zmiany w strukturze agrarnej litwy i ich...

JURGITA MAÈIULYTE1

ZMIANY W STRUKTURZE AGRARNEJ LITWY I ICH

KOSZTY

Abstrakt. Odzyskanie niepodleg³oœci i upadek systemu radzieckiego rozpoczê³y procestransformacji gospodarczej i spo³ecznej w kierunku gospodarki rynkowej. W rolnictwietransformacja polega na dekolektywizacji. Transformacja na Litwie ma podobny przebiegjak w innych krajach Europy Œrodkowej i Wschodniej, lecz posiada równie¿ specyficzne ce-chy zwi¹zane ze œrodowiskiem politycznym, sposobami prywatyzacji i wczeœniejszymizmianami w gospodarce i spo³eczeñstwie. Odejœciu od modelu kolektywistycznego towarzy-sz¹ zmiany stosunków spo³ecznych i powstawanie nowych jednostek produkcyjnych w prze-strzeni wiejskiej. Rozpad modelu kolektywistycznego potwierdza terytorialne zró¿nicowanienowych struktur rolniczych, zgodne z dziedzictwem historycznym.

S³owa klucze: Litwa, dekolektywizacja, gospodarstwa rodzinne, stowarzyszenia rolnicze

WPROWADZENIE

Wiek XX jawi siê jako seria wielkich wstrz¹sów w rolniczym spo³eczeñstwielitewskim. Po odzyskaniu niepodleg³oœci (16 lutego 1918 roku) za punkt odnie-sienia projektowanych reform rolnych przyjêto model duñski, powsta³y w XIXwieku i przyjêty w innych krajach pó³nocnej Europy, który ukierunkowa³ rozwójspo³eczeñstwa litewskiego w okresie miêdzywojennym. Okupacja sowieckaw 1940 roku po³o¿y³a kres swobodnemu i demokratycznemu rozwojowi spo³e-czeñstwa wiejskiego, wprowadzaj¹c model sowiecki. Po odzyskaniu niepodle-g³oœci w 1990 roku przeprowadzono na Litwie reformy gospodarcze i spo³ecz-ne, sprzyjaj¹ce gospodarce rynkowej. W rolnictwie przejœcie to oznacza³o rady-kaln¹ zmianê œrodowiska makroekonomicznego oraz proces dekolektywizacji,zmierzaj¹cy do przekszta³cenia siê kolektywnych struktur rolniczych w spo³ecz-ne jednostki produkcji lepiej dostosowane do warunków gospodarki rynkowej.

34

WIEŒ I ROLNICTWO, NR 1 (138) 2008

1 Autorka jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Wileñskiego.

·

kwartalnik WiR 1-2008.qxd 4/24/08 1:21 PM Page 34

35

Pierwsze dziesiêciolecie rekompozycji przestrzeni wiejskiej charakteryzowa³osiê przekszta³ceniami jednostek produkcyjnych. Po siedemnastu latach transfor-macji strukturalnej mo¿na stwierdziæ, ¿e Litwa powróci³a do rolnictwa rodzin-nego – modelu wytworzonego w okresie miêdzywojennym. Rozpad modelu ko-lektywistycznego jest potwierdzony przez przestrzenne rozmieszczenie i ró¿ni-ce w wielkoœci nowych struktur rolniczych, uwarunkowane dziedzictwem histo-rycznym.

Przyst¹pienie Litwy do Unii Europejskiej rozpoczê³o now¹ fazê rozwojuprzestrzeni wiejskiej. Integracja z krajami unijnymi wymaga³a stworzenia nowejpolityki zgodnej z zasadami polityki rozwoju wsi UE. Projekty UE proponuj¹ludnoœci wiejskiej poprawê jakoœci ¿ycia i stymuluj¹ trwa³y rozwój poprzez do-starczanie jej odpowiednich œrodków. Nale¿y jednak zbadaæ, jak projekty roz-woju wsi, powsta³e i wypróbowane w Europie Zachodniej, znajd¹ zastosowaniew spo³eczeñstwie litewskim, którego rozwój przez kilkadziesi¹t lat przebiega³innym torem.

DZIEDZICTWO

Cech¹ szczególn¹ przebiegu litewskiej reformy rolnej jest symbolicznyw swym wymiarze powrót do niepodleg³oœci. Du¿y wp³yw ma tu specyfikasytuacji geopolitycznej Litwy, jako kraju po³o¿onego miêdzy Europ¹ Œrod-kow¹ a krajami s³owiañskimi. Dekolektywizacja przebiega³a tu podobnie jakw krajach Europy Œrodkowej, z którymi Litwa zwi¹zana jest historyczniei kulturowo. PóŸne przyjêcie katolicyzmu (1385 rok) by³o pocz¹tkiem roz-woju kulturalnego i spo³ecznego, który przebiega³ podobnie jak w krajachEuropy Œrodkowej i Pó³nocnej ze wzglêdu na trwaj¹c¹ dwa i pó³ wieku uniêLitwy z Polsk¹ (1569–1795) i wynikaj¹c¹ z tego polonizacjê warstwy rz¹-dz¹cej. W okresie miêdzywojennym Litwa, podobnie jak ca³a Europa Œrod-kowa, przeprowadzi³a reformê roln¹ korzystn¹ dla ch³opstwa, które postrze-gane by³o jako spo³eczna podstawa nowego pañstwa. Model duñski, powsta-³y w XIX wieku i charakteryzuj¹cy siê przewag¹ ma³ych i œrednich gospo-darstw stowarzyszonych w spó³dzielniach, funkcjonuj¹cy ju¿ w innych kra-jach Europy Pó³nocnej, pos³u¿y³ za punkt odniesienia i ukierunkowa³ rozwójspo³eczeñstwa litewskiego w okresie miêdzywojennym. Jego wprowadzenierozpoczê³a reforma rolna, która przydzieli³a drobnym i bezrolnym ch³opomgrunty nale¿¹ce do wielkich posiad³oœci. Kontynuacj¹ by³ wielki wysi³ek napolu edukacji, a zwieñczeniem – zorganizowanie pod egid¹ pañstwa systemuspó³dzielni. Reforma rolna u³atwi³a spo³eczny awans ch³opstwa, nowocze-snego i otwartego na wymianê handlow¹.

W przeciwieñstwie do krajów Europy Œrodkowej Litwa, podobnie jak dwa po-zosta³e kraje ba³tyckie, doœwiadczy³a d³u¿szej i wczeœniej rozpoczêtej dominacjirosyjskiej, sta³a siê bowiem czêœci¹ Cesarstwa Rosyjskiego po trzecim rozbiorzeRzeczypospolitej Obojga Narodów, a w 1940 roku czêœci¹ Zwi¹zku Radzieckie-go, co przerwa³o swobodny rozwój spo³eczeñstwa wiejskiego. Model sowieckiwprowadzany by³ sukcesywnie. Reformy radzieckie i rozwój modelu kolektywi-


stycznego przebiega³y w podobny sposób na ca³ym terenie kontrolowanym przezZSRR, lecz w krajach ba³tyckich charakteryzowa³y siê szczególn¹ brutalnoœci¹.Aby zrealizowaæ kolektywizacjê litewskiego rolnictwa, w latach 1948–1950 de-portowano na Syberiê i do innych czêœci ZSRR, gdzie panowa³y bardzo trudne wa-runki naturalne, 64 000 ludzi – ch³opów i ich rodzin. Najciê¿ej dotkniête wywóz-kami zosta³y tereny pó³nocne i po³udniowo-zachodnie oraz ¯mudŸ, gdzie domino-wa³y stosunkowo du¿e i wydajne gospodarstwa (rysunek 1).

Model kolektywistyczny, zintegrowany z systemem planowania i centralnegokierowania, charakteryzowa³ siê zaw³aszczeniem przez kolektyw (podmiot zbio-rowy) gruntów i œrodków produkcji, kolektywn¹ organizacj¹ pracy, planowa-niem produkcji i administracyjnym przydzia³em zasobów. W przeciwieñstwiedo innych krajów socjalistycznych, które w mniejszym lub wiêkszym stopniuzachowa³y niezale¿noœæ gospodarcz¹, kraje ba³tyckie by³y bezpoœrednio zale¿neod polityki gospodarczej Moskwy. Ponadto w dziedzinie rolnictwa Litwa, po-dobnie jak pozosta³e dwa kraje ba³tyckie, uchodzi³a w ZSRR za kraj „modelo-wy”. Rolnictwo tych krajów by³o najbardziej produktywne, a wynagrodzenie li-tewskich rolników oraz wyposa¿enie gospodarstw lepsze ni¿ w innych republi-kach. Mimo ¿e wy¿szoœæ rolnictwa litewskiego w porównaniu do rolnictwa in-nych republik sowieckich by³a niew¹tpliwa, to by³o ono jednak ma³o wydajneekonomicznie i szeroko subwencjonowane.

36

RYSUNEK 1. Deportacje rodzin ch³opskich w latach 1948–1949

kwartalnik WiR 1-2008.qxd 4/24/08 1:21 PM 6

37

Od momentu zmian politycznych w 1990 roku Litwa poszukuje nowegomodelu rolnictwa. Proces dekolektywizacji przybli¿a Litwê do krajów Euro-py Œrodkowej, niemniej jednak odejœcie od modelu kolektywistycznego jestniepewne i trudne2.

ROZPAD MODELU KOLEKTYWISTYCZNEGO

Odzyskanie niepodleg³oœci i upadek systemu radzieckiego rozpoczê³y procestransformacji gospodarczej i spo³ecznej, zmierzaj¹cej w kierunku gospodarki rynko-wej. W rolnictwie transformacja polega na dekolektywizacji. Transformacja na Li-twie ma podobny przebieg jak w innych krajach Europy Œrodkowej i Wschodniej,lecz posiada równie¿ specyficzne cechy zwi¹zane ze œrodowiskiem politycznym,sposobami prywatyzacji i wczeœniejszymi zmianami w gospodarce i spo³eczeñstwie.

Warunki wyjœciowe by³y trudniejsze w krajach ba³tyckich ni¿ w reszcie blo-ku socjalistycznego, bowiem rolnictwo i sektor rolno-spo¿ywczy by³y bardziejzale¿ne od systemu gospodarczego ZSRR. Litwie brakowa³o zarówno w³asnejpolityki rolnej, jak i instytucji. Poprzez stosunki handlowe rolnictwo litewskietkwi³o g³êboko w zunifikowanym systemie sowieckim: do Rosji eksportowaneby³y produkty mleczne i miêso, importowano natomiast zbo¿a pastewne i œrod-ki produkcji rolnej pochodzenia przemys³owego. Ponadto sektor rolny produko-wa³ dwa razy wiêcej, ni¿ wynosi³y potrzeby wewnêtrznego rynku litewskiego.Na transformacji rolnictwa zaci¹¿y³o wiêc och³odzenie stosunków po og³osze-niu niepodleg³oœci oraz kryzys finansowy w Rosji w 1998 roku.

Reformy funkcjonalne, zmierzaj¹ce do zmiany œrodowiska makroekonomicz-nego sektora rolnego, wprowadzono w 1991 roku: pañstwo znios³o stopniowosubwencje i tanie kredyty dla przedsiêbiorstw rolnych, odst¹pi³o od wydawaniadecyzji dotycz¹cych produkcji rolnej, wynagrodzeñ oraz handlu wewnêtrznegoi zagranicznego. W efekcie czêœæ gospodarstw rolnych upad³a w ci¹gu pierw-szych lat reformy makroekonomicznej.

Zmianie œrodowiska makroekonomicznego towarzyszy³a reforma struktural-na. Od momentu odzyskania niepodleg³oœci przywrócenie w³asnoœci prywatnejjawi³o siê jako nieodzowny element likwidacji modelu kolektywistycznegoi przejœcia do gospodarki rynkowej. Ustawa o reformie rolnej ma cechy kompro-misu, staraj¹cego siê pogodziæ interesy ró¿nych grup spo³ecznych zainteresowa-nych reprywatyzacj¹ gruntów. W celu przywrócenia w³asnoœci prywatnej ziemipañstwo sk³ania siê ku zwrotowi gruntów dawnym w³aœcicielom3. Jednoczeœnie

2 Na Litwie pierwsze reformy, zmierzaj¹ce w kierunku gospodarki rynkowej, przebiega³y w cie-niu zale¿noœci politycznej i ekonomicznej kraju od ZSRR. Od og³oszenia niepodleg³oœci w marcu1990 roku a¿ do sierpnia 1991 roku (pucz w Moskwie i uznanie niepodleg³oœci Litwy przez w³a-dze rosyjskie) priorytetem nowego litewskiego rz¹du by³o oderwanie siê od Moskwy i zabezpie-czenie niezale¿noœci politycznej kraju. Ponadto w latach 1990–1991 Litwa by³a zmuszona stawiæczo³a blokadzie gospodarczej ze strony Rosji. 3 Ustawa uchwalona 18 czerwca 1991 roku przewiduje zwrot ziem znacjonalizowanych w 1940roku dawnym w³aœcicielom lub ich spadkobiercom. Zwracanych jest 50 ha gruntów rolnych lub80 ha ³¹cznego obszaru gruntów. Nowa ustawa z 1997 roku zwiêksza powierzchniê zwracanychmaj¹tków do 150 ha.


reforma ma charakter redystrybucji i potwierdza prawo do u¿ytkowania ziemiprzydzielonej rodzinom wiejskim w czasach radzieckich. Polega to na przyzna-niu od dwóch do trzech hektarów ziemi wszystkim rodzinom wiejskim, które niemog¹ lub nie chc¹ skorzystaæ ze zwrotu gruntów, i zabezpieczeniu w ten sposóbinteresów najbiedniejszych mieszkañców wsi. Z³o¿ono 730 319 wniosków do-tycz¹cych 87% gruntów rolnych, czyli 3,5 miliona hektarów ziemi. Po trzynastulatach reformy 517 520 dawnych w³aœcicieli lub ich spadkobierców odzyska³oprawo w³asnoœci gruntów.

Przy prywatyzacji kolektywnych przedsiêbiorstw (ko³chozów i sowchozów)za priorytet przyjêto dystrybucjê czêœci kapita³u, niebêd¹cego gruntami, miêdzyich pracowników i emerytów. Wartoœæ nominalna przydzia³ów otrzymywanychprzez uprawnione do tego osoby zale¿a³a od liczby przepracowanych lat i war-toœci aktywów ko³chozu lub sowchozu. Aby u³atwiæ stworzenie bardziej autono-micznych jednostek produkcji, podzielono wielkie gospodarstwa na mniejszejednostki, zwane „technologicznymi kompleksami produkcyjnymi”4. Po prywa-tyzacji przedsiêbiorstw kolektywnych wiêkszoœæ nowych w³aœcicieli wybra³asystem pracy partnerskiej, wnosz¹c swój wk³ad w nowe jednostki produkcji,które w wiêkszoœci przyjê³y przewidzian¹ ustaw¹ formê prawn¹ stowarzyszeñrolniczych (āemes ukio bendrove).

Odejœcie od modelu kolektywistycznego spowodowa³o zmiany w stosunkachspo³ecznych i utworzenie nowych jednostek produkcji w przestrzeni wiejskiej.Z gospodarstw kolektywnych powsta³y trzy typy gospodarstw rolnych: stowa-rzyszenia rolnicze, utworzone po prywatyzacji ko³chozów i sowchozów, gospo-darstwa rodzinne, powsta³e na skutek zwrotu ziemi dawnym w³aœcicielom, orazbardzo ma³e gospodarstwa, pozosta³e po gospodarstwach pomocniczych z cza-sów sowieckich, powiêkszone nastêpnie o przyznawane dwa do trzech hekta-rów5. Relatywne znaczenie wspomnianych gospodarstw oraz ich wystêpowaniezmienia siê z czasem.

W pocz¹tkowym okresie dekolektywizacji dominuj¹c¹ form¹ produkcji by³ystowarzyszenia rolnicze, zarówno pod wzglêdem uprawianej powierzchni, jaki zatrudnianej si³y roboczej. W 1991 roku 1269 ko³chozów i sowchozów zosta-³o przekszta³conych w 4279 stowarzyszeñ rolniczych i 576 spó³ek z ograniczo-n¹ odpowiedzialnoœci¹ lub spó³ek akcyjnych. Œrednia powierzchnia gospo-darstw rolnych zmniejszy³a siê z 2000 do 400 ha. Liczba stowarzyszeñ zmniej-sza³a siê stopniowo, wzrasta³a natomiast liczba gospodarstw indywidualnych.W 2003 roku istnia³o zaledwie 610 stowarzyszeñ i przedsiêbiorstw rolnych,gdzie zatrudnione by³y 25 503 osoby. Zmniejsza³ siê równie¿ ich udzia³ w pro-

38

4 Patrz równie¿ Maèiulyte J. (2001), Les mutations agraires dans l’espace lituanien, Montpellier,Université Paul Valéry, s. 89–94. 5 Za czasów Zwi¹zku Radzieckiego pracownicy przedsiêbiorstw rolnych i emeryci uprawialidzia³ki o powierzchni od 0,5 do 0,6 ha oraz wypasali byd³o na wspólnych ³¹kach. W 1991 roku ro-dziny pracowników rolnych i emerytów, którzy nie pochodzili z rodzin bêd¹cych w³aœcicielamigruntu przed nacjonalizacj¹, oraz rodziny, którym wystarcza³y gospodarstwa pomocnicze z cza-sów sowieckich, otrzyma³y od dwóch do trzech hektarów ziemi, które pocz¹wszy od 1993 rokumog³y byæ wykupywane.

. _ .

.


39

dukcji rolnej: w 2005 roku przedsiêbiorstwa te wytwarza³y 16% produkcji ro-œlinnej, 12% mlecznej, lecz a¿ 49% produkcji miêsnej i 78% jaj, z uwagi naudzia³ kilku du¿ych, wyspecjalizowanych przedsiêbiorstw w produkcji wieprzo-winy i drobiu. Pod koniec okresu transformacji strukturalnej mo¿na stwierdziæ,¿e Litwa powróci³a do modelu rolnictwa rodzinnego wykszta³conego w okresiemiêdzywojennym (tabela 1).

TABELA 1. Transformacja struktur rolniczych na Litwie w latach 1989–2003

Czêœæ u¿ytkowa-nych gruntówrolnych [%] 90 10 65 3 32 12 49 39

Liczba 1109 400 000 4279 5042 400 000 610 53 944 21 7557

Œrednia wielkoœæ[ha] 2770 0,6 398 17 2,1 504 22,9 4,6

a Gospodarstwa utworzone zgodnie z Ustaw¹ o gospodarstwach ch³opskich.

�ród³o: Dla lat 1989 i 1992 obliczenia by³y wykonywane na podstawie danych Urzêdu Statystycznego i Urzê-du Katastralnego, dla 2003 roku na podstawie spisu rolnego dokonanego w 2003 roku (Visuotinio 2003 m.

āemes ukio surašymo rezultatai, Vilnius 2005).

GENEZA POSTKOLEKTYWNYCH SPO£ECZNYCH FORM

PRODUKCJI

Nowe formy produkcji, które zajê³y miejsce modelu kolektywistycznego,ró¿ni¹ siê od niego innym uk³adem relacji miêdzy ziemi¹, kapita³em a pra-c¹. Rodzi siê jednak pytanie o afiliacje spo³ecznych form produkcji, którepojawi³y siê na Litwie po modelu kolektywistycznym. Jak sytuuj¹ siê onew stosunku do modelu kolektywistycznego, czy stanowi¹ jego kontynuacjê,czy te¿ przeciwnie – zaprzeczenie? Jak przebiega³a ich ewolucja od momen-tu transformacji i jakie s¹ szanse na ich integracjê z rynkiem? Analiza gospo-darstw rolnych zosta³a oparta na danych, dotycz¹cych ziemi (pochodzeniei struktura w³asnoœci ziemskiej, jej rozmiar), kapita³u (wyposa¿enie w ma-szyny rolnicze), pracy (status prawny, model zarz¹dzania i zagospodarowa-nia, kwalifikacje i wiek osoby zarz¹dzaj¹cej). Uwzglêdniono tak¿e wielkoœæi orientacjê produkcyjn¹ gospodarstw.

Stowarzyszenia i przedsiêbiorstwa rolne

Po etapie prywatyzacji stowarzyszenie rolne, jako forma produkcji, oka-zuje siê mieæ charakter przejœciowy, co jest zwi¹zane z niejasnymi zale¿no-œciami miêdzy trzema podstawowymi czynnikami produkcji: ziemi¹, kapita-³em i prac¹. Maj¹ tu miejsce wewnêtrzne konflikty miêdzy ró¿nymi grupami

Wyszczegól-nienie

Gospodar-stwa ko-lektywne

Bardzoma³e gospo

darstwa

Spó³kiGospodar-stwa ro-dzinnea

Bardzoma³e

gospo-darstwa

Spó³ki

Zareje-strowanegospodar-

stwa rodzinne

Niezareje-strowane gospodar-

stwa rodzinne

1989 1992 2003


spo³ecznymi, których ró¿nice interesów hamuj¹ rozwój i dostosowanie siêdo wymagañ rynku. Wiêkszoœæ stowarzyszeñ zostaje stopniowo zlikwidowa-na podczas pierwszej dekady dekolektywizacji. Jednak¿e czêœæ z nich, dys-ponuj¹ca najlepszymi warunkami agronomicznymi – w szczególnoœci napó³nocy i w centrum kraju, zostaje wykupiona przez nowych zarz¹dców, wy-wodz¹cych siê z krêgu specjalistów rolnictwa, lub przez przedsiêbiorców,których maj¹tki maj¹ doœæ podejrzane Ÿród³a. Ta droga transformacji gospo-darstwa prowadzi do powstania nowego typu przedsiêbiorstw rolnych o cha-rakterze kapitalistycznym, opartych na pracy najemnej. Koncentracja dóbrw rêkach jednego lub kilku nowych w³aœcicieli nie zawsze jednak oznaczazmianê formy prawnej nowego przedsiêbiorstwa rolnego. Szacuje siê, ¿ewiêkszoœæ przedsiêbiorstw rolnych, maj¹ca nadal formê prawn¹ „stowarzy-szenia rolniczego”, przesz³a ju¿ przez „drugi etap prywatyzacji”, lecz zewzglêdu na podatki oraz przychylnoœæ rz¹du z³o¿onego z by³ych komuni-stów wola³y zachowaæ dawn¹ formê prawn¹. Funkcjonowanie i strukturaw³asnoœci stowarzyszeñ s¹ bardzo bliskie przedsiêbiorstwom, bêd¹cym spó³-kami. Stowarzyszenia wystêpuj¹ na pó³nocy i w centrum kraju, gdzie brako-wa³o czynników spo³ecznych, które mog³yby odtworzyæ model gospodar-stwa rodzinnego (rezultat masowych deportacji ch³opstwa w okresie kolek-tywizacji) i gdzie panowa³y sprzyjaj¹ce warunki naturalne (rysunek 2).

40

RYSUNEK 2. Wystêpowanie stowarzyszeñ rolniczych na Litwie w 2000 roku


41

W 2003 roku istnia³o na Litwie 610 przedsiêbiorstw rolnych o ró¿nej formieprawnej, z czego 285 to stowarzyszenia rolnicze (tabela 2). Przedsiêbiorstwa tezatrudnia³y 25 503 osoby, z czego 769 mia³o status pracowników sezonowych.Specyfika sektora rolnego i wykonywanej tu pracy najemnej sprzyja³a niepe³ne-mu zatrudnieniu pracowników rolnych: zaledwie 13% pracowników sta³ych pra-cowa³o w pe³nym wymiarze godzin, czyli osiem godzin dziennie w ci¹gu roku.

TABELA 2. Rolnicze przedsiêbiorstwa udzia³owe na Litwie w 2003 roku

Typ przedsiêbiorstwa Liczba ProcentPowierzchnia

Procent

[ha]u¿ytkowanych

gruntów rolnych

Stowarzyszenia rolnicze 285 47 206 239 68

Spó³ki akcyjne 152 25 56 212 19

Spó³dzielnie 59 10 25 672 9

Przedsiêbiorstwa prywatne 25 4 4 874 2

Inne 89 14 9 666 2

Razem 610 100 302 663 100

�ród³o: Spis rolny z 2003 roku [2005].

Przedsiêbiorstwa rolne dzia³aj¹ na zasadach kapitalistycznych i produkuj¹ tyl-ko na potrzeby rynku. Standardowa mar¿a brutto ponad jednej trzeciej przedsiê-biorstw (uprawiaj¹cych trzy czwarte u¿ytkowanych gruntów rolnych, przedewszystkim spó³ek) wynosi 100 ESU i wiêcej. Najemny charakter pracy sprzyjaspecjalizacji w zakresie produkcji zbó¿, buraków cukrowych, warzywnictwai ogrodnictwa. Gospodarstwa hodowlane stanowi¹ zaledwie 19% przedsiê-biorstw rolnych i wiêkszoœæ z nich stosuje chów przemys³owy w systemie za-mkniêtym.

Grunty uprawiane przez przedsiêbiorstwa rolne s¹ dzier¿awione od wieludrobnych w³aœcicieli. Od 2003 roku przedsiêbiorstwa mog¹ byæ w³aœcicielamigruntów6. Ustanowienie kapita³u ziemskiego przedsiêbiorstw wzmacnia struktu-ry rolnicze i przyspiesza powstanie rynku gruntów. W skali lokalnej jednak aku-mulacja ziemi przez jedno lub kilka przedsiêbiorstw mo¿e zablokowaæ rozwójgospodarstw rodzinnych, które nie dysponuj¹ odpowiednimi œrodkami, by zmie-rzyæ siê z nimi na rynku ziemi.

Przedsiêbiorstwa s¹ konkurencyjne i rentowne dziêki niskiej cenie grun-tów rolnych (zarówno kupna, jak i dzier¿awy), pomocy bezpoœredniej z UniiEuropejskiej i niskim p³acom pracowników. Wed³ug danych KrajowegoUrzêdu Ziemskiego, miêdzy 2003 a 2004 rokiem liczba przedsiêbiorstwzwiêkszy³a siê z 579 do 758. Spó³ki rolne przyci¹gaj¹ te¿ zagranicznych in-westorów i przemys³ rolno-spo¿ywczy. Brak dostatecznych norm ochrony

6 Dnia 23 stycznia 2003 roku Sejm uchwali³ poprawkê do Konstytucji, która pozwala na sprzeda¿ziemi cudzoziemcom i podmiotom prawnym, 28 stycznia 2003 roku pos³owie uchwalili ustawêprzejœciow¹ o nabywaniu gruntów rolnych, która okreœla ograniczenia w³asnoœci ziemskiej. Mak-symalna u¿ytkowana powierzchnia gruntów wynosi maksymalnie 300 ha dla u¿ytkowników pry-watnych i 2000 ha dla przedsiêbiorstw rolnych.


œrodowiska u³atwia rozwój hodowli przemys³owej w systemie zamkniêtymi mo¿e powodowaæ lokalnie problemy ekologiczne. Krzywa rozwoju i kieru-nek produkcji wskazuj¹, ¿e przedsiêbiorstwa d¹¿¹ do maksymalnej produk-tywnoœci, choæ Europa Zachodnia odchodzi czêœciowo od tego modelu.Zmiana polityki rolnej Unii Europejskiej wobec nowych cz³onków z EuropyWschodniej mo¿e w dalszej perspektywie podwa¿yæ istnienie tego typustruktur rolnych.

Pochodzenie gospodarstw rodzinnych

Zwrot ziemi dawnym w³aœcicielom lub ich spadkobiercom rozpocz¹³ pro-ces odradzania siê gospodarstw rodzinnych, które by³y podstaw¹ gospodarkilitewskiej w okresie miêdzywojennym. Restytucja gruntów czyni³a w³aœci-cielami ludzi, których stosunek do ziemi i strategii jej wykorzystania ró¿ni³siê. Wed³ug badañ przeprowadzonych przez Uniwersytet Rolniczy w Kow-nie, u w³aœcicieli 1862 dzia³ek katastralnych oko³o jednej trzeciej zwróco-nych gruntów jest u¿ytkowanych poœrednio. Dla tej grupy w³aœcicieli ziemianie ma wartoœci u¿ytkowej, a restytucja oznacza rehabilitacjê spo³eczn¹i symboliczny powrót do rodzinnego maj¹tku. Niezale¿nie od procesu zwra-cania gruntów, czêœæ rodzin stworzy³a gospodarstwa indywidualne. Nadawa-nie dzia³ek o powierzchni od 2 do 3 hektarów wszystkim wiejskim rodzinomto druga droga powstawania gospodarstw rodzinnych. W 2002 roku istnia³o341 800 gospodarstw rodzinnych, powsta³ych dziêki nadaniu ziemi przezpañstwo. Jedna czwarta gospodarstw posiada ju¿ prawo w³asnoœci, po³owazaœ pragnie je uzyskaæ, kupuj¹c ziemiê od pañstwa lub dokonuj¹c transferugruntów, które posiada³a przed nacjonalizacj¹ poza obecnym miejscem za-mieszkania.

Wed³ug spisu rolnego z 2003 roku, istnieje 271 501 gospodarstw rodzin-nych o powierzchni 1 hektara i wiêkszej oraz 362 657 drobnych gospo-darstw, posiadaj¹cych poni¿ej 1 hektara ziemi uprawnej7. W momencie prze-prowadzania spisu tylko 20%, czyli 53 944 gospodarstwa indywidualne zo-sta³y wpisane do rejestru gospodarstw indywidualnych. Powierzchnia grun-tów uprawianych w tych gospodarstwach œwiadczy o powrocie do modelurodzinnego: do gospodarstw rodzinnych, nie wliczaj¹c w to najmniejszych,o powierzchni poni¿ej hektara, nale¿y 88% ziemi rolnej. Gospodarstwa teró¿ni¹ siê od siebie rozmiarami, systemem produkcji, poziomem wyposa¿e-nia i stopniem integracji z rynkiem.

Analiza rozmiarów gospodarstw rolnych (tabela 3) pokazuje, ¿e litewskierolnictwo rodzinne opiera siê na ma³ych gospodarstwach. Gospodarstwao powierzchni poni¿ej 10 ha (nie licz¹c mniejszych ni¿ 1 ha) stanowi¹ 83%gospodarstw rodzinnych. Œrednia powierzchnia tego typu gospodarstw wy-nosi 9,3 ha, u¿ytków rolnych – 8,3 ha. Œrednia powierzchnia gospodarstwniefiguruj¹cych w rejestrze gospodarstw rolnych (4,6 ha u¿ytków rolnych)

42

7 Spis rolny bra³ pod uwage gospodarstwa rolne, jeœli mia³y one powierzchniê u¿ytków rolnychwynosz¹c¹ 1 ha lub wiêcej, oraz gospodarstwa poni¿ej 1 ha, jesli wartoœæ sprzeda¿y produktówrolnych przekracza³a 5000 litów.


43

œwiadczy o tym, ¿e wywodz¹ siê one z gruntów nadanych przez pañstwo.Œrednia powierzchnia zarejestrowanych gospodarstw rodzinnych jest wiêk-sza i wynosi 22,9 ha u¿ytków rolnych.

TABELA 3. Gospodarstwa rodzinne wed³ug powierzchni u¿ytków rolnych w 2003 roku

Powierzchnia u¿ytkowa- Liczba Procent rolne U¿ytkowane grunty Procentnych gruntów rolnych [ha] [ha]

0–3 98 347 36,1 221,5 9,9

3–5 67 896 25,0 248,8 11,2

5–10 58 431 21,5 408,4 18,3

10–20 29 834 11,0 408,5 18,3

20–50 12 862 4,7 380,0 17,0

50 i wiêcej 4 681 1,7 564,4 25,3

Razema 272 051 100,0 2231,6 100,0

a Ogólna liczba gospodarstw rodzinnych zawiera 550 gospodarstw o powierzchni u¿ytkowanych gruntów rol-nych poni¿ej hektara, których ogólna powierzchnia przekracza³a jednak 1 ha. �ród³o: Spis rolny z 2003 roku [2005].

Litewskie gospodarstwa rodzinne charakteryzuje w³asnoœæ ziemi i bezpoœred-nie jej u¿ytkowanie. Grunty z prawem w³asnoœci stanowi¹ ponad po³owê ogól-nej powierzchni gospodarstw. Zwiêkszanie powierzchni na drodze dzier¿awy(œrednio 47% gruntów) œwiadczy o dynamice niektórych gospodarstw rodzin-nych. Dzier¿awa jest najczêstszym sposobem na powiêkszenie powierzchniuprawianych gruntów ze wzglêdu na niewielk¹ dochodowoœæ rolnictwa i brakniskooprocentowanych kredytów.

Gospodarstwa rodzinne ró¿ni¹ siê od siebie równie¿ wielkoœci¹ ekonomiczn¹i stopniem ukierunkowania produkcji na rynek. Wiêkszoœæ gospodarstw rodzin-nych (89% wszystkich gospodarstw rodzinnych, w tym niezarejestrowanych,które w przewa¿aj¹cej liczbie s¹ bardzo ma³ymi 3-hektarowymi gospodarstwa-mi) mieœci siê w kategorii ma³ych gospodarstw (standardowa mar¿a brutto poni-¿ej 2 ESU). Gospodarstwa zarejestrowane s¹ silniejsze ekonomicznie. Tylko po-³owa z nich znajduje siê w grupie o najni¿szej mar¿y standardowej, podczas gdyw tej¿e grupie znajduje siê a¿ 97% gospodarstw niezarejestrowanych. Pomimotego modernizuj¹ce siê gospodarstwa rodzinne s¹ tu w mniejszoœci. Zaledwie1% z grupy zarejestrowanej mieœci siê w kategorii wielkich gospodarstw (stan-dardowa mar¿a brutto powy¿ej 40 ESU), a u¿ytkuj¹ one tylko 13% gruntów rol-nych.

W zale¿noœci od rodzaju produkcji gospodarstwa mo¿na podzieliæ na trzygrupy: gospodarstwa rynkowe, ch³opskie i spo¿ywcze, produkuj¹ce na potrzebyrodziny.

Do grupy gospodarstw rynkowych nale¿y jedna trzecia gospodarstw rodzin-nych (trzy czwarte gospodarstw rodzinnych zarejestrowanych). Wyró¿niaj¹ siêznaczn¹ powierzchni¹ upraw przeznaczonych na rynek. Wiêkszoœæ tych gospo-darstw powiêkszy³a powierzchniê u¿ytkowanych gruntów poprzez dzier¿awê,zainwestowa³a w sprzêty rolnicze i nowe budynki. Czêœæ z nich, poprzez zatrud-nienie pracowników, zmierza w kierunku modelu przedsiêbiorstw rolnych.


W 2003 roku w gospodarstwach rodzinnych o powierzchni 50 i wiêcej hektarówjedna trzecia si³y roboczej to robotnicy najemni.

Od momentu wst¹pienia do Unii Europejskiej gospodarstwa rynkowe korzy-staj¹ z pomocy strukturalnej, przeznaczonej na poprawê wyników ekonomicz-nych i poziomu technicznego. Znaczenie gospodarstw rynkowych jest zmiennew zale¿noœci od regionu (rysunek 3). Powstaj¹ one przede wszystkim na pó³no-cy i w centrum, gdzie panuj¹ najlepsze warunki agronomiczne, oraz na ¯mudzii na po³udniowym zachodzie kraju, gdzie historycznie s¹ silne tradycje ch³op-skie. Kierunek produkcji zale¿y od warunków spo³eczno-ekonomicznych i natu-ralnych. Pó³noc, centrum i po³udniowy zachód charakteryzuj¹ siê rozwojemupraw zbo¿owych i buraków cukrowych, prowadzonych w du¿ych gospo-darstwach rodzinnych, najczêœciej dzier¿awi¹cych ziemiê. Na ¯mudzi nato-miast, gdzie wystêpuj¹ mniejsze gospodarstwa, produkcja rolnicza skierowanajest na hodowlê byd³a mlecznego, a czynnikiem organizuj¹cym produkcjê s¹spó³dzielnie mleczarskie.

Gospodarstwa ch³opskie charakteryzuj¹ siê ograniczon¹ sprzeda¿¹ i zró¿nico-wanym systemem produkcji. Jest ona zale¿na od potrzeb ¿ywieniowych rodziny,a sprzeda¿ nadwy¿ek s³u¿y uzyskaniu dodatkowych dochodów. Dochody te s¹skromne i nie wystarczaj¹ na inwestycje i powiêkszanie powierzchni gospodar-stwa. W 2003 roku do tej grupy zalicza³o siê 92 499 gospodarstw rodzinnych, co

44

RYSUNEK 3. Rodzinne gospodarstwa rynkowe


45

stanowi 19% gospodarstw zarejestrowanych oraz 38% bardzo ma³ych gospo-darstw.

Ma³e gospodarstwa spo¿ywcze, produkuj¹ce na potrzeby rodziny, stanowi¹33% gospodarstw rodzinnych. Ich celem jest zaspokojenie potrzeb ¿ywienio-wych rodziny. Niewielka iloœæ mleka, jaka trafia z nich na rynek (wiêkszoœæ go-spodarstw hoduje jedn¹ lub dwie krowy), zapewnia dodatkowe dochody, któres¹ przeznaczane na funkcjonowanie gospodarstwa (op³aty za wypo¿yczeniesprzêtu rolniczego, kupno nasion i nawozów). Wiêkszoœæ stanowi¹ bardzo ma³egospodarstwa, 3-hektarowe, 96% z nich to gospodarstwa niezarejestrowane. Ze-pchniête na margines zarówno przez prawa rynku, jak i w³adze publiczne po-zwalaj¹ one czêœci mieszkañców wsi pokonaæ trudnoœci, wynikaj¹ce z transfor-macji rolnictwa. Ten typ gospodarstw wystêpuje na wszystkich obszarach wiej-skich, w niektórych regionach jest jednak typem dominuj¹cym (rysunek 4).

Na wschodzie i po³udniowym wschodzie kraju, gdzie rozci¹gaj¹ siê trudne dorolniczego u¿ytkowania wzgórza morenowe lub piaszczyste równiny, transfor-macja strukturalna oznacza³a powrót do ma³ych gospodarstw rodzinnych, domi-nuj¹cych w okresie miêdzywojennym. Jednoczeœnie tereny, które przed II woj-n¹ œwiatow¹ nale¿a³y do Polski (po³udniowo-wschodni skraj Litwy), wyró¿nia-j¹ siê du¿¹ liczb¹ ma³ych rodzinnych gospodarstw. Wi¹¿e siê to z brakiem pier-wotnych w³aœcicieli gruntów, którzy w wiêkszoœci opuœcili Litwê po II wojnieœwiatowej. W przewa¿aj¹cej czêœci gospodarstwa na tych terenach powsta³y na

RYSUNEK 4. Gospodarstwaprodukuj¹ce na potrzeby rodziny w 2003 roku


bazie ziemi przyznawanej przez pañstwo (3 hektary). Czêœæ z nich jest prowa-dzona przez osoby starsze, dysponuj¹ce dodatkowymi dochodami w postaciemerytury. Ewolucja strukturalna w kierunku ma³ych gospodarstw jest silniezwi¹zana z zanikiem si³y roboczej w rolnictwie.

SPO£ECZNE SKUTKI DEKOLEKTYWIZACJI

Rozpad modelu kolektywistycznego, który zapewnia³ bezpieczeñstwo zatrud-nienia i stosunkowo wysoki poziom ¿ycia, poci¹gn¹³ za sob¹ bezrobocie i zubo-¿enie wsi. Po³owa populacji uwa¿anej za biedn¹ ¿yje na wsi. Dochody rodzinwiejskich stanowi¹ zaledwie 55% dochodów rodzin miejskich. Dekoncentracjagruntów, spowodowana reform¹ ziemsk¹, przyczyni³a siê do pozostania na wsisi³y roboczej. W gospodarstwach rolnych pracuje oko³o pó³ miliona osób. Zewzglêdu na niewielkie rozmiary nie gwarantuj¹ one zatrudnienia w pe³nym wy-miarze czasu pracy, w rolnictwie istnieje nadzatrudnienie (bezrobocie ukryte).Tylko 2,8% si³y roboczej zatrudnionej w rolnictwie rodzinnym posiada pracêw pe³nym wymiarze godzin. Jedna czwarta gospodarzy znalaz³a zatrudnieniepoza rolnictwem, znaczna czêœæ rolników pozostaje na bezrobociu ukrytym lub„udawanym”. Do zmniejszenia siê nadzatrudnienia w rolnictwie przyczyni³o siêprzede wszystkim otwarcie rynku pracy w krajach Europy Zachodniej. Wed³ugszacunków ekspertów, oko³o trzystu tysiêcy Litwinów wyjecha³o szukaæ pracypoza granicami kraju.

Za³amanie siê systemu kolektywistycznego poci¹gnê³o za sob¹ równie¿zniszczenie urz¹dzeñ publicznych i infrastruktury spo³eczno-kulturalnej. Od1990 roku wiêkszoœæ urz¹dzeñ, wyposa¿enia, którym zarz¹dza³y przedsiêbior-stwa rolne (sto³ówki, ¿³obki, domy kultury, wyposa¿enie warsztatów) zosta³aprzekazana w³adzom miejskim i gminnym oraz przedsiêbiorcom prywatnym.Zmiana w³asnoœci i brak œrodków finansowych lokalnych w³adz zawa¿y³y naznacznym pogorszeniu siê stanu infrastruktury wiejskiej. Wed³ug szacunkówMinisterstwa Rolnictwa, mieszkañcy wsi korzystaj¹ zaledwie z po³owy us³ug,które mieli zapewnione za czasów Zwi¹zku Radzieckiego. Wieœ jest te¿ opóŸ-niona, jeœli chodzi o rozwój infrastruktury i ró¿nych urz¹dzeñ publicznych. Za-ledwie jedna trzecia du¿ych wsi posiada kanalizacjê, w wiêkszoœci za³o¿on¹w okresie sowieckim. Stan wodoci¹gów i kanalizacji ocenia siê jako z³y lub bar-dzo z³y. Bardzo niewiele wsi posiada oczyszczalnie. W wiêkszoœci wypadkówœcieki odprowadzane s¹ bez ¿adnego przetwarzania do rzek, kana³ów odwadnia-j¹cych i jezior. Oko³o 80% mieszkañców wsi u¿ywa wody ze studni, która niespe³nia norm sanitarnych.

Pomimo tej niepokoj¹cej sytuacji przez pierwsz¹ dekadê niepodleg³oœci poli-tyka pañstwa wobec wsi dotyczy³a g³ównie samego rolnictwa. Powa¿ne konse-kwencje spo³eczno-ekonomiczne dekolektywizacji, zmiany w polityce oraz nie-znajomoœæ zachodniej koncepcji rozwoju wsi przez w³adze polityczne, ukszta³-towane przez system sowiecki, opóŸni³y wdro¿enie nowej polityki rozwoju tere-nów wiejskich. Wejœcie Litwy do Unii Europejskiej przyczyni³o siê do zmianypolityki pañstwa wobec wsi. Dostosowanie siê do modelu UE wymusza³o wy-

46


47

pracowanie nowej polityki zgodnej z zasadami unijnej polityki rozwoju wsi.Rz¹d litewski opracowa³ wiêc w 2000 roku Strategiê rozwoju rolnictwa i wsi,a w 2003 roku Plan rozwoju wsi na lata 2004–2006, którego uzupe³nieniem jestJednolity dokument programowy8. W dokumentach tych widaæ nowe spojrzeniena wieœ. Wywnioskowaæ z nich mo¿na, ¿e odt¹d wieœ spe³nia nie tylko funkcjêgospodarcz¹, zwi¹zan¹ z produkcj¹ roln¹, lecz równie¿ ekologiczn¹, spo³eczn¹i terytorialn¹. Od 2004 roku inicjatywa wspólnotowa LEADER Plus, z dotacj¹2,7 milionów euro, jest g³ównym œrodkiem s³u¿¹cym rozwojowi litewskiej wsi.Wdra¿anie nowego modelu rozwoju terenów wiejskich napotyka jednak prze-szkody w postaci niedokoñczonej reformy terytorialnej, niewystarczaj¹cej de-centralizacji oraz biurokratyzacji programu LEADER Plus.

WNIOSKI

W pierwszej dekadzie transformacji spo³eczno-ekonomicznej rekonstruk-cja postsowieckiej przestrzeni wiejskiej wyra¿a siê radykalnymi zmianamiœrodowiska makroekonomicznego oraz procesem dekolektywizacji, który mana celu przemianê kolektywnych struktur produkcji w takie jej spo³eczneformy, które s¹ bardziej dostosowane do warunków gospodarki rynkowej. Podziesiêciu latach transformacji strukturalnej mo¿na stwierdziæ, ¿e Litwa po-wróci³a do rolnictwa rodzinnego, który to model zosta³ wypracowanyw okresie miêdzywojennym. Rozpad modelu kolektywistycznego potwier-dza rozmieszczenie nowych struktur rolnych, zwi¹zane z uwarunkowaniamihistorycznymi.

Przyst¹pienie Litwy do Unii Europejskiej rozpoczê³o kolejny etap rekon-strukcji przestrzeni wiejskiej. Bezpoœrednia pomoc ze strony Unii wzmacniaró¿nice spo³eczne i terytorialne miêdzy poszczególnymi strukturami. Przed-siêbiorstwa rolne i ta czêœæ gospodarstw rodzinnych, która jest modernizo-wana, korzystaj¹ z dop³at bezpoœrednich, zwiêkszaj¹c swój potencja³ gospo-darczy i finansowy. Krzywa ich rozwoju i kierunek produkcji wskazuj¹, ¿eczêœæ z nich zmierza w kierunku modelu produktywistycznego, od któregoEuropa Zachodnia zaczyna czêœciowo odchodziæ. Zmiana polityki rolnejUnii Europejskiej wobec nowych cz³onków z Europy Wschodniej mo¿ew dalszej perspektywie mieæ wp³yw na istnienie tego typu struktur rolnych.Dop³aty bezpoœrednie z Unii Europejskiej pomagaj¹ przetrwaæ ma³ym go-spodarstwom rodzinnym, funkcjonuj¹cym wed³ug racjonalnoœci ch³opsko--spo¿ywczej, lecz w przysz³oœci ten rodzaj gospodarowania zaniknie.

Od pocz¹tku dekolektywizacji bezrobocie (zarówno oficjalne, jak i ukry-te) w ch³opsko-spo¿ywczym rolnictwie pozostaje g³ównym problemem re-konstrukcji postsowieckiej przestrzeni wiejskiej. Rozwój wsi wspomaganypolityk¹ wspólnotow¹ móg³by w niewielkim stopniu zmniejszyæ panuj¹cebezrobocie, ale likwidacja nadzatrudnienia (ukrytego bezrobocia) w rolnic-

8 Dokument okreœla cztery dziedziny lub priorytety dzia³añ wspólnotowych funduszy struktural-nych. Rozwój wsi jest czwartym priorytetem na okres 2004–2006.


twie zale¿eæ bêdzie przede wszystkim od ogólnego wzrostu gospodarczegoi tworzenia siê miejsc pracy w miastach. Pomimo rozmaitych prób podejmo-wanych przez w³adze litewskie, maj¹cych na celu doprowadzenie do zró¿ni-cowania gospodarczego wsi, g³ównym czynnikiem zmniejszaj¹cym przero-sty zatrudnienia jest otwarcie rynku pracy w krajach Europy Zachodniej.

T³umaczy³a z francuskiego M. Saternus-Lubbe.

BIBLIOGRAFIA

Kavaliauskiene B., 1998: Privaèiu āemenaudu analize (Study of contemporary land use). Interna-tional conference ,,Land reform and land management’’ 98 proceedings; Kaunas – Akademi-ja, 51–53.

L’agriculture familiale, 1 i 2, 1992. Ed. H. Lamarche. Harmattan, Paris. Les nouvelles campagnes de l’Europe centrale orientale, 1996. Ed. V. Ray. CNRS Editions, coll.

Espaces et milieux, Paris. Lietuvos Respublikos āemes fondas 2004 sausio 1 d. Vilnius, Nacionaline āemes tarnyba prie

�emes ukio ministerijos. Lietuvos Respublikos āemes fondas 2005 sausio 1 d., Vilnius, Nacionaline āemes tarnyba prie

�emes ukio ministerijos. Lietuvos āemes ukis 2003, 2004. Vilnius, Statistikos departamentas. Lietuvos āemes ukis 2004, 2005. Vilnius, Statistikos departamentas. Lietuvos āemes ukis 2005, 2006. Vilnius, Statistikos departamentas. Maèiulyte J., 2001: Les mutations agraires dans l’espace lituanien. Territoires en mutation, Revue

de l’U. M. R. 5045 du CNRS, Université Paul Valéry, Montpellier. Maèiulyte J., 2002: L’agriculture en Lituanie. Dix ans de transition. Le courrier des pays de l’Est,

1025, 2002, 52–60. Maèiulyte J. 2004: La recomposition de l’espace rural lituanien dans la perspective de l’intégra-

tion européenne. Annales de Géographie, \ 636, 188–210. Maèiulyte J., Maurel M.-C., 1998: Décollectivisation et indépendance: la trajectoire agraire litu-

anienne. Bulletin de l’association de géographes français, 4, 455–469. Maurel M.-C., 1994: La transition post-collectiviste. Mutations agraires en Europe centrale. Pa-

ris, Harmattan, coll. Pays de l’Est. Pirmieji Lietuvos Respublikos āemes ukio 2003 visuotinio surašymo rezultatai, 2003. Vilnius, Sta-

tistikos departamentas. Visuotinio 2003 m. āemes ukio surašymo rezultatai, 2005. Vilnius, Statistikos departamentas. Sivignon M., 1992–1993: La diffusion des modeles agricoles: essai d’interprétation des agricul-

tures de l’est et du sud de l’Europe. Revue géographique des Pyrénées et du Sud-Ouest 63, 2,133–154.

Spis rolny z 2003 roku, 2005. Urz¹d Statystyczny, Wilno.

CHANGES IN THE AGRARAIN STRUCTURE OF LITHUANIA

AND THEIR COSTS

Abstract. The regaining of independence and the fall of the Soviet system marked the be-ginning of a process of economic and social transformation geared towards the market eco-nomy. Transformation in agriculture consists in decollectivisation. The transformation pro-cess in Lithuania is similar to that observable in other countries of Central and Eastern Eu-rope but it also displays features specific for the country’s political life, its privatisationmethods and the earlier accomplished economic and social changes. The departure from

48

.

.

.

.


the collective model of farming is accompanied by changes in social relations and theemergence of new production entities in rural areas. The disintegration of the collectivistmodel confirms territorial differences between new agrarian structures, which are concor-dant with the historical heritage.

Key words: Lithuania, decollectivisation, family farms, agricultural associations


zmiany w strukturze agrarnej litwy i ich...

Documents