1

Zazaca zerine Notlar1

Mesut Keskin2 Ksaltma ve semboller: : dan o ekle dnme *: yeniden ina (reconstructed) O: Orta ranca Zaz.: Zazaca3 Zazacann fiziki, toplumsal ve tarihsel corafyas Zazaca, Dou Anadolunun yukar Frat/Dicle havzasnda, saylar tam olarak bilinmemekle beraber 4 ile 6 milyon aras kii tarafndan konuulan bir dildir. Anadolu dilleri arasnda Trkiye snrlar dnda yerli dil olarak konuulmayan tek dil olduu sylenebilir. Saysal adan Trke ve Krteden sonra konuulan nc dildir. Son elli ylda Trkiye metropollerine, son krk ylda ise Avrupaya (zellikle Almanya bata olmak zere Hollanda, Avusturya, Fransa, svire ve sve gibi lkelere) ekonomik ve politik nedenlerden tr gelen nemli sayda Zazaca konuan ya da Zaza kkenli nfus bulunmaktadr.4 Zazaca konuulduu blgede corafi bir btnlk gsterir ve zellikle -Dersim (Tunceli), Bingl, Elaz, Dou-Erzincan ve Kuzey-Diyarbakr Zazacann en youn konuulduu blgelerdir. Sivasn dousunda bulunan Kogiri ve Karabel blgesi olarak da bilinen Kangal, Zara, Ula, mranl, Divrii, Hafik ve Tokatn Almus, Gmhanenin Kelkit ve iran, Muun Varto, Erzurumun Hns, Tekman, at, Akale, Adyamann Gerger, Urfann Siverek, Malatyann Ptrge ve Arapkir, Siirtin Baykan, Bitlisin Mutki, Kayserinin Sarz, Aksaray, Karsn Selim ve Ardahann Gle ilesinde de konuulmaktadr. Bu yerleim alanlarndaki komu diller arlkl olarak Krte5 (Kurmanci) ve Trkedir. Eskiden hemen hemen tm alanlarda konuulan dil Ermenice ve ksmen Sryaniceydi. nan bakmndan Kogiri, Dersim, Erzincan, Kuzey-Bingl, Varto, Hns, Tekman, at, Sarz, Gle, Selim gibi yerleim alanlarndaki Zazalar Alevi inancna mensupken, geri kalan blgeler Snni Zazalardan oluur. Bu kesimden olup Elaz, Bingl merkez, Gen, Solhan, Hani, Kulp, Lice, Ergani, Dicle, Eil, Silvan, Hazro, Mutki, Baykan gibi merkez yerleim alannda afii, Madenin bir ksm, ermik, ng, Siverek, Gerger ve Aksaraydakiler Hanefi diye ikiye ayrlr. zellikle Alevi Zazalarda yrenin eski inancndan, adet ve tresinden, ziyaret ve evliyalar, melaikeler kltnden birok e korunup yeni inanla yorulmutur. Gnmzde nemi biraz azalm olsa da Zazalarda airet sistemi de mevcuttur. Onun dnda, Gergerde anadili Zazaca olan Sryani ve Ermeni kyleri, Dersimde yer yer Ermeni aileler de bulunmaktadr. 1 Bu makale ou ksm olarak Herkesin Bildii Sr: Dersim - Tarih, Toplum, Ekonomi, Dil ve Kltr (Mays 2010, stanbul, letiim Yaynlar, Derleyen: kr Aslan) adl kitapta Zazaca zerine notlar adyla yaynlanmtr. Sonradan baz dzeltme ve eklemeler yaplmtr. 13.03.2018 2 Magister Artium (M.A.), Frankfurt Johann-Wolfgang-von-Goethe niversitesi, Karlatrmal Hint-Avrupa Dilbilimi blm aratrma grevlisi. Bu makalemde bana yardmc olan, fikirlerini eksik etmeyen arkadalarm . ztrk ve D. Nuhbalaolu, ayrca . Aslan hocama teekkr ederim. 3 rneklerdeki Zazaca yazm, farkllk belirtilmedike Jacobson (1993 ve 2001) imla klavuzuna gre yazlmtr. 4 Batum (Grcistan) veya Cambul (Kazakistan) blgelerinde bulunduu sylenen Zaza nfusu zerine elimizde yeterince bilgi yoktur. 5 Bu makaledeki Krte terimi, ranolojide olduu gibi Kurmanci, Sorani ve Kelhuri, Krmanahiye tekabul eder.

2

Etniklik ve Adlandrmalar Zaza dili zerinde yaplan almalar ksmen iyi bir yol kat etmitir. Ancak ayns etnolojik aratrmalar iin sylenemez. Etnolog Peter Alford Andrews (1989) Trkiyede Etnik Gruplar adl almasnda Zazalar; Alevi Zaza ve Snni Zaza olarak ayrmakta ve Krtlerden ayr bir etnik grup olarak deerlendirmektedir. Zazalar, birok kaynakta Krt olarak nitelendirilirken kimi kaynaklarda da Trk olduklar iddia edilmektedir. Ancak Zazalar bamsz bir etnik grup olarak deerlendiren iki doktora tezinin yansra birok ykses lisans tezi ve bilimsel makale bulunmaktadr: Kazm Akta (1999), Hseyin alayan (1995), Kahraman Gndzkanat (1997), Krisztina Kehl-Bodrogi (1998), Selahattin Tahta (2002), Hlya Ta (2006), Glsn Frat (2010: 139), Eberhard Werner (2012, 2017), Esther Schulz-Goldstein (2013), Zeynep Arslan (2016) ve Maria Philipp (2017). Zazalarn kendilerini ve dillerini tanmlamalar blgeden blgeye farkllk gsterir. Kendini tanmlama ekli aslen ulusal olmayp, etnik veya dini niteliktedir. Kogiri yresindekiler kendilerini genelde Zaza, dillerini Zazaki diye tanmlarken, eski kuakta Ma biz ve Zon Ma dilimiz tanmlamas da vardr. Bugnk anlamda Dersim (Mamekiye, Tunceli), Erzincan ve Bingln Yayladere ve Yedisu blgesindeki Alevi Zazalar kendilerini Krmanc diye tanmlarken, dillerini Krmancki, eski kuakta Dmlki de bilinmekle, komu blgelerdeki Snni Zazalar Zaza, Snni Krtleri Khurr, Alevi Krtleri Krdas, Krteyi Krdaski olarak bilir.6 Dersimdeki Alevi Krtler Alevi Zazalar Lacek olan veya Dsman Dersimliler, dillerini de Dsmki veya Dmli diye tanmlar. Bingln Ki, Adakl, Karlova ve Varto, Hns, Tekman gibi blgelerdeki Alevi Zazalar kendilerine ar Ma halkmz veya Elewi, dillerine Zon Ma dilimiz derken, komular olan Snni Krtleri (bazen de genel anlamda tm Snnileri) Khurmanc, Snni Zazalar Zaza veya Dlmc olarak tanmlar. Varto-Hnsta Krt komular Zazacay Loli veya areki diye Zaza airetleri adna gre adlandrrlar. Alevi Zazalardaki tanmlamalarn Trkeye evrilecek anlam Alevi Zaza veya genel anlamda Alevidir, ki Alevi Zazalarda yal kesim kendilerini Trkede de millet ad olarak Alevi diye tanmlar. Siyasi gelimeden etkilenmi zellikle gen kesim arasnda Zaza, Krt, Trk, Alevi, Dersimli farkl kutuplu tanmlamalar vardr. Dersim ve Erzincan yresinde Trk szc ise ilk etapta Snni Trk, bazen de genel anlamda tm Snni kesim iin kullanlr.7 afii mezhebine ait Zazalarn hemen hepsi kendilerini Zaza, dillerini Zazaki diye tanmlarken, Palu, Bingl veya Dicle (Piran) gibi yerlerde Zazann yannda paralel olarak Krd tanmlamasna da snrl ekilde rastlanr. Mutki, Baykan gibi yrelerde de Dmli tanm geer. Krt komularn Kurmanc, ~ Kurmonc veya Krdasi diye bilirler. Hanefi mezhebinden olan Zazalar ise kendilerini arlkl olarak Dmli, yer yer Zaza olarak da tanmlarken, Krt komularna Krdasi derler. Snni kesimde, zellikle 60-70 yann altnda olanlar Zaza veya Dmli gibi tanmlamalar ulusal veya etnik anlamda tm Zazalar iin kullanmaktadr. Zaza tanmna ksmen, corafi bir tanmlama olarak ilk kaynaa Pers kral Darann Behistun (Bisutun) Eski Farsa yaztlarnda (M.. 6. yzyl, tahminen 520) rastlanr ki, burada yukar Frat havzas Zzna eklinde adlandrlmaktadr. Bu yer adlandrmasnn bugnki Zaza adyla balantl olduu tartmaldr. Zaza adnn getii birok kaynaktan biri 1329/30 (730 h.) ylndan kalma ve Kurey eceresi olan yazl bir deri dkmandr. Sralanan birka Zaza airet adnn getii belgede, lib (alevi) mrit ve Zz airetinin mensubu olarak kaydedilmi bir imza geer (lib Mull Ben min qebile Zz .Zz kabilesinden talip Moll Ben)8

6 Bkz. Cemal Ta (2007: 10): Ro Krmanciye (Hesen Aliy Sey Kemalinin azndan). 7 Halk arasnda seyrek de olsa Dersimde kullanlan Dersimce, Erzincan veya Varto, Hnsta Alevice gibi terimlerin dilbilimde ve kaytlarda kullanlmas tercih edilmemektedir. Zira, Zazacay tm Dersimliler veya Aleviler konumaz, Zazaca Dersim veya Alevi blgelerin dnda da konuulur. 8 Selcan (2001: 2).

3

Dmli adnn Kuzey-randa bulunan, bugnk yurtlarna oradan g ettii varsaylan Deylem blgesinden geldii dnlmektedir.9 Ermenicede Zazalara Dlmik denilmektedir. Krmanc adna dair bilimsel adan ikna edici bir kaynak yokken, Kuzey-Krtleri tarafndan topraksz, maraba anlamnda da kullanlan Kurmancla10 ayn anlama geldii de dnlmektedir11. Krd tanmlamasn, anlam bilinen Kurd ile ayn kkenden olsa da, kendisi iin kullanan Zazalar, Krt olan komularn Kurmanc veya Krdasi olarak tanmlar. Ermenicede Zazalar iin kullanlan Dlmik szcnn yan sra baz kaynaklarda Zaza-Krder12, yani Zaza Krtleri olarak geen tanmlamayla alakal olmas muhtemeldir. Zazacann rani diller iindeki konumu Dil olarak Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-rani st grubun rani diller grubuna ait bir Kuzeybat rani dilidir. LeCoq ve Gippert bu dilleri yle snflandrmaktadr13. KUZEY-BATI RAN: Hyrkani (Gurgan/Crcan) Grubu: Belui, Sengiseri, Gurani, Zazaca Karmani Grubu: Krte, Sivendi Medo-Hazar (Caspic) Grubu: Gileki, Mazenderani, Sorxeyi, Simnani, Talii, Azeri14

GNEY-BATI RAN: Farsa, Tacike, Tt, Frs blgesi leheleri

zellikle Almanyada yaplan aratrmalar mevcut krk yeni-rani dil arasnda yeri belirlenmi olan Zazacann tarihsel evrimi hakknda da belirli tespitlere varlabilmesini mmkn klmaktadr. Yazl ekilde gnmze aktarlan Eski Hintenin yansra kadim rani dillerin de Avesta ve Eski Farsayla eski dnem (Old Iranian period), Parta, Pehlevice (Orta Farsa), Sodca gibi orta dnem dillerinin zengin bir btnceye (corpus) sahip olmas bu sreci desteklemitir. Zazacann da baz ynleriyle arkaik bir yapya sahip olduu, tarihsel olarak zellikle Partayla (3. yzyl M.. - 3. yzyl M.S.) yakn bir balants olduu tespit edilmitir.15 Muhafazakar baz ynlerinin olmasna ramen Zazaca ile eski bir rani dil olan Avesta arasnda direkt balant kurmak doru olmaz. Ksacas, bugnk rani diller, bundan yaklak drt bin yl nce kendi aralarnda belki anlama salanabilen rani lehelerdi. Eski Hinte olan Vedce (Veda) ve Sanskrit ile Avesta dili gramer adan %80in zerinde bir oranla benzemekteydi. Dil genetiksel adan Zazacann yakn olduu yeni rani diller arasnda ilk etapta ayn alt gruba ait

9 Deylem teorisini ilk dile getiren Ermeni yazar Antranigdir (Dersim, 1909), sonradan F.C. Andreas da bu fikri desteklemitir. 10 Birbiriyle akraba olan veya olmayan komu topluluklarda kken olarak ayn kelimeye ait tanmlamalar farkl anlam ve telaffuz varyantlarnda kullanlabilir. rnein kendilerini anadillerinde Srb diye tanmlayan ve Gney Slav halk olan Srplarn z tanmlamas ile Dou-Almanyada yaayp Bat Slav halk olan Sorplarn Serb tanmlamas ayn kkene dayanr. Srb szcnn kkeni ayn airet veya oymak mensubu, akraba anlamna gelir. Dier bir rnek de, bu makalede de anlan rani dil Azeri ile Ouz Trkesine ait Azeri adnn da ate anlamna gelen Azer blgesinden kaynakl olduu, farkl halklarn ayn ismi kullanabildiidir. 11 Dersimde de dede airetlerinde yal kesimin kendilerini deil de talip (Alevi mrit) kesimini, baz toprak sahibi airetlerin de topraksz olanlar Krmanc diye tanmlandna rastlanmaktayd. 12 Ermeni ranolog Asatrian ve Gevorgiana (1988: 500) gre Krder terimi milliyetten ziyade sosyal staty veya yaam tarzn belirttiini, sz konusu kaynaklarda ayn Ermeni yazarlarn Zazalar asl Krtlerden ayrdn da belirtir. Osmanl kaynaklarnda kullanlan Ekrad terimin kullanmyla paralel olmas muhtemel. 13 http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm (Ocak 2010) 14 zeri (Herzendi, Gney Tata) veya zar ile kastedilen Trki dil olan Azerice deil, ayr bir rani dildir. Kecel (Kaal), Hazrrud, Tkestn, l, Sagzbd, Etehrd gibi azlara sahip. 15 Gippert (1996: 153).

4

Belui, Gorani, Sengiseri dillerini ve Mazenderani, Azeri (Herzendi), Simnani, Talii, Gileki gibi Hazar dillerini de sayabiliriz. Bu dillere olan tarihi ses ve biimbilim asndan yaknl da Deylem kuramn veya Zazacann kuzey ran kkenli olduu dncesini pekitirmektedir16. Zazacayla letiimde Olan Diller Zazacay szck daarc asndan etkileyen ve kelime alveriinde bulunulan akraba diller arasnda Krte ve Farsa bata gelir. Ayn kkenden olmas nedeniyle snrl da olsa dilbilgisel ve szck daarc asndan bu dillerden etkilendii sylenebilir. slamlama dneminden sonra Arapa, komuluk ilikilerinden tr de Ermenice17, az da olsa Sryanice -ki, bu dillerin de rani dillerden etkilendii bilinir- dilleriyle de geikenlikleri vardr. Ayrca snrl da olsa Zazacaya geen Trke, Yunanca, Latince, Grcce, Lazca kelimelere de rastlanmaktatr.18 Zaza Dili zerine Dilbilimsel Aratrmalar Aratrmalar, Zazacann yaz diline gemesi ok gerilere dayanmasa da, son yz ylda hatr saylr bir ilerleme kaydettiini gstermitir. Zazacann yazl olarak ilk kez kayda alnmas 1857/58 ylna denk gelir. ranolog Peter I. Lerchin Rus-Osmanl Krm harbinde tutuklu olan Bingll bir Zazayla yapt kaytlar henz dilbilgisel analizine gemeden 1858 ylnda Rusa ve Almanca olarak yaynlar. Aratrma Friedrich Mllerin Lerchin metinleriyle (18 sayfa) 1864te yapt karlatrmal incelemelerle srer. Arkeolog ve dilbilimci Albert von LeCoq, 1901de Zazaca dillinden kaydettii be sayfalk notlarn dilbilgisel analizini yaplmakszn yaynlamtr.19 1906da bat rani dillerinin dokumentasyonu ve dilbilimsel analizi iin grevlendirilen Oskar Mannn Ortadou seyahatinde Zazacann zellikle Siverek ve Kor (Bingl) yrelerinden o zamana kadar en geni derlemesini gerekletirmitir (Almanca tercmeleriyle birlikte 91 sayfa, 5 az). O. Mannn lmnden sonra ranolog Karl Hadankn da azlar zerine yazd gramer analiziyle birlikte 1932de Leipzigde kitap olarak yaynlamtr. Oskar Mann ve Karl Hadank ilk olarak Zazacann ve Gorancann o zamana kadar yanllkla Krtenin lehesi olarak grldn ne srp bunlarn bal bana rani diller olduunu yapt karlatrmalarla kantlamtr. Elli yldan fazla bir aradan sonra Amerikan dilbilimci Terry Lynn Todd 1985 ylndaki ermik Zazacas zerine modern dilbilimsel metodlarlar kullanarak bir dilbilgisi almas yaynlamtr. zellikle 90l yllarda daha da derinleen aratrmalar yaplmtr. Muhtelif konular zerine yaynlanan makaleler (fonoloji (Cabolov 1985, Maurais 1978), olumsuzluk (negation) (Sandonato 1994), izafet (MacKenzie 1995), genel dilbilgisel bak (Asatrian 1996, Asatrian/Gevorgian 1988, Asatrian/Vahman 1990, Blau 1989, Pirejko 1999, Kausen 2006 ve 2012), Zazacann bat rani diller arasndaki yeri (Paul 1998b), yaznsal (Selcan 1998b) ve tarihsel geliimi (Gippert 1996 ve 2008), etimoloji (Blsing 1995, 1997; Schwartz 2008) ve de imla kural (Jacobson 1993), okuma yazma el kitab (Jacobson 1997), iki dillilik (Temizba 1999, B. Werner 2006), yabanc kelime adapsiyonu (Malottke 2006), edatlar (Arslan 2007), diyalektoloji (Keskin 2008), tekst analizi (E. Werner 2013) ve fiil ilevsellii (Arslan 2016), ayrca kitap olarak yaynlanan iki tane doktora almas (Paul 1998a (gramer ve diyalektoloji denemesi), Selcan 1998a (gramer)) da bu erevede nem arz etmektedir. Henz yeni olan Arslann

16 Gippert, Zazaca zerine yazd son makalesinde (2007/2008: 103, 87. dipnot) Deylem teorisinin yeniden ve bal bana aratrlmas gerektiini syler ve bugnki Zazacann konuulduu blge tam tamna eski Part mparatorluunun bat snryla uyutuunu, bunun da o blgeden Kuzey rana kadar kuzeybat rani airetlerin yerleim sreklilii (continious settlement) olabilmesi varsaylabileceine dikkat eker. 17 Ermenicede varolan Parta ve Pehlevice szcklerin arlnn belirtilmesinde yarar var. 18 Bkz. Keskin (2007: 2) 19 ranolog F.C. Andreas, meslektana (muhtemelen Emil Siege) yazd Lecoqun kaytlar zerine 7.7.1909 tarihli bir mektubunda Zazacann Krteye ait olmadn belirtir. Bkz: http://titus.uni-frankfurt.de/personal/galeria/andreas.htm (ubat 2011).

5

doktora tezi (2016) Zaza dilinin fiilin temel yaps ve ilevsellii ve de ergativite konularn ayrntl bir ekilde analiz ediyor. Dilbilimde Zazacann yeri belirlenmi olmasna karn zellikle Trke kaynaklarda, medya ve siyasette, gemiteki kadar olmasa da, Zaza Dili zerine bir statkonun hala mevcut olduu bilinmektedir. nyarglar, bilgi ve kaynak eksiklii veya siyasi zorlamadan tr Zazacann bir Krt lehesi veya dili olduu ileri srlmtr. Oysa Zazacann Krteye dahil olduunu bilimsel olarak kantlayan herhangi bir kaynak veya alma yoktur. Zazaca, Farsa ve Krtenin birbirine olan yaknl, biri dierinin lehesi veya alt dili olduundan deil, akraba diller olduundandr. Ayn ey, Krtenin bir Fars lehesi olduu gr iin de geerlidir. Yani, ayn dil grubuna ait olmasyla, ou dilsel zellii paylat ve ayn kkenden geldiklerindendir. Karl Hadankn (1938: 5) da dedii gibi, Farsa, mevcut birok dier rani dillerin yannda varolan bir dildir sadece, tmnn anas deil. Zazacay aratran O. Mann, K. Hadank, D.N. MacKenzie, L. Paulun ayn zamanda Krte zerine hatr saylr almalar olduunu sylemekte yarar var. Zazacay Farsa ve Krteden ayran zellikler rani dilleri ayn dil grubunun farkl dilleri olarak snflandrmakta bavurulan yntem, bu diller arasnda ses, biim ve kelime daarc asndan birbiriyle olan ilikileri bugnk ekliyle (synchronic) deil, tarihsel evrimin (diachronic), yani ayrdedici zelliklerin (zellikle sesbilimsel ynden) farkl tarihsel srelerden geerek bugne ulatrlan yazl eski ve orta dnem rani dillerle belirli kelimeleri (isoglosses) karlatrlarak gz nnde bulundurulmasdr. Sz konusu olan Zazacann zellikle Farsa ve Krte gibi dier rani dillerle olan ilikisinin belirlenmesi de bu yndedir. Dilbilimsel baz nemli zellikler ise rnekleriyle unlardr:

Eski ranca Zazaca Krte Farsa *xv- *xvahar-

xvan- wae wendene / wan-

xweh xwendin / xwn-

xwhar xwndan / xwn-

kzkarde okumak

v- vta- va ba bd rzgarx- xara- her ker xar Eek -r- ri- hir s se 3 z- zn- zan- zan- dn- bilmek-- *ani- ceniye jin zan kadn -- *raua- roc roj rz gn(e) L. Paul, Agnes Korn (2005) ve J. Gippert (2007/2008), rani nszlerin tarihi evrimi zerinde Zazacay da gznnde bulundurarak durmutur. Sadece birka rneini alntladmz tabela aada grnd gibi L. Paulun makalesinden alntdr20:

20 Paul (1998b: 170). Zaz.: Zazaca, Kd.: Krte, Pers: Farsa. (veya bkz. http://zazaki.de/englisch/articels/Paul-1998-Zaza.pdf). Bu paradigma Agnes Korn tarafndan eletirel balamda ele alnp yeni tasarlanmtr. Bkz. Jahani/Korn (2003: 49-60) veya http://titus.uni-frankfurt.de/personal/agnes/upsala00.pdf .

6

ekilbilimsel (Morfolojik) baz zellikler Zazacann Krte ve Farsaya bugnk yapsyla da (synchronic) baklrsa biimsel adan da nemli farklarn olduu grlebilir. rnein imdiki zaman fiil ekiminde kullanlan fiil ekleri ve ahs sonekleri, farkl n ve arka taklar (pre- and postpositions), ahs zamirleri, Zazacada 3. ahsta, ayrca sfat tamlamasnda cinsiyet ayrm Kurmanciye gre daha ayrntl bir biimde ekillendirilmitir. Zazacann Hazar Dilleri ile olan birok ortak ynlerinden biri, imdiki zaman ekimin aslen orta ile kurulmasdr (-en- < -ant-), rn.: Zaz. vn-en- grmek (imdiki zaman gvdesi), Azeri vin-n-, Talii vin-d- iken tekisi de, Gorancada da keza, Sengiseri, Azeri gibi dillerde olduu gibi, isimde yaln haldeyken de cinsiyetin belirgin olabilmesi, rn.: Zaz. her : here, Azeri (Keceli) ve Simnanca xar : xra, Goranca har : mhra eek (eril : diil) (vurgusuz -e < -a < mutemelen Eski rancada olan diil szcklerin bitimi -ya dayanr) 21. Zazacada imdiki zamanda ayrca bir de bildirme kipinden farkl olarak istek kipi gvdesi (subjunctive stem) mevcuttur. Kkeni orta ve eski rancann fiil kkenine dayanr: O vano sylyor, o ke vaco sylerse < Proto Hint-ranca va-. Karlatrn: Kurm. Ew di-bj-e : ew ku bj-e ve Yeni Farsa m-g-yad : ke bigyad . Zazacann ayrca dil olarak kendiyle snrl az srekliliine (dialect continuum) sahip olmas da balbana bir dil olduu kstaslarndan biridir. imdiki, di-li ve mi-li gemi zamann bildirme kipi ve dilek ve emir kipinin ekimi ve ahs sonekleri yledir: (vnderdene durmak fiilin rneinde)22:

ahs imdiki Zaman Grlen gemi renilen gemi Dilek kipi Emir kipi 1. tekil ez vnden-an ez vnderd-an ez vnderd-an ez vnder-i

2. tl. eril diil

t vnden- t vnden-ay

t vnderd-i t vnderd-ay

t vnderd- t vnderd-ay t ke vnder- vnd-e!

3. tl. e. d.

o vnden-o a vnden-a

o vnderd a vnderd-e

o vnderd-o a vnderd-a o/a ke vnder-o

21 Gippert (2008: 91) 22 Azlarda hala bulunan en zgn varyant esas alnmtr.

7

1. oul ma vnden-ime ma vnderd-ime ma vnderd-ime vnder-ime 2. l. ma vnden- ma vnderd-i ma vnderd- ma ke vnder- vnder-n!3. l. vnden- vnderd-i vnderd- ke vnder-

Zazacann Leheleri Dil yaps olarak kendi iinde bir btnlk salayan Zazaca 3 leheden (diyalekt) oluur23: Kuzey, Merkez ve Gney. Bu snflandrma, dilbilimsel olarak sadece dildeki ses, ekilbilim (morfolojik) ve kelime hazinesi (leksikolojik) asndan deil, dili konuanlarla inan baznda da rtmekte: Kuzey Zazacasn tamamyla Aleviler konuurken, Merkez Zazacasn arlkl olarak afii, Gney Zazacasn ise Hanefi Zazalar konumaktadr. Mutki, Kulp, Baykan ve Aksaray azlar da Merkez ile Gney Zazacas arasnda gei iveleri olarak grlmektedir.24 Gney lehesi ve gei iveleri, dil tarihi asndan dierlerine gre daha muhafazakr (arkaik) bir yapya sahiptir. Merkez Zazacasnda da ayn ey Lice ve Kulp, Kuzey Zazacasnda ise Bingl-Adakl, Varto, baz ynleriyle Hozat ve Ovack ve de Almus-Hafik az iin sylenebilir, iletiim salayabilenler de genelde daha muhafakazar olanlardr. Zazacaya ana dili olarak ok iyi hkim olan ve gnlk hayatnda kullanan, az ok farkl azlar bilenler arasnda genelde tm leheler arasnda anlama salanmaktadr. iveler arasndaki farklar renip altktan sonra da en azndan gncel konularda anlamakta zorluk ekilmedii gzlenebilir. imdiye kadar her yazar kendi yresinin ivesiyle yazd ve bu gelenek bugne dek srd iin Zazacann bir ortak yaz dilinin olamamas, lehe ve azlarn korunmas konusunda dier yazl dillere gre farkl bir durumu ortaya karmtr. Zazacann tm olmasa da, birok ivesi yaz diline gemitir. rnein Jacobsonun Zazaca Okuma Yazma El Kitabnda Kuzey ve Gney Zazacas iin ayr blmler sunulmutur. Kuzey Zazacasnda imdiye kadar en ok yer alan azlar Dou-Dersim, Plmr-Erzincan ve Varto, ksmen de Bat-Dersimdir (Hozat-Ovack). Merkez Zazacasnda Palu-Bingl az ba ekerken, yaznda Solhan, Hani, Dicle ve Lice azlarna da rastlamak mmkn. Gney Zazacasnda ise Siverek ve ermik azlarndan epey eser kmtr. Mutki ve Aksaray, ayrca Sarz, Ergani, Kulp, Eil gibi yrelerde konuulan azlarla ilgili pek az yazl kaynak bulunmaktadr.

23 Zlf Selcan (1998b: 123) Zazacay Kuzey ve Gney diye iki leheye ayrr. 24 Paul (1998b: 213) ve Keskin (2008: 30).

8

rnak

Diyarbakr

Mardin

Batman

Siirt

Bitlis

Mu

Bingl

Adyaman Siverek

Sivas

Erzincan

Erzurum

Tokat

Ar

Atatrk Baraji

KarakayaBaraj

Keban Baraj

Hazar Gl

Dicle

Van GlMurat

PeriKarasu

Kizil

Ceyh

anGksu

Tatvan

Elbistan

Divrii

Bayburt

Elazig

Ergani

Tunceli

Malatya

Kahramanmara

Nord-Dialekt

Zentral-Dialekt

Sd-Dialekt

0 50 100 150km

32823462

3250

3331

3549

3193

3050

3063

2957

3176

IRAKSYRIEN

3433

Silvan

3058

Erat

PlmrNazmiye

Mazgirt

Hozat

Ovack

Tercanayrl

PaluKovanclar

KiAdakl

Solhan

Varto

Hns

Tekman

Akale

Gen

Kulp

HaniDicle

ermik

Gerger

ng

zml

Maden

Almus

HafikZara

Kangal

SarzSason

Mutki

Kelkit

emigezek

bergangs- und Randdialekte

Die Dialekte des Zazaki

Quellkarte erstellt von Christian Rammer, August 2008

Lice

Karlova

ekil: Zazacann leheleri (Kaynak: Keskin (2008: 173))

Leheler arasndaki farklar ve snflandrma kriterleri sesbilimsel ynde belirmektedir ki sonra szck daarcndaki farklar gelmektedir. Dilbilgisi asndan bakldnda, bu leheler arasnda ok byk farkllklara rastlanmaz. Gney ve Merkez Zazacas birbirine Kuzey Zazacasna gre biraz daha yaknken, Gney ve Kuzey Zazacas arasnda da belirli ortaklklar bulunmakta, keza Merkez ve Kuzey Zazacas iin de durum yledir. Kuzey Zazacasyla Merkez ve Gneyi ayrt edici farklar ses yapsnda ortaya kmaktadr. Kuzey Zazacann birok ivesinde ve j seslerinin telaffuzundan kaynakl olarak ve c seslerinin belirli artlar altnda [ts] ve [dz] eklinde telaffuz edilmesi, tm Kuzey azlarnda patlamal (plosives) olan , k, p, t nszlerin soluksuz (unaspirated) ( eklinde yazlan) eleri de bulunur. Merkez ve Gney Zazacasnda ise soluksuz nszlerden ph ve th birka azda bulunur. rn. Bin.-Solhan phonc 5 veya thal ac tat. Lakin Arapa veya Sryanicenin etkisiyle hemen tm Merkez ve Gney azlarnda varolan (), (ayn ) gibi boazsl (pharyngeal) nszler25, kimi azlarda da bulunan gibi pekitirmeli (harf- skile, pharyngealized) nszler () /tek tk de / ,() ve () ,()mevcuttur. Kuzey Zazacasnda Eski rancann uzun nls olarak yansrken, Gney ve ksmen Merkezde uzun olarak kullanlr. Almak (imdiki zaman gvdesi), gezmek, dk, ev, kz gibi belirli szckler Gneyde ve Merkezde gn-, geyraene (gray), gi, keye, keyna olarak g/k eklinde telaffuz edilirken, Kuzeyde Hozat ve Bingl-Adaklnn baz azlar hari cn-, craene, ci, , na olarak c/ damaksl (palatalized) ekline dntrlm olarak telaffuz edilir. Biimbilim (morphology) asndan nemli farklar ise, Kuzeyde fiil ekiminde, imdiki zaman bildirme kipinde (indicative), 2. tekil ahsta eril ve diil ayrm yokken -a(y), rn. t vana ~ vanay

25 Boazsl sesler, Arapada szkonusu szcklerde aslen bulunmamasna ramen erd yer (Arapa ar ), fehm anlama, akl (Arapa fahm ) ve Zazacada aslen bulunmayan yerde, rn. hewt 7, Kuzey hawt) < Eski ranca hapta-), he ay, Kuzey he ~ hes, Avesta ara-, gibi szcklerin telaffuzuna da yansmtr.

9

diyorsun, Merkez ve Gneyde eril iin - ~ -i, t van, diil iin -a, t vana (kalnt olarak -ay) kullanlr.26 11den 19a kadar saylan saylarda Kuzeyde nce onar, sonra teker say gelirken, rn. des u hir 13, Merkez ve Gneyde bu ekliyle de bulunmakta ve genelde (ou rani ve Hint-Avrupa dillerinde olduu gibi) nce teker, sonra onar say gelir: hirs (< *hir-des) 1327. De, dahi zarf Kuzeyde genelde ki iken, ou Merkez ve Gney azlarnda zi eklinde kullanlr28. Szck baznda (lexicology) farkllk arzeden nemli kelimeler ise unlardr:

Kuzey Gney ve Merkez doman qeek, qc, tt, leyr ocuk nas kerdene nasnay, slasnaene tanmak bazar bazar, kr, kri29 Pazar gn nia daene, sr kerdene, qayt k. c ra ewniyaene ~ c oniyay bakmak werte miyan orta, ara thal veng bo

Palu-Bingl Zazacasn esas alacak olursak, Merkezi Kuzey ve Gneyden farkl klan baz zellikleri ise, nlsnn baz biim veya szcklerde i olarak telaffuz edilmesi, rn. yeni > yny geliyoruz/-sunuz/-lar, almak fiilinin imdiki zaman gvdesi gen- (Gney ve Kuzey gn-), bundan te de dzenli olarak o nlsnn tm pozisyonlarda ue (r, z, l gibi nller nnde ua) ift nlsne dnmesi (diphthongization), rn. roc > ruec gne, gn, ew ift nlsnn o nlsne dnmesi (monophthongization), rn. hewt > hot 7 ve de n ve m genizsil (nasal) nszlerin nndeki ann yuvarlaklama fenomeniyle (labialization) o veya uya dnmesi, rn. amnan > omnon ~ umnun yaz, saylabilir. Dou-Dersim ve Palu-Bingl azlarnda da nls kelime banda ve arasnda [y] eklinde telaffuz edilmekte, rn. ds : dyes duvar. Gney Zazacasna ve baz gei ivelerine has olan zelliklerden biri de isim ve sfat tamlamarnda izafet -, -a ve -o ile tamlanan ad arasna 2. halde (dolaysz nesne ve ergatif halinde zne hari) -d-nin girmesi: lac m lacd to r vano olum oluna diyor30. Merkezi Kuzey ve Gneyden farkl klan bir zellik de, belirsizlik tanml (article) -, Merkezde -k; rn. rueck bir gn (baka roc), bir de Merkezde ou azlarda iyelik izafetinin eril -i, diil - ~ -ay olduu, rn. pirki m dedem, pirk m nenem, kimi azlarda ise eril ve diil izafet ekinin -de eletii grlmekte. Gney Zazacasnda ou azlarda tek heceli fiil taklar (preverbs) imdiki zamanda da ekimlenen fiil ile bitiik kalr, rn. ermik kber ab(iy)eno, Hozat ve Bingl (ki)ber beno a kap alyor. Kuzey azlar arasnda yer alan Dersim Zazacas, Bat (Hozat, Ovack, emigezek) ve Dou-Dersim (Mameki, Nazmiye, Mazgirt, Gney-Plmr) azlarndan oluur. Dersim azlarnda olan en belirgin zellik ise, szc (spirant) sesler olan s : ve z : j ile birlikte patlamal-szlamal (affricate) [tsh : th], h [ts : t] ve c [dz : d] nszlerin sesbirimsel deike veya evresel ye (complementary 26 Kuzey Zazacasnda 2. tekil ahsn eril ekli - sadece istek kipinde (rn. t ke vac dersen) ve kalnt olarak t van dersin ki, zannedersin ki) deyiminde mevcut. 27 14 ve 15in eski ekli de Kuzey Zazacasnda sadece kalnt olarak var: Ama arse ondrtlk ay; phoncs iki hafta. 28 Diyarbakr Kulpta da ki, tek tk olarak Bingln de baz azlarnda zi ki eklinde var. Baz azlardaki ji varyant ise Krteden alnmtr. 29 Kr, Ermenice kiraki zerine Zazacaya alnan Yunanca kkenli bir szcktr (Yun. kyriak ). 30 Ayn d biimi, Bat-Dersim dnda Kuzeydeki dier azlarda 3. ahsta kullanlan d-dir: dey, dae, dinan (dine) onun (eril, diil), onlarn.

10

distributed allophones) olarak kar karya olmasndan tr oluan yenilenmi bir ses yapsna sahip olmasdr. ve j sesleri sadece belirli artlar altnda, i, veya nin damaksl varyant [y]den nce geldiinde ortaya kar. Dier nller nnde yer alan s veya z seslerinden kaynakl olarak , h ve c nszleri de [tsh], [ts] ve [dz] ekliyle belirmitir. Dersim, Erzincann ou, ayrca Tekman ve ksmen Hns, Kogirinin de arekan az bu zellie sahiptir.31 rn. Varto ane, Dersim sane tarak, Varto sia, Dersim ia kara, siyah, Varto za, Gney-Zz. zwa, Dersim ja ~ jia kuru, Varto ca /dja/, Dersim ca /dza/ yer, Varto /t/, Dersim /tsh/ ne. Bu zelliin kazanlmasnda Ermenicenin pay olduu sylenebilir. Zazacann dilbilgisel yaps ve kelime hazinesi Zazacann komu dillerle etkileim iinde olmasna ramen Orta rani dnemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras szckler asndan yapsn gayet iyi koruduu sylenebilir. Komu veya egemen dillerden kelime alverii dnda dilin dier alanlarnda fazlasyla etkileim gzlenmemektedir. Kltrel adan da yerli halk olarak komu halklarla birok ortak zellii tamaktadr. Bulunduu ve gelitii artlara gre deerlendirilecek olursa, zengin bir kelime daarcna sahiptir. Dilin ses yapsndaki nller olan a, e, , , i, o, u, /, Gney Zazacasnda olan hari genelde ksa telaffuz edilmekte ve nllerde uzun : ksa kartl yoktur. Baz azlardaki nls -ew- ift nlsnden dnmtr (> w~ y), rn. Dou-Dersim dewe, Bat-Dersim dwe ~ de ky veya komu heceden etkilenmeden trdr, rn. Bingl-Gen yeno > yn geliyor. Tarihsel gelime adan e, , u nlleri Eski/Orta rancann ksa a, i, unun, a, , i, o, / ise Eski ranca uzun , ai (> O ), , au (> O ), nllerin devamdr. Eski rani dnemin sonuna doru ve orta rani dnemin balangcnda gerekleen gemi zamann kurulu ekliyle ou orta rani dilde, gemi zaman edilgen orta (participle perfect passive) soneki --ta- ile oluturulan fiil ekimin sayesinde meydana gelen biim-szckdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan blnm ergatiflik (zegeililik, split ergativity) bugn de Zazacada varln srdrmektedir32. Yani tm gemi zaman ekillerinde geili fiillerde znenin bknl halde belirtilmesi, nesnenin yaln halde olmas, rani dillerde ayrca fiilin ergatif alanda da nesneye gre ekimlenmesi, rn. Ez ey anan, o m ano. ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor, gemi zamanda ise m o ard, ey ez ardan ben onu getirdim, o beni getirdi eklinde ekilir. ar hali diye bilinen vocativei saymayacak olursak, Zazacada olan 2 hal (yaln, casus rectus, ve bknl casus obliquus) de Orta Bat rani dnemden kalmadr (rnek szck: her eek):

Yaln hal Bknl hal

Eril her her-i Diil her-e her-e oul her-i her-an (her-on, her-un)

31 Diyarbakr-ermik ve Adyaman-Gergerin baz azlarnn ses yaps ksmen Dersiminkinden farkldr: ve j sesleri hi bulunmaz ve de ve c nszleri bilinen /t/ ve /dj/ eklinde telaffuz edilir (bak. Keskin (2008: 163)). 32 Ergatiflik (ergativity), Eski Farsada belirmeye balamasyla, Parta, Pehlevice, Baktrice gibi Orta rani dillerde, Kurmanci (Soranide kalnt olarak var), Simnani, Belua, Yanobi gibi Yeni rani dillerde, Urdu, Sindhi gibi Hint-Ar dillerinde, Grcce, Lazca gibi Gney Kafkas, erkezce gibi Bat Kafkas, Avarca, Lezgice gibi Kuzey Kafkas dillerinde, ayrca Baska, Dyirbal gibi dillerde, dnyada konuulan dillerin pek ounda arlkl olarak kendi bana bir hal olarak veya kurulu eklinde yer almaktadr.

11

sim tamlamasnda belirten isimde olduu gibi, sfat tamlamasnda da sfat isimden sonra gelir, sfat da isimle birlikte ekilir (rnek tamlama: her eek, gewr gri, boz):

Eski ve Orta rani dnemden kalma dier bir zellik de, fiilin edilgen ats (diathesis, voice) mrekkep ekilde (ekimli, synthetic), yani yardmc fiil olmakszn da snrl fiillerle kurulmas. Eski Hint-rani edilgen soneki -ya-, Pehlevicede bulunan -h- ekline yansmas Zazacada -i- ile mevcut: Nan weriyeno (werino) ekmek yeniliyor. Ayrca mrekkep ettirgen de -n- sonekiyle kurulur: decaene : dacnaene acmak : acktmak.33 sim ve ahs zamirlerinden te fiil ekiminde de Merkez ve Gneyde 2. ve tm ivelerde 3. kiide de eril ve diil olarak cinsiyet fark belirmekte: O vano, a vana o (erkek) sylyor, o (bayan) sylyor. ahs zamirlerinde ise tipik Bat rani yaps belirmektedir:

Yaln hal Bknl hal

ben ez mn sen t to o (eril) o (diil)

o a ~ ya

ey ~ i ~ yae ~ ay ~ y

biz ma ma siz ma ~ sma ma ~ sma onlar ~ i inan ~ ine

aret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yaknlk derecesi belirtilse de (rn. o, n-o, e-n-o; Trkede de olduu gibi o, bu, u), genelde kullanlan 2 derece var. Uzak derece iin olanlar 3. ahs zamirleri o, a, ye denk derken, yakn derece iin Kuzey ve Gney-Zazacasnda n- nekiyle no, na, n (yaln hal); ney, nae, ninan (bknl hal); bknl halde niteleyici (attributive) ilevde (n), (n)a, (n), rn. veng n heri / heran bu eein / eeklerin sesi iken, Merkez Zazacasnda yakn derece iin genelde en- ~ n- kullanlr. Kuzeyde a-, Gneyde e- eki ok yakn derece iin genelde niteleyici ekilde kullanlr, rn. eno ~ ano lacek u olan. Fiilde imdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcut. stek kipinde (subjunctive) olan zellik, Eski ve Orta rani dnemde olan fiil kkeninin bu kipe yansmasdr. rn. Beno gtryor, berd gtrd, eke bero gtrse; ber- < Eski ranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-. Hikaye bileik zamanda (imperfect) tm ahslar iin kullanlan sonek -ne (~ -n, -), rn. iyne, diyne giderdi-, grrd- de Partada olan istek kipi (past optative) ahnd(h) ile alakal olmas muhtemel.34

33 Daha retken varyant olarak zmlemeli (analytic) edilgen ve ettirgen mevcut. Edilgen yardmc fiil amaene gelmek + mastar iler kurulurken, ettirgen de yardmc fiil daene vermek + mastar ile kurulur (vermek yardmc fiiliyle ettirgen Kurmancide (dan) tm, Ermeniceninse (tal ) belirli fiileriyle kurulur). 34 Gippert (2007/2008: 94).

Yaln hal Bknl hal

eril her-o gewr her- gewr-i diil her-a gewr-e her-a gewr-e oul her- gewr-i her-an- gewr-an (-on-, -un-)

12

ou Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil taklar (preverbs) Zazacada iki ekliyle mevcuttur: Eski Hint-rani dneminden kalma kimi yn belirten zarflarn o dnemde de cmlede fiile yaknlaarak erimesi ve fiille btnlemesiyle oluan fiil taklar, rn. ni-ad (< had- < sad- oturmak) (aaya doru) oturmak > Zaz. n-/ntene inmek; -bar- getirmek, geriye gtrmek (< bar- gtrmek) > Farsa aver-/avurden , Zaz. ar-, an-/ardene getirmek. Kalnt taklarn bulunduu fiiller snrl bir ekilde mevcut ve dilde tak olarak alglanmamakta. kincisi ise, greceli olarak Zazacann kendince yeni oluturduu otuza yakn fiil taks: rn. temel fiil kerdene yapmak: a-kerdene amak, ra-kerdene sermek, ro-kerdene dkmek, de-kerdene doldurmak, we-kerdene ate yakmak, ar-kerdene derlemek, tra-kerdene srmek, takmak, pra-kerdene geirmek, srmek, pede-kerdene batrmak, cra-kerdene ayrmak, cra-kerdene kesmek (gvdesinden ayrmak), tra-kerdene etrafa yaymak; uyandrmak, tede-kerdene saymak, sayg gstermek, tro-kerdene kartrmak (kat), wer-kerdene urgan, ip vs. dolayarak balamak35. Ntene inmek anlamnda kullanlrken, oturmak iin ro-ntene kullanlr. Baz fiilerde yn belirten fiilsel n edat diyebileceimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biimler de mevcut (baz azlarda sadece kalnt olarak bulunur veya kaybolmutur): c daene (birine birey) vermek : era c daene (dan- ra c) dayamak, ero c ntene (nen- ro c) binmek. Zazaca Yaz Dili ve mla Zazacann bu dili konuanlar tarafndan yazya geirilmesi ilk olarak tahminen 1798 ila 1831 yllar arasnda Diyarbakrda Sultan Efendi tarafnca Alevilik zerine yazlan bir metin, akabinde 1899 ylnda Diyarbakr-Liceli dini bilgin Emed Xai (Mela Emed bin esen el-Xai)nin Arapa harfleriyle yaynlad ve Snni Zazalar arasnda yaygn olarak bilinen Mewld adl eserle gerekleir. Dier bir eser, mft Usman Esad Efendiyo Babcn 1906da Siverek Zazacasyla keza Arap harfleriyle yazd Mewld yllar sonra ancak 1933te amda yaynlanmtr. Altml yllara kadar sren suskunluk dneminden sonra 80li yllarn bana kadar Krte olarak yaynlanan baz gazete ve dergilerde Latin harfleriyle yazlan Kurmanci alfabesini baz alarak tek-tk Zazaca yazlar yer almtr. zellikle Zazacay yaz diline geirip gelitirmek amacyla 85ten sonra karlan ok dilli dergilerin nderliinde dilin kendi alfabesi ve imla kuraln oluturmak iin de 90l yllardan sonra admlar atlmaya balanmtr. Nihayet o yllarda Zazacann imlas ve alfabesi zerine kitaplar yaynlanm, yazarlar ve dilbilimciler tarafndan almalar yaplm ve dergilerde makaleler yaynlanmaya balanmtr. Bu dnemde ilk kez sadece Zazaca yayn yapan dergiler de kmaya balamtr. 90lardan sonra Trkiyede yerel diller zerindeki basknn hafiflemesiyle zellikle stanbulda da ilk Zazaca yaynevi kurulmu, lkede de Zazaca kitap, dergi, szlk ve Zazacada nemli bir e olan mzik albmleri de kmaya balamtr. 90l yllarn ikinci yarsnda Almanya ve Trkiyede de Zazaca radyo programlar yaplm ve TVde de haftada bir iki saat sreyle sohbet, kltr, mzik veya siyasi ierikli programlar yer almaya balamtr. nternet ortamnda da Zazaca siteler oalmtr. Hala slami dini evrelerde Zazaca mevltler Arapa harflerle yaynlanmaya devam ederken, genelde kan dergi ve kitaplarda, ayrca internet ortamnda da, Trke alfabede bulunmayan , q, w, x ile birlikte Latin harfleriyle, : i, i : , : ; , h, kh, ph, th (, h, dh, lh, sh, ) gibi baz harflerle ve digrafllarla (kombine harfler) birbirinden farkl olan iki Zazaca alfabe mevcuttur: biri, dilbilimin de vard sonulara dayanarak Zazacay bal bana dil olarak gren ve dilde veya ivelerde bulunan hemen hemen tm sesleri yaz diline yanstmaya alan, dieri de siyasi gelenekten tr Zazacay Krt diline dahil gren, Kurmanci iin tasarlanan Bedirhan alfabesini kullanan evredir36. Zazacay lehe olarak gren evrenin dili standartlatrmak iin attklar admlar dier evrelerce siyasi gdml olarak grld ve yeralanlarn arasnda dilbilimci bulunmad iin kabul grmemektedir. Zazacay bamsz bir dil olarak gren kimi aydn ve yazarlar da Zazaca Wikipedia oluturduklarnda dili

35 Verilen rnekler Plmr-Erzincan Zazacasna aittir. 36 Bkz.: Keskin (2011)

13

stadartlatrmak iin de admlar atmtr. Bu dorultuda etimolojik almalara ve seminerler verilmeye balanmtr. Dilbilimsel metodlara gre tasarm dnlen standart veya iveler st bir Zazaca oluturma dorultusunda Almanyada Saint-Exuprynin Kk Prens kitabn tercmesiyle birlikte yaynlanmtr. Bunlar dnda, elimizde ok fazla rnei bulunmayan, Zazacay renip yurdundan malum nedenlerden tr g etmek zorunda kalan Dersimli Ermenilerin Bat Ermenicesinin telaffuzunu baz alarak Ermeni alfabesiyle yazdklar baz Zazaca iir ve dualar da mevcuttur.37 Dil Politikasnda Gelimeler Zaza blgesi zellikle Osmanl zamanndan bu yana srekli savalara tank olduu iin, bu blgeden olan g gnmze kadar srmtr. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra eitimde tekletirme (tevhidi tedrisat), Trke okullarn kylere girmesi ve baskc dil politikasndan tr resmi olmayan tm yerel diller olumsuz ekilde etkilenmitir. Zazacaya ilikin dil politikasndaki gelimeler etnik aidiyetle badatrlabilir. Gemite yaz diline sahip olmamasna ve stelik Osmanl dneminde Aleviler hedef tahtas haline getirilmesine ramen Cumhuriyetin kuruluuna kadar dilin kendine ait gndelik yaama alan vard ve nesilden nesle szl olarak aktarlyordu. Cumhuriyetin baskc eitim politikas, kylere zorunlu Trke dersi ve yerel dillere kar yasaklama politikasnn okullarda uygulanmas, dilin durumunu olumsuz ekilde etkiledi. Ebeveynlerin kyde ve bilhassa ehirlerde Trkeyi rendikten sonra ocuklarna kendi ana dillerini sadece asgari alanda aktarmas, dilin kullanm alanna ve doal aktarmna darbe vurmutur. Ailelerde nesiller aras dilsel kopukluk yaratlm ve Trkenin tercih edildii bir ift dillilik olumutur. Dil politikasnn Zaza ve Krt Alevilerinde daha erken etkin olmaya balamas, yaz diline sahip olmamas nedeniyle dile olan hassasiyet ve koruma bilincinin olmamas, etnik farklln yan sra inan grubu olarak da baskya maruz kalmasdr. Bu durumun Dersimlilerde zellikle Dersim 1938 soykrmnn nesillerde yaratt travmayla da alakal olduu sylenebilir. Gerek u ki dier yerel dillere gre Zazacann sadece Trkiye snrlar iinde olup da yurtdnda herhangi bir yerde resmi statye hala sahip olmamas bu dil iin byk bir dezavantaj tekil etmektedir. Dili sahiplenip yazya geirenlerin ounun ulusal veya kltrel bilince sahip evrelerden geldii sylenebilir. Avrupada kendi dilinde dergi ve kitap basmann yasakl olmay da yurttan nce yurtdnda Zazacann yaz diline gemesine neden olmutur. Trkiyede hkmetin teki ve milliyeti anlayndan dolay dilsel ve kltrel aratrma imkannn salanamamasndan tr, bu dille ilgili aratrma yapan dilbilimcilerin ou Avrupaldr. Yurtlarnda dilleri zerindeki basknn Zazacay unutulma ve kaybolma tehlikesi durumuna gelen bir dil olmaya itmesi de Zazaca yazan aydn ve yurtsever evrelerde dile getirilmitir. Zira yasak zihniyetin etkileri, ii olarak Avrupaya gelen insanlar zerinde srmeye devam etmi, ev iindeki gnlk dilin de Trkeye dnmesini salamtr. Yurtdndaki dili sahiplenip yaatma hareketi nihayetinde 90l yllardan sonra Trkiyede dil politikasnda eskiye nazaran gerekleen olumlu gelimelerden tr yurtiine de yansmtr. Mzik alannda retilen yeni tarz bat sentezli mziin de gen nesilde dile olan mera arttrmaktadr. Ayn zamanda eitim dilinin yan sra medya dilinin de Trke olmasndan, gazete, radyo ve zellikle televizyonun da evlere girmesinden dolay dier yerel dillerin kenara itilmesine sebep olduu sylenebilir. Srdrlen legal veya illegal siyaset dilinin de Trke olmasnn byk katks olduu ne srlebilir. 90l yllarda ayn zamanda lke iinde sren savatan tr kylerin zorla boaltlp insanlarn Trkiye metropollerine veya dier ehirlere ge mecbur edilmesi, birounun zerinden 20 yl kadar bir sre getikten sonra bile kylerine dnmemesiyle dilin ait olduu yaama alanna ulaamamas, insanlarn gncel hayattaki egemen dile adapte olmas, Zazacann varln olumsuz ynde etkilemitir. 37 Dersimi Hayeri Azgagrutyun, Hador A (Dersim Ermenileri Etnografyas, I. Blm), Yerevan, 1973. Hay Azgagrutyun yev Banahiwsutyun (Ermeni Etnografyas ve Szl Edebiyat) 5. cildi. Kaynak bilgileri ve baz belgelere ulam iin sayn Hovsep Hayreni ve Lilit Simoniana teekkr borluyum.

14

Dil zerinde yaplan aratrma ve aydnlanmann, yaz dili konusunda oluan tecrbenin de Avrupa eksenli olmas, ilk kitap ve dergilerin de burada kmas dnda, birounun Dersimli ve siyasi potansiyel ve tecrbeye sahip olmasndan tr Dersim dernekleri altnda derneklemelerde de, kendi bana almalar srdren yazar ve aydn evrelerde de keza dil kurslar verilmeye balanmtr. Nihayetinde ilk olarak sadece dilbilimsel bazda almay hedefleyen ve farkl Zaza blgelerinden yazar ve akademisyenle yabanc dilbilimcilerden oluan Zaza dil enstits de Almanyada kurulmutur. Bunun dnda, hala kendi diline ait srekli gnlk bir yayn yapan televizyon kanalnn mevcut olmamasnn eksikliini yaarken, Krt ve Alevi kanallarnda Zazacaya yer verilmeye balanm, Trkiyedeki yerel diller ve kltrler konusundaki son gelimelerle ilgili devlet televizyonunda da snrl da olsa yaynlar olumaya balamtr. Hem Trk devletinin kanalnda, hem de Krtleri veya Alevileri baz alan kanallarda Zazacann ayn muameleye tabi tutulduu, gemite dier dergi ve gazetelerde olduu gibi televizyonda da verilen yer ve zaman paynda belirmektedir. Devletin Trkiyede, hmanist ve ada bir anlaya gre en temel insan hak olan anadilde eitim, medya ve gelitirme konusunda kararl ve belirleyici admlar atp atmamas, ayrca Zazalarn siyasi ve ekonomik yndeki gszl ve kendine ait bir TV kanal ama abasnn sonu verip vermemesi de dilin geleceini belirlemekte nemli bir bileen olduu sylenebilir. UNESCOnun aklad rapora gre Zazacann Trkiyede tehlike altnda bulunan 15 dil iinde yer almaktadr. Giderek gnlk dilde dili iyi bilenler arasnda da kullanm azalmakta, kullanlan Zazacada da Trkenin etkisi grlmektedir. Dilin aktarlmasnda en nemli etken ise, nesiller aras aktarmn srdrlmesi olmazsa olmaz bir kouldur. Dili konuanlarn says yksek de olsa, nesiller aras oluan kopukluk, tehlikede olma durumunu belirler. Gzard edilmemesi gereken bir boyut da, dilin yaama alannda kltrel ve kamusal olarak gvence altna alnmas kadar ekonomik adan da yrenin insanna gelecek vaadedecek altyapnn oluturulmas zorunluluudur. Kaynaka

Akta, Kazm 1999: Ethnizitt und Nationalismus. Ethnische und kulturelle Identitt der Aleviten in Dersim. Frankfurt.

Andrews, Peter Alford 1989: Ethnic Groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden (Trke evirisi: Trkiyede etnik gruplar).

Arslan, lyas 2007: Partikeln im Zazaki. Yaynlanmam ykses lisans tezi. Kln. nternette:

http://www.kirmancki.de/Partikeln_im_Zazaki.pdf (Mart 2011)

Arslan, Ilyas 2016: Verbfunktionalitt und Ergativitt in der Zaza-Sprache (Doktora tezi). Online: http://docserv.uni-duesseldorf.de/servlets/DocumentServlet?id=37123 (Mart 2016).

Arslan, Zeynep 2016: Eine religise Ethnie mit Multi-Identitten. Die europisch-anatolischen Alevit_Innen auf dem Weg zur Institutionalisierung ihres Glaubenssystems. Viyana.

Asatrian, Garnik. S. / Gevorgian, N. Kh. 1988: Zz Miscellany: Notes on some religious customs and institutions. In: Hommage et Opera Minora (Acta Iranica). Volume XII. Leiden.

Asatrian, Garnik 1995: Diml. In: Encyclopedia Iranica. Online: http://www.iranicaonline.org/articles/dimli (September 2011)

Asatrian, Garnik S. / Vahman, F. 1990: Gleanings from Zz Vocabulary. In: Acta Iranica. Volume XVI, S. 267-275. Leiden.

Blsing, Uwe 1995: Kurdische und Zaza-Elemente im trkeitrkischen Dialektlexikon. Etymologische Betrachtungen ausgehend vom Nordwestiranischen. Dutch Studies (Published by Nell). Vol 1 Nr. 2. s. 173-218. Near Eastern languages and literatures. Leiden.

15

Blsing, Uwe 1997: Irano-Turcia: Westiranisches Lehngut im trkeitrkischen Dialektmaterial. Studia Etymologica Craconviensia. Vol. 2. s. 77-150. Krakw.

Blsing, Uwe 1997b: Asme, Asmen, Astare. Iran & Caucasus. Vol. 1, s. 171-178. Leiden.

Blau, Joyce 1989: Gurn et zz. Compendium Linguarum Iranicarum. Rdiger Schmitt (Hrsg.), s. 336-340. Wiesbaden.

alayan, Hseyin 1995: Die Schwche der trkischen Arbeiterbewegung im Kontext der nationalen Bewegung (1908-1945). Frankfurt.

Dehqan, Mustafa 2010: Diyarbakrdan bir Zazaca Alevi metni. http://zazaki.de/turkce/makaleler/Dehqan-Diyarbakirdanbirzazacaalevimetni.pdf. Orijinali: http://www.kurdologie-wien.at/images/stories/MustafaDehqan/A%20Zazaki%20Alevi%20Treatise%20from%20Diyarbekir.pdf (Aralk 2010)

Frat, Glsn 2010: Dersimde etnik kimlik: Herkesin bildii sr: Dersim. stanbul.

Gippert, Jost 1996: Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache. Dergi: Ware. Pseroka Zon u Kultur Ma: Dmli-Krmanc-Zaza, 10. say, s. 148-154. Trkesi: Zazacann tarihsel geliimi. Ware. Pseroka Zon u Kultur Ma Zaza Dili ve Kltr Dergisi, 13. say, s. 106-113.

Gippert, Jost 2007/2008: Zur dialektalen Stellung des Zazaki: Die Sprache. Zeitschrift fr Sprachwissenschaft. Wiesbaden.

Gndzkanat, Kahraman 1997: Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsproze in der Trkei unter besonderer Bercksichtigung der Dimili (Kirmanc-, Zaza-) Ethnizitt. Mnster.

Hoffmann, Karl / Forssmann, Bernhard 1996: Avestische Laut- und Flexionslehre. Innsbruck.

Horn, Paul 1988: Grundri der neupersischen Etymologie. Hildesheim (Nachdruck der Ausgabe Straburg 1893).

Jacobson, C.M. 1993: Rastnustena Zon Ma. Handbuch fr die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Bonn.

Jacobson, C.M. 1997: ZAZACA Okuma-Yazma El Kitab. Bonn.

Jacobson, C.M. 2001: Rastnustena Zon Ma. Zazaca Yazm Klavuzu. Istanbul.

Jahani, Carina / Korn, Agnes (eds.) 2003: Balochi and the Concept of North-Western Iranian. The Baloch and Their Neighbours. Ethnic and Linguistic Contact in Balochistan in Historical and Modern Times. Wiesbaden. S. 49-60

Kausen, Ernst 2006: Zaza. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf (Mart 2010).

Kausen, Ernst 2012: Die indogermanischen Sprachen. Hamburg.

Kehl-Bodrogi, Krisztina 1998: Wir sind ein Volk! Identittspolitiken unter den Zaza (Trkei) in der europischen Diaspora, Bd. 48/2, Sociologus, S. 111-135.

Keskin, Mesut 2007: Einige gemeinsame Lehnwrter im Trkeitrkischen aus der Region Trabzon und im Zazaki aus der Region Plmr-Erzincan. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/trabzon-pulumur-lehnwoerter.pdf (Ocak 2010).

Keskin, Mesut 2008: Zur dialektalen Gliederung des Zazaki. http://publikationen.ub.uni-frankfurt.de/volltexte/2009/6284/ (Ocak 2010).

Keskin, Mesut 2011: Zazacadaki Alfabe Sorununa bir Bak ve zm nerisi. In: I. Uluslararas Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mays 2011). Bingl niversitesi Yaynlar. S. 327-349. nternette: http://zazaki.de/turkce/makaleler/Keskin-Zazacadakialfabesorunu.pdf

Lerch, Peter I. 1857/58: Forschungen ber die Kurden und die Iranischen Nordchalder. St. Petersburg.

Malottke, Tanja 2006: Lehnwortadaption im Zazaki. Dsseldorf (Dijital bask).

MacKenzie, David N. 1995: Notes on southern Zaza (Dimil), in: Proceedings of the second European Conference of Iranian Studies, Rome, 1995, pp. 401-14.

Mann, Oskar / Hadank, Karl 1932: Die Mundarten der Zz, hauptschlich aus Siverek und Kor. Leipzig.

Maurais, Jacques: Iranian Dialectology: Papers on Zaza. Online: http://membre.oricom.ca/jamaurais/Zazapage.htm (Austos 2014)

Paul, Ludwig 1998a: Zazaki. Grammatik und Versuch einer Dialektologie. Wiesbaden.

Paul, Ludwig 1998b: The Position of Zazaki among West Iranian Languages. Old and Middle Iranian Studies Part I, ed. Sims Williams. S. 163-176. Proceedings of the 3rd European Conference of Iranian Studies (held in Cambridge, 11th to 15th September 1995). Wiesbaden.

16

Paul, Ludwig 2008: Kurdish Language I. History of the Kurdish Language. Encyclopaedia Iranica. Online: http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-language-i

Paul, Ludwig 2009: Zazaki. The Iranian Languages (Ed. Gernot Windfuhr). s. 545-586. Michigan.

Philipp, Maria 2017: My Mother Tongue; My Mothers Tongue. The Role of Zazaki for Zazas Raised During the Language Prohibition. Yaynlanmam ykses lisans tezi. Frankfurt/Oder.

Pirejko, L. A. 1999: Zaza Jazyk. Jayzki Mira Iranskie jazyki. II. Severo-zapadnye iranskie jazyki. S. 7377. Moskova.

Saint-Exupry, Antoine de 2009: azadeo Qckek. Kk Pensin Zazacaya evirisi. eviri: Mesut Keskin. Neckarsteinach, Almanya.

Sandonato, M. 1994: Zazaki. Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, Ren van den Berg. S. 125-142. Amsterdam.

Schmitt, Rdiger (Hrsg.) 1989: Compendium Linguarum Iranicarum [CLI]. Wiesbaden.

Schmitt, Rdiger 2000: Die Iranischen Sprachen in Geschichte und Gegenwart. Wiesbaden.

Schulz-Golstein, Esther 2013: Die Sonne blieb stehen. Der Genozid in Dsim 1937/38. Band 2. Neckenmarkt, Avusturya.

Schwartz, Martin 2009: Iranian *L, and Some Persian and Zaza Etymologies. Iran and the Caucasus 12, s. 281-287.

Selcan, Zlf 2001: Zaza Dilinin Geliimi http://zazaki.de/zazakide/ZazaDilininGelisimi.pdf (Ocak 2010)

Selcan, Zlf 1998a: Grammatik der Zaza-Sprache. Nord-Dialekt (Dersim-Dialekt). Berlin.

Selcan, Zlf 1998b: Die Entwicklung der Zaza-Sprache. Ware. Pseroka Zon u Kultur Ma: Dmli-Krmanc-Zaza. 12. say, S. 152-163. Baiersbronn.

Spuler, Bertold (Hrsg.) 1958: Handbuch der Orientalistik. Erste Abteilung, Vierter Band, Iranistik. Erster Abschnitt Linguistik. Leiden-Kln.

Tahta, Selahattin 2002: Ursprung und Entwicklung der Zaza-Nationalbewegung im Lichte ihrer politischen und literarischen Verffentlichungen. Yaynlanmam ykses lisans tezi. Berlin.

Ta, Cemal 2007: Ro Krmanciye (Hesen Aliy Sey Kemalinin azndan). stanbul.

Ta, Hlya 2006: Identitt und Ethnizitt in der Bundesrepublik Deutschland am Beispiel der zweiten Generation der Aleviten aus der Republik Trkei. Mnster.

Temizba, Suvar 1999: Einflsse des Deutschen auf die Dimli-Sprache. Yaynlanmam ykses lisans tezi. Halle, Almanya.

Todd, Terry L. 1985: A Grammar of Dimili (also known as Zaza). Ann Arbor, Michigan.

Werner, Brigitte 2006: Features of Bilingualism in the Zaza Community. Paper. Philipps University Marburg. Online: http://zazaki.de/english/articels/TermpaperBilingualismWS06.pdf (Mart 2011)

Werner, Eberhard 2012: Bibelbersetzung Schnittstelle zwischen Kulturen. Zusammenhnge dargestellt an der Sprache und Kultur der Zaza. Bonn/Nrnberg.

Werner, Eberhard 2013: Text Discourse Features In Southern Zazaki (ermik/Siverek Dialect) - A Glance at some Folktales. SIL Electronic Working Papers. 5th International Conference of Iranian Linguistics, 25th-27th 2013. Bamberg. nternette: http://zazaki.de/english/articels/WernerEberhardTextDiscourseZazaki.pdf

Werner, Eberhard 2017: Rivers and Mountains; A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to applied Cultural Anthropology. Nrnberg: VTR. Online: URL https://www.sil.org/system/files/reapdata/14/51/04/145104848891296233406385379116832916897/The_Rivers_An_anthropological_study_Eberhard_Werner_07_November_2017.pdf (Mart 2018)

Windfuhr, Gernot (Ed.) 2009: The Iranian Languages. Michigan.