннан бастап (шамамен 2003 жылдан бастап) YouTube-тен бұрын да, кейін де айтарлықтай көптеген жобалар туындады.[21] Кейбір жобалар YouTube интерфейсін дәлме-дәл көшіріп алды десе де болады (Revver алғашқы пайда болу кезінде, Clipshack). Осы бағыттағы сайттардың барлығы дерлік бейнені тарату қызметінің бір құрылымын қолданады, олар бір-бірінен тек бизнес-үлгілері (жарнамаларды қолдану, қызметтің тегін не ақылы болуы), кейбір техникалық егжей-тегжейі және айқындамалары бойынша ерекшеленеді. Google Analytics - бұл сайт иелерінің бастығы, сондай-ақ YouTube талдауларының көмекші құралы. Бейне маркетинг үшін пайдалы екенін түсіндіреміз:

Пайдаланушыларды арнаның басты бетіне тартатын болса, жарнаманың тиімділігін зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл трафикті әдеттегі веб-сайтта бағалай аласыз: басу жылдамдығы, беттерде өткізілген уақыт, UTM тегтері және т.б. Егер AdWords хабарландыруында жұмыс істеп тұрса, керемет: жүйелік тіркелгілер бір-бірімен байланыстырылуы мүмкін Мақсатты қоюға және түрлендірулерді бақылауға мүмкіндік береді. Мысалы, сіз «Арна туралы» бетке және жазылу формасына өтетін өтулер санына қатыса аласыз.

Түйінді сөз құралы - YouTube кілт сөзін іздеу құралы үшін ең жақсы балама. Түйінді сөздің құралы белгілі бір тақырып бойынша өте тығыз байланысты, төмен жиілікті іздеу сұрауларын жасау үшін YouTube автоматты түрде толықтыру (іздеу кеңестері) мүмкіндігін пайдаланады.

YouTube автотолтыру функциясы, сондай-ақ Google autocomplete функциясы пайдаланушы тәжірибесін жақсарту үшін жасалған. Пайдаланушылар іздеу сұрауын теруді бастаған кезде белгілі бір түйінді сөздерді ұсынып, бейнефильмдерді жылдамырақ табуға көмектеседі.

YouTube қызметі үшін кілтсөз құралы YouTube автоматты түрде аяқталатын 750-ден астам төмен жиілікті іздеу сұрауларын табуға көмектеседі.

Не себепті Ютуб видеохостингқа аса назар аударғым келіп тұр.Біріншіден бұл платформаны біз толықтай игере алмай жатырық.Осыған байланысты Генезис Ютуб ресми өкілетті :Самсонның

223

айтуынша, ішкі нарықта қазақ тіліндегі мазмұн талап етіледі: 12 миллион күнделікті көзқарастардан, 7 миллионы - қазақ тіліндегі блогерлердің бейнесінде. «Қазақ тілінде өнім жасау өте маңызды. Адамдар бұл мазмұнды көреді, себебі теледидарда қызықты альтернатива жоқ », - дейді ол.

Жалпы видеоблогерлер бізде 2-3 мыңға таяу, оның белсенділері, 300- ге жуық.Ал казақ тіліндегі блогерлер өкінішке орай аз, тек саусақпен санап шығарлық. Олар: Пазл, Ави Адикус, Айыптама мені, Хаха Шоу т.б. Сол себептен бұл орта бос. Уақыт өте келе қазақ тіліндегі. видеоблогерлер толығып жатқанын байқасақ болады.Олар 10-21 жас аралығы

Ал орыс тіліндегі отандық блогерлер үлкен аудиториямен шығармашылық жасауда.Бұл статистика 5-7 жыл ішінде теңеседі деген сенімдемін.

Ютуб желісіндегі отандық блогерлер: (weproject.kz сайтынан алынған ақпарат 2018 жыл.)

Саспенс Абоненттер саны: 1,7 миллионнан астам адам

Saspens арна YouTube-ның қазақстандық сегменті арасында ең танымал болып саналады. Оның құрушысы - Қарағандыдан шыққан Антон Боряков. Saspens - бұл ғылым туралы, жарқыраған оқиғалар мен қызық фактілер туралы бейне блог. Мазмұнды қарасаңыз, ең көп хиттар «футболда 10 таңғажайып айыппұл» немесе «көше жарыстарында жеңіске жетудің 5 жолы» сияқты таңдаулар бойынша жиналғанын көре аласыз. Көрсетілім жалпы саны 639 миллионнан асты.

Аминка витаминка Абоненттер саны: 1 миллионнан астам. Бірінші сыныпқа 2017 жылы

қыз-влоггер Амина Малгаждар келді. 2015 жылы ол өзінің арнасын YouTube-да жасап шығарды және бүгінгі күні оның миллионнан астам пайдаланушысы жүріп, жалпы саны 1,4 млрд. Асады. Амина қызығушылық танытқан барлық нәрсені түсіреді. Оның мазмұны арасында әр түрлі кездесулер мен қиындықтарды табуға болады. Бейнероликтерді жасау барысында оның апалары мен қыздарының ата-аналарына көмектеседі.

Rusik TV

224

Абоненттердің саны: 700 мыңнан астам. RusikTV немесе халық деп аталатын такси драйвері Русик - бұл КВН-нің «адамдар» жобасы. Негізгі рөлді актер Руслан Визингериев атқарады. Сондай-ақ, жобаны дамыту бойынша актриса Таир Жұматаев, актриса Раиса Моргунова мен Илья Руджно жұмыс істейді. Бүкіл команда Павлодардан. Танымал үрдістер, ағымдағы оқиғалар мен жағдайлар видео үшін тақырыптар болып табылады. 2017 жылдың жазында кейіпкер Қазақстандағы жол қозғалысы ережелерінің өзгеруі туралы және оларды білу қаншалықты маңызды екенін айтқан. Әр сейсенбіде арнадағы бейнелер шығады. Бейне көрудің жалпы саны - 118 миллионнан астам.

OurVideos TV Абоненттер саны: 690 мыңнан астам. Алматының Эдуард Кравченко

арнасында ғылыми тәжірибелер, ең пайдалы өмірді бұзу, әртүрлі химиялық реакциялар және тағы басқалар көрсетіледі. Бейнелер санаттарға бөлінеді және PowerBank-дан Pringles-Gun-ге дейін импровизацияланған құрылғылармен жұмыс істейтін бейнелердің көп саны. 4 жылдан астам уақыт ішінде жалпы көрініс саны 109 миллионнан асты.

StupidMadworld Абоненттер саны: 430 мыңнан астам. Максим Якименконың

техникалық блогы Ақтөбеден келеді. Қазір ол 29 жаста және Алматыда тұрады. «Мен сізге жақсы смартфонды қалай сатып алуға болатынын айтып беремін, бренд пен қосымша функцияларға артық төлемсіз көп ақша жұмсамайсыз. Күрделі құрылғылар туралы қарапайым тілде сөйлеймін. Нақтылық жоқ », - деп жазды Максим арнасының сипаттамасы. Көрулер саны 4 жылдан астам 76 миллионнан асады.

Yuframe Абоненттер саны: 388 мыңнан астам. Инстаграмның басты шотына 3

миллионнан астам ізбасарлары бар қазақстандық жұмысшылар тобы. Біріншіден, YouTube арнасын жасағаннан кейін, жігіттер өзінің Instagram-да қысқа бейнелерін орналастырды. Дегенмен, YouTube пішімі оларды 1 минуттан ұзағырақ бейне жасауға мүмкіндік берді. Арнада «қалыпты қарым-қатынас», интернет-жұлдыздармен сұхбат және «NogaMach.TV» сияқты бағдарламалар шығарылады, авторлар ойын туралы қызықты түрде сөйлеседі. Yuframe-дің жалпы саны 86 миллионнан асты.

Temnaya Faza Абоненттер саны: 340 мыңнан астам. Арнаны Талдықорғаннан келген

блог-өнертапқыш Никита Поддубнов басқарады. Никита телемастер болып, 2014 жылдан бері түрлі өнертабыстар туралы бейнероликтер жариялайды. Мысалы, бөтелкелерден қайық жасауға, тізбекті және велосипедпен мопедті, газет зымырандарын, мақта кәмпиттеріне арналған құрылғыны және тағы басқаларын өз қолдарыңызбен қалай жасауға болады. Никитаның арнасындағы пікірлер саны 38 миллионнан асады.

Jokeasses

225

Абоненттер саны 270 мыңнан астам. Қазақстан құрамасының 6 адамнан тұратын құрама командасы. Осы жігіттердің Instagram аудиториясы - 816 мың абонент. 15 қаңтарда олардың YouTube арнасы 3 жасқа толады. Арнаның мазмұны әртүрлі эскиздер, ойыншықтар, влогтар, челленджи және венстармен айналысады, олар сондай-ақ Instagram-ге кіреді. Арна пайда болған кезде командаға 29 миллион рет қаралды.

Штат Небраска Абоненттер саны: 217 мыңнан астам. Алматыдағы видео-блоггерлер

Интернеттің қазақстандық сегментінде өздерінің жеңілдіктеріне танымал, олар бұқаралық ақпарат құралдарында жиіжазылған. Жылына біраз артық, көзқарастардың саны шамамен 19 млн.

BikaBreezy Абоненттер саны: 185 мыңнан астам. Қарағандыдан келген

видеоблогер қыз, Биназир Ермағанбетова маған бала кезінен тәуелсіз болғанын айтты. Ата-аналар мемлекеттік қызметте жұмыс істеуін қалады, бірақ ол шығармашылық болғысы келді. Биназир «Дауыс» шоуының төртінші маусымына қатысып, рэпер Баста командасына кірді. Биназирдің арнасы 2012 жылдан бері бар. Өзінің бейнелерінде ол өзінің өмірінде не болып жатқаны туралы әңгімелейді. Бес жыл бойына қыз 20 миллион көзқарас жинады.

Шоу Ирины Кайратовны Абоненттер саны: 90 мыңнан астам

Өткен жылы елордалық жас командасы пайда болды, бірақ қазақстандық пайдаланушылардың арасында танымал болды. Арнаның сипаттамасында бұл «амбициялы юмор шоу» деп айтылған. Жұма күндері шығады. Бүгінгі таңда саны - 4 миллионнан астам.

Хаха Шоу Абоненттер саны: 66 мыңнан астам. Xaxa Show - қазақ тіліндегі

алғашқы ойын-сауық арнасы. Авторлар әртүрлі жанрдағы бағдарламалар жасайды. Негізгі мақсат - қазақ тіліндегі сапалы мазмұн. Барлық бейнелердің жалпы саны 12 миллионнан асты.

Youtube желісінде өз шығармашылығынды бастауға “YoutubeAIR ресми өкілетті басқарушысы” Сұңғат Утебулатов(“The Village” сайтынан алынған ақпарат):

Бағытты қалай таңдауға болады? Кез келген бағытта немесе тақырыпта уақытша шектеу бар. Мысалға,

Алматы сиқырының тарихы бір айдан бері өзекті болды, енді ол төменге түспейді. Әрине, жаңалықтар немесе ауа райы сияқты үнемі тақырыптар бар, бірақ мұнда түпнұсқалықты қажет етеді. Егер адам осындай мазмұнмен жұмыс істеуге дайын болса, ол оны бірегей түрде ұсынуға үйренуі керек: пікірлерді жасау немесе дұрыс емес мәліметтерді шығару. Ютуб енді ашқан жастар қандай қателіктер жасайды? Блогерлердің әдеттегі қателіктерінің бірнеше түрі бар. Бірінші санат - техникалық қателіктер. Кейбір авторлар

226

қарапайым немесе қарапайым нәрселерді елемейді, мысалы, фильмнің дұрыс атауы. Егер олар бейнефильмде аты болып жатқан нәрсені таңдайтын болсаңыз, сіз көп жазылушыларды тарта аласыз немесе көріністерді толтырасыз. Бірақ бұл көрерменді әдейі адастырады. Бұл YouTube-дағы қозғалысы. Сондай-ақ, жаңадан келгендер көбінесе кілт сөздерге немесе бейне сипаттамаларына жеткілікті назар аудармайды, редакциялауға көп күш жұмсамайды, бұл мазмұнның танымалдығына әсер етеді.

Жалпы алғанда, жаңадан бастағандар қатты жұмыс істейді. Олар: «Міне, мен екі бейнеролик жасаймын, оларды жариялаймын және аудиторияның кері байланысын қадағалаймын, егер кірсем, келесі аламын». Бұл әдіс жұмыс істемейді. Автор әлі күнге дейін ешкімге белгісіз болғандықтан, тиісінше, аспаннан көріністер шашпайды. Үздіксіз ату керек, жетістік алты айда немесе бір жылда келеді.

Қазақстан немесе ТМД елдерінің ішінен кімнен үлгі алса болады? Мұның бәрі мақсатты аудиторияға байланысты. YouTube

пайдаланушылары негізінен теледидар көрмейтін жас адамдар. Олар музыканы, ойындарды немесе басқа ойын-сауықты ұнатады. Қатты еңбек жағдайында сіз жаңа форматтарды жасаған кезде үнемі бейнелерді жариялайтын блогер Бика Бризиге назар аудара аласыз. «Диван әскерлері» логикалық соңына келді, ол «Қосылуды» бастады; «Қосу» аяқталды, ол үшінші бір нәрсе келді. Осының арқасында көрермендер саны ғана емес, сонымен қатар күн сайын артып келеді.

Сондай-ақ, «Нормально общайся» авторы, блогер Ілияс Джапаров деп атауға болады. Ильяс өзін күлкілі, КТК туған адамы. Ол әзіл-оспақ біледі, сирек кездеседі. Тұтастай алғанда, Қазақстандағы әрбір YouTube арнасы өзінің танымал тұлғасы немесе жүзі бар. Олар нәзік деп айтса, Небраска туралы ойлаймыз. Туристік блогтардан «Жетілдіретін жеті себеп ...» арнасының құрушысы Әнуар Нұрпейісовтың жоғары сапалы мазмұны.

Шетелде танымал болу үшін не істеу керек? Егер блогер елден тысқары қаласа, бәсекелестік туралы есте сақтау керек. Бірдей сұлулық блогдарын немесе шолуларын атып тастаңыз, бұдан былай жол жүру емес. Мұнда тек бірегейлік сақталады. Мысалға, мұндай арна бар, EVG-шпионы, жігіттер кездейсоқ адамдармен шабуыл жасайды, алаяқтардан аулақ болады. Олар жасырын камераға түседі, олар нақты қасқырлар оларды алдауға тырысады, олармен араласады және сканерлейді. Фильмнің тілі маңызды екенін түсіну қажет. Иә, ТМД шеңберінде орыс тілі маңызды, бірақ әлемнің басқа бөліктерінде көрермендер ағылшын тілін таңдап алады. Ол сондай-ақ мақсатты аудиторияның ақыл-ойының деңгейін білуді талап етеді.

Ақша табу үшін қанша уақыт керек? Әрине, бәрі қайтадан мазмұнға түседі. Бір арнасы бар, оның

материалы маған түсініксіз, тіпті жағымсыз, бірақ қысқа уақыт ішінде олар жарты миллион абонентке ие болды. Демек көрермендер шок бағытын және авторларға ұнайтыны туралы қорытынды жасайды. Содан кейін «Дружко-

227

шоу» бар, ол да шектеулі уақытқа миллионға қол қойды. Табыс туралы әңгімелер мүлдем өзгеше, мұны YouTube маркетинг жағы түсіндіреді. Егер сіз бейнелеріңіздің көрсетілуіне жауапты түрде жақындасаңыз, оларды барлық жерде жариялаңыз, нәтиже әлдеқайда ертерек пайда болады.

Youtube бағамы блогерлері қалай? YouTube-тың арнайы метрикаларының бірі аудиторияны сақтау

болып табылады. Шынын айтқанда, платформа - бұл машина, ол әзілдің мағынасын немесе оның маңыздылығын түсінбейді, сондықтан ол көру уақытына сүйенеді. Егер пайдаланушы соңына дейін бақыласа, онда бейнешыныменкеремет.

Әсіресе белсенді YouTube блогерлері абоненттердің саны 100 000, күміс үшін 1,000,000, 10 000 000 гауһар және 50 000 000 рубль үшін абоненттер саны үшін батырмалармен марапатталды, сондай-ақ авторларды YouTube Rewind-ге белгілі бір жылға шығарылған арнайы бейнежазбаларжинағында).

Бұл ақпараттар өте маңызды.Себебі, Ютубпен айналасатын мамандардан жауап, құнды боп есептеледі.Алайда Ютуб бар ақпаратпен бөліспейді.Мысалы қаражат жайында.

1.3. Инстаграмм-алғашқы шығармашылық алаң.

Вайнер,блогерлер,маркетологтар және т.б. Instagram — фотосуреттер және видео бөлісуге арналған әлеуметтік

желілік онлайн қызмет. Оның көмегімен қолданушылардың фотосуреттер жасауға, оларға фильтр қолдануға, сонымен қатар оларды өзінің сервисі немесе басқа да әлеуметтік желілер арқылы таратуға мүмкіндіктері бар. Instagram фотосуреттерді Kodak Instamatic және Polaroid камералары сияқты шаршы пішінінде жасайды. Мобильді фотоқолдаңғылардың көбісі қабырғаларының 3:2 қатынасын қолданады.

Instagram әлеуметтік желісін дайындауды Кевин Систром мен Майк Кригер Сан-Францискода бастады.. Желінің қосымшасы Apple компаниясының App Store атты қосымшалар дүкенінде 2010 жылдың 6 қазанында пайда болды. Вайн- 6 секундтық видео программа. Видеоның негізін қалаған: Рус Юсупов пен Колин Кролл. Инстаграмм кейінірек осы функцияны қосу арқасында, жаңа дем бергендей болды. Осы сәтте әлемде “ вайнерлер” деген ұғым пайда болды.Солардың ішінде отандастарымызда болды. Алдында аталып кеткен видеоблогерлер вайн арқылы танымал бола басталса, кейінірек блогерлік кәсіппен жұмыстарын байланыстырды.Вайн форматында 6 секундпен шектеулі болган соң, видеоға шығармашылық тұрғыдан келу керектігін түсінді. Сол себептен бәріне ортақ проблемалар, күнделікті өмір, ирония, постмодернистік стильде түсіру бағыттар кетті. Шығармашылық тек сюжетпен шектелмес үшін, түсіру шеберлігіне аса мән берілді. Мысалы, адамның ойын, ішкі жан дүниесін көрсету үшін камерамен наъезд, кинодағы ертеден қалыптасқан операторлық ережелерді елемеу сынды, себебі ұялы

228

телефонмен түсірілген бұл дүниеге онша мән берілмеді.Форматыда әзіл-қалжын болғандықтан. Актерлік шеберлікте бірнеше кейіпкерді бір адам сомдау сынды, мультфильмдік жылдам дыбыстау сынды элементтермен ерекшеленеді.

Бәсекелестік күшейе берген сайын, ерекшелену өз стильнді табумен вайнерлер жұмыс істеді.Скетчтік жоба болған сон командалар сюжетті өмірден емес, өздері құра бастады.Қалжынның күшіне де назар аудара бастады. Мысалы, Sekavines аудиториясы еліміздегі ең үлкен вайнеп боп саналады, 3 млн. астам, бірақ Серғазының қалай бастағанын елемейді.Еліміздегі вайнерлердің ішінен жасы ең үлкені. КВН- дық өмір мектебін тамамдамған Серғазы, басқалардан бір саты жоғары тұрды.Бастапқыда вайн жастар арасында мол қызығушылық тудырған соң, аудиториясыда жастар.Ал аудиторияның әзіл сапасына емес, экраннан өздерін, не жақын адамды көргісі келді.Сол себептен Yuframe, Jokeasses, XaXa SHOW, Zhekafatbelly т.б. вайнерлер танымалдылығы жоғары болды. Инстаграммда тек өздерін мультимедиа, кино саласыннан бөлек, журналистика, азаматтық белсенділікпен, суретші, маркетолог, әнші, психолог, дәрігер, ұстаз сынды мамандарымен толығуда. Соның ішінде кең танымалдары - блогерлер. Блогер- бастапқы ақпаратта айтылып өткендей, онлайн күнделіктерін жүргізеді немесе өздерінің тілдерінмен айтқандай “пост”. Жалпы айналада болып жатқан өзекті мәселелерге, жеке өмірлік тәжірибие, басынан өткен оқиғалар, мораль мен амораль, дін, саясат, спорт, экономика т.б. тақырыптырға өздерінін жеке азаматтық пікілерімен бөліседі. Осы жерде мынандай түсініспеушілік туады. “Журналистика” мен “Блогер” бұл бір сала деген . Блогинг- бұл адамның жеке субъективті, азаматтық пікірі. Журналистика болса сараптамалық-сауалнамалы факттерден тұратын, объективті пікір.Өкінішке орай, қазіргі таңда БАҚ-интернет блогингке айналып бара жатыр.Факттарға сүйенбейтін, танымалдылық іздейтін, сары пресса болып жүр. Елімізде танымал блогерлер: Нуртас Адамбай, Ержан Рашев, Қайрат Құдайберген, Алишер Елікбаев т.б. Негізі блогерліктін алаңы Фейсбук болар.Күнделікті қызу дисскуссия мен дебатпен өтеді. Блогерлер вайнерлер секілді танымал.Блогерліктің жұмысы сырттай оңай болып көрінгенімен, өзінің көптеген қиыншылықтары бар.

Копирайтерлік (дұрыс, орынды жаза білу), тақырыбы, жеткізу формасы, аудиториядан кері байланыс, эмоция, түйіндеме, ішкі жан дүниесімен бөлісу т.б.

Еликбаев өзін-өзі алдамшы және қатаң қағидаттарға толы бірінші адамнан адал лауазымға ие аудиторияны тартады. Қазіргі уақытта Facebook-та 43 000-нан астам адам, ал 17 мыңнан астам адам Telegram-те жұмысістейді.

Блогерлер деген кім және олар не істей алады?

229

- Мен әлі күнге дейін блогер деп аталу ұнамайды. Мен журналист пен PR-адамның мәртебесіне толықтай қанағаттанамын. Сондай-ақ, қоғамдық пікірдің көшбасшысы - LOM сөзін ұнатамын. Сонымен қатар, менің блоггерлер деп атайтын басқа жігіттерге қарсы ештеңе жоқ. Блогердің жасай алатынына келер болсақ, мен оны жақсы білетін болар едім, ол тамақ пісіре ме, машиналар немесе дәретхана табағы құрылғысы болсын. Біз әрбір баррельге арналған щетка болуға тырысамыз.

Елікбаев блогерінің ережелері: сізде бұзылған принциптер бар ма?

- Мен жарнаманы жасырмаймын, өзіме жазамын, «қоқысқа» араласпаймын (әлеуметтік желілерде қақтығыстар - шамамен), мен күн тәртібін ұстанбаймын, яғни, мен әр жаңалықты түсіндірмеймін (толқу - шамамен). Менің басылымдарым өзім. Менің шоттарымда пайда болатын жарнамалық жобалардың басым бөлігін өзім ойлап табамын. Дегенмен, желідегі ең танымал адамдардан айырмашылығы мен пікірлер жазған адамдарға жауап беремін. Әрқайсына емес, әрқашан емес, бірақ газет, газет емес, тірі адам екенімді білу маңызды.

Әлеуметтік желілерде сізді қорқыту, қақтығыстар болды ма, әлде біреуге қоңырау шалып, жазылғандарды «алып тастау» немесе «түзетуді»сұрадыма?

- Ол бірінші де, екінші және үшінші ретте болды. Бұл, негізінен, мысықтар туралы жазатынымды ескере отырып, таңқаларлық.

Соңғы жылдардағы ең жарқын жаңалықтардың бірі - Алматы заңгері Джохар Утебеков - саналы түрде блогқа келді. Төрт жыл бұрын ол заңды блогты ашу туралы шешім қабылдады, бірақ кейін ол 32,5 мың абонент оқыған Facebook-де өздігінен бекітілді.

- Блогер үлкен аудиторияға ашық жазатын адам ретінде не істей алады?

- Аудиторияға айтатын нәрсе бар. Оның мәтіндері қызықты болуы керек, шабыттандырады, эмпатияны, шағылыстырып, жақсы нәрсеге әсер етеді.

Ереже блогшысы Утебекова: Сізде бұзылған принциптер бар ма? - Мен оқырманға адалдық, объективтілік үшінмін. Өкінішке орай,

бірқатар блогерлер «джинсы» (жасырын жарнама - шамамен) тартпайды және пост жарнама болып табылады деп жазылмайды. Бизнеске және шенеуніктерге жағымсыз жағымдылық жағымсыз. Бірақ «қара тәртіп» кінәсіз адамдар кез келген нәрседе суға батып бара жатқанда қатты қорқады. Мен мұны өзім көрдім.

Көптеген адамдар сот практикасынан медицинадан ашық айтылмайтын тақырыптарға жазады. Мен мамандандыру үшін.

Жағымсыз популизм. Блогерлер HYIP-мен жұмыс істеу үшін ыстық тақырыптар жазады. Кейбір тақырыптарда үндемегені үшін айыпталамын. Әлеуметтік желілерде орналастырған пікіріңіз үшін қауіп төнді ме,

230

сізде қақтығыстар болды ма, әлде біреуге қоңырау шалып, жазбаны жоюды немесе түзетуді сұрадыңыз ба?

- Туризмнің бұрынғы министрі Досмұханбетов (Темірхан) есімде, ол өз үйінен 3 миллион доллардан астам соманы ұрлап кеткен. Сол кезде біздің әріптесімізбен полиция қызметкерлері келіп, полиция қызметкерлері бізге ерді. Сондықтан менің Алматыдағы қалалық адвокаттар ассоциациясы мен үшін ең көп қауіп төндіреді. Енді ол Facebook-тағы сынға ұшырады. Бұған бірде-бір мемлекеттік орган келмеді. Осындай масқара барға келді.

- Ақылы негізде жарнаманы орналастыру немесе кейбір компаниялармен немесе мемлекеттік органдармен ақылы негізде жұмыс істеу ұсынылды ма?

Мемлекеттік органдар нақты ұсынбаған. Мен олардың жақсы іс-әрекеттерін көрсетуге дайынмын.

Жеке фирмалар сирек шығады. Мен бәрінен бас тартамын. Бағалар талқыланғанға дейін де қол жеткізе алмады. Бұл менің ісімнің табиғаты бойынша пиццаны немесе ұқсас нәрсені жарнамалау жат дүние секілді.

III тарау. Шығармашыл жастар мен интернет-платформаның байланысы.

1.1 “Интернет-платформа мен жұмыссыздық” Қазақстандық

шығармашыл жастарға ғаламтор не бере алады?

Қазіргі таңда, ғаламтор даму үрдісінде кез келген адам өз пайдасына тиімді пайдалануға, сол арқылы қойылған арман-мақсаттарына жетуге болатыны сөзсіз. Ғаламтор тек негативті тұрғыдан қарау, дұрыс болмайды.Оның бар потенциалын қолданып, қоршаған ортаның игілігіне жұмсау керек. Ғаламтор тек коммуникация құралы емес.Ғаламтор - адамзаттың өміреңе терен еңген, болашағының қалай қалыптасатына әсер тигізетін күрделі жүйе. Әлемнің сандық жүйеге көшу жүріп бара жатыр, осыған байланысты адамзат қазіргі жұмыссыздық одан есе көбейіп кетпей ме?! деген сұрақ мазалайды. Әрине, жасанды интеллект, кейбір салаларда орнығуы мүмкін.Дегенмен, өзіне деген сеніммен және еңбекқорлық пен интернет-платформа беріп жатқан мүмкіндікпен өмірде өзінің орнынды табуға болады. Мысалға, әлемде көшбастап тұрған “Amazon” интернет сауда серіктестігінде алғашқы қазақстандық өнім “Ермек батыр” комиксі. Бұл комикс еліміздегі алғашқы отандық комикс.

2018 жылдың қаңтарында қазақстандық комикс кітабы алғаш рет Америка Құрама Штаттарында жарияланып, американдық ең ірі американдық ComiXology кітабының платформасында, ол Amazon-ның бөлшек сатылымдағы бөлшек сауда белгісіне тиесілі. «Комсомольская правда» сценаристерінің бірі - Айди Айдарбековпен байланысқан. Енді сценарий Лос-Анджелесте тұрады және АҚШ-тағы өнімімізді насихаттауға

231

жауапты. «Комсомольская правда» сұхбатында ол отандық комикстердің американдық нарыққа қалай шығуға болатынын, әдеттегідей комикстердің мәдениеті туралы Ермек Батырдың құру туралы қызықты ақпараттар туралы айтып берді.(Комсомольская Правда сайтынан алынған)

АҚШ-та Ермек Батырды шығару қиын болды ма? - Ия, бұл өте қиын процесс. АҚШ пен Қазақстандан басқа елдерде жариялауды жоспарлап отырсыз ба?

- Біздің басты мақсатымыз, әрине, Америка Құрама Штаттары. Өйткені мұнда ең үлкен комикс нарығы бар. Мұнда барлығы мағыналы ұрпақ өсті. Комикстердің мәдениеті өте жақсы дамыған, және оқырмандар бастапқыда жақсы немесе кем жақсы жұмысқа адал. «Ермек батыр» жаман емес, сондықтан біз табысқа күмәніміз жоқ.

Жастардың амбициялары шынымен жақсы. Айдарбековтың айтуынша, «Ермек батыр» - ізашар және ізашар. Бірақ, сонымен бірге, жасаушылардың мақсаты - ол жалғыз қалмайды және соңғы емес. Идии көп ұзамай қазақ батырларының Аватарлар мен Әділет Лигасымен бәсекелесетініне сенеді. Ермек батырдың не екенін білу үшін сценарийге жалпы комикстер мәдениеті туралы бізге айтып беруін сұрадық.

Комикстің қазіргі замандағы орны қандай? Комикстер заманауи өнердің бір түрі. Америкада бұл танымал мәдениеттің ең танымал жанрларының бірі. Тіпті Қазақстанда дамыған болмаса да, комикстер мәдениеті балалар мен жасөспірімдерге әсер етеді. Әрбір баланың Batman немесе Spider-Man фигурасы түріндегі ойыншыққа ие екенінесенімдімін. Қазір комикс саласы ауқымды түрде кеңейді. Енді бұл балаларға арналған сурет кітабы емес. Қазіргі уақытта дүкенде сөрелер танымал комикстерге байланысты атрибуттармен толтырылады. Жыл сайын комикстерге негізделген компьютерлік ойындар бар. Кинофильмдер бұрыннан бері олардың сөзсіз орындалды. Бұл ең көп ақша әкелетін комикстердің экрандық нұсқалары - олар табысқа жету үшін және үлкен кассалық кеңсе. Бірақ бұл мәдениет 50-ші жылдары АҚШ-та пайда болды.

Әдебиет пен кинематография секілді өнер түрлерінен комикстерді ерекшелейтін не?

- Көптеген заманауи комикстер өздерінің «шеберлігінде» әдебиеттерден кем түспейді. Олар үшін тіпті өз санаты бар - «графикалық роман». Мысалы, «Sin City», «Guardians», «V - Vendetta» білдіреді, олардың ерекшелігі, маңыздылығы, егжей-тегжейі және көтерілген тақырыптар арқасында қоғамдық тануды алған жұмыстар.

Сондықтан біздің «Ермек Батырымыз» да комикс кітап ретінде емес, графикалық роман болып табылады. Біз тарихи фактілерді терең зерттейміз және ешкім естімеген мұндай оқиғалар мен аңыздарды табуға тырысамыз.

Сіздің шығармашылығыңыздың басты құндылығы неде? Мен үшін ең басты құндылық - отбасы. Мен сценарий жазған кезде, мен сюжеттер мен сұхбаттар арқылы туыстарымды бағалай және құрметтеу

232

қаншалықты маңызды екенін, тіпті күнделікті өмірде бұл туралы ұмытуға болмайтындығын жеткіздім. Менің ойымша, сіз кейде кейіпкерлерге бірден қосылсаңыз деп ойлаймын - олардың ойдан шығарылғандығына қарамастан, олар да біршама шындыққа ие және біреу олардың ішіндегі біразын таба алады.

Интернет- платформа арқылы тағы да өз арманына қол жеткізген фантаст-жазушы, отандасымыз, Данияр Сугралинов бар. Оның еңбегі Amazon-да өз жанрында көш бастап тұрған ,сатылымы жоғары 1000 кітаптын тізіміне кіреді.(Ақпарат Esquire сайтынан алынған).

Бұл қашан және қандай жағдайларда болды? Данияр: Өткен жаз менің ұлымды футболға үйретуде. Мен тұрдым, содан кейін телефон қоңырау шалды, санды білмейтін, біздің емес, еуропалық. Қоңырау шалушы өзін әдеби агент ретінде таныстырды. Өзі туралы айтқаннан кейін, ол батыста жариялауға мүдделі ме деп сұрады. Мен үшін өте қызықты болды, тіпті «кірпіштерді» өз есебіммен аудару туралы ойладым, Құдайға шүкір, мен мұны жасамадым, өйткені менде әр түрлі ойлау бар. Әрине, мен бұл ұсынысты қабылдадым.

Шетелдік серіктестер байқау үшін не істеу керек? Сіздердің тәжірибелеріңіз де қызықты, себебі Сіз тек бірінші мыңдаған Амазонға кірген алғашқы қазақ жазушысы ғана емес, сонымен қатар әдебиеттерден халықаралық баспаға шыққан алғашқы автор. Сіз өзіңіздің онлайн жолын бастағандарға практикалық кеңес бере аласызба? Қандай кеңес берсем болады? Біз ұялшақ және желідегі мәтіндерді ірі әдеби сайттарға тарату керек емес, біз оқырмандармен жұмыс істеуіміз керек, оны қосыңыз. Менің бірінші кітабым алғашқы үш айда миллионнан астам оқиғаны құрады. Оқырмандар емес, оқырмандар, яғни, егер ер адам бүгін ашылса, ертең құрметтелсе және ашылса - бұл екі оқылым. «Кірпіктер» соңғы 14 жылда 3 000 000 адамды оқиды. Мен өзімді ешқашан жазушы деп санамасам да, романдарды жоспарлаған жоқпын, бірақ udaff.com қарсы мәдени сайтында шағын эскиздер шығарды.

Бұл ресурсты Эдуар Багиров, Сергей Минаев, Вадим Чекунов (қазір AST Publishers редакторы) тастады.2000-шы жылдардың ортасында мен сонда «Кірпіктерді» кітап немесе әңгіме деп ойламаппын, басқа бір эскиз деп ойладым, бірақ бірінші тарауды аяқтауға, тақырыпты беріп, адамдарды қалай жалғастыруға болатындығын анықтауға уақыт жоқ еді. Екінші тарауды жаздым, үшінші ... Сізге жазған кезде: «Маған өте қатты ұнайды, жалғастырыңыз, әрі қарай не болатынын білгім келеді!» - бұл, әрине, шексіз ынталандырады және сіз көбірек жазасыз. Сол себепті он басылымды жазып, Санкт-Петербург баспасынан «Лимбус Пресс» баспасынан жаздым, оны Сорокин мен Зощенко жариялады. Олар заманауи ресейлік прозалыққа сүйеніп, жақсы жазғанымды шешті. Маған редактор берілді, онымен бірге кітапты бітірдім. Қорытындылай келе, менің барлық кітаптарым желіде, Интернетте байқалды деп айта аламын.

233

Қорытынды Ақпараттық заманда жаҺандану процессі барысында адамзат бір

тұтас организм секілді алға қадам басу керек.Сол идеяның жүзеге асырылуына интернет-платформа жүзеге асыруда.Миллиондаған жер шарының тұрғыны өзі секілді кез-келген тұрғынмен араласу үшін, платформаның күшіне жүгенеді.Қазіргі таңда адамзат ғаламторсыз күн көре алмайды. Бұл түсінікті, себебі адамның жеке өміріне дейін сенімді серігі, жалғыздық пен бақыттың толык орындалуына әсер беретін, әрине бұл ғаламтор.Бар мүмкіндікті пайдаланып, еліміздің игілігіне тер төгу бұл жоғарғы деңгей. Біздің жастардың өз өмірін жақсы бағытта өзгертуге ғаламтор жағдай береді. Ең бастысы адамзат игілігіне жұмсау, бұл жоғарғы шың.

Пайдаланған адебиеттер тізімі: 1.kk.m.wikipedia.org .Виктор Бурдин .“Сколько зарабатывают

блогеры в Казахстане”. 2.m.kapital.kz “Журналисты Блогеры Казастан” 26.02.19 3.m.forbes.kz “Сколько зарабатьвают?”. 4.ru.sputniknews.kz . “Қазақстан блогерлеры:

өздері,әріптестері,блогер және қорқыныш жайлы” 14.06.2018 5.hommes.kz “30 популярных блогеров на Фейсуке в 2018 году” . 6.yvision.kz “Лучшие блогеры по версии yvision.kz” 09.12.2012 7.youtube.com/ “Центр прикладных исследований ТАЛАП”(канал

атауы)/“Сколько зарабатывают казахстанские блогеры?”(видео атауы ).

Данабатырова К.Б.

(Ғылыми жетекшісі: Кенжетаева А.И.) М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

«РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ БУДУЩИХ

ХОРЕОГРАФОВ НА УРОКАХ СПОРТИВНО-БАЛЬНОГО ТАНЦА»

Исследования обусловлены тем, что современное общество ставит перед системой образования задачи, связанные не только с обеспечением качества обучения, но и развитием способностей, приобретением опыта применения знаний в повседневной жизни и формирования у обучающихся мотивации получения образования в течение всей жизни. Необходимо воспитать людей, призванных нестандартно мыслить и неординарно решать творческие задачи, формировать духовно-нравственные ценности и идеалы личности на основе современного искусства в спортивно-бальном танце, способствовать творческому саморазвитию обучающихся, подготавливая их к выполнению определённых социальных ролей в современном обществе.

234

В государственном образовательном стандарте нового поколения обозначена главная задача педагога как способствование «развитию творческих способностей, так как высокий уровень их развития является предпосылкой проявления и дальнейшего развития одарённости обучающегося».

Творчество – это «деятельность, результатом которой является создание новых материальных и духовных ценностей. Будучи по своей сущности культурно-историческим явлением, творчество имеет психологический аспект: личностный и процессуальный. Оно предполагает наличие у личности способностей, мотивов, знаний и умений, благодаря которым создается продукт, отличающийся новизной, оригинальностью, уникальностью».

Значимость постановки проблемы развития творческих способностей в современном обществе неоспорима. Никогда раньше в истории человечества личность не подвергалась такому натиску изменений, новаций, идей. И никогда так остро мир не нуждался в самостоятельной творческой личности. Значит, существует потребность в научной теории творчества, изучении его природы, т. к. творческая деятельность способствует оптимальному развитию памяти, мышления, внимания, воображения, восприятия, что составляет высшие психические функции человека, так необходимые для успешной учёбы и практической деятельности.

Таким образом, данная выбранная мной тема характеризуется как научной и актуальной.

Рассматривая хореографию как средство творческого развития учащихся необходимо указать на следующие её возможности в этой области. Танец - это искусство, а всякое искусство отражает жизнь в образно-художественной форме. Танец предъявляетвысокие требования к личным качествам исполнителя (духовным, интеллектуальным, волевым), необходимы общая культура, углублённый подход к образному содержанию танца и умение художественно выявить это содержание в исполнении.

Бальные танцы относятся не только к хореографии, но и к артистическим видам спорта, отличаются яркой зрелищностью, выразительностью, повышенной эмоциональностью, Исполнение бальных танцев требуют от учащихся высокого проявления творческих способностей, делают жизнь, богаче, полнее, радостнее. Уверенность в себе, креативность, самоуважение позволяют чувствовать себя комфортно не только во время концерта, конкурса, но и в жизни. Все вышеперечисленные качества отличают творческую личность.

Таким образом, несмотря на все более проявляющийся интерес к проблеме творчества и творческого развития личности, недостаточно разработанными остаются проблемы, связанные с теоретическим

235

осмыслением развития творческих способностей учащихся на основе бального танцевального искусства.

Во время исследования данной темы мною были рассмотреныследующие вопросы: какова сущность творческих способностей учащихся? каковы возможности средств бальных танцев в развитии творческих способностей учащихся? Какие методы и методики эффективно содействуют развитию творческих способностей учащихся на занятиях бальным танцем? Для решения обозначенной проблемы была сформулирована тема моей научно-исследовательской работы: «Развитие творческих способностей учащихся в процессе обучения бальному танцу».

Цель исследования. Выявление и обоснование условий развития творческих способностей учащихся средствами бальных танцев.

Научная новизна исследования заключается в том, что в нем: - конкретизированы:

1) представления о сущности творческих способностей учащихся, заключающиеся в том, что сущность творческих способностей не сводится способностям по созданию новых материальных и духовных ценностей в процессе той или иной деятельности. Основой этого процесса является осознание будущего хореографа о взаимосвязи его личности с окружающим его социумом и понимание, что любые творческие изменения происходят в процессе активного воздействия человека на окружающий мир. Такое осознание обеспечивает ключевое условие развития творческих способностей студента-хореографа - его мотивацию на самосовершенствование. Понимание, что развитие его способностей, его становление как личности возможно только в процессе решения практических творческих задач.

2) характеристики творческих способностей учащихся: структурные компоненты:

- мотивационный (стремление реализовать себя в творчестве, учёбе, жизни).

- когнитивный (включает воображение, творческое мышление, оригинальность), эмоциональный (вдохновение, увлечение предметом, эмоциональная насыщенность процесса обучения), деятельностный (творческий характер деятельности, направленный на преодоление трудностей, соразмерных уровню подготовки).

І. Анализ теоретического и практического опыта развития творческих способностей учащихся

Несмотря на разработанность в науке проблемы развития творческих способностей учащихся, многие аспекты этой проблемы рассматриваются подчас противоречиво и неоднозначно. Это побуждает к анализу работ,

236

посвященных изучению взглядов педагогов прошлого на творческие способности и их развитие у учащихся.

Вопросы творчества интересовали выдающиеся умы человечества начиная с философов Древней Греции. Формирование современных подходов к развитию творческих способностей невозможно без анализа наработок по данному вопросу.

Идея о само ценности детства, предложенная еще в XVIII веке Ж. Ж. Руссо проявилась во взглядах многих педагогов альтернативной педагогики, которая была создана в XX веке, как противоположность традиционной педагогике.

Швейцарский педагог, теоретик и деятель А. Ферьер (1879-1960), один из представителей альтернативной педагогики, продвигал идею нового воспитания, основанном на естественнонаучном восприятии окружающего мира. Предложил модель новой школы, в которой кроме изучения общенаучных предметов огромное место уделялось искусству, гимнастике, спорту, играм, труду, воспитывалась инициатива и самостоятельность с помощью ученического самоуправления. В таких условиях идеально развиваются способности и «творческие силы ребёнка».

Э.Кей (1849-1926), писатель и педагог рекомендовала использовать вместе со школьным обучением семейное воспитание, создавать среду для «упражнения природных сил в реальной жизни».

Автор теории свободного воспитания врач и выдающийся педагог-психолог М. Монтессори (1870-1952) предлагает безоговорочную веру в творческие способности ребёнка, отводит педагогу роль старшего товарища, организующего образовательное пространство для возможности проявления детьми своих творческих возможностей. Это направление педагогической теории и практики используется в современное время в школах Англии, Германии, Швейцарии и др.

Философский ключ к пониманию творчества можно найти в работах К. Маркса. Для него творчество - предметно-практическая деятельность, в процессе которой человек выходит за пределы «заранее установленного масштаба, за рамки простой целесообразности, познавая и преобразуя окружающий мир и самого себя. Это универсальная целеполагающая деятельность».

Левин С. А. выдвигает стратегию воспитания творчеством, сущность заключается в стимулировании творческой деятельности ребёнка и воспитывать у него «способность постигать подлинно художественные произведения».

А. Н. Лук, специалист по теории творчества и науковедению, врач и психолог обосновал роль воображения, определил три типа воображения:

1. Логическое - выводит будущее из настоящего с помощью логических преобразований.

2. Критическое - ищет то, что несовершенно и нуждается в изменении.

237

3.Творческое - рождает принципиально новые идеи, а также представления, не имеющие пока прообразов в реальном мире, хотя и опирающиеся на элементы реальной действительности.

Бердяев Н. в своей статье «Смысл творчества» (Опыт оправдания человека) говорит, что «творчество художественное лучше всего раскрывает сущность творческого акта. Искусство есть сфера творческая по преимуществу. Принято даже называть художественным творческий элемент во всех сферах активности духа. Ярко творческое отношение к науке, к философии, общественной жизни, морали считают художественным. И Творец мира воспринимается в аспекте великого художника. Художник - всегда творец. В художестве есть творческая победа над тяжестью "мира сего" - никогда не приспособление к этому "миру". Акт художества прямо противоположен всякому отяжелению, в нем есть освобождение. Сущность художественного творчества - в победе над тяжестью необходимости. В художестве человек живет вне себя, вне своей тяжести, тяжести жизни. Всякий творческий художественный акт есть частичное преображение жизни. В художественном восприятии мир дан нам уже просветленным и освобожденным, в нем прорывается человек через тяготу мира. В творчески-художественном отношении к миру уже приоткрывается мир иной. Восприятие красоты в мире есть всегда творчество - в свободе, а не в принуждении постигается красота в мире».

Итог всей мировой истории и мировой культуры - постановка проблемы творчества, проблемы антропологического откровения. Все нити в этой точке сходятся, все обостряется в этой точке. Неизъяснимо, что есть творчество. Но дерзновенен должен быть почин в осознании предчувствуемой творческой жизни, и беспощадным должно быть очищение пути к ней.

«Творческая духовная жизнь не есть движение по плоскости, это - движение вертикальное, ввысь и вглубь!» (Н. Бердяев «Смысл творчества Опыт оправдания человека)».

С особой тщательностью относиться к изучению наследия великих педагогов призвана и историко-педагогическая наука, так как содержащиеся в нем лучшие идеи способны в их новом качестве многое изменить и в современной практике. Подтверждает этот вывод творчество педагогов прежде всего XX века, работавших для развития образования - самого важного условия прогресса в обществе.Поэтому продолжим обзор литературы по данному вопросу с замечательных слов В. А. Сухомлинского: «Забывает наша педагогика, что ученик добрую половину всех лет обучения в школе остается, прежде всего, ребенком. Втискивая в голову детям готовые истины, обобщения, умозаключения, учитель подчас не дает ребятам возможности даже приблизиться к источнику мысли и живого слова, связывает крылья мечты, фантазии, творчества. Из живого, активного, деятельного существа ребенок нередко превращается как бы в запоминающее устройство... Духовная жизнь ребенка полноценна лишь

238

тогда, когда он живет в мире игры, сказки, музыки, фантазии, творчества» [8,56].

Л.С.Выготский различает два уровня психического - натуральные и высшие психические функции. Натуральные функции даны человеку как природному существу. Целенаправленное же мышление, творческое воображение, логическое запоминание, произвольное внимание -примеры высших психических функций, одной из важнейших их характеристик является опосредованность, т.е. наличие средств, при помощи которого они организуются. Высшие психические функции, пишет Л.С.Выготский, возникают в процессе сотрудничества и социального общения.

Через общение человек овладевает ценностями культуры, овладевая знаками, человек приобщается к культуре, основными составляющими его внутреннего мира оказываются значения (познавательные компоненты сознания) и смыслы (эмоционально-мотивационные компоненты).

1.1. Творчество в современных исследованиях

В современных исследованиях творчество рассматривается как

многокомпонентное явление. Его содержание в различных науках и у различных авторов раскрывается по-разному. В одних случаях суть определения данного понятия сводится к тому, что творчество - «процесс человеческой деятельности, создающий качественно новые материальные и духовные ценности». В других творчество представляется как самореализация и саморазвитие человека.

Творчество отнюдь не сводится к деятельности по созданию новых материальных и духовных ценностей, как определяет его словарь «Психология». Такое понимание верно лишь с точки зрения «процессуального» подхода к творчеству. В.В. Давыдов определяет акт творчества как реальное преобразование предметной деятельности, культуры и самого себя.

Творчество как вид человеческой деятельности характеризуется рядом существенных признаков:

Наличие противоречия, проблемной ситуации или творческой задачи. Социальная и личная значимость и прогрессивность.

Наличие объективных (социальных, материальных) предпосылок для творчества.

Наличие субъективных предпосылок для творчества (личностных качеств - знаний, умений, мотивации, творческих способностей).

В настоящее время существует социальная потребность в творчестве и творческих индивидах. Развитие у учащихся творческого мышления одна из важнейших задач в современных вузах. В педагогическом плане главное в творчестве – это осознание учащегося себя как «нового открытия», как активного, преобразующего начала, как строителя мира, реализующего в

239

процессе этого строительства свою личность и свои отдельные способности, знания, умения.

Важным аспектом научного изучения творчества является его структура. В ней выделяются внешние - объективные элементы и внутренние -субъективные. Как отмечает большинство исследователей, творческий процесс обуславливается какой-то объективной ситуацией, которая ставит человека перед необходимостью или желательностью ее разрешить. Это «внешняя» мотивация служит как бы пусковым моментом активности творческой личности (ее самовыражением).

Сам же процесс творчества - субъективен, это состояние внутреннего мира человека и его творческая деятельность. При этом важное значение приобретают такие качества человека как богатое продуктивное воображение, воля, упорство, находчивость, интеллект, умение самоорганизовываться и регулярно трудиться.

К специфической проблематике психологии творчества относится изучение роли воображения, мышления, интуиции, вдохновения, надситуативной активности, индивидуально-психологических особенностей, проявляющихся в процессе творчества (способности, талант, гениальность и пр.), влияний, оказываемых на личность ее вхождением в творческий коллектив, факторов, способных стимулировать творческую активность (групповая дискуссия, мозговая атака, и т. д.).

По А. Маслоу, «творчество - универсальная функция человека, которая ведет ко всем формам самовыражения» (2003); способность к творчеству является врожденной («деревья дают листья, птицы летают, человек творит»), она заложена в каждом и не требует специальных талантов, поэтому творческими могут стать и домохозяйки, и бизнесмены, профессора. Однако большинство людей теряют эту способность в процессе «окультуривания», чему в немалой степени способствует официальное образование. К Роджерс пишет, что причина в недостатке творчества-существующая система образования, ориентированная на усреднённые стандарты. «Получив образование, мы обычно становимся конформистами со стериотипным мышлением, людьми с «законченным образованием», а не свободными, творческими и оригинально мыслящими».

Психология творчества - раздел психологии, изучающий процесс научных открытий, изобретений, создания произведений искусств. Термин «творчество» указывает и на деятельность личности и на созданные ею ценности, которые из фактов ее персональной судьбы становятся фактами культуры. Основой в психологии творчества выступает отношение между продуктом творчества и его процессом. Продукт принадлежит культуре, процесс - личности.

Психология творчества неразрывно связана с психологической проблемой - способностями, одаренностью творческих деятелей. «Творчество есть продуктивная мыслительная деятельность, позволяющая достичь нового результата путем разрешения некоторого противоречия».

240

Но это верно для научного и изобретательского творчества. А можно ли такое понимание творчества применить к художественному творчеству? Когда ребенок рисует, фантазирует, какие противоречия он разрешает? Поэтому более всеобъемлющим все же представляется определение творчества, приведённое Р. Гутом, Математик из Израиля Р. Гут (2007) пишет, что усредненным из многих определений творчества является следующее: «Творчество (процесс творчества) есть продуктивная мыслительная деятельность, приносящая нетривиальный (качественно новый, неочевидный) результат».

Анализ проблемы развития творческих способностей во многом будет предопределяться тем содержанием, которое мы будем вкладывать в это понятие. Очень часто в обыденном сознании творческие способности отождествляются со способностями к различным видам художественной деятельности, с умением красиво рисовать, сочинять стихи, писать музыку и т.п. Что такое творческие способности на самом деле?

Очевидно, что рассматриваемое нами понятие тесным образом связано с понятием "творчество", "творческая деятельность". Если внимательно рассмотреть поведение человека, его деятельность в любой области, то можно выделить два основных вида поступков. Одни действия человека можно назвать воспроизводящими или репродуктивными. Такой вид деятельности тесно связан с нашей памятью и его сущность заключается в том, что человек воспроизводит или повторяет уже ранее созданные и выработанные приемы поведения и действия.

Кроме репродуктивной деятельности в поведении человека присутствует творческая деятельность, результатом которой является не воспроизведение бывших в его опыте впечатлений или действий, а создание новых образов или действий. В основе этого вида деятельности лежат творческие способности.

Следовательно, под определением творческих способностей можно понимать индивидуальные особенности качеств человека, способствующих успешности выполнения творческой деятельности различного рода.

Для оптимизации творческого процесса необходимо формирование для каждого учашегося индивидуальной зоны - ситуации творческого развития. Зона творческого развития - это та основа, на которой строится педагогический процесс. Л.С. Выгодский замечал, что «творчество существует не только там, где оно создает великие произведения, но и везде, где ребенок воображает, изменяет, создает что-то новое» [2].

Любой учащийся способен к такой деятельности. Следовательно, необходимо ее организовать. Учитель здесь выступает не просто как педагог, который учит, а как искренне увлеченный творческий человек, который привлекает к творчеству своего младшего коллегу.

1.2. Воображение – творческий продукт человеческой

деятельности

241

Центральным звеном творческого процесса является воображение, а

отсюда оно является главным объектом формирования и развития творческих способностей. Воображение справедливо называют «королевской дорогой в подсознание». Оно лежит в основе вдохновения - как соединения в одну точку всех способностей. Воображение интегрирует в себе эмоциональное и рациональное начало, оно сочетает все познавательные процессы, зрительно-образное восприятие реальности с воспроизведением и трансформацией ее в памяти, построением модели потребного будущего. Воображение - психическое свойство человека. Возникло и развивалось воображение в процессе труда. Прежде чем сделать какую-либо вещь, человек представляет, что именно надо сделать, как он будет делать, как будет выглядеть вещь. Это и отличает человеческую деятельность от поведения животных.

Сам процесс воображения связан с практической деятельностью: человек создает образы, уточняет, обогащает, изменяет их. Практика позволяет конкретизировать замыслы, делает их более чёткими, определёнными, содействует их реализации. Творческий замысел обогащается, проверяется и выясняется в процессе реального осуществления.

Функции воображения разнообразны: Первая функция - эмпатическое виденье - сопереживающее виденье.

Это виденье возникает тогда, когда человек начинает «входить» при помощи воображения в состояние другого человека, начинает сопереживать ему. Именно благодаря этому умению входить в объект изображения происходит слияние индивидуального и всеобщего. На умении входить в состояние других людей, воображать себя на их месте строится тренировка эмпатического виденья и творческого отношения.

Для художника образы воображения, хранящиеся в памяти как трансформированная реальность, являются тем материалом, на базе которого рождаются замыслы и идет творческий поиск их решения. Чем больше и разнообразнее это «креативное поле», тем больше на нем можно вырастить творческих продуктов.

Воображение - это отлет от прошлого опыта, это преобразование данного и порождение на этой основе новых образов, являющихся и продуктами творческой деятельности человека, и прообразами для нее».

С. Л. Рубинштейн полагал, что по мере восхождения ко все более высоким формам воображения оно все более четко дифференцируется от памяти и в своих высших, наиболее специфических проявлениях предполагает отношение к объективной действительности, диаметрально противоположное тому, что сохранено в памяти. Однако отделить творческий процесс, воображение от памяти невозможно. Показано, что в процессе создания нового продукта неумышленно включаются имеющиеся знания, ранее предъявленные образцы.

242

Одна из функций воображения - творческая. Все фазы творчества -подготовительная, поисковая и исполнительная - базируются на работе воображения. Воображение выполняет роль главного инструмента мыслительного поиска. Это касается и выбора общего направления и собственной функции в искусстве, и решения конкретного замысла.

Воображение имеет свою главную резиденцию в стране детства. По мнению 3.В.Навлянской, оно компенсирует у детей недостаток знаний. Не имея возможности понять природу явлений, ребенок строит фантастические предположения о причинах их по принципу мифологии, как это было у первобытных народов. Они охотно одушевляют все непонятное и верят в сказочных героев, имеющих вполне доступный для их воображения облик.

Воображение и творчество теснейшим образом связаны между собой. Ведущей является обратная зависимость; воображение формируется в процессе творческой деятельности. Специализация различных видов воображения является не столько предпосылкой, сколько результатом развития различных видов творческой деятельности.

Все эти виды воображения, формирующиеся и проявляющиеся в различных видах творческой деятельности, составляют разновидность высшего уровня - творческого воображения. Изобретателями являются только те, которые дают полный простор своему воображению и отыскивают связь с самыми отдаленными понятиями. Даже тогда, когда эти сопоставления грубы и химеричны, они могут доставить счастливый случай для великих и важных открытий. До таких открытий никогда не додумался бы рассудительный, медлительный и трусливый ум.

Воображение и фантазия присущи каждому человеку, но различаются люди по направленности этой фантазии, ее силе и яркости. Особенно ярко выражены эти два процесса в детстве, однако постепенно они утрачивают свою яркость и силу; и естественно возникает вопрос, что является этому причиной. Это происходит за счет того, что в период школьного обучения эта функция интеллекта утрачивает свою значимость и не тренируется. Чтобы запомнить некоторое правило или информацию, фантазия не нужна. Из Страны Чудес, в которой дети жили с Алисой в дошкольные годы, они перемещаются в мир реальности, связанный со своей учебной деятельностью, а вместе с тем в мир фантазии и грез отходит нечто, что никак не связано с конкретной деятельностью ребенка.

Психологический подход доминировал и при анализе отдельных аспектов творческой деятельности в сфере науки, техники, искусства. Пристальное внимание представителей самых различных областей научного знания (математики, кибернетики, медицины, физиологии высшей нервной деятельности и т. д.) к проблеме творчества способствовало всестороннему пониманию его природы. Психологический анализ творчества, по признанию самих же психологов, не может претендовать на абсолютное решение проблемы и нуждается в «руководящем» и «направляющем» действии со стороны философии.

243

Н.Ф. Голованова отмечает, что современному человеку требуется разрешать каждую жизненную ситуацию как творческую, самостоятельно принимать решения и нести за них ответственность - своеобразное обречение на жизнетворчество. Но готовность к творчеству и ответственность не могут возникнуть сами по себе, они складываются в условиях активной социализации и воспитания.

В настоящее время в некоторых школах Казахстана разрабатывается ряд задач, одна из которых - развитие креативности у детей. А также ценят сейчас поощрение новаторства в любых профессиональных сферах деятельности, в частности таких страдающих, как социально-общественная, техническая и др.

Быть креативным для многих - это значит быть конкурентоспособным; это значит найти нечто новое там, где прошли тысячи ног. И здесь очень важную роль играет наша мотивация (для чего нам это надо?), интерес (насколько мне это нравится?), результат (что мне это даст?). Таким образом, если начать развивать креативность, этот процесс пойдет через творческое самовыражение, на выходе которого Вас будет ждать не только продукт (картина, фотография, стих), но и способность аналитически подходить к ситуации, и любую ситуацию превращать в нечто полезное. В конце концов, креативным человек становится, когда надо выжить, надо найти выход из безвыходной ситуации.

II. Спортивный бальный танец. Специфика танца. И его влияние на творческое воображение учащихся

Проблема развития творческих способностей учащихся диктует

необходимость максимального использования средств и возможностей бальных танцев. Бальные танцы являются мощным механизмом духовного преображения действительности и стимулом самореализации личности в культурном пространстве, формируют культурологическое самосознание индивидуума, помогают человеку понять мир и самого себя, даёт ему возможность возвысить достигнутую ранее ступень культурного развития, эмоционально обогащает и диктует жить по законам красоты.

В отечественных и зарубежных исследованиях накоплен значительный эмпирический материал, характеризующий бальные танцы как вид искусства или как форму социального общения, однако, бальные танцы как педагогический процесс в рамках педагогической психологии до сих пор не рассматривались. Практически нет работ по методике преподавания бальных танцев в общеобразовательной школе, а существующие программы подготовки танцоров в специализированных группах нуждаются в адаптации для системы общеобразовательной школы.

За последние двадцать лет в нашей стране, так же, как и во всем мире, произошел заметный рост интереса к занятиям бальными танцами. Это можно определить по количеству различных студий, в которых занимаются

244

любители данного направления хореографии, и охвату всех возрастных категорий от 5 лет и старше. Немаловажным фактором роста количества занимающихся данным видом искусства является возможность организовать досуг детей, молодёжи.Однако, в последние годы бальный танец из жанра хореографического искусства, превратился скорее в вид элитного спорта, которым имеют возможность заниматься только дети очень обеспеченных родителей. Изменились и цели бальной хореографии. Если раньше в качестве главной выдвигалась цель гармонического воспитания подрастающего поколения, то сейчас, в основном, идет погоня за спортивными результатами.

Бальный танец в итоге с потерей характерности и образности танцоров, опускается в разряд рядового спортивного состязания. Именно в потере целостного характерного образа в танце, видится главная проблема в развитии творческих способностей учащихся.

Следовательно, допускать так называемый уход искусства из сферы бальной хореографии ни в коем случае нельзя. Основная задача в этом вопросе ложится на педагога. Его работа с танцевальным дуэтом обязательно должна вестись в свете развития творческого потенциала пары, ее актерских возможностей. На каждом своем уроке опытный преподаватель должен умело вводить танцоров в творческий мир бального танца, находить его образ, а так же характер и образ каждого танца в отдельности. Еще он должен учить ребят видеть себя в каждом из этих образов, жить в них. Специфика танца в том, что художественные образы воплощаются с помощью выразительных движений исполнителей, без каких-либо словесных пояснений. Это в полной мере отвечает двигательной природе детского воображения, для которого характерно действенное воссоздание образов детьми «при посредстве собственного тела». Из этого следует, что в танце творческое воображение может развиваться эффективнее, чем в других видах музыкальной деятельности. Игровые особенности танца также характеризуют его как деятельность, благоприятную для развития у школьников творческих способностей [9].

Занятия бальными танцами благотворно воздействуют на личность, а также на развитие творческих способностей учащихся. Поэтому необходимо вводить в программу общеобразовательных школ предмет бальных танцев. Однако, включая бальные танцы в образовательную программу, не стоит акцентировать внимание на соревновательном моменте, лучше, если программа танцевальной подготовки обеспечит наилучшие условия для проявления творческих способностей каждого ученика, роста его потенциальных возможностей. Бальный танец развивает силу и гибкость, улучшает телосложение, координацию движений, способствует развитию спонтанности и свободы движений, повышает умственную активность и работоспособность. Параллельное изучение сразу 2-3 танцев разнообразит занятия, переключает внимание и повышает интерес учащихся, приводит к более быстрому «растанцовыванию»

245

занимающегося, позволяет раньше выйти на сцену. Бальный танец может решить ряд проблем возникающих в этом возрасте (стрессы, обусловленные эмоциональной неуравновешенностью, статусной неопределенностью и неустойчивостью социальных ценностей, неприятие своего физического «я» что вызывает мышечную зажатость, неловкость, скованность, неадекватность в поведении и т.д.).

Одно из основных преимуществ подхода спортивной психологии заключается в том, что он рекомендует к применению спланированные, хорошо организованные тренировочные программы, доступные для понимания и использования как тренером, так и исполнителем. Также они позволяют оценить степень влияния стресса на исполнителей и роль программ умственной подготовки в улучшении показателей выступления [4].

Танец можно рассматривать как: 1. способ коммуникации (общения); 2. способ эмоционального самовыражения; 3. способ социальной адаптации; 4. способ гармонизации физической и духовной сущности. В успехе танцевальной композиции главную роль играют сам танец,

постановка, великолепное исполнение, музыка, костюм, эмоции. И если не хватает хоть одной составляющей, то у танца будет недолгая жизнь, а на подготовку одной композиции уходит в лучшем случае полгода.

2.1 Музыкальное восприятие и его влияние на творческое развитие хореографов

Именно музыка и движение формируют у личности свободу в

творческом мышлении, дают возможность импровизировать, отдавая взамен эмоциональные реакции - радость, удовольствие.

Музыка и танец неразрывно связаны друг с другом. В музыке заложены содержание и характер любого танцевального произведения. Как известно, музыка является ритмической основой любого танца, но далеко не ритмом ограничивается ее роль. Если бы это было так, то танцевали бы только под счет и удары. Музыка создает эмоциональную основу, определяет характер танца, его развитие. Связь музыки и движения логична для природы человека. Восприятие музыки в танце активно, оно вызывает действие, действие танцевальное. То есть обусловленное той или иной хореографической формой, организованной во времени и пространстве. Умению слушать и понимать образный язык музыки, разбираться в основных формах и выразительных средствах, легко и непринужденно двигаться в ритме определенной музыки, получать удовольствие от ее красоты - всему этому учит танец. Музыка в бальных танцах очень разнообразна, 10 танцев-это уже 10 совершенно разных по характеру, темпу, ритму, эмоциональной окраске мелодий. И на каждый танец в арсенале

246

преподавателя по 10 мелодий минимум, т.е. 100 мелодий. Тем более в таких танцах, как вальс, танго, пасодобль используется и классическая и современная музыка. Все эти обстоятельства очень влияют на драматургию урока, его ритм, эмоциональность, разнообразие, вдохновение учащихся. Обучение ведётся легко без нервного перенапряжения, чаще всего в конце занятия студенты недоумевают, почему так быстро закончился урок?

Таким образом, для развития творческих способностей на уроке бального танца музыке отводится первостепенное место. Большое место в развитии творческих способностей отводится на работу над танцевальным образом. Любой танец - бальный, эстрадный, народный - эмоционально окрашен. В любом танце утверждаются определенные черты характера, определенные отношения между танцующими. Представление о танцевальном образе у студентов складывается постепенно. Обычно работа над танцевальным образом начинается с прослушания музыки. Это помогает яснее представить характер образа, стиль танца. Исторический экскурс о танце, быте и нравах, обычаях того народа, чей танец разучивается, знакомство с отличительными особенностями костюма, правилами этикета того времени. Знание этого расширяют и обогащают кругозор студентов, дополняют образ, созданный музыкой. В процессе преподавания бальных танцев учащиеся знакомятся с метапредметными связями в области истории, искусства, биодинамики, физики, литературы, культуры, географии и других направлений общеобразовательной деятельности.

Отдельно хочется поговорить о работе над костюмом к танцу. Разработка фасона костюма, подбор материала, поиск исторической литературы, модернизация-работа творческая, интересная, кропотливая и вместе с тем захватывающая. Поэтому студенты с удовольствием участвуют в этом процессе: придумывают фасоны, рисуют эскизы, выбирают ткани. Мотивация очень высокая, ведь им самим это одевать, и где ещё в жизни, кроме актёрской деятельности можно не только примерить на себя различные образы, но и прожить их.

В танцевальных постановках и этюдах для развития творческого мышления и создания образа очень часто используется атрибутика (трости, кастаньеты, шляпки, веера, фонарики и т. д.), что также развивает творческое мышление, облегчает творческий процесс.

Возвращаясь к метапредметным связям необходимо учесть, что танец является танцевально-двигательной терапией-это междисциплинарная область, она существует на стыке психотерапии и танцевального искусства. Кроме того, она тесно связана со многими другими областями знания. Танцевальная терапия для учащихсязаключается в том, чтобы студент мог выразить свои эмоции через танец, вытанцевать свое настроение, ощущения.Движения под музыку не только оказывают коррекционное воздействие на физическое развитие, но и создают благоприятную основу для совершенствования таких психических функций, как мышление,

247

память, внимание, восприятие. Танец может улучшить психодинамические функции человека. На самом деле, ритмические движения укрепляют разные группы мышц, и улучшает работу суставов, а также воздействуют на такие способности, как быстрота, точность и синхронизация движений.

Занятия танцами эффективны для воспитания положительных качеств личности. Выполняя упражнения на пространственные построения, разучивая парные танцы, дети приобретают навыки организованных действий, дисциплинированности, учатся вежливо обращаться друг с другом.

Огромное эмоциональное воздействие на развитие творческих способностей оказывают выступления на сцене.

Итогом работы танцевального коллектива является концертная деятельность. Именно на сцене студенты показывают результаты своего труда, они с большим интересом, желанием и энтузиазмом готовятся к выходу на сцену, что позволяет не замечать физической усталости. Итог творческого труда в классе - праздничная обстановка, заполненный зрительный зал, цветы, творческое волнение и обязательно успешное выступление. По своим физическим данным, складу характера, эмоциональности, артистичности каждый имеет возможность попробовать себя в той постановке, в которой сможет раскрыться и понравиться зрителю.

2.2 Методы и анализ творческого развития у студентов-

хореографов на уроках спортивного бального танца

Существует множество проблем, с которыми часто приходится сталкиваться молодым педагогам по окончании вуза. Многие преподаватели наибольшие трудности испытывают в организаторской и коммуникативной деятельности, но эти трудности как бы запрограммированы неумением предвидеть возможные затруднения и предотвратить их системой мер.Успешное решение задач, стоящих перед выпускниками вузов во многом зависит от степени развития их профессионально – творческих качеств.

В методике преподавания хореографических дисциплин научная база разработана не достаточно полно. Существующая методическая литература даѐт возможность свободного толкования методики классического танца, народно-сценического, историко-бытового танцев и т.д., аргументируя правильность преподавания не научной базой, а индивидуальным опытом, который не у всех авторов одинаков. Однако, необходимо обращать внимание не только на содержание занятий, но и на факторы, оказывающие влияние на творческое развитие личности: от взаимодействия отношений между партнерами, от личного характера каждого партнера, от морали и убеждений студента (например: когда я танцую, я чувствую себя хорошо; эта работа слишком для меня тяжелая, слишком легкая и т.д.), от

248

индивидуальности (это значит личная цель исполнителя и художественная цель танца должны совпадать), от склонностей и привычек [2].

Для достижения поставленной цели и реализации учебных задач используются следующие методы:

Практические занятия Одним из важных факторов работы на начальном этапе обучения –

использование минимума танцевальных элементов при максимуме возможности их сочетаний. Длительное изучение, проработка небольшого количества материала дает возможность качественного его усвоения, что в дальнейшем явится прочным фундаментом его знаний. Тренировочные занятия направлены на отработку различных видов технических движений (шаг, равновесие, подскок, вращение, движение корпусом, перенос веса тела, подъем, скольжение).

Большое внимание на уроке уделяется правилом подачи учебного материала и построением урока. При изучении нового и повторении учебного материала следует как можно чаще менять построение учащихся в зале, менять в последовательном порядке линии, по которым вытроены студенты. Например, через каждые три - четыре движения ученики, стоящие в первой линии переходят в последнюю, соответственно вторая линия становится первой. В противном случае учащиеся постоянно находящиеся в последних линиях, привыкнув смотреть на ноги впереди стоящих, никогда не научаться мыслить и работать самостоятельно. Кроме того, при перестроении создается оживленная, игровая атмосфера, происходит своеобразная разрядка

Каждый новый элемент, усложняющий уже заученное движение, развивает ловкость как способность переключаться с одного движения на другое, изменять направление или рисунок. Это учит учащихся ощущать свои движения в соответствии с темпоритмом музыки.

На первом этапе обучения студенты знакомятся со следующими понятиями:

-Позиции ног -Позиции рук -Позиции в паре -Позиции европейских танцев -Позиции латиноамериканских танцев -Линия танца -направления движения Изучаются основные шаги бальных танцев: «Ча-ча-ча», «Самба»,

«Медленный вальс», «Быстрый фокстрот». В программу обучения так же входят несложные танцы: «Полька», «Вару-вару», диско-танцы.

На второмэтапе обучения добавляются танцы: «Джайв» и «Венский вальс». Изучаются более сложные фигуры в танцах «Ча-ча-ча», «Самба», «Медленный вальс», «Быстрый фокстрот». Идет отработка корпусного

249

движения, правильного и полного переноса веса тела, точной работы стопы. В ходе урока решаются воспитательные задачи поведения в паре.

На третьем этапе обучения осваиваются танцы с более сложной координацией, и ведением в паре: «Танго», «Медленный фокстрот», «Румба», «Пасадобль». Улучшаются позиции в паре, развивается память логическая и мышечная. Отрабатывается техника движения, достигается музыкальность и ритмичность. В танцах со сложной координацией необходимо четко соблюдать последовательность подачи информации о движении.

Успешное усвоение всех рекомендаций должно сочетаться с созданием на занятии такого психологического микроклимата, когда педагог свободно общаясь со студентами на принципах сотрудничества, содружества, общего интереса к делу, четко реагирует на восприятие обучающихся, поддерживая атмосферу радости и интереса, побуждают их к творчеству.

А так же на занятиях используются наглядные пособия, видеоматериал. Для первичного исполнения из группы выделяется лидер, быстрее и лучше других увидевший и понявший упражнение, элемент или действие. Его действия отслеживают оппоненты, сравнивают с собственным пониманием процесса исполнения, определяют и высказывают замечания и ошибки. Последующее групповое исполнение сопровождается разъяснениями и исправлениями ошибок, поочередное направление внимания на разных студентов дает возможность педагогу контролировать процесс обучения воспитанников.

Таким же образом аналогичная самоподготовка, только команды делятся на пары: воспитанники ставятся в пары, пары делятся на группы. Одна пара танцует базовые элементы, другая контролирует качество ее исполнения по следующим критериям:

- музыкальность - основной ритм; - стойка и линии тела; - техника ног и работа стопы; - наличие контакта (дополнительный косвенный критерий). Так же хорошим способом раскрывать и развивать творческую

фантазию и кругозор студентов будет, если: дать послушать всем один музыкальный материал, дать им определенное время для индивидуальной подготовки и через определенное время дать каждому возможность показать с помощью танца, что видит и чувствует каждый исполнитель при прослушивании этой мелодии. И вот тогда можно увидеть и понять насколько разные поиндивидуальности, по эмоциональности, по музыкальности и т.д. каждый исполнитель.

Данная организация методики преподавания в процессе обучения обостряют наблюдательность и внимание, развивают аналитические способности, умение контролировать положение тела и действия в персональном пространстве.


250

Обобщая вышеизложенное, мы можем сделать заключение о том, что бальный танец, являясь сложной синтетической деятельностью, оказывает влияние на развитие различных сторон психики учащихся. Танцевальная подготовка является эффективным средством не только физического, но и интеллектуального, нравственного, эстетического воспитания, создает благоприятные условия для раскрытия творческого потенциала. Правильная организация педагогического процесса преподавания бальных танцев позволяет наиболее полно раскрыть творческий потенциал студентов, содействовать успешности учащихся не только в учёбе, но и в жизни.

Таким образом, бальные танцы относятся к эффективному направлению развития творческих способностей в вузе. При этом у молодых танцоров развиваются способности не только к творчеству, творческому мышлению, но и многие качества личности крайне необходимые самому учащемуся в вузе, а затем и во взрослой жизни. Развитые в юности способности сопровождают нас всю жизнь, и мы проявляем их в решении производственных, жизненных задач, не зависимо от их содержания. Следовательно, творческие способности необходимый навык для успешной жизни.

В итоге хочется подчеркнуть, что в данной работе отражены лишь некоторые точки зрения на проблему развития творческих способностейстудентов-хореографов. Но педагогами-гуманистами обоснованы условия раскрытия природных способностей и духовных сил студентов-хореографов. Это становится возможным при следовании законам природного развития. Следовательно, главной задачей педагога является создание условий для идеального природного развития способностей и индивидуальных возможностей студента-хореографа. Таким образом, творческие способности-это совокупность свойств и качеств личности, необходимые для успешного осуществления творческой деятельности, позволяющие в процессе её выполнения преобразовывать предметы, наглядные, чувственные и мысленные образы; открывать новое для себя, искать и принимать новые, оригинальные, нестандартные решения

Список литературы: 1. Александрова, В.А. Особенности воспитания гибкости

танцоров в спортивных бальных танцах./ Александрова В.А. // Совершенствование системы подготовки в танцевальном спорте: Материалы XIV Всероссийской научно - практической конференции – М.: ФГБОУ ВПО «РГУФКСМиТ», 2014. с. 5-8.

2. Дружинин В.Н. Психология общих способностей - СПб: Издательство «Питер», 1999.-368 с.

3. Зайфферт, Д. Педагогика и психология танца. Заметки хореографа: Учебное пособие/ Пер. с нем. В.Штакенберга. – 2-е изд.,стер. – СПб: Издательство «Лань»; Издательство «Планета

251

музыки», 2015. – 128 с.: ил. – (Учебники для вузов. Специальная литература).

4. Исалиев, А.Т. История спортивного бального танца: учебник. – Алматы: «Goodprint», 2012. -151с., илл.

5. Карпенко В.Н., Карпенко И.А. Искусство балетмейстера: учебное пособие / В.Н.Карпенко, И.А.Карпенко // Белгород: ИП Остащенко А.А. 2014. 312 с.

6. Никитин, В.Ю. Модерн-джаз танец. Начало обучения/ В.Ю. Никитин. – М.: ВЦХТ, 1998. – 150 с.

7. Никитин, В.Ю. Модерн-джаз танец. Продолжение обучени/ В.Ю. Никитин я. – М.: ВЦХТ, 2001. – 154 с.

8. Сухомлинский, В.А. Избранные педагогические сочинения: в 3-х т./ Сост. О.С.Богданова, В.З.Смаль, А.И.Сухомлинская, - М.: Педагогика, 1981. – 640 с., ил.

9. Четвергова, А.А. Формирование готовности к творческой самореализации спортсменов 15-16 лет, специализирующихся в бальных танцах. Автореферат: дис..к.п.н.: 13.00.04,Челябинск, 2013.25 с.

Абитилда М.П.

(Ғылыми жетекшісі: Баспакова Ж.Т.) Т.Қ. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы

Сахналық сөйлеуде вокалдық дем техникасының рөлі

«Жеке ән салу»кафедрасында жүргізілетін «Вокал» пәнінде

академиялық дем алу негізінде дауыс аппаратының еркіндігіне қол жеткіземіз. Түркі тілдес халықтарының тілі өте бай, сонымен қатар тілі фонетикалық тұрғыда айтылуы қиын болып табылады.Ал қазақ тілі солардың ішіндегі ең қиыны десек болады. Сондықтан біздің жағдайда , қарастырған тақырып екі есе актуалды болып табылады. Яғни, біз тек демді дұрыс алып қана қоймай артикуляция, дикцияға да өте көп мән беріп жұмыс жасауымыз керек. Бұл жағдайда вокал мен сахна тілі пәндерінің маңызы өте зор. Маңызымен қоса осы екі пәннің байланысының негізділігін де атап айту қажет.

Қазіргі таңда мемлекеттік және жеке меншік театрларда қызмет ететін көптеген актерлардың дауыстары соңғы қатарларға естілмейді. Әрине көпке топырақ шашпаймыз. Бірақ көбі солай. Себебі, дауыс ұшқырлығы жоқ. Сахнада актер сыбырлап сөйлегеннің өзінде 5 және 10 қатарда отырған көрермендерге дауыс бірдей естілуі керек. Бұдан шығатын қорытынды - драма театр актерына вокалдық демнің пайдасы өте көп. Себебі ол ән айтып тұрып сөзге көшеді, сөйлеп тұрып ән айтып кетеді. Осы уақыт ішінде оның дауыс тембры өзгермеуі тиіс.

252

Сахна профессионалдық деммен өте тығыз байланысты. Мейлі ол академиялық ән болсын, мейлі сахнадағы сөйлеу мәдениеті болсын. Бұл ғылыми жобада біз Драма театры артистерінің дауысын операмен байланыстыра отырып зерттейміз. Операның тарихын, дем түрлерін, вокал педогогикасының тарихын, қазақ орындаушы актерларын айтып өтеміз. Осы тақырыптар арқылы негізгі қарастырылып отырған мәселенің де шешімін табамыз деп ойлаймыз.

Автордың тұжырымдауы бойынща біз сахнада көріп отырған қойылымның ішіндегі кейіпкерлерді, көзімізді жұмып отырсақ та ажырата алуымыз керек.. Ал ол үшін жақсы демге сүйеніп қойылған дауыс болуы шарт.

Зерттеу жұмысының мақсаты: «Драма театр және кино артисі» мамандығы бойынша оқып жатқан студенттерге, вокал сабағындағы демді дұрыс алудың қойылым кезінде сахнадағы мағыздылығын насихаттау. Зерттеу жұмысының міндеттері: Драма театр актерына вокал сабағы мен сахна тілі сабағының бір – бірімен қатар жүріп, бір-бірін толықтыратынын жеткізу; Дұрыс дем мен дұрыс сөй леу, дауыстың жарықшақтанбай таза шығуы, айтылған сөйлемнің ашық аяқталуының техникасын дәлелдер арқылы түсіндіру; Ұсынылған тақырыбымыздың актуалды екенін дәлелдеу (Дем, ән айту, сахнадағы сөйлеу т.б); Теориялық анықтамалар беру, статистикалық материалдарды ұсыну, ғылыми әдебиеттерді зерттеу; Осы зерттеу барысын негізге ала отырып , қорытынды шығару.

Зерттеу жұмысының дереккөздері: Зерттеудің материалы ретінде сауалнамалар, суреттер, ғылыми еңбектер, әдістемелік құралдар, дем алу жаттығуларына арналған бейнетүсірілімдер, сонымен қатар «Жеке ән салу» кафедрасының ұстаздарымен тікелей сұхбаттар алынды.

Зерттеудің барысында біз сіздерге бейнетаспа және суреттер ұсынамыз. Ол жерде дем жаттығулары мен дұрыс артикуляцияға қай студентің қалай жұмыс жасайтыны көрсетілген. Қазіргі таңда академиялық ән салу мен драма театр артистерін зерттеген ғылыми жұмыстар өте көп алайда , осы екі саланы біріктіріп, салыстырып жазған адамдар кемде- кем . Мысал ретінде: Умберто Мазетти , Карузо, Камилло Эверардиді алсақ болады. Тақырыптың зерттеу тарихын автор негізгі бөлімде ашып көрсетеді.

І тарау. Академиялық ән айту техникасының ерекшеліктері:

1.1 Вокал сабағындағы дем мен сахна тілі сабағындағы демнің айырмашылығы

253

Қазір ХХІ ғасыр яғни даму, рухани жаңғыру, өркендеу ғасыры. Елдің өркендеуі ең алдымен мәдениеттің өркендеуінен басталады. Ал мәдениет дегеніміз ол: өнер. Өнердің де түр-түрі бар. Соның ішінде театр өнері, актер шеберлігі орны ерекше, қайталанбас суреткерлік өнер болып табылады. Менің ғылыми жобамдағы басты мақсат осы ерекше өнер суреткерлерінің бойындағы әр түрлі қасиеттерін дамытуға аз да болса үлес қосу. Өзім «Драма театры және кино артисі» мамандандыруында оқитын болғандықтан, негізгі мақсатым - Қазақстанның драма актерларының дауыс ұшқырлығы және дем алу сахна тіліндегі дем мен вокал сабағындағы демді қатар алып, жұмыс істеуге көңіл бөлу. Бұл тақырыпты алғандағы себебім, менің жеке тәжірибем бойында біз, драма актерлары, сахнада жүріп іс-әрекет жасау арқылы сөз айтып немесе ән айтамыз. Кейде студенттер ентігіп, дауыстары таза шықпай, шығарма өз деңгейінде орындалмай жатады. Осы тұстағы вокал пәні мұғалімдерінің жұмысы және студенттің өзіндік жұмысы.Мәселелерін қарастыра отырып, біз сұрақтың жауабын анықтау барысында «сахнадағы дауыс қою», «демнің мықтылығы», «дауыс ұшқырлығы» секілді және т.б. терминдерге жолықтық. Тақырыбымыз осы терминдер айналасында дамымақ. Ғылыми жоба барысында біз дем түрлері, ән айтатын атақты драма актерлары, аты аңызға айналған маестролар туралы айтамыз. Зерттеудің негізі практикалық жұмыс болып табылады. Яғни, оқытушылармен сұхбат, студенттермен сауалнама жүргізу т.б. Театр өнері - ұлы өнер. Идея қаншалықты терең болса, оның сахналық бейнесі де солай болуы керек. Актер ойлы болса – ол өзінің ішкі техникасымен қатар сыртқы техникасын да дамытады. Яғни актердың сахнадағы жүріс-тұрысы, дауысы, дикциясы, интонациясы т.б. Бұл жөнінде К.С.Станиславскийдің бірнеше зерттеулері де бар.

К.С. Станиславскийдің зерттеулерін оңай деуге келмейді. Бірақ өзіміз үшін қиын деп те айта алмаймыз. Онда тек актердың өзін - өзі тануы және жұмыс істеу жолындағы нұсқаулықтарды нақты көрсеткен. Әрине нәзік, терең тамырлы өнерді сахнаға алып шықпас бұрын, сыртқы физикалық аппараттарды тексеріп алған жөн. Әртүрлі сахналық жұмыстар: психофизикалық жағдай, дене дайындығы және роль интонациясын өзіңікіне айналдыру. Артисттың бойындағы болуы керек қасиеттер: Сахнадағы еркіндік Тіл тазалығы Демнің еркіндігі Дауыс ұшқырлығы Сахналық талғамы Музыкалық есте сақтау қабілеті Дауыс жеңілдігі Өзін – өзі қадағалай білуі [1.]

254

1.2 Вокал сабағындағы демнің драма актеры үшін маңыздылығы, сахнадағы әсері

Қазіргі заманның талабы бойынша Республикамыз барлық сферада

жаңа жолдар мен жаңарудың бағыттары бойынша қарқынды жұмыс істеуде. Соның ішінде «театр өнері» де жаңа шабыт іздеп, жаңаша қойылымдармен көрерменді қуантуда. Қоршаған әлем, көрермен, актер, сонымен қатар театр да өзгеріп жаңашаланып келеді. ХХ ғасырдың соңынан бастап қойылған шекаралар мен тосқауылдар бұзылып, әр сферадағы өнер адамдары ортақ бағыт бойынша қозғалуды бастады. Бұл бағыт қай өнер саласының адамы болмасын өз пайдасын әкелетіні сөзсіз деп білді. Келген өзгеріс көркем өнердің қай саласында да болмасын көрініс тапты, бірінші кезекте «Театр өнері» дамыды. Соңғы кездері «синтез», «синтездеуші актер», «интеграция» деген сөздерді жиі естиміз. Бірақ, драмалық спектакль дегеніміз - режессер шешімі, актер өнері, әдебиет, сурет өнерінің қосындысы болғанына қарамастан, қазіргі талап басқаша.

Осыдан біраз уақыт бұрын драмалық спектакль қою барысында басқа өнер сферасындағы профессионалдарды (хореографтар, опера әншілері, киномотографисттер) шақыруға рұқсат берілген. Алайда спектакльге сахнадағы шынайылық пен эмоциялық толқулар беретін драма актерының қатысуы маңыздырақ. Айта кетер жайт, режессерға сырттан шақырылған опера әншісімен немесе хореографпен жұмыс істегеннен көрі өзінің актерымен жұмыс істеу ыңғайлы әрі ұтымдырақ.

Әсіресе қазіргі таңда драмалық спектакльдерге музыка қосу қажеттілікке айналып бара жатыр. Күн санап театрлардың репертуарында мюзиклдар, музыкалық ертегілер көбейіп бара жатыр. Және де олар сұранысқа ие деп айта аламыз. Осы жайттарды ескере отырып драма театрларға өнердің барлық бағытында еркін жұмыс істей алатын актерлар керек деген қорытындыға келеміз. Заманауи театрдың талабы осы. Сондықтан қазіргі оқу орындарында вокал сабағының қажеттілігі артып, сахна тілі, би, сахна сайысы сабақтарымен қатар негізгі дисциплиналар қатарына қосылуы бекер емес. Театрларда қойылып жатқан классикалық, музыкалық шығармаларды орындау жәй ән айта аламын деген адамның қолынан келмейді. Сондықтан актердан эмоциялық серпілістер, характер жасаумен қатар жақсы қойылған дем мен академиялық ән айтуды талап етіледі.

Драма актерларының сахнадағы негізгі мақсаты қимыл қозғалыс арқылы көрерменге айтар сөзді жеткізу болса, қозғалыста жүріп ән айту олардың мақсаттарын одан да көпке арттырады. Бұл жерде тағы бір сұрақ туындайды. Ол - дауыс мәселесі. Яғни, сахнада жүгіріп жүрген актер ән айтып, одан кейін бірден сөзге көшкенде оның дауыс аппараттарына зиян келе ме?! Әрине, дұрыс дем алса, дауыс ұшқырлығымен дұрыс жұмыс жасаса ешқандай зиян келмейді. Вокал және сахна тілі педогогтары дұрыс дауыс, дем қойып берсе, олардың қатты

255

айырмашылығы жоқ екенін байқаймыз. Саналы түрде актер әннен сөзге оңай көшуі үшін оның вокал мен сахна тілінен дауыстары бірдей физиологиялық базада қойылуы керек. Сахна тілі мамандары актердың дауыс, дем, дауыс ұшқырлығы, артикуляция, дикциясымен жұмыс істесе, вокал оған диапазон кеңдігі мен жоғары ноталарды таза алуға көмектеседі.

Студенттердің, негізінен дауыстарындағы проблемалар бірдей болғандықтан, өз тәжірибемізден, оны вокал мен сахна тілі мамандары бірігіп жұмыс жасаса оңай болатынын білеміз.

Вокал сабағының жүруі әсіресе екінші курсқа келенде жақсы әсерін тигізеді. Себебі студенттер дауыспен жұмыс істеп, үзінділер ала бастайды. Театр өнері факультетінде, музыкалық білімі бар, ән айтуда тәжірибелі студенттермен қатар бұл саладан хабары жоқ студенттер де оқиды. Олардың дауыс диапазондары мен мүмкіндіктері де әртүрлі. Оның үстіне олдардың әрқайсысының бұл дисциплинаға деген көзқарастары әртүрлі. Барлық студенттерде оқуға түскен соң психофизиологиялық сезім, яғни сахнада өзін еркін сезіне алмау болады. Бұл қалыпты жағдай. Студенттердің сахнада өзін еркін ұстауына, жеке сабақ алуға дайындық мақсатында ГИТИС-те 1991 жылы В.Н. Левертов-тың өтініші бойынша драмалық актерлардың сабақ кестесіне хор қосылды. Бұл болашақ өнер адамдары үшін керек. Себебі, театр өнері –ол коллективтік өнер. Ал хор коллективпен жұмыс істеп үйренуге өте көп көмектеседі.

Вокал тақырыбын қозғай отырып,академиялық дыбыстың жақсы шығуы мықты дем, артикуляция және басқа да физикалық мүмкіндіктер арқылы болатынын айта кеткен жөн. Көптеген методикалық әдістерді зерттей отыра , қазіргі таңда вокал сабақтарында көбінесе дауыс ырғағына мән беріп, тек механико-миоэластикалық теория жүзінде ғана қарастыратын көрінеді. Бірақ онымен қоса вокалда дем, резонатордың да рөлі үлкен. Сонымен қатар ән айту ол тек дауыстың дұрыс шығуы ғана емем, ол актердың ішкі жан дүниесі, табиғаты. Біздің ғылыми жобамыздағы негізгі қозғалғалы отырған тақырып Драма актеры үшін ән айту, вокалдағы дем мен сахна тіліндегі демді қолдана білу және оның оң мен теріс әсерлері туралы болмақ. Дем 4 түрге бөлінеді: Бұғаналық дем(дұрыс емес) Кеуделік дем алу-табиғи дем алу түрі Кеудені кере төменгі қабырғамен дем алу- әйелдер үшін Ішпен дем алу- ерлер үшін. Бұғаналық дем - көкірек қуысын жоғары көтеріп ауа алғанда диафрагма оған пассивті түрде қызмет көрсетіп, өзінің дем алу қызметін көрсетуге мүмкіндігі болмайды. Бұл дем алу кезінде қарын ішке қарай тартылып, кеуде жоғары көтеріледі. Кейбір жағдайларда иық та жоғары көтеріледі. Кеуделік дем алу - бұл дем алу кезінде диафрагманың өзі және кеудеге ауа жинақталады.

256

Кеудені кере төменгі қабырғамен дем алу – 2 дем алу түрі сияқты барлық дем алу мүшелері қатынасады , бәрақ негізгі ауаның мөлшері ішке кетеді. Ішпен дем алу - кеуде қуысы қозғалыссыз болады, диафрагма төменге түсіп, іш қуысы алдыға тартылып ауаның барлық мөлшері диафрагмаға алынады. [2;10-бет] Бұғаналық дем алу - вокалда бұл дем түрі қате деп саналады. Себебі,дем кеудеге жиналғанда тамақ жабылып, дауыстың еркін шығуына кедергі жасайды.

Сурет 1. Төмен қабырғалы диафрагмалы- негізінен, әйелдерге тән дем алу түрі. Демнің көп бөлігі қабырға астына кетеді.

257

Сурет 2. Құрсақтық дем – еркектерге тән дем алу түрі . Бұл демді алғанда ауаның көп бөлігі ішке жиналып, дауыс сенімді әрі кең, еркін түрде шығады.

Бұрынғы және қазіргі вокалдың зерттеулері мен жеткен жетістіктеріне сүйене отырып , біз осы жоғарыда айтылған демнің барлық түрлерін жетік меңгерген адам ғана толыққанды ән айта алады деген тұжырымға келеміз . Алайда осы демдердің ішінде бірінші ,яғни, кеудеге дем алу көп профессорлар мен педагогтардың ойынша қате болып есептеледі. Бірақ та ән айту кезінде әнші өзіне ыңғайлы және дауысы еркін шығатындай дем түрін таңдап сол арқылы жұмыс жасауы керек. Және тек бір дем түрімен жұмыс істеу деген де, қате пікір. Бірақ бір қағиданы ұстанған жөн: Дем мен дауыстың байланысы ақырындап , жұмыс жасау нәтижесінде пайда болады. Яғни , әр дайындық сайын әр түрлі дем түрін қолдануға болмайды.

Жоғарыда айтылған демдер бұрынғы вокалдың бастапқы даму тарихынан бері зерттеліп ашылып келе жатыр. Әр дәуірдің өз дем алу түрі болған. Операның әр түрі – әр түрлі эпохалар – дем түрлерін де әр түрлі пайдалану.

Комикалық опера немесе комедия- (Франция) Музыкалық нөмірлер кезектесіп, бірінен кейін бірі сөз сөйлеп, ән айтумен жалғасып отыған. Барокко дәуірі – Кеуделік дем алу кеңінен қолданылған.

Романтизм дәуіріндегі опера – (Бельканто, Беллини) қабырға –диафрамасымен дем алу арқылы сахнада жұмыс жасаған.

Классицизм дәуіріндегі опера – төмен қабырға-диафрагмасы арқылы дем алған.

Бертін келе Верди, Веристо, Леонкаваллоның операларында көбінесе- құрсақтық диафрагмалы дем қолданылған. Жеңіл типті шығармаларда (комедия, мелодрама) демді үнемді пайдалануға болады. Ал трагедия, драма сияқты күрделі шығармалар- айтудай- ақ көп күш пен демнің де күштілігін талап етеді. [3.]

Бұрын айтқанымыздай, Мазеттидің айтуы бойынша , дауыс еркіндігі мен ұшқырлығы, фразаның тереңдігі , тебрлік бояуды еркін және кең қолдана білудің барлығы тек демді дұрыс алған жағдайда ғана болады.

Академиялық ән айтуда дем туралы пікірлер өте көп. Тіпті бір- біріне қарама-қайшылары да кездеседі. Мысалы: Моестро Барра «Әнді қалай айтқың келсе солай айт тек дауыс еркін шықса болды» деген. Яғни ол ән айтуда ең маңыздысы мойын, іш және мимика бұлшық еттерінің еркіндігі деп білген. Өз жұмыстарында ол демге емес дыбысқа көп мән берге н. Ал қазіргі заманның педогогы, Шоу-бизнесте және опера театрларында да шәкірт тәрбиелеген Оксид Ригос - «әнді күнделікті сөз сөйлегендей айт»,- дейді. Оның тұжырымы бойынша жазу мен айту екі бөлек. Дем туралы жазған көптеген профессорлар іс жүзіне келгенде ешқайсысы резонаторға түсе алған жоқ деп ашық жазған . Бұл пікірлерге қарсы көзқарастар да бар. ҚР еңбек сіңірген қайраткері, сахна тілі профессоры Тұранқұлова Дариға Тұранқұлқызы «Дем актердың наны, демсіз сахнаға шығу мүмкін

258

емес» дейді. Менің вокал пәнінен мұғалімім ҚР еңбек сіңірген мәдениет қайраткері Баспакова Джамиля Толегенқызы. Ол қазіргі таңда «Абай атындағы мемлекеттік академиялық опера және балет театрының» әншісі болып табылады. Және оның жеке тәжірибесі бойынша әннің немесе сөздің халыққа жетуі мықты дем әсерінен болады. Ол өзінің тәжірибесін бізге, студенттеріне, теория жүзінде жеткізеді. Осы ғылыми жобадағы идея авторы да Джамиля Толегенқызы болып табылады.

Менің өз бойымдағы мәліметтер бойынша да драма актерлары үшін демнің алар орны ерекше. Деммен қоса Маестро Барра айтқандай дененің еркін болуы да маңызды. Әртүрлі дауыс түріне қарай демде өзгеріп отырады. Мысалы: драмалық және лирикалық сопрано дауыстары үшін қабырға диафрамасымен дем алу кеңге таралған.

Ал жалпы, актерлардың сахнадағы деміне келер болсақ, сахна тілі мен вокал сабағын қатар оқып жүрген студенттерге, дауыстарын дұрыс ұтымды пайдалану үшін екеуінен ортақ физиологиялық база табу маңызды. Дауысқа зақым келмеуі үщін екі бағыттағы демдердің максималды жақын түрлерін қолдануды үйреткен жөн. Мысалы: драма актеры ән айтып тұрып сөзге көшеді. Бірақ осы уақыт ішінде оның дауыс тембры өзгермеуі тиіс деп жоғарыда да айтып кеткен едік. Яғни, ол ән айтқанда диафрагмамен дем алып, ал сөзге көшкенде кеуде демін ала алмайды. Бұл дегеніміз: Ол не әнді тамақпен айтты, не сөзде вокал позициясына көшіп кетті деген сөз. Ол актердың келесі ретте дауысының шықпай қалу қаупін арттырады. Ал сахна тілі мен вокалда қатар қолданатын «төменгі қабырға» демін пайдалану арқылы актер өз денсаулығына зиян келтірмей жұмысын атқара алады.

Психологиялық зерттеулер бойынша, эмоциялық процесстер адам организміне әсерін тигізеді, солай дауыс аппарттарына да әсері бар. Психологтардың шешімі бойынша адамның физикалық әрекеті оның ішкі психологиялық жағдайының көрінісі. Ал дауыс оны адамдарға жеткізуші құрал ретінде қарастырылған.

Студенттерді профессионалды тұрғыда дайындайтын вокалдық методикалар бар. Алайда театр өнері факультетіндегі студенттердің дауыс еркіндігі шектеулі болғандықтарын ескере отырып, бұл методика көп қолданылмайды. Оның ең басты жақсы тұсы және негізгі мақсаты денені босату болып табылады .

Дұрыс дауыс қою мақсатында педогогтар әр түрлі жаттығулар мен дауысты және денені босатуға арналған тренингтер жасайды. Негінен денені босатуға арналған жаттығулар болып табылады. Бұл жаттығулар әр түрлі әрекет үстінде де актердың дауысы бір қалыпты және еркін шығуына көмектеседі. Бұл методиканың басты принципі: «Дене еркін болса- дауыс та еркін». Мысал ретінде біздің курсымыздың яғни Т. Жаманқұлов шеберханасы «Драма театр және кино артисы» мамандығының студенттері дипломдық жұмыс ретінде Шекспирдың «Дуалы түнгі думан» пьесасын

259

алдық. Спектакль барысында біз жүгіріп, секіріп , ойнап немесе басқа да іс әрекеттер жасау барысында ән айтамыз. Осы уақыт ішінде біздің деміміз мықты болып қимыл қозғалыс уақытында дауысымыз естілмей қалмауы керек. Ол үшін әрине дауыс еркіндігі мен деміміздің күші өте маңызды. Осыдан кейін дауысты тез арада қалыпқа келтіруде біздің жағдайымызда өте ұтымды болып саналады.

Бірінші курста драма актеры мамандығы бойынша оқитын студенттердің педогогтары уақыт бөлетін басты мәселе: актердың сахнадағы еркіндігі . Осы мақсатпен олар әр түрлі тренингтар, жаттығулар жасайды. Сахнада актердың еркін болуы тек оның техникасына ғана емес, сонымен қатар эмоциялық реакцияларын және ұсынылған тосын жағдайға сенуіне де көмектеседі. К.С.Станиславский : «Егер актер сахнада өзін еркін сезінбесе , оны сахнадағы өмірді , таза сезімді жеткізе алады деп айта алмаймыз » , деген сөзі [4; 18-б.] немесе А. Чеховтың : « Актердың өз денесі – не оның жан досы , не қас дұшпаны » (Об искусстве актера) , деген сөздері де біздің зерттеулерімізге дәлел бола алады. Кіріспе бөлімін қорытындылай келе біз мынадай тұжырымға келдік. Драма актеры үшін сахна тілі қаншалықты маңызды болса, вокал да соншалықты маңызды. Себебі, бір-біріне қызмет жасайды. Ал ол екеуі бірігіп, актер шеберлігіне қызмет жасайды . Актердың сахнада болуы керек қасиеттері осы сабақтар арқылы дамып, өз деңгейіне жетеді. Бұл жауапқа тіпті, вокал пәнінің педогогтары мен сахна тілі мамандары да келісіп отыр. Демек біз біте- қайнаса бірге жұмыс істесек қазіргіге қарағанда екі есе жақсы нәтижеге қол жеткіземіз.

ІІ тарау. Қазақстандағы вокал өнерінің тарихы

2.1. Академиялық ән салу мен сахна тілінің тарихы Сахна тілі-театрда қоюға арналған көркем драмалық шығармаларды

актерлардың сахнада айту орындау формасы . Сахна тілінің қалыптасуы екі тұрғыда қалыптасады.

Бірінші, актердың сөзді айту техникасын жетілдіруі .Оған қажетіне қарай дауысты жоғарылатып не баяулатып айту , дауысты құбылтып, оған бояу қосып айту,дауысты кідірту, жылдамдату сияқты сахнада айтылар сөз үдерісін, ен шығатын шеберлік жатады.

Екінші, сахнада сөз мәдениетін жетілдіру . оған сөздің дұрыс, айқын айтылуын , құлаққа жағымды , әсерлі естілуін талап ететін шеберлік түрлері жатады. Сахна тілінің сәтті шығуы актермен қатар шығарма аввторына , сценаристке, режессер мен шығарманы сахнада қоюшыға да байланысты.

Ән айту – вокалдық өнер . Вокал- ең ежелгі музыкалық өнер. Ән айтудың феномені б.з.д.

нееолит дәуірінде әр түрлі дыбыстар шығарудан басталған . Бірақ одан өте көп уақыт өткен соң ғана дами бастады. Аспаптар арқылы дыбыс шығару , кейін аспаптарға сөз қосу басталды.

260

Әннің шығу тарихы – адамдардың ішкі сезімдерін , эмоцияларын дыбыс арқылы жеткізуден шыққан. Ақырындап дамып, ән айту ерекше өнер түріне айналды. Сөзді әуен арқылы жеткізу ерекше әсер беретінін білгеннен кейін әуенді жиі қолдану басталды. Орындаушы адамды- әнші немесе вокалист деп атайды. Ән айту өнері- дұрыс табиғи дауыс қою және вокалдық техникамен жұмыс жасауды талап етеді.

Вокалист білуі керек ережелер : Музыкалық есту - бұл музыкалық дыбыстарды есте сақтау және ажырата білу.

Ырғақ- шығарманың мелодиясының ритмі, яғни нотады жеткілікті түрде ұзартып, қысқартып айту

Дауыс пен есту арасындағы байланыс нотаны парақтан оқи білу қабілеті.

Егер адамда осы сезімдердің біреуі болсын дамымаған болса, оған ән айту едәуір қиынға соғады . Әртүрлі жаттығулар жасау арқылы бұл қабілеттерді дамытуға болады. Дауыстың әркімде тек өзіне ғана тән бояулары болады. Әлемде дауысы бірдей адамды табу мүмкін емес. Оған қарамастан дауысты бес категорияға бөліп қарастырады. Жоғары әйелдер дауысы- сопрано Төмен әйелдер дауысы – Альт Жоғары ерлер дауысы- тенор Орташа ерлер дауысы – баритон Төменгі ерлер дауысы – бас

Орыс вокал мектебі М.И.Глинка, А.С.Доргомыжксий, М.П.Мусоргский, А.П.Бородина, П.И.Чайковский сияқты орыстың классик - композиторларының шығармашылық талаптарына байланысты пайда болған. Жанрлары: Классикалық(академиялық) Опералық Камералық Эстрадалық Халықтық - фольклорлық Джаз(поп-джаз) Стильдер: Кантилена Речитатив Экстималдық (поп-музыка) Сөзсіз ән (воколиз) «Эстрадалық вокал» мен «академиялық вокал » қатар дамыды. Бірақ әртүрлі фольклорлық бастаулардан болды.

Академиялық вокал.

261

Академиялық немесе классикалық вокал – джаз және эстрадалық вокал техникасынан өзгеше. Оның түп- тамыры ХҮІ ғасырда Италияда негізі қаланған музыкалық дәстүрлерден басталады. Итальяндық орындаушылар осы күнге дейін өздерінің керемет техникаларымен әлемді таңғалдырып келеді. Осыдан кейін Францияда да вокал мектептері пайда болды. Бірақ екі мектептің бір- бірінен айыфрмашылығы болды. Франциялықтар сөздерді барынша қысқартып айтуға тырысқан. Ал Итальяндықтар керісінше . Қазіргі таңда классикалық вокал операда, капеллаларда, академиялық хорларда пайдаланылады. [5; 15-б.]

Академиялық вокалдың ерекшеліктері:

Академиялық вокал микрофон немесе басқа да дауыс күшейткіш аппараттарды қажет етпейді. Өз дауысына өз еркі жүретін воколист залға дауысын толық жеткізе алады. Білімді академиялық воколист кең диапазондағы әндерді сапалы орындап, қиын музыкалық-техниканы меңгере алады. Ешқандай артық дыбыстар, сыбырлар, қырылдар және басқа да, дефекттік дауыстарсыз айтады.

Ал Қазақстандағы вокалдың даму тарихы өте ертеден басталған. Ол кезде негізінен отбасылық өмірге, сол уақыттағы салт-дәстүрлерге , тарихи оқиғаларға , тұлғаларды суреттеп айтатын жырлар болған. Және күй өнері өте ерекше қарқынмен дамыды. Кейіннен домбыра мен әнді қосылып айта бастады. Ән мен күй саяси мәселелерде де қолданылған. Мысалы: Хандар, Сұлтандар халыққа өз билігін жүргізу мақсатында әншілердә және музыканы пайдаланған. ХІХ ғасырда орыс шаруа-көшпелілерінің қоғамдық мәселелерді көтеретін әндері жарық көрді. «Интернационал», «Дубинушка» және т.б. Салт-дәстүрге байланысты әндер: «Жар-Жар», «Сыңсу» т.б. Бұл әндер негізінен халық аузынан шыққан , белгілі авторлары жоқ болып саналады.

Халық композиторларының әндері тек ревалюциядан кейін жарық көре бастады. Негізгі композиторлар: А. Затаевич , В.Ерзакович, А. Жұбанов болды. Осы қазақ музыкасын кәсіби тұрғыда дамыту орыс және батыс классикалық педогогтардың тәжірибелерін қолдануы арқылы өз даму жолына түсті. Мұндағы негізгі мәселе білікті кадрлардың болмауы еді. осыдан кейін басшылықтың қолдауымен әр түрлі вокал мектептері мен музыкалық өнер ошақтары салына бастады. 1932 жылы – музыкалық драмалық техникум 1933 жылы- 70 шақты қазақтың талантты жастары Мәскеу мен Ленинградқа оқуға жіберілді. 1934 жылы – Қазақстанда алғаш рет «Айман-Шолпан» музыкалық комедиясы жарық көрді.((Реж: Құрманбек Жандарбеков) 1934 жылы «Қыз Жібек» операсы қойылды. 1937 жылы- Опера және балет театры қайта құрылды. 1939 жылы – Жамбыл атындағы филормония ашылды. 1939 жылы- симфониялық оркестр өз жұмысмын бастады.

262

1944 жылы- «Абай» операсы қойылды, Консерватория ашылды. [6; 26-б.]

2.2 Атақты тұлғалар

Сол уақыттағы қазақ музыка және театр өнеріне ерекше үлес қосқан тұлғалар Күляш Байсейітова, Қаныбек Байсейітов, Ришат Абдуллин, Мүслім Абдуллин, Серкебаев Ермек, Бибігул Төлегенова т.б. Ал менің тақырыбыма оралар болсақ тек опера әншілері ғана емес драма актерлары да ән өте жоғары деңгейде орындаған. Оның үстіне музыкалық білімі болмаса да демді өте жақсы деңгейде қолдана білген. Оның жарқын мысалы ретінде Әнуар Молдабековты айта аламыз. Ол 1938 жылы Алматы облысында дүниеге келген. Қазақ ССР- дің халық артисі. М.Әуезов атындаға қазақ академиялық драма театрында жұмыс істеген. Ол Шегенің ариясы сияқты қиын вокалдық шығармаларды нақышын келтіріп орындай білген. «Қыз Жібек» фильміне түскенде қызықты оқиға болған екен. Молдабековты басында Төлегеннің , кейіннен Бекежанның рөліне бекіткен екен. Бірақ кейін Шегенің рөліне актер таба алмаған соң, өзі ақынжан, жаны нәзік деп сол рөлге Әнуар Молдабековты бекіткен көрінеді. Содан Шегенің рөліне дайындаламын деп төрт домбыра сындырыпты. Әнуар Молдабековпен қатар Хадиша Бөкеева, Шәкен Айманов, Ермек Серкебаев сияқты сахналық демді вокалмен жақсы байланыстырып керемет ән орындайтын драма актерлын айта аламыз.

Негізінен қазақ вокал өнері Россия және Итальян мектептері арқылы даму жолына тұсті.Осы тұста айта кететін жәйт. Орыс вокалына және жалпы әлемде академиялық вокалда өшпес із қалдырған итальяндық педоготар Камилло Эверарди мен Умберто Мазетти болып табылады. Камилло Эверарди (1825-1899)

Камилло Эверарди – ұлты бойынша белгиялық. Шын аты жөні- Камиль Эврар. (бас-баритон, педогог) Балалық шағында скрипкадан сабақ алып, басқа оркестрлық аспаптарды өз бетінше үйренген. Ол Льеж консерваториясында Жеральдидің класында оқыған. 1846 жылы Париж консерваториясында профессор Поншардың сыныбын аяқтап, Кіші-Гарсиамен дайындық жұргізген. Одан кейін Миланда Лампертиден сабақ алған. Оның сахнадағы дебюты 1850 жылы «Сан-Карло » театрында Вердидің «На букко» операсындағы Бас көсемнің партиясы болды. Ол Италия, Франция,Будапешт, брюссель, Вена сияқты мемлекеттердің ірі қалаларының опера театрларында өнер көрсетті. Одан кейін италия труппасымен петербургке келеді. Оның дауысының тебрі, диапазонының кеңдігі жұртты таң қалдырды. Бас және Баритон партияларын орындады. Камилло Эверарди теңдесі жоқ Мефистофель болды. Ол бұл партияны Гуномен айтты. Ал Фигороның партиясын – аты аңызға айналған Россинидің өзімен орындаған . 1874 жылдан бастап Петербург консерваториясының профессоры болып, керемет орыс вокал педогогы атанды.

263

Вокал техникасымен жұмыс істеу барысында ол Конконе, Пановки, Ламперти және Виардоның бағыттары бойынша жұмыс істеген. Ал жұмыс бастар алдында Гарсиа мен ЛДампертидің Дауыс ашу жаттығуларын пайдаланған. Ол өз шәкірттерінің пьесалары, вокализдерімен ұзақ уақыт жұмыс істеген көрінеді. Мысалы: Тартаковпен Риголеттоның партиясын бір жыл бойы дайындаған.

Эверарди дауысқа өте ұқыпты қарап, тек талантты әншілермен жұмыс істегенді жөн санаған. Оның сөздері бойынша бұрын диапазоны екі октаваға жетпейтін абитуриенттерді оқуға қабылдамаған. Эверарди славян тектес тілдердің ішінде ең қатты орыс тілін құрметтеген. Оның ойынша тек өзі көп жұмыс істеген педогог қана жақсы шәкірт тәрбиелей алады. «Адам ылғи да өзі ойланып, ізденуі керек, әйтпесе ол Артист емес, иесін мазақтап жүрген маймылмен тең».

Эверарди кеуде демін дұрыс санаған. Басқасына қарағанда ол әлде қайда күштірек және ұзаққа жетеді. Ән айту демнің күштілігін талап етеді. Ауызды кім қалай ашса солай ашсын, ең бастысы дыбыс әдемі болса болды. Ал ән айтып тұрып күлу – ақымақтық деп санаған.

Эверарди дауысты дыбыстармен жаттығу жүргізген. «а», «э», «и», «о», «у»6, «е». Бірақ «е» дыбысы бұл- «И-Э» , «и» - «ы»-ға жақын. Жоғары ноталарды айтқанда мұрын емес, бас резонаторы жұмыс істеуі керек. «Демді иісі жұпар раушан гүлін иіскегендей алыңдар», деп кеңес береді. Ескі Итальян мектебінің айтуы бойынша : ең тқменгі ноталар ,баста ең жоғарғы нотаны айтып жатқандай әсер қалдыруы керек. Эверарди негізін қалаған мектеп, оның өлімінен кейін Умберто Мазеттидің бастауымен өз жалғасын тапты. [7; 29-б.]

Умберто Мазетти – 1869 жылы 18 ақпанда италияда ауыл кәсіпкерінің отбасында дүниеге келген. Мектепті бітірген соң , әкесінің қалауы бойынша Инженерлік училищеге түседі. Бірақ оны аяқтамай Болонь музыкалық лицейіне үш бағыт б ойынша оқуға түседі(Фортепиано, композиция , ән). Лицейдің программасы жылдан жылға қиындай берді. Осылайша Александро Бузидың класында бірінші жылы вокализ, сольфеджио яғни, музыкалық сауаттылықты ашатын сабақтар өтті.Ал оқудың екінші жылынан бастап ескі композиторлардың кішкентай аудиторияға арналған шығармаларын орындау қосылады. Үшінші жылы – жеке ариялар мен речетативтер, төртінші жылы- опералардағы ариялармен қатар ансамбльдер орындады. Лицей тек орта мамандандырылған пәндер емес, жалпы теориялық сабақтар да жүргізді. Және Умберто Мазеттидің сабаққа деген құлшынысы да үлкен болды. Оқуды бітіре салысымен ол өзінің ұстазы Бузидің ассистенті қызметіне орналасты. Ал Бузи қайтыс болғаннан соң Болонь музыка лицейінің Профессоры атағын алды. Ол уақытта Мазетти итальян педогогтары үшін ерекше қабілет болып табылатын бірнеше бағытты игерген болатын . (пианист, әнші, композитор, дирижер) Оған қоса Мазетти басқа сфераларда да өте сауатты болған. Өз бетінше анатомияны, дауыс аппараттарының техникасын , дауыс қоя методикасын зерттеген.

264

Және әлемнің соңғы музыкалық жаңалықтарынан хабардар болған. Лицейдегі педогогикалық жұмысы мен өзінің жек тәжірибесін қоса отырып, алғашқы педогогикалық еңбегі «Ән айту мектебі» жарық көрді. Бірақ тек қолжазба жүзінде қалды. Оның ойы бойынша бұл еңбек үш бөлімнен тұруы керек болды.

Бірінші бөлім: анатомия және физиологияға сүйене отырып, дауыс аппараттарының функциялары, демнің түрлері, демді шығарманы орындау барысында жұмсау тақырыптары талқыланды.

Екінші бөлім: дефекттер және оны жеңу жолдары, дауыс классификациясы, дауыс қоюдағы әр түрлі элементер қарастырылды. Бұл бөлімде өте үлкен нота коллекциясын көруге болады.

Үшінші бөлімде : әнші- актерларға бағыт бағдарлар жазылуы керек болатын , бірақ қазіргі таңда ол бөлімі жоғалып кеткен. Ол Болонь музыка лицейінде тоғыз жыл бойы қызмет жасады. Одан кейін Римде, Мәскеу консерваториясының директоры В.И. Сафановпен танысты. Бұл уақытта ол 50 арияға каденциялар, студенттерге арналған романстар, бірнеше симфония және үш опера жазып үлгерді. Сафанов оны Мәскеу консерваториясына профессор болуға шақырты. Көп ойланғаннан кейін Мазетти оның ұсынысын қабылдады. Болонь музыкалық лицейінің ұжымы оны қимастықпен Мәскеуге шығарып салды. 1899 жылдың күзінен бастап, ол Мәскеу консерваториясында шәкірт тәрбиелей бастады. Үш ай өткен соң-ақ студенттері оқу концерт залында өнер көрсете бастады. Мәскеуде ол Солист-пианист ретінде концерттерге шығуды тоқтатады, бірақ оқушылары үшін конденциялар жазуды жалғастыра береді. Сол студенттерінің ішінде болашақ алғашқы тап жұлдыздары: Антонина Нежданова, Валерия Барсова және т.б. бар.

Мәскеудегі алғашқы жылдарда ол өзінің педогогикалық принциптарын «оқушыларыма қысқаша мәлімет» атты еңбегінде жазды. Мәскеуде Мазеттидің класында оқығандардың бәрі оны еуропа тәрбиесін алған , интелегентті кісі болғанын айтады. Ылғи талғаммен киінетін , барлығымен жылы қарым- қатынас ұстайтын, кез келген жағдайда сабыр сақтай білетін тұлға ,сонымен қатар өз оқушыларына өте қатал болған екен. Сол жылдары вокал сабағы аптасына екі рет 30 минуттан жүретін болған. Егер сабаққа дайын болмаса , Умберто Августович ноталарды үндемей жауып, келесі сабақ уақытын белгілеген. Бірақ мұндай жағдай 20 жылда бір-екі рет қана болған. Мазеттидің театрда өз орны болған. Ол операларға өте жиі баратын болған.оның студенттері үшін Мазеттимен театрға бару үлкен мәртебе санаған. Одан кейін болашақ орындаушылар ретінде талқылауға қатысқан. Мазетти консерваторияны бітіріп кеткен студенттерімен байланысын үзбеген. Осылай Н.С.Обуховамен оның театрдағы алғашқы партияларымен жұмыс істеген. 1914 жылы соғыс басталған соң, Россиядан барлық шетелдіктер қаша бастады. Бірақ оған өте үлкен қауіп төніп тұрғанына қарамастан, Мазетти Мәскеуде қалды. 1919 жылы Мәскеудегі жалғыз шет елдік болып қалды. [8.]

265

Бұл тарау бойынша қорытынды жасайтын болсақ: Қазіргі таңда менің де вокал мектебім ,ұстазым болып табылатын ұлы тұлғалардың тәжірибесі бойынша және еңбектерінің барысын талдай келе ,біз актер үшін демнің қаншалықтыц маңызды екенін түсінеміз. Мейлі қандай керемет актерм болса да , демі дұрыс емес, сахнада дұрыс дем ала алмайтын болса, онда ол ерте ме кеш пе дауысынан айырылады. Содан кейін мүлде шықпай қалуы да мүмкін. Бұл тіпті медицина да дәлелденген. Тамақпен сөйлеу дауыстың бұзылуына әкеліп соғады. ІІІ тарау Вокалдық демнің техникасының – эксперименттік кіріспесі.

3.1. «Театр өнері» факультетінің студенттеріне өткізілген

сауалнамалар

Зерттеу бөлімінде біз студенттерге сауалнама жүргізіп, вокал мен сахна тілі сабақтарындағы дем алу жаттығуларының сахнада қаншалықты маңызды және пайдалы екенін сұрадық.

Сауалнама да видео жүзінде көрсетіледі. Ал бұл сауалнама қорытындысы бойынша түйін жасайтын болсақ, басым көпшілігі пайдалы және сахнада көмегі тиеді деген шешімге келді. Мысалы: вокалда екінші октаваның «си» нотасы таза шығу үшін үшінші октавананың «ре», «ми» ноталарына дейін дауыс жаттығуын жасаймыз. Әрине, соған сәйкес дауыс еркін, әрі «си» нотасы таза айтылады.

Біздің бұл жұмысымызда менің ғылыми жетекшім ҚР еңбек сіңірген мәдениет қайраткері Баспакова Жамиля Толегеновнамен бірге «Жеке ән салу» кафедрасындағы педогогтардың драма актерларына вокал сабағын өткізу барысын қадағалап, әрқайсының қолданатын әдіс-тәсілдерін, пайдаланатын технологиясын бақылап және байқалған әдістердің студенттерге оңай әрі ұтымдысын өзімізге қосып аламыз. Тек педогог ретінде сабақ беріп келе жатқан, және қазіргі таңда театрда жұмыс істеп әрі сабақ жүргізетін педогогтардың сабақ өту тәсілі екі түрлі. Бірақ екеуі де студент үшін ұтымды болып табылады. Сауалнама тек драма студенттерінен емес сонымен қатар музыкалық драма студенттерінен де алынды. Әр группалардың вокал пәнінен тапсырған емтихандарына қатысып, қай студент қалай дем алатынын бақыладық. Және сурет жүзінде деректер жинадық.

3.2. Педогогтармен сұхбат

Мен зерттеу бөлімі барысында академиядағы «Жеке ән салу» кафедрасының аға оқытушысы Сабиров Нұрсұлтан мырзадан сұхбат алдым.

-Менің бүгін сізбен талқылағым келген тақырыбым қазіргі таңдағы драма актерларына вокал мен сахна тілі қаншалықты маңызды

266

-Иә, түсінікті, бастайық -Сахна тілі мен Вокал сабағының драма актерларына маңызы және

қазіргі таңдағы драма актерларының демі мен жалпы сахнадағы дауыс темрлары туралы не айта аласыз?

-Біріншіден, Дем барлығына маңызды .Мейлі мюзикл актеры, драма актеры болсада, жалпы қнер адамы үшін маңызы зор.Біз вокал да жасайтын жаттығулар мен сіздердің сахна тіліндегі дем жаттығулары ,бәрінің бастамасы бір.Яғни жаттығулар бір-біріне ұқсас жаттығулар.Менің ойымша драма актерларына оның ешқандай зияны жоқ. Қайта сахнада өзін еркін ұстауға көмектеседі.Егер сұрақты дұрыс түсінсем, әрине. Біздің айналысып жүрген вокалды ,өздеріңізге керек екенін сіздер де түсінесіздер. Кез келген жағдайда ол керек, сұранысқа ие. Әнді жақсы айтатын актер, музыкадан хабары жоқ актерға қарағанда жақсы, ұсынысқа ие. Негізгі сұрағыңыз қалай еді?

-Негізгі сұрағым,сахна тілі мен вокалдың арасындағы байланыс. Біріншіден сахна тілі мен вокалдың негізгі қажеттілігі ол әрине дем. Оны өзің де білетін шығарсың. Жалпы айтқанда, сахна тілі вокалды, ал вокал сахна тілін толықтырып тұрады. Яғни студентке екі жақтан көмек береді. Мысалы: Сахна тілі сабағынан шығып келген студент вокалға келгенде, біраз дауысы ашылып , жаттығып келеді. Және ол студентпен жұмыс істеу де оңайға түседі. Әрине сахна тілінде де солай. Қанша дегенмен де, біз бұлшық еттерімізді ылғи жаттықтырып отыруымыз керек . Аппарат жұмыс істеуге дайын деген сөз. Міне осылай пікір айта аламын.

-Ал кейде біз сахна тілінен кейін вокалға барсақ «дауысың дұрыс болмай тұр. Сахна тілінен келіп пе едің»?-деп сұрап жатады. Ол жағдай туралы не айтасыз?

-Иә, әртүрлі жағдайлар болады. Студенттің дауысы күнде жақсы шықпайды,келісетін шығарсың?! Бір күні жақсы, бірде әлсіздеу болып жатады. Ол бәлкім жақсы ұйқысы қанып тамағы тоқ болып келсе дауыс пен демнің күші болады. Ал егерде демің әлсіз болса онда соған сәйкес дауыста шықпайды. Дәл сол сияқты.Кейде сахна тілінде қатты тамақпен айғайлап немесе тым шаршап кеткен жағдайда вокалда әрине дем алуға дауысты шығаруға күш қалмайды. Онсыз болмайды, себебі бұл оқу процесі. Ол тек студенттің өзіне, күшіне байланысты. Мысалы бір студент бірінші күні сахна тілінен кейін келіп керемет дем алып , дауысын қолдана білсе , келесі күні ешқандай дауыс шықпай қалуы мүмкін.

-Ал, өзіңізге келер болсақ, бірінші курстан бері сабақ беріп келе жатқан «театр өнері» факультеті студенттерінің дауысында демді сахнада дұрыс алу, дауыс еркіндігін сезіну деген сияқты өсулер байқалады ма және ол сахнада қойылым кезінде деміне бақылау жасай алады ма?

-Әрине, мысалы менде Драма театр студенттерінен Т.Жаманқұлов курсындағы 3 оқушым бар. Ішінде, айтар болсам , Нұрия. Ол маған былтыр ауысқан болаты. Ол кезде ол қызда мүлде дауыс жоқ болатын. Біз жұмыс істеу барысында күнде-күнде сабақ өткізіп, өте көп дем жаттығуларының

267

арқасында қазіргі таңда жақсы дауысқа , әдемі тембрге қол жеткіздік. Ол студенттің еңбегі. Бұрын тыңдау мүмкін емес болса, қазір тыңдаудан жалықпайсың. Яғни ,ол қазіргі өзінің кішкентай дауысын дұрыс жағынан көрсете алады. Кейбір студенттер академиялық дауыспен айта алмайды сондықтан олардың дауыстарын басқа бағыт бойынша дамытуға тура келеді. Оған мысал ретінде Салтанатты айта аламын. Ол Айбибі сияқты опералық немесе академиялық дауыспен айта алмағандықтан ол эстрадалық әндер айтады. Ал жалпы алғанда студенттерімнен өсуді байқаймын. Демдерінің тазалығының арқасында олар өсті. Ең бастысы керемет шығарма орындау емес, бастысы адамды тыңдау жағымды болуы, тембрінің бояуы жақсы болуы. Себебі , сіздерді көруге келген көрермен шаршамауы керек. Олар демалуға келді. Ақша төледі.

-Ал сіздің басты мақсатыңыз? Басты мақсат жай халыққа жағымды болғанын қалаймын. Иә, кей жерде қателік кетуі мүмкін, жетпей қалуы мүмкін. Бірақ бастысы демді дұрыс алып дауыс ұшқырлығы болғаны. Шеберлерің, вокал пәні мұғалімдерің және өздерің үшін тыңдау жағымды болуы .

-Жақсы ақыл мен сапалы сөздеріңіз үшін сізге үлкен рахмет. -Сізге де рахмет. Жұмысыңызға сәттілік тілеймін. Жоғарыда аталған педагогпен сұхбаттан кейін біз мынандай шешімге

келдік: Вокал мен сахна тілі қай кезде де бірін – бірі толықтырып тұрады.

Демнің таза болуы және дауыстың анық шығуы тек дайындыққа ғана емес, адамның физиологиялық жағдайына (денсаулығы, дұрыс тамақтануы мен тынығуына) да байланысты екендігіне көз жеткіздік.

Қорытынды

Сахнаға шығып өнер көрсету ол ең алдымен өз-өзіне сенімділіктен басталады. Ол сенімділікті арттыру мақсатында біз , актерлар, ұзақ уақыт бойы дайындалып, ізденіп , әр түрлі сабақтар аламыз . Қазіргі таңда 3 курс студенті ретінде өзімді сахнада еркін сезіне алатыныма өте қуаныштымын. Ол өзімнің ұстаздарым - Т.Жаманқұлов пен Д.Жүсіптің ерен еңбегі дер едім. Сонымен қатар хореография мен сахна сайысы , дауысымды, демімді бір қалыпқа қойған сахна тілі мен Вокал пәні ұстаздары да өте үлкен рөл атқарады.Сондықтан да біз өз ғылыми жобамызды таңдау барысында вокал мен сахна тілі пәндерін сабақтастыра отырып, «Сахналық сөйлеуде вокалдық дем техникасының рөлі»,- деген тақырыпқа тоқталдық. Бұл тақырып айналасында шексіз сөз таластырып, пікір-талас жасауға болады. Бірақ жоғарыда жазылған тақырыптар солардың маңыздым бөліктері болып табылатындықтан сол сұрақтар айналасында мәселе қозғадық.

Қазіргі таңда бұл мәселе қазақ театрлары мен өнер оқу орындарындағы негізгі өзекті жағдайлардың бірі десек те болады. Ол, заманауи театрлардағы драма актерларының даусы; ән айтатын актер мен

268

айтпайтын актердың театр қоғамындағы орны; драма актерлары үшін сахна тілі мен вокалды сабақтастыра білудің мәні. Бұл қарастырылған сұрақтың барлығы зерттеушінің ғылыми жобасы барысында толық ашылды деп ойлаймыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Forum.vokal.ru 2. Плужников. К. Механика пения. Принципы постоновки голоса.

- Санк-Петербург, «Композитор» -2004-86 бет. 3. WWW.soundtimes.ru 4. Станиславский К.К. Работа актера над собой.- «АЗБУКА»,2016-

456 бет 5. Сальваторе Фучито, Бернет Дж. Бейер. Искусство пения и

вокальная методика Энрико Карузо,- Санк-Петербург, «композитор» -2014- 115 бет.

6. Шепаева С.А. Сыдықова Р.Ш. «Ән айтуды үйрету әдістемесі» пәні бойынша лекциялардың шағын курсы , «Түркістан»- 2015-95 бет.

7. Вайнштейн Л.И. Камилло Эверарди и его взгляды на вокальное искусство . - Санк-Петербург «Союз художников», 2013-84 бет.

8. Suberleninka.ru

269

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

БАЯНДАМАЛАР/ ДОКЛАДЫ/

1 Сарсақанов Т.М. - «Қуат Асқаров шығармашылығындағы

дүниетаным» 1-18

2 Тұрмағанбет Ж.Е. - «Бүгінгі қазақ театрындағы жаңа буынның орындаушылық келбеті»

19-42

3 Сақтағанова Ф. - «Сәндік өнердегі инновация мен шеберліктің маңызы»

43-66

4 Шакен А.Д., Қабыл А.С. – «Возможность и потенциал о развития новых направлений в городской скульптуре современного Казахстана»

66-111

5 Хусаинов Е. – «Эволюция документального кино: история и современность»

111-135

6 Серікова А. – «Қазіргі қазақ газеттерінің тақырыптық ерекшеліктері»

136-154

7 Көпжүрсін А.А. – «Бақыт Сейсенханұлының шығармашылығындағы ерекшеліктер»

154-171

8 Құрманбай Ұ.П. – «Жас сахна театрының бүгінгі даму бағыты (Б.Абразақовтің режиссурасы бойынша)»

171-187

9 Байтаулова А.М., Мади Г.М. – «Ою-өрнек қолөнеріміздегі Ұлт мүддесіне негізделген серпіліс»

187-214

10 Сейқадыр Н. – «Интернет –платформа- жастарға арналған шығармашылық алаң»

214-233

11 Данабатырова К. – «Развитие творческих способностей будущих хороеграфов на уроках спортивно-бального танца»

233-251

12 Абитилда М.П. –«Сахналық сөйлеуде вокалдық дем техникасының рөлі»

251-268

kaznai.kzИРС-СБОРНИК-2019.pdf · 1 БАЯНДАМАЛАР Сарсақанов Т.М....

Documents