·i

.. : Yayin Yonetmeni

Prof. Dr. Muzaffer ~EKER · Necmettin Erbakan Oniversitesi Rektorii

Prof. Dr. Ramazan ALTINTA~ Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi

Yayina Hazulayanlar Dr. ismail KURT - Seyit Ali TUZ

islam.i ilimler Ara~trrma Vak.6.

Editorler Yrd. Doc;. Dr.Murat AK, Ar~. Gor. Hasan CANSIZ

Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi

Grafik&Tasarrm Merve BULBUL

Mtistafa ALTINTEPE Uzm. Serpil YAKUT

Fotograf Murat AKTEKE

Baslo-Cilt GULER OFSET I Mehmet Giller

Fevzi <;akmak Mahallesi 10447 Sokak No: 24/1 . . ~ Kanatay I KONYA Tel : 0532 662 94 21

Sertifika No : 34742

ISBN: 978-605-4988-08-2

Mart 2017

Necmettin Erbakan 'Oniversitesi Ni~ant~1 Mh. Dr. Hulusi Baybal Cd. No.: 12 Kat: 25 Posta Kodu: 42060 Sel~uklu/Konya

Tel: (0332) 280 80 80 Faks: Tel: .(0332) 236 21 41 www.konya.edu.tr - bilgi@konya.edu.tr

islami ilimler Ar~b.rma Vakfi Kizta~1, Kami! Pa~a Sokak, No. 5; 34080 Fatih/lstanbul Tel : +90 (0212) 523 54 57 - 523 74 36 Faks: 523 65 37

www.isavvakfi.org- isav.org.tr E-posta: isav@isavvakfi.org - isav@isav.org.tr

© 2017 Necmettin Erbakan Oniversitesi & iSAV Bu eserin tiim yaym haklan, Necmettin Erbakan Oniversitesi ile iSAV'a aittir. Yayillctlann yazth

izni olmadan lasmen veya tamamen bastlamaz, c;:ogalttlamaz ve elektronik ortama ta~mamaz. Bu .Kitapta yer alan tfun yaztlarm dil, bilim ve hukuk

ac;:1smdan sorumlulugu yazarlarma aittir.

Bu kitap NEO Saglik, Kiiltiir ve Spor Daire B~kanligi taralindan tasarlarup. bast1nlm1Jllr.

KLASiK DONEMDE ~EKiLLENEN DiNi iLiMLERiN ANA KONULARININ YENi ZiHN1 iNKi~A}'.LARI

OLU~TURMADAKi ROLU UZERiNE

-·-ilyas <;ELEBi1

Giri$

Tebligime, ba~ltlcta gec;:en baz1 tabirlere ac;:tl<ltlc getirmek suretiyle ba~larnak istiyorum. Bu tabirlerden biri "klasik donem" ifadesidir. Tebligimizde klasik donem ile sadr-i islamdan ba~layip islami ilim ve ekollerin te~ekkiiliiniin tamamlandigi hicri dordiincii (miladi onuncu) yiizytla kadarki siireci kastediyorum. Soz konusu donemde islami ilimlerin tedvin ve tasnifi tamamlarup mesail, kavram, terim ve yontemleri belirli hale geldiginden bu donem islam dii~iince, kiiltiir ve medeniyetinde lokomotif gorevi iistlenen ve kurucu unsurlan biinyesinde bulunduran bir devir kabul edilmi~tir. Tefsir, hadis, kelam ve fila.h gibi ilimlerin formatlan bu donemde c;:izilmi~tir. Miic;:tehit imamlar tarafindan inisiyatifkullarularak ba~arili bir ~ekilde c;:izilen bu c;:erc;:eve, daha sonraki donemlerde ic;:tihadm durdurulmas1 ve eskilerin rey ve ic;:tihatlaruun dondurulmas1 nedeniyle taklit donemi ba~lam.i~, imamlarm gorii~leri dokunulamayan ve degi~tirilemeyen esaslar gibi goriilmeye ba$lannu~tlr. Bu durwn cumud olarak adlandinlan statik donemin ba~lamaswa neden olmu~tur. Klasik donemde ~ekillenen dini ilimler ile kast:uru.z ciimud oncesi dinamik devirdir.

Ba~hlcta gec;:en "dini ilimler" tabiriile de kaynagi ve delili Kur' an ve hadis gibi vahye dayah haberler olan bilgileri kastediyoruz. ~iiphesiz baz1 bilgiler akla, baztlan m~ahede ve tecriibeye (duyulara) dayarunaktadir. Bu tiir delillere dayanan bilgiler aktl ve saglam duyulara sahip olan biitiin insanlar ic;:in gec;:erli ortak hakikatlerdir. Kur' an ve hadis gibi vahyi habere dayanan bilgiler ise bu haberlerin dogru ve sahih oldugunu kabul eden mii'minlerce muteberdir. Bu haberleri getiren Peygamberin dogru sozlii

[1] Prof. Dr., istanbul 29 May1s Oniversitesi Uluslararas1 islam ve Din Bilimleri Fakiiltesi, ilyas_celebi@yahoo.com

-i

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlari

oldugu mu'cize ile teyit edildiginden, b.iz miiminler ic;:in onun verdigi bilgiler de dolayh olarak tecriibi bilgi hiikmiindedir.

Ba~hkta gec;:en diger bir tabir de "yeni zihni inki~aflarm olu~turulmasi" ifadesidir. insan bilgisi ucu geli~ime ac;:tlc bir siirec;:tir. Dolayis1yla yeni deliller, yeni inki~aflar, yeni dii~iince ve anlayi~lar her zaman yeni bilgilerin ortaya c;:Iknias1m gerekli ktlmakta9ll-. insanhk tarihindeki bilimsel geli~melere bakildigmda, ara ara donuk donemler olmakla birlikte siirekli bir geli~me ve tekamiiliin soz konusu oldugu goriilmektedir. islam cografyasmda da klasik donemin dinamik yap1smdan sonra donuk bir donem ya~anm1~, yenic;:agla ba~layan kozmoloji, astronomi, fizik, jeoloji, biyoloji gibi tabii ve cografya, sanat edebiyat gibi sosyal bilirrilerdeki hizh geli~meler, insanlarm geleneksel bilgi ve anlayi~larlll alt iist etmi~, diinyanm sabit degil hareketli, diiz degil yuvarlak oldugu goriilµiii~; ayiistii alemin de ay alt.1 alem gibi atom ve elementlerden meydana geldigi, aym veya benzer yasalara dayand1g1 tespit edilmi~tir.

$iiphesiz bu yeni anlayi~ tefsir, hadis, filah ve kelam gibi dini ilimleri de etkilemi~, onlarm geleneksel fen bilimlerine dayanarak yaptiklar1 yorum ve degerle11dirmeleri degi~ime zorlam1~trr.

Bu tebligde klasik donemde miic;:tehitlerin yorumlar1 ile ~ekillenen dini anlayi~m yeni geli~me ve inki~aflar kar~1smda nastl degi~ime zorlandig1 iizerinde durulacak, bunun imkan ve ~artlar1 tart1~tlacaktlr.

A. Dini ilimlerin Te~ekkiilii Oncesi Durum

islamiyet'in ba~lang1c;: ytllarmda "dini bilgi" denildigmde, Kur'an-1 Kerim ve Hz. Peygamber'in siirmetinin' anla~tlmas1 ve ogrenilmesi (fehmii'l-Kur'an ve fi.khu'l-hadis) kastediliyordu. Halbuki ilmi, edebi ve hatabi/h1tabi iisluplarm kar1~rm1 bir ifade tarzma; katmanli bir mana yap1sma ve farkh delalet c;:e~itlerine sahip bir metin olan Kur'an ve hadisler, bu ozellikleri ile dogrudan bir ilini metin degil, bilgiye konu olan, i~lenmeye hazrr kaynak konumunda idi. Gerc;:ege ula~mayi hedef edinen ilmi disiplinler ise edebi ve hatabi bir iisluba degil, ilmi iisluba dayanmak durumundadir.2

Kur'anm ilk muhataplar1 ve Resfil-i Ekrem'in yol arkada~lar1 olan sahabe-i kiram Yiice Kitab'i anlamak ic;:in birtakrm ozel yontemler geli~tirip bu ugurda gayretler sarf etrni~lerdir. Kur'an etrafmda olu~mu~ olan bu anlama (filah) faaliyetini Yiice Kitabrmiz "dinde tefekkuh" olarak adlandrrmakta ve mii'minlerden bu i~le me~gul olan bir grubun olu~turulmasmlistemektedir (et-Tevbe 9I122 ): Aym tabiri Hz. Peygamber de kullanarak bu tiir faaliyetin ic;:inde olan1 "hayra nail olmu~ ki~i" olarak

[2] M. Behiy, is/am Diir;iincesinin ilahi Yonii, trc. Sabri Hizmetfi, Ankara 1992, s. 35; Ali Carim, ef-Befagati.i'f-vaz1ha, Kahire 1984, s. 12-15.

(~ .._~

nitelendirmi~tir (Buhari, "ilim': 10).

Her iki ornekte de ge<;:en "et-tefek.kuh fi'd-din" tabiri, Kur'an ve siinnetten hareketle "islam'1 anlama faaliyeti" olarak tarif edilmektedir. Asr-1 saadette "tefekkuh" kelimesinin kokii olan "fikI.h" (anlama/bilme) tabiri de, daha sonra miistakil clisiplinler halinde ortaya <;:ikacak olan tefsir, had.is, fila.h (hukuk), kelam ve .ahlak gibi ilimlerin tamamrm kapsayan bir "bilme faaliyeti': degi~ik clisiplinleri biinyesinde potansiyel olarak barmdrran bir "anlama faaliyeti" konumunda icli. Kendilerine "fakili' denilen sahabiler, bu biitiinciil anlayi~a sahip ki~ilerdi. Bu donem_~e Kur' an etrafinda olu~mu~ mi.itecanis .bir yap1 soz konusu iken, zamarifa ondan aynlm1~ farkh clisiplinler ortaya <;:ikt1. Ebu Hanife'nin "Ki~inin hak ve sorumluluklarlill bilmesi" ~eklindeki ftlo.h tanum, bu genelligi .ifade etme bakumndan clikkat <;:ekicidir. 0, bu bi.itiiniin inan<;:la ilgili olaruna el-fikhu'l-ekber, amelle ilgili olanma el-fi.kh fi'l-ahkam ad.mi vermi~tir. Daha sonralar1 bu faaliyetin goniille ilgili olaru da el-fikhu'l-batm olarak adlandrrilm1~tlr. G~nel <;:er<;:eveyi bozmadigi ve biitiinliige engel olm~dig1 siirece bu tiir ayn~malar problem olu~turmamakta; aksine Kur'an'm i<;:erigmin daha derinligme anla~ilmasma katkida bulunmaktadrr.

B. Dini ilimlerin Te~ekkill Siireci

~cri birinci asrm sonlarmda ba~larru~ bulnnan islami ilimlerin te~ekkiilii siireci, mti<;:tehid imamlar donemine tekabiil eden ii<;:iincti yiizyilm sonnnda tamamlarurn~tlr. Bu siire<;:te, ~ifahi kiiltiir ve d~iince olarak sadrrlarda mevcut olan bilgi ve anlayi~lar satlrlara dokiilmii~, soz konusu ilimler ad.eta aym resmin degi~ik kareleri olarak zuhfu etmi~tir. Bu donemde ~ekillenen dini ilimlerin belli ba~hlar1: Tefsir, Haclis, Kelarn, FikI.h, Usfil-i Fikih ve Ahlak (Tasavvuf)'trr. Bu ilimlerin i~tigfil alanlanm goz oniinde bulnndurarak bir taksim yaptiguruzda, ~oyle bir tablo kar~lffilza <;:tlcmaktadrr:

Tefsir, Kur'an-1 Kerim'in niizUli.i, tespit ve muhafazas1, tefsir ve te'vilini; Haclis, Hz. Peygamber'in sozleri.Iilli isnad ve rivayetini, bu sozlerin tahkik, tahri<;: ve §erhini, soz konusu halkalarda yer alan ricfilin cerh ve ta'dilini; Akaid, islam dininin inan<;: esaslarrm ve temel kurallar1m nasslardan <;:tkararak sistematize etmeyi; Kelam, bunlarm a<;:iklama, yorurn, isbat ve savunusunu yapmayi; Ftlcth, islam'm diinyada insanlar i<;:in ongordiigu buyruklarm, emir ve yasaklarm uygulama ~art ve ~ekillerini ortaya koymayi; UsUl-i FtlGh, bnnnn felsefe ve yontemini gostermeyi; Ahlak ( tasavvuf) ise, islfun'm insanlik i<;:in ongordiigu mutluluk, ban~ karde~lik ve iinsiyeti konu eclinmektedir. Soz konusu ilimlerden ilk ikisinin malzeme sagladigi ve dokiiman temin ettigi, son ii<;:iiniin ise metafizik ve fizik cihetleriyle hayatin bir kism!Ill veya tiimiinti kapsayan alanlar1 konu edincligi gorillmektedir.

Bilindigi uzere ilin1 dallan kendileri i<;:in edindikleri cihet-i

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlar1

vahdet ile miistakille~ir, konu veya gayelerinin farkhlig1 ile birbirlerinden aynhrlar. islami ilimler de te~ekkill doneminde ~endilerine hem cihet-i vahdet-i zatiyye hem de cihet-i vahdet-i araziyye edinmi~lerdir. Ancak onlann her birinin miistakil bir konu ve metoda sahip olmas1, kendilerini diger islami ilimlerden kopararak atomize etmi~ degildir. Aksine '\:oklukta birlik" olarak adlandmlabilecek bir yap1 ortaya <;:ikm1~tir. B~rada bi!ligi olu~turan husus, kelam ilminin islamm temel inan<;: ve esaslarm1 konu edinen kiilli baki~1, fikhm onun i<;:inde ve onunla uyum i<;:inde hareketi, ahlakm da fikhm ortaya koydugu <;:er<;:eve i<;:inde kalmaya ozen gosteren tutumudur.

Bu ili~kiyi i<;: i<;:~. daireler halinde ifade edecek olursak en di~ta kelam, ortada fikih ve en i<;:te ise ahla.km soz konusu oldugunu soyleyebiliriz. •

Birligi olu~turan genel <;:er<;:evenin muhafazas1, konu biitiinliigu, hedefbirligi, soylem uyumlulugu, kaynaklarm mii~terek olmas1 gibi ortak noktalar sayesinde temin edilmektedir. ·

1. Dini ilimlerin Yaptlanma Siirecinde Yeterlilik Sorunu

Klasik donemde dini ilimlerin ger<;:ekle~tirdigi yaptlanma bi<;:imine kapsayicllik ve ku~aticllik bakimmdan. soylenecek bir soz yoktur. Ancak her ilim dah, kendi konusunu devrinin bilgi, gorgii, ihtiya<;: ve tecriibeleri i~1gmda ele aldigmdan; zaman, mekan ve kiiltiirel ~artlara bagli ve bunlarla smirli tarihsel yaptlarm olu~mas1 ka<;:mtlmaz olmu~tur. Tarihsel unsurlara baglllik nasslan anlama ve yorumlamada etkili oldugu gibi, diinyayi algtlama, ihtiya<;:lar1 belirleme, · hatta fazilet ve reziletleri tespit ve tatbikte de etkili olmu~tur. Halbuki hayat inki~af etmekte ve dinamik yap1sm1 siirdiirmekte; yeni geli~meler, yeni yeterlilikleri gerekli ktlmaktadrr. islami ilimlerin de hayat gibi dinamik bir yap1ya sahip olmas1

,y··~·~"

r 76 i;

'~_.,__,.-·

beklenmektedir.

Dini ilimlerin gene! . <;:er<;:eves1m olu~turan konu biitiinltigu, hedefbirligi, soylemde uyumluluk, mii~tereklaynaklann kullanum gibi ortak hususlann, yeni zihru inki~aflar olu~turmada etkili ve yeterli olup olmadiklan meseiesine gelince, bu konudaki dti~iince ve gorti~lerimizi a~ag1daki ba~ltl<lar altmda ifade eqnek istiyoruz.

I. I. Kur'an ve Siinnet Etrafmda Olu~an Biitiinciil Yap1

Te~ekkiil doneminde dini ilimleri birbirine baglayan ve onl~~a ortak istikamet kazanduan amillerin ba~mda Kur'an ve Siinnete baglllik gelmektedir. Onlar i<;:in Kur'an, islam dininin ilkelerini ve temel hiikiimlerini i<;:eren ana metin oldugu gibi; Hz. Peygamber'in beyan ve uygulamalan (stinnet) da ilahi kelamm en., yetkili insan tarafmdan anla~llip hayata tatbik edilmesi idi. Bu anlayi~ ashab-1 kiram tarafmdan· da sonraki nesillere intikal ettirilmi~tir. Dolay1S1yla hi<;:bir ozel telakki, ki~isel gorii~ ve menkibe, nasslarda yer alan bilgilerden ve Hz. Peygamber'in uygulamalarmdan daha degerli, daha kalic1 ve daha etkili addedilemez. Tedvin doneminde islami ilimler birbirlerini Kur'an ve Siinnetin muhteva, yontem, iislup ve dill ile ilzam etmi~lerdir. Ancak zaman i<;:inde <;:e~itli nedenlerle bu bag zayiflam1~, Kur'an ve Siinnet yerine yeni merkezler. olu~rnu~tur. Ornek olarak Kelam ilmini gosterecek olursak, onun Kur'an'a ne kadar yakm oldugu ve ondan ne kadar uzakla~tig1, bu siire<;:te kelamctlarm yazdtl<lar1 kitaplarm ayet ve hadis indekslerinden takip edilebilir. Bu siire<;:te kelamctlarm bu yakla~lffilna kar~1 <;:ikan Selefiyye ise, aktl yerine nasslara dayanmayi tercih etmi~, ancak bunlar da dini ilimleri birbirine bagfayan Kur'an yerine, tart1~mali hadisleri esas alm1~lard1r.

1.2. islami ilimler Arasmdaki Hiyeraqik Yap1

Akli ilimler arasmda kiilli-ciiz'i ~eklinde bir taksirnat yaptld1g1 gibi, dini ilimler arasmda da kiilli-ciiz'i taksirnat1 S@z konusudur. ilimlerin i~tigal ettikleri konular icab1 boyle bir aymma gitmeye ihtiya<;: vardir. Akli ilimlerin kiillisi felsefe oldugu gibi dini ilimlerin kiillisi de kelamdir. imam Gazzali'nin dedigi gibi mi.ifessir yalmzca kitabm anlamm1, muhaddis yalmzca hadisin siibutunu, fakih yalmzca miikelleflerin fiillerinin hiikiimlerini, usfilcii yalmzca hiikiimlerin delillerini konu edinir. Miitekellim ise, en gene! ~ey olan mevcudu konu edinir, onu kadim ve hadis diye ikiye aymr, sonra da muhdes olaru cevher ve araz olarak boler, bunlar1 da kendi i<;:lerinde taksirn eder.

Bu detaylar i<;:inde diger dini ilimlerin dayand1g1 esaslar ve kaynaklar da vardrr. Bu noktadan sonra miifessir, miitekellimin inceleme alanma giren ~eyler arasmdan kendi alamna giren kitab1 altr ve onun tefsiriyle ugra~ir. Muhaddis mtitekellimin inceleme alamna giren ~eyler arasmdan siinneti alir ve onun stibut yollarm1 ara~tirrr.

.;

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlari

Fakih bunlar arasmdan miikellefin fiillerini alJ.r ve bunlarm farz, haram, miibah. yonlerinden ~er'm hitabma nisbetini inceler. Usfilcii miitekellim tarafmdan dogru soyledigi ispatlanan Peygamberin soziinii alJ.r ve bunun hiikme delalet yoniinii inceler. Bu duruma gore kelam ilmi biitiin dini ilirnlerin ilkelerini ispat gorevini iistleruni~tir. Gazzali konuyu bu ~ekilde ortaya koyduktan sonra, "bu dururnda ci.iz'i ilim mensuplafl..!llil kiilli ilmi tahsil etme ~artl var nndrr?" sorusunu: "Her ciizi ilmin kendi biinyesinde taklit yoluyla kabul edilen ve siibutunun kan1tl ba~ka bir ilimde aranan birtakim ilkeleri vardrr. Fakih, miikelleflerin ihtiyari fiillerinin bulundugunu kelamdan alJ.r ve miikellefin fiilinin ~er'm hitabma nisbetini inceler. Ayru ~ekilde ~er'm hitabmm siibutuna ve Allah'm kendi zatiyla kaim emir ve nehiy ~eklinae bir kelann olduguna kesin delil getirmek de fakihin gorevi degildir. Fakat fakih, hitabm Allah'tan, fiilin miikelleften sadrr oldugunu tahlil yoluyJa ogrenir, ardmdan da fiilin hitaba nisbetini inceler. Usfilcii de ayru ~ekilde Peygamberin soziiniin hiiccet oldugunu miitekellimden ogrenir, sonra bunun delalet yonlerini ve sihhat ~artlar1Ill inceld' ~eklinde cevaplar. Ci.iz'i ilimlerin biriyle me~gul olanm, ugra~tigi ilmin ilkeleri konusunda tabil olarak mukallid olaca~, en yiiksek ilme ula~an alimin ise taklid<;:i olamayacagim, bu durumda da ugra~tigi ilmin smrrlarm1 a~1p ba~ka bir ilmin alanma girrni~ olaca~ kaydeder.3

imam Gazzali el-jktisat'ta ise dini ilimleri birbirine baglayan ve onlara ortak istikamet kazandrran amillerin ba~mda, bir kiilli ilim olan kelannn varhl<lar1 var olmalan hasebiyle degil, Cenab-1 Hakk ile irtibat ve alakalan cihetiyle incelemeyi kendilerine konu edinmesini gostererek ~oyle demektedir:

"$iiphesiz biz alemi inceledigirnizde onu alem, tisim, gokyiizii ya da yeryiizii olmas1 bakinnndan degil, Allah'm yarattigi bir varhk olarak gormekteyiz. Peygamberimiz'i dii~iindiigumiizde ise onu bir insan, ~erefli bir kimse, aJ.im ve faziletli bir ki~i olmas1 bakrmmdan degil, Allah'm els;isi olarak gormekteyiz. Biz; Peygamberin sozlerine bakt1gim1zda ise onlar1 soz, konu~ma ya da anlatJ.m olarak degil, yiice Allah tarafrndan Resulullah vas1tas1yla gonderilen bir ogreti olmalar1 as;1smdan incelemekteyiz. 0 halde burada sadece Allah hakkmda bir ara~tJ.rma soz konusudur ve O'nun dt~mda bir ama<;: yoktur. Bu ilmin tiim i;:eri;:evesi; Allah'm zatl, sifatlar1, fi.illeri, Allah'm Resulii ve onun lisaruyla bize gelen Allah'm ogretisi hakkmda dii~iinmekten ibarettir".4

M. Abid el-Cabiri ise, islfuni ilimler arasmdaki kiill-ciiz' ili~kisini bo~ bir arsada birbirinden kopuk ve bagunsiz olarak kurulmu~ i;:adrrlar gibi degil, birbiriyle baglantlh ve is: ii;:e bir ko~kiin odalarma benzetir. 0, soz konusu odalarm arasmda baglantlyi · saglayan gei;:i~ kaptlannm bulundugunu soyler, giiniimiizdeki yakla~unm ise bundan uzak oldugunu

[3] Gazzali, el-Mustasra, trc. Yunus Apaydm, I, 8-10.

(4) el-iktisat, s.17-18.

kaydeder.5 Bence de giinfuniizde islami ilimlerin konu ve gayesinde ciddi degerlendirmelere ihtiyacr oldugu gibi teed.id, in~a, tahsil ve tedrlsinde de ciddi degerlendirmelere ihtiyacr varchr. Bugiinkii durumun izah edilebilir bir manhgt soz konusu degildir. Bu hususta medresenin ilimleri tahsil srralamas1, olu~turdugu hiyerar~ik yap1 itibariyle crok daha i~levsel goziikmektedir.

1.2. Yontem ve Usliip Meselesi

Hem zihne hem de kalbe hitap eden bir iislup ve yonteme sahip olan Kur' an, konular1 beyan ederken gercrekleri insana kabul ettirmek ic;;in akli istidlalleriyle onun zihnine; iqad ve telkin yontemleriyle de gonliine hi tap etmekte; giizel iislubu ve mistik derinligiyle ki~iyi etkileyip yaratanla yarattlan arasmda sevgiye dayali bir ili~kiye yer vermektedir. Bu hususta Kur'an'da ve Hz. Peygamber'in hayatmda bircrok ornek vard.ir. Kur'an'da Allah-insan ileti~imi yiice varhktan Rahman, Rahim, Vehhab, Rezzak, GafUr, ~ekUr gibi isim ve s1fat kavramlariyla kula ac;:ilirken; kuldan hamd, sena ve dualarla Allah'a yiikselir. Reswullallm, hadis mecmualarmda yer alan dufilar1 da Allah ile insan arasmdaki ileti~imin onemli ornekleridir. Aynca Kur'an ifadeleri, lafiz. giizelligi, mana derinligi, ses uyumu, seci ve ciimle orgiisi.i acr1smdan son derece etkileyicidir. Yeter ki okuyucu Arap dill ve edebiyah ile insan psikolojisine biraz valaf olsun ve kendisini ilahi kelama muhatap gorsi.in.

Sozi.ini.i ettigimiz bu unsurlardan birinin eksik olmas1 halinde, islami ilimler adma ortaya konulacak metin, ya sadece zahiri bir soylem olur ya felsefi bir karakter t~rr ya da etkileyici giicii bulunmayan bir cedel hi.iviyetine biiriiniir. Kelam ilmi ornegmde ifade edecek olursak, ba~langicrta islam di~1 inaner ve dii~iince akimlarma, daha sonra ise Miisliimanlar arasmda olu~an farkli telakkilere kar~1, bu olc;:iilere uymayan cedel yontemi ile miicadele edilmi~tir. Selef anlayi~ma bagh kalan ki~iler ise, kelamctlarm kullandigi akli istidlal yonteminden kacrlllilll~, te'vil ve tefsiri tarb~malara neden olan birkacr ayet v~~ bol miktarda hadisle yetinmi~, sahlh-gayr-i sahib rivayetlere, ozellikle gec;:mWerin kavillerine sanlrru~larchr.

Sonucr olarak islami ilimlerin, bu donemde Kur'an ve Si.innette goriilen o s1cak iishibu ic;:selle~tirmemesi, birtakim tepkilerin ortaya c;:tlanasma sebep olmu~, bunun sonucunda Batmilik ve SUfiyye gibi akimlar devreye girmi~tir. Bu kusur, giini.imi.izde de devam etmektedir. Czellikle baz1 meslekta~laruruzm sutllerin ~athiyelerini aratircasma sivri ve keskin bir dil kullanmalari, ~ov amacrh birtakim soylemler geli~tirmeleri, islanu ilirnlere hizmet etmemektedir.

(5) Cabiri, Arap ls/om Aklmm Olu~umu, trc. ibrahim Akbaba, istanbul 1997, s. 9.

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlari

1.4. Nasslann Anla~tlmasmda Etkili Unsurlar

Kimi ayetler, delfiletleri a<;ik (muhkem) oldugu i<;in kolayca anla~illrken, baztlan anlam benzerligi veya kapalillg1 (miite~abih ve miicmel) yiiziinden zor anla~tlmakta ya da hi<; anla~tlmamaktad1r. Kur'an'm indigi donemden uzakla~tldik<;a bu metinleri anlama daha da zorla~mi~tlr. <;iinkii soz konusu metinlerin nazil oldugu ortarri degi~mi~, bu yeni ortamm ihtiya<; ve ~artlan farkhla~nn~hr. Donemin llim.leri, bu metinleri anlamak ve murad-1 ilahiyi dogru tespit etmek i<;in birtakun yeni yontemler geli~tirme ihtiyac1 duydular.

Bunlarm ba~mda dill biitiin enstriimanlan ve zenginligi ile kullanmak gelmekte idi. -ikinci olarak aklm ilke ve hiikiimlerinden yararlanmak; ii<;iincii olarak da her tiirlii. sosyal ve nesnel olguyu devreye sokmak gelmekteydi. i~te bu ara<;larm kullantlmas1 ile farkli disiplin ve fukalar zuhtir etti. $irndi soz konusu yontemler hakkmda kisa bilgi verelim.

1.4.1. Dil-Nass ili~kisi

Dini bilginin ana kaynaklarmdan olan Kur'an ve hadis, Arap<;a metinler olup bu dilin liigat, gramer, edebiyat ve belagan ile biitii.n zenginliklerini ihtiva etmektedir. DolaylSlyla te~ekkiil doneminde islami ilintlerin gramatik ve semantik yontemleri kullanmalan tabil bir durumdu. Bu donemde metinlerin anla~tlmasmda dil, en oncelikli kriterdi. Bu nede1tle, hi<; kimse dilden miistagru olmadi. ihtilaf, onu ne ol<;iide kullanma noktasmda zuhtir etti. Zahiri ve literal okuma ~eklini benirnseyenler yanmda, dilin edebiyat, belagat ve delalet zenginliklerine sahip oldugunu soyleyerek <;e~itli tefsir ve te'vil ~ekillerini savunanlar <;IktL Boylece ortaya rivayet, dirayet ve memzii<; olmak iizere <;e~itli yontemler; zahiri ve batmi yorum ~ekilleri; tarihsel, semantik ve hermonitik okuma tarzlan <;Ikt1; bu yontemleri kullanmak suretiyle ilirn yap an <;e~itli disiplin ve fukalar zuhtir etti.

1.4.2. Akil-Nass ili~kisi

Dini metinlerin anla~tlmasmda, dolayis1yla dini ilimlerin te~ekkiiliinde etkili olan diger bir unsur ise, akildrr. Akil, Allah Tefilamn insanlara verdigi en degerli nirnettir. insan, onun sayesinde dogruyu yanl1~tan ayrrmakta, hak ve hakikati bulmaktadrr. Dil i<;in dogrulugun ol<;iisii gramer oldugu gibi, akil i<;in de dogrulugun ol<;iisii mantiktir. Mantig1 yonlendiren ise akil ilkeleri, zihni ve harici <;ikarimlardrr (tasavvurat ve tasdikat). Uliim-i diniyye, akil yoluyla dini metinler ile sosyal ve nesnel olgular arasmdaki irtibati ~rmakta, boylece diinyaya hitap edebilmekte ve din-bilim ili~kisinde dengeyi saglayabilmektedir. Dini ilirnlerde re'y, dirayet, kiyas ve te'vil ~eklinde adlandrrtlan metotlar, akil esas almarak ihdas edilmi~; soz konusu yontemlerin kullantlmas1 suretiyle ilim sahasmda yer alan farkli disiplinler ortaya <;1kn11~tlr.

80

1.4.3. Sosyal Olgu-Nass ili~kisi

Kur'an ayetlerinin ii;:inde, muhkem .olanlar yarunda miicmel ve miite~abih olanlarm da bulundugunu soyledik. Bu ikincileri yani miicmel ve miite~abih olanlar anla~ilma zorlugu ta~unalarma kaqm; anlam zenginligine sahip bulunmalctadrrlar. insan, kaotik olaylarla ve beklenmedik durumlarla ~ar~tla~t.J.gmda i;:ogu zaman bulundugu pozisyona gore yorumlar yapmaya ve anlamlar vermeye i;:ali~1r. i~te bu durumlarda miicmel ve miite~abihler devreye girer, farkli manalar1 ta~1yan ibareler, beklentilere kolayhkla cevap verir. Bu nedenle islam tarihinde ortaya i;:ikan ekolleri, bulunduklan ~int, kiiltiirel, toplumsarve siyasal ortamlardan bagunsiz olarak anlamak zordur. Aym toplumdan, kiiltiirden, cografi bolgeden veya milletten gelen insanlarm, i;:ogunlukla aym itikadi ve siyasi olu~umlara yonelmesi, bu temel geri;:egin oriemli gostergelerindendir. '

Pek i;:ok ayette insanlar, hem kendileri (enfiis) hem de diger varhk ve olgular (afak) iizerinde gozlem yapmaya, bu gozlemlerden yararlanaral< nesne ve olaylar1 ontolojik, epistemolojik ve aksiyolojik ai;:1dan yorumlamaya i;:agrtlm1~. dii~iiniip aktl yiiriitenlerin dogru bilgilere ula~a-caklar1 vurgulamru~, buna kar~tltk atalarmdan ogrendikleri inani;:lara oykiinenlerin saghkli dii~iinemeyecekleri, hak inani;: ve dogru davraru~ bilgisine ula~amayacaklar1, vurgulanm1~t.J.r.6 Bu teorik ifadeleri somutla~t.J.racak olursak, sozgelimi ilk yiizytlda islam dii~iincesinin temel konularmdan biri, tann tasavvuru idi. ilk Miisliimanlar Allah'a, Kur'an'da tasvir edildigi ~ekliyle inaruyorlard1.

Hz. Peygamber'in vefat.J.ndan sonra ortaya i;:ikan siyasi olaylar insanlar1, Allah ile aralarmdaki ili~kiyi anlamaya ve bu hususta bir akide olu~turmaya yoneltti. insanlar, Allah'm irade ve kudreti ile kendi sorumluluklan arasmdaki sm1rlan anlamaya i;:al1~ttlar. Bu konuda ortaya i;:e~itli gorii~ aynhklar1 ve dii~iince farklihklar1 i;:ikt1. Hz. Peygamber'den uzakla~tiki;:a ve farkli kiiltiirlerle kar~tla~tiki;:a, 9.v problemler daha da artt1. insanlarm sosyal ve siyasi olaylar kar~1smdai<i taraf alma durumlar1, onlarm tercihlerini etkiledi. Bunun sonucunda, ortaya farkli kader anla)'l~lar1 i;:iktt. insanlar, dini hiikiim ve degerlerle sosyal ve killtiirel farklihklar arasmda bu yolla uywn sagladtlar. Sosyal ve kiiltiirel olgular degi~tiki;:e yorumlan degi~tirme ihtiyac1 dogdu. islfuni ilirnlerdeki dinamik yap1 da bundan kaynaklanmalctad1r. Her mezhep, kendi di.inya gorii~ii i~1gmda farkli bir Kur'an okuma bii;:imi geli~tirdi, ardmdan da ona kendi gori.i~lerini soyletmeye i;:alt~t1. Bu dinamik siirei;: devam ettigi si.irece -lei devam etmektedir- islami bilgiler, kendilerini yenileme zorundadrr.

1.4.4. Nesnel Olgu-Nass ili~kisi: Kevni Ayetlerin Anla~tlma Bi~imi

ilahi kelam olan Kur'an'm, insamn anlam diinyasma yans101as1

[6) Muhammed el·Behiy, is/am Dii~iincesinin ilahiYonii, s. 46-47.

81 .;

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlar1

belli bir yorum, tefsir ve tevil sonucunda miimkiin olmaktadrr. Bahse konu olan yorum da, tabil ve sosyal t;:evre ile felsefi, kiiltiirel ve siyasi tesirlerin altmda bulunan din llimleri tarafi.ndan gert;:ekle~tirilmektedir. Kur'an-1 Kerim'de sosyal ve tarihi olaylar yanrnda, tabil ve kozmik yap1 ve olgulardan da soz edilmektedir. Bu konulardan bahseden ayetlere "kevni ayetler" denilmektedir. Mi.ifessirler genelde bilirnsel verilerden,edindikleri bilgileri birer yorum malzemesi olarak kullanmak suretiyle, Kur'an'm evrene ili~kin ayetlerini ya~adiklar1 d6nemde anlamh hale getirrni~lerdir. Nakli kaynaklardan yola t;:ikarak bir evren modeli geli~tirmeye t;:ali~an Ehl-i Hadis ise, kevni ayetleri yorumlarken daha t;:ok kelimelerin lafzi ve zahiri anlamlarm1 esas alm1~, ara bo~luklar1 ise Ehl-i Kitap'tan edinilen haber ve bilgilerle (israiliyyat) tamamlama yoluna gitmi~tir. Bu yakla~lffi, nakli kaynaklara ters dii~tiigunii v;ir~ayd1gi durumlarda akli ve tecriibi verileri reddetmekte tereddiit g6stermemi~tir.

Ornegm Siiyliti "Yeryiiziine bakmazlar m1, nastl diimdiiz yaptlrm~:· (el-Ga~iye 88/20) ayetini izah ederken, "diimdiiz yaptlm1~' anlamma gelen ifadesini, yeryiiziiniin 'diiz' olu~unun apat;:ik delili olarak kabul etmekte, astronorni llimlerinin iddia ettikleri gibi omin 'kiiresel' bir yap1ya sahip olmad1gm1 s6ylemektedir:'1 ·

Diger taraftan Kadi Ebu Bekir el-Bakillani (6. 403/1013), Ahdiilkahir el-Bagdadi (6. 429/1037), imamii'l-Harameyn el-Ciiveyni (6. 478/1085), Kadi Beydavi (6. 685/1286) ve Fahreddin er-Razi (6. 749/1210) gibi tefsir ve kelam llimleri de kevni ayetleri yorumlarken devrin bilimlerinden istifade etme yoluna gitmi~lerdir. Ku~kusuz bu konuda onlarrn en 6nde geleni Fahreddin er-Razi'dir. 0, Mefatfhu'l­Gayb'ta: "Bundan sonra da yeri d6~edi" (en-Naziat 79/30) ayetini izah ederken, bu ayetin diinyanrn diiz olduguna i~aret ettigmi savunanlara kar~l ~unlan s6yler:

"Deliller ile sabit olmu~tur ki, diinya kiire ~eklirlde yuvarlaktrr. ~ayet "diinya diizdiir" g6rii~iinii savunanlar, Kur'andaki "arz1 uzat1p d6~edi" (er-Ra'd 13/3) ayeti, qiinyanrn yuvarlakligma aykm dii~er, uzattlm1~ ~eyin yuvarlakligi nastl miimkiin olur? derlerse, biz de buna cevaben b6yle bir anlayi~1 kabul edemeyecegirnizi s6yleriz. Zira, yer biiyiik bir cisimdir. Yuvarlaklik son derece biiyiik oldugunda, ondaki herhangi bir part;:a, diiz bir satihnn~ gibi zannedilebilir:'s ·

G6riildiigu gibi Siiyliti'nin aksine Razi, diinyanrn yuvarlakligm1 kabul etmekte ve konu ile ilgili g6rdiigu ayetleri akli delillere ba~vurarak yorumlamaktadrr. Ancak kevni ayetleri <;:1plak g6zlemlerden hareketle aktlla izaha t;:ali~mak, bazen hatali sonut;:lann t;:ikartlmasrna da yol at;:abilmektedir. Razi'nin, Kur'an'rn baz1 ayetlerini Orta<;:agda . gene!

[7] SGyGn, Tefslrii'l-Celdleyn, istanbul 1980, II, 261.

[8] Raz!, Mefdtfhu'l-Gayb, Beyrut 1421/2000, V, 174 .

~ { ~

\J

kabul goren "yerin sabit ve hareketsiz oldugu" gorii~ii dogrultusunda yorumlamas1 buna ornek olarak verilebilir. Mesela bu mi.ifessir, "O (Allah) ki, yeryiiziinii sizin i<;in bir do~ek yapu:' (el-.Bakara 2/22) ayetini tefsir ederken ~unlan soylemektedir:

"Bilinmelidir ki, diinyamn insana do~ek olabilmesi i<;in baz1 ~artlar lazrmdrr: Birincisi Adm sakin (hareketsiz) olmas1drr. <;:iinkii, eger yeryiizii hareketli olsaych, bu hareket ya "diiz hareket" ya da "dfilresel hareket" ~eklinde olurdu. Diiz olarak hareket etmesi halinde, "do~el<'' olamazd1. Zira, bu takdirde, bir insan yiiksek bir yerden atlachgmda, arza bir daha ula~amamas1 gerekirdi. <;:iinkii arz a~agiya dogru diiz olarak dti~iiyorken, atlayan insan da ayru yonde dii~iiyor olacakti.. iki ki.itle bir istikamette ayru and.a dii~iiyorsa, ki.itlesi biiyiik olan digerinden daha hizh dii~er. Bu durumda· insamn arza yeti~mesi miimkiin olamazdi. Dolay1.S1yla arz, diiz hareket ediyor olsaych "do~ek'' olamayacakti. Dfilresel hareket etmesi halinde de, ondan faydalanmanuz ger<;ekle~emezdi. $ayet, diinyanm yuvarlanrna hareketi doguya dogru olsaych, bir insan batJ.ya dogru gitriieye <;al.i~ngmda, arzm' hareketi ~iiphesiz daha hizh oldugundan, o insan hep yerinde sayacak ve varmak istedigi yere bir tiirlii gidemeyecekti. Oysa (giinliik hayaturuzda) bu miimkiin olmaktachr. Oyleyse dtinya diiz veya dairesel hareket etmemekte; aksine yerinde hareketsiz olarak durmaktarur:'9 •

Abdillkahir el-Bagdadi ise, Ehl-i siinnet'in iizerinde birle~tigi esaslar arasmda ~unlar1 da zikretmektedir:

Ehl-i stinnet, dtinyanm durdugunu (siikUn halinde bulundugunu) ve onun hareketinin ancak kendisine a;-iz olan deprem ve benzeri olaylarla gen;ekle~tigini, arzm .biitiin yonlerden smirh bir <;er<;evesinin oldugunu, gogtin de altl yonden Slillfh bir <;er<;eveye sahip bulundugunu kabul etmi~, goklerin yedi kat oldugu hususunda da ittifak etmi~tir.

Ayrn ~ekilde Ehl-i siinnet, goklerin dtinyarun etrafmda donen ki.ire ~eklinde bir yap1ya sahip olmadigi kon~unda da gorii~ birligi i<;indedir. 10

Olgu-nas ili~kisi konusunda orta yolu benirnseyen imam Gazzcill ise Tehafiit'i.in onsoztinde, bir taraftan evrenin kiire, diimdiiz, alngen veya sekizgen olmas1 gibi hususlarm din ile hi<;bir ilgisinin olmadiguu belirtip din ile bilirnin alanlarnn ayrrirken, diger taraftan da bilimin kesin olarak ispatladig1 kozmolojik ger<;eklere din adma kar~1 <;lkan bir kirnsenin, ashnda dine zarar verecegini soyleyerek ~unlar1 dile getirir:

"Ayve gtine~ tutulmaslillil vaktini ve siiresini sebepleriyle birlikte haberverecekkadar bu meseleleri iyi bilen ve delillerini inceleyen kimseye:

[9] Fahreddin er-Razi, a.g.e., JI, 94.

[10] Bagdadi, el-Fork beyne'/-ftrak, s. 259; a.mlf., Usuli.i'd-din, istanbul 1928, s. 60-63.

·i

(.~ 83 t v

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlari

"Bu tavnn ~eriate aykmdrr" denildiginde, soz konusu kimse, kendi bilgisinden degil, ~eriatten ~iiphe eder. ilmin kesin bulu~lan kaqmnda inat ve mar etmektense, te'vile gitmenin daha aktll.i bir davram~ olacagm1 soyler:•u 0, iddias1m ac;1ga kavu~turmak ic;in Kur'an'daki baz1 kevni ayetlere atifta bulunur. 'Giine~ ve ay bir hesaba gore (hareket etmekte) dir: (er-Rahman 55/5); 'Giine~i 1~ikh. ayi da parlak ktlan, yillann sayism1 ve hesab1 bilmeniz ic;in ona (aya) birtakim menziller takdir e<ien O'dur. Allah bunlar1, ancak bir gerc;ege (ve hikmete) binaen yaratm1~t1r. 0, bilen bir kavme ayetlerini ac;Iklamaktadu. ' (YU.nus 10/5); ve 'Giine~, kendisi ic;in belirlenen yerde akar (<loner). i~te bu, aziz ve alim olan Allah'm takdiridir: (Yasin 36/38).

Gazzali'ye gore biiR.in bu ayetlerde bahsedilen giine~ ve ayin hareketlerinin tiim yonleriyle anla~tlmcts1, ancak astronomi ilmine vak.if olan kimseler ic;in miimkiin olacaktrr.12

Kur'an'm kevni ayetlerini tefsir ederken nesnel olgulan ve bilimsel verileri goz ard1 etmenin insaru nastl bir yanl1~a siiriikleyeceginin tipik ornegi olarak, diinyanm dondiigunii iddia edenleri tekfir eden Suudlu IJ!~~hur $eyh Abdillaziz b. Baz'm ~u sozleri gosterilebilir: " ... Kirn diinya doniiyor derse kiifiir ve dalalete dii~mii~ olur. Giinkii bu iddia, hem Allah'm, hem Kur'an'm, hem de Peygamber'in tekzibidir ( ... ) (Bunu iddia eden ki~i) kafir, sap1tan ve sap1tt1randir; tovbeye davet edilir. Ederse ne ala; aksi takdirde, kafir ve miirted olarak oldiirilliir, mah da Miisliimanlann Beytulmalme irad kaydedilir. ( ... ) Eger ileri siirdiikleri gibi diinya doniiyor olsaydi; illkeler, daglar, agac;lar, nehirler, denizler bir kararda kalmazd1, insanlar batidaki illkelerin doguya; dogudaki illkelerin batJ.ya kaydigm1 goriirlerdi, Kible'nin yeri degi~ir. insanlar Kible'yi tayin edemezlerdi. Velhastl (bunlarm hic;biri mii~ahede edilmedigine gore) bu iddia ('diinyanm hareketli oldugu' iddias1) saymas1 uzun siirecek birc;ok nedenden dolayi battldir" 13

C. Giiniimiize Gelince

Giiniimiizde dirii ilimlerin birc;ok sorunu bulunmaktadir. Bunlann bir kism1 gec;mi~ten devralman sorunlar iken, bir kism1 da geregi yaptlmadig1 ic;in zamanla ortaya c;tkm1~ sorunlardrr. $imdi islami ilimlerin giiniimiizdeki yeterlilik durumlarm1 baz1 ba~hklar halinde ele alarak irdeleyelim.

[11] Gazzall, Tehdfiitii'l-Fe/asife, s. 81.

[12] Gazzall, Cevahiru'l-Kur'an, MektebetU'l-cundl, Kahire ty. s. 30.

[13] el-Edilletu'l-'Akliyye ve'l-Hissiyye 'ala imkani's-Su'Odi ila'l-Kevakib ve 'ala Cereya­ni'~-~emsi ve'l-Qameri ve SukOni'l-Ardi (Gezegenlere <;:1kmanm imkanma; Gune~le Aym Hareketli ve Dunyanm Hareketsiz Olduguna Dair Aki! ve Tecrubl Deliller), Medine 1982, s. 23.

84

I. islami ilimlerde Yeniden in~a m1 Yoksa Yen.ilenme mi Gerekiyor?

islami ilimlerde dinin be~eri yorum ve kiiltiir tarafilla bakan ve<;hesi !).er zaman degi~ime a<;ik bir aland1r. islfuni ilimlerin te~ekkill doneminde de bOyle olmu~, devrin llimleri sahip olduklan bilgi, tecriibe ve birikim I~Igillda nasslan yorumlayip bilgiler iiretmi~lerdir. Ancak zaman i<;inde ilirn dallan kurumsalla~1p olgunla~illca kemikle~me temayillleri ortaya <;ikm~, zaman i<;inde islami ilirnlerde yenilenme ihtiyac1 hissedilmeye ba~lannu~t1r. Bu yenilik, var olan birikime kar~1 bir tepki olu~turmak i<;in degil, ilirnlerin insanltga intikalinde giiniin ~artlarilla ve cografyasilla uyum saglamak i<;indir.

islami ilirnlerde ihtiya<; duyulan yenilik, tiimden bir degi~iklik olmayip temel esaslan aym kalmakla birlikte usfile ve vas1talara (vesaile) ili~kin bir duzenleme yaptlmas1 ~eklinde olmal1dtr. Giinumuzde islfun dininin evrensel mesajm1 ya~atabilmek ve onu bu ti.in diinyaya sunmak i<;in boyle bir yenilige ihtiya<; vardtr. Bu bir yeniden in~a olmadtg1 gibi reform olarak da algtlanmamalid1r. Yaptlacak olan giincelle~tirme, ana govdenin etrafmda daha sonra tiireyen sarma~ik.lar1 ayiklarnak, fazlalik.lar1 atarak ilk anlayi~a donu~ ~eklinde gerc;:ekle~melidir.14 Bu, inan<; listemize veya davram~ tiirlerirnize sonradan eklenip zaman i<;inde "mesail" statiisiine yiikseltilen konular i<;in soz konusudur. <;ogu istidlale dayanan vesail alanmda giincelle~tirme ise <;agm bilgi, kiiltiir ve anlayi~1ru goz oniinde bulundurarak her zaman miimkiindiir.

2. Disiplinler Aras1 ili~kiler

ilgi alanlan ve konul~i-1 goz oniinde bulundurularak islfuni ilimler arasmda hiyerar~ik bir yapmui. olu~turulmasma ~iddetle ihtiya<; vardir. Bu hususta tefsir ve hadisin diger ilimlere malzeme sagladtgm1, kelfun ve fik.lun ise dini hayatm teori ve pratigini sistemle~tirdigini soyleyebiliriz. Bunlara, dinin gonill boyutunu i~leyen tasavvufun da ilave edilmesi mumkiindur. Bunun gen;:ekle~ebilmesi i<;in d~ tasavvufun, s1rtmdaki baz1 yiikleri atarak temel islfun bilirnleri ile uyumlu hale getirilmesi gerekir. Bu yiikler, biri tasavvuf felsefesi, digeri de tarikatlarda kabul goren fakat inan<; ve ibadet ~ekilleri bakirnmdan sakmcalar doguran baz1 telakkiler olmak uzere iki grupta toplanabilir. Kelfun ve filah temel islfun bilirnlerinin sistem kuran ikiz ilirnleridir. Kelfun ilmi kaynak ihtiyac1m biiyiik oranda Kur'an'dan kaqtlarken, filah bu konuda buyiik <;apta siinnete ba~vurmaktadrr. Gerek fik.ihta gerekse ahlak alamnda kullantlan baz1 hadisler, zaman zaman akaid a<;ismdan problemler <;tkarabilmektedir. Fakih de dahil olmak uzere hi<;bir din bilgini hiikiim verirken islfun'm genel prensiplerini goz ard1 edemez.

[14) BekirTopaloglu, ilahiyat FakUlteleri Kelam Anabilim Dali Egitim Ogretim Meselele­ri Koordinasyon Toplantls1 II, istanbul 1998, s. 9-10.

/"""'--., f:! '

· i ~. 85 }

.... ~-:.P'#

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlar1

Ote yandan Peygamber olmadan ve onun uygulamalan hesaba kattlmadan islam clinini tasavvur etmek miimkiin degildir. islami ilimlerden Peygamber faktorii <;ekip almd.igi takdirde, Kur'an fikir, zikir ve dua statiisii i<;inde bir kitap hiiviyetini alrr, onu insan hayatma uygulamak ve bir miimin toplulugu olu~turmak miimkiin olmaz.

3. Kur,an ve Siinnet Biitiinliigii

islam ara~tirmalannda Kur'an ile siinneti bir bi.itiin olarak ele almak gerekir. Gec;:mi~te islfuni ilimler, Kur'an ve hakim siinnet merkezli bir in~a faaliyeti olarak ortaya c;:J.krru~ ve konu, yontem, dil ve uslup bu merkezin ortaya koydugu kural ve esaslar dahilinde olu~turulmu~tu. Kurulu~ ve miic;:tehit imamlar doneminde bu hususlarda olduk<;a ba~arili olundugu soylenebilir. Giini.imiizde bu bususun goz ardi edildigi, zaman zaman "Kur'an Miisli.imanhgi, Hadislerle islam" gibi ayn~tmc1 tutumlara gidildigi goriilmektedir. Halbuki soz konusu iki kaynak birbirinin alternatifi degil, tamarnlayiclSldir.

4. Dil bilgisiile Duyulan ihtiyac;:

Ba§ta Kur'an ve hadisler olmak iizere klasik literatiirii okuyup anlayabilmek ic;:in temelli bir. dil bilgisine ihtiyac;: vardir. Giini.imiizde ilahiyat fakiiltelerinin sadece lisans degil, lisansi.isti.i dil yeterlilik diizeyleri de islamt ilimler alamnda ihya, in~a veya tecdid faaliyeti yiiriitecek ve islamt ilimleri gelecege ta~1yacak seviyede degildir. Bir dill edebiyat ve belagatl ile bilmeyince, o dilde yaztlm1~ ilmi ve edebi eserleri tahkik, ten.kid, muhakeme ve miizakere ederek okuma ve anlama imkaru ortadan kallanaktadir.

5. Goniile Hitap Eden Bir Soyleme Duyulan ihiiyac;

islann ilimlerde ozellikle de kelam ve islam hukukunda dil ve iislubun sadece akla ve duyulara hitap eden soguk yap1dan kurtarilip gonle ve duygulara da hitap eden SlCak bir soyleme ·kavu~mas1 gerekir. Fikih, insanm davrani~ ve ibadetlerinde bulunmas1 gereken sahih niyet, ihlas, samimiyet, hu~u ve hudu gibi nitelikleri goz ardi eden formel yakla~llllllldan; kelam ise hakikat arayi~llli ikinci plana itip hasrru ikna ve susturmayi onceleyen cedeli tutumundan vazgec;:erek insanlan kucaklayan ve onlarm gonliine hitap eden bir soylemi benimsemelidir.

6. Problemlerin Goziimiinde Bilgi Vas1talanrun Hepsi · Kullarulmah

islamt ilimler kaynak ve delillerini konularma gore sec;:meli, gec;:mi~te kelam ilminde goriildiigu gibi · problemleri sirf akli spekiilasyonlara dayanarak ele alip degerlendirmemelidir. Aksine zamanm ruhunu goz oniinde bulundurarak mii~filiede ve tecriibeye dayanan delillere de yervermelidir. Kevni ayetlerin anl~tlmas1 hususunda kar~tla~tlguruz gibi, anakronik tutumlardan kac;m.tlmalidir.

Sonuc;: olarak islami ilimlerin klasik donemi ile giiniimiizdeki versiyonunu kar~1la~nrchgumzda her ikisinde 9rtak olan noktalar yarunda farkWa~an hususlann da bulundugunu goriiyoruz.

Sozgelimi islfuni ilimlerin tiirniinde bir nasslar tarafindan belirlenen temel meseleler, bir de soz konusu meseleler etrafmda yaptlan aktl yiiriitmelerve degerlendirmeler sonunda ortayakonan detaylar olmak iizere ic;: ic;:e girmi~ ik.i farkh yap1 bulurunaktachr. Caruz, E~'ari, Ciiveyni ve Ebii'l-Hiiseyin el-Basri gibi klasik donem alirnlerinin eserlerinde birincisi ic;:in "ceur: ikincisi ic;:in ise "dakik" tabirleri kullantlmi~tir.15

_ ••

Miiteahhirin donemi kelamctlar1 bu tabirler yerine "mesail/ makas1d" ve "vesail" tabirlerini, fakihleri ise "el-asl" ve "fer"' terimlerini kullan.rru~larchr. Birinci grup tabirler baglammda d.ile getirilen hususlar islfuni ilimlerde siirekliligi saglayan kok/omurga konumunda olup bunlarm her devirde bir ~ekilde devam ettirilrnesi gerekmektedir. <;iinkii tevhid, niibiivvet, mead konular1 olmadan kelam; ibadet, muamelat, ukubat meseleleri olmadan ftla.h olrnaz. · islarru ilimlerde dakik, vesail ve fer' gibi tabirlerle d.ile getirilen detay meseleler ise degi~ime konu olmaktachr. 1nsan akhrun degerlendirmesi sonucu ortaya c;:ikm1~ olan bu meseleler, sosyal degi~imlere, cografi farkhhklara ve be~eri ihtiyac;:Iara gore degi~ebilrnektedir. bmek olarak kelamda Allah'm zati ile stfatlar1 arasmdaki ili~ki, insan fiillerinin olu~umunda Allah'm kudret ve iradesi ile insarun dahli; filo.hta ibadetlerde si.i.nnet, miistehap ve mekruh; muamelatta sahib ve fasid muamelelerin ~artlan, ukubatta tazirin kullarurru gibi konular gosterilebilir.

Giiniimiizde celilii'l--ulfun noktasmda gelenekten alacaguruz c;:ok ~ey var. Ancak dakiku'l-ulfun konularmda aym ~eyi soyleyemeyiz. <;i.inki.i her devir kendi ilrninin dakik meselelerini in~a etrne durumundachr. Bunun gec;:mi~ten intikal eden uzanttlar1 oldugu ic;:in, yaptlan i~leme "in~a' degil, "teed.id" demek durumundayiz.

(15] Bk. Satd Abdullatif FUde, Risa/e ft beyant ce/i/i'l-ke/Om ve dakikihi, Beyrut 2015, s. 12-41.

-i