W E T E R Y N A R I A W T E R E N I E • 3 / 2 0 1 9 • 7

T E M A T S E Z O N U

Jedną z podstawowych patologii by-dła mlecznego są występujące en-demicznie kulawizny, powodujące problemy zdrowotne i zaburzenia dobrostanu prowadzące do znaczą-cego obniżenia produkcji mlecz-nej (1-3). Prewalencja kulawizn ma w ostatnich dekadach tenden-cję wzrostową, wraz z nasileniem intensywności produkcji, liczebno-ści stad, a także rosnącymi wyma-ganiami krów. Kulawizna nie jest chorobą samą w sobie, jest raczej objawem wielu schorzeń rogu racico-wego i otaczającej go skóry. Etiologia i patogeneza wielu z tych chorób po-zostaje wciąż słabo poznana (4), ale z pewnością większość z nich może być powiązana z zarządzaniem i spo-sobem utrzymania bydła w oborach wolnostanowiskowych. Podstawową strategią mającą na celu zwalcza-nie kulawizn powinny być działa-nia prewencyjne, takie jak poprawa dobrostanu, spokojne obchodzenie się ze zwierzętami oraz regularna korekcja racic. Korekcja lecznicza jest również podstawowym elemen-tem utrzymywania właściwego stanu racic. Jednakże przez skupianie się na objawach i istniejących zmianach, a nie na przyczynie problemu, ten bardzo często nawraca.

W poniższym artykule opisane zostaną różne aspekty obejmujące temat kulawizn, zmian w obrębie

racic, leczenia i działań prewencyj-nych. Najważniejszym wnioskiem jest to, że stan racic i występowanie kulawizn muszą być kontrolowane w efekcie współpracy pomiędzy le-karzem weterynarii, osobami prze-prowadzającymi korekcję racic, oso-bami odpowiedzialnymi za żywienie, a przede wszystkim właścicielem.

Dobrostani względy ekonomiczne

Kulawizny zakłócają dobrostan krów. Zwierzęta, u których występują ku-lawizny, przeznaczają mniej czasu na jedzenie, odpoczynek, a w kon-sekwencji produkują mniej mleka. Spadek produkcji mlecznej, zależ-nie od badań, szacowany jest mię-dzy 270 kg a 857 kg na laktację (5).

Zmniejszone pobranie paszy pro-wadzi do spadku kondycji, a także zmniejszenia się poduszeczki pal-cowej, co z kolei zwiększa prawdo-podobieństwo uszkodzenia rogu po-deszwowego i przewlekłej kulawizny (6, 7). Spadek masy ciała może rów-nież prowadzić do zaburzeń meta-bolicznych, takich jak: ketoza, stłusz-czenie wątroby i przemieszczenie trawieńca. Kulawa krowa niechętnie obskakuje inne krowy, słabiej ma-nifestuje objawy rui, przez co przy-czynia się do pośredniego wpływu na wskaźniki rozrodowe, tj. współ-czynnik zacieleń, okres między-

lek. wet. Kurt Bach*, dr n. wet. Bartosz Pawliński**,

lek. wet. Łukasz Zdrojkowski**, lek. wet. Michał Trela**,

prof. dr hab. Zdzisław Gajewski**

* Department of Veterinary Clinical Sciences Copenhagen w Danii

** Katedra Chorób Dużych Zwierząt z Kliniką Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW

w Warszawie

Zarządzanie zdrowiem racic w stadzie bydła mlecznego– zmiany chorobowe, leczenie i prewencja

StreszczenieW artykule pokrótce zostały omówione niektóre ogólne aspekty dotyczące zmian chorobowych, leczenia i zarządzania zdrowiem stada, związane z kulawizną w produkcji mleka. Kulawizna u bydła mlecznego stanowi poważny problem wpływający na dobrostan zwierząt i powoduje straty finansowe dla rolnika z powodu: obniżonej produkcji mleka, zmniejszonej płodności i wczesnego uboju. Lekarz weterynarii odgrywa najważniejszą rolę w usprawnieniu przebiegu procesu eliminowania i zmniejszenia liczby uszkodzeń racic w oparciu o współpracę z innymi specjalistami związanymi z hodowlą.

Słowa kluczowezarządzanie zdrowiem racic, kulawizny, bydło mleczne

AbstractThis paper briefly discusses some general aspects of lesions, treatment and herd health management associated with lameness in dairy production. Lameness in dairy cattle is a major welfare problem, causing financial losses for the farmer due to lowered milk production, decreased fertility and early culling. The veterinarian is the key person, responsible for a good collaboration with other professionals associated with the farm.

Keywordshoof health management, lesions, dairy cattle

Hoof health management in a herd of dairy cattle – disease changes, treatment and prevention

W E T E R Y N A R I A W T E R E N I E • 3 / 2 0 1 9 • 8

T E M A T S E Z O N U

ciążowy itd. (5). U krów, u których stwierdzono kulawiznę, szansa na to, że zostaną usunięte ze stada, jest większa niż u krów bez kulawizny. Na podstawie wyników badań prze-prowadzonych w USA stwierdzono, że u krów z zaburzeniami w obrębie rogu racicowego istnieje o 1,7 raza wyższe prawdopodobieństwo brako-wania (8). Kulawizny nie pozostają bez wpływu na straty w wydajności, a zaburzenia dobrostanu wpływają na ekonomię utrzymania stada. Do-datkowymi czynnikami są wydat-ki na leczenie i czas przeznaczony na obsługę chorych zwierząt. Ba-danie przeprowadzone w Holandii w 2010 roku (9) wykazało, że średni koszt związany z przypadkiem kula-wizny wyniósł 76 euro. Inne donie-sienia mówią o tym, że w 70% przy-padkach kulawizn problem dotyczy krów w laktacji (10). To pokazuje, że właściwe zapobieganie występo-waniu tego problemu pozwala na za-oszczędzenie znacznych kwot.

Z punkty widzenia opinii pu-blicznej kulawizny są czynnikiem w oczywisty sposób zaburzającym dobrostan. Obecnie konsumenci przywiązują coraz większą uwagę do kwestii dobrostanu zwierząt, a ku-lawizny są postrzegane bardzo nega-tywnie nawet przez laików. Zwróce-nie uwagi na ten aspekt przez cały przemysł mleczny poprawi odbiór

Ryc. 1. Zapalenie skóry palców: typowa lokalizacja stopy; Ryc. 2. Terapia zapalenia skóry palców z użyciem kwasu salicylowego: na obszar zmienionej tkanki należy założyć luźny opatrunek z bandaża i pozostawić na 2-3 dni. Bandaż musi być na tyle luźno owinięty, żeby można było pod niego wsunąć przynajmniej dwa palce z boku; Ryc. 3. Wrzód podeszwy w racicy zewnętrznej: typowa lokalizacja tego rodzaju zmiany

1 2 3

kopytowym ani innymi )

kwasem salicylowym

-3 dniach

na kolejne 2-3 dni

Algorytm 1. Postępowanie przy zapaleniu skóry palców

ryc.

arch

iwum

Kutra B

acha

W E T E R Y N A R I A W T E R E N I E • 3 / 2 0 1 9 • 10

T E M A T S E Z O N U

tej gałęzi w społeczeństwie i wpły-nie na dobrostan u krów mlecznych.

Zmiany Diagnoza konkretnego rodzaju zmiany dotykającej róg racicowy może być skomplikowana, natomiast ogólnie możemy podzielić zmiany na dwie grupy: związane z choro-bami zakaźnymi i samym uszkodze-niem rogu.

Choroby zakaźne C h o ro by z a k a ź n e z w i ą z a n e są przede wszystkim ze skórą w prze-strzeni międzypalcowej i okolicy od strony opuszki piętki. Zapalenie skóry palców (choroba Montellaro), zanokcica, zapalenie skóry szpary

międzyracicowej oraz erozja rogu opuszek to często występujące i sze-roko rozpowszechnione choroby za-kaźne diagnozowane w niemal każ-dym stadzie bydła utrzymywanego w chowie zamkniętym na świecie. W związku z tym, że zapalenie skóry szpary międzyracicowej i erozja rogu opuszek odgrywają niewielką rolę w wywoływaniu kulawizn, zostaną potraktowane nieco ogólniej. Jednak-że obie choroby związane są ze sła-bym standardem higieny w oborze i mogą predysponować do występo-wania innych zmian poprzez osła-bienie bariery skórnej i zmianę ob-ciążania danej kończyny.

Zanokcica, wywoływana przez Fu-sobacterium necrophorum, jest szeroko

znana hodowcom i lekarzom wetery-narii ze względu na nagłe pojawie-nie się bólu, opuchlizny, gorączki i ostrej kulawizny. Zdaniem autorów jest to jedyna z chorób dotykających racice, które wymagają antybiotyko-terapii. Sukces terapeutyczny zależy przede wszystkim od szybkiego roz-poznania, wdrożenia leczenia anty-biotykami, optymalnie połączonego z podaniem niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Odpowiedź na le-czenie jest najczęściej natychmiasto-wa, nie ma negatywnych następstw choroby, a zwierzę wykazuje silną naturalną odporność przez przynaj-mniej 6 miesięcy (11).

Zapalenie skóry palców jest najczęstszą przyczyną kulawi-zny (12, 13). Ta zakaźna choroba skó-ry występuje na całym świecie i była odnotowana nawet u bydła utrzy-mywanego w chowie pastwiskowym w Nowej Zelandii oraz Chile. Najczę-ściej lokalizuje się na dłoniowej/sto-powej krawędzi szpary międzypalco-wej, na skórze pomiędzy opuszkami piętki i w ponad 90% przypadków do-tyczy kończyn miednicznych. Owal-na, wrzodziejąca zmiana jest bardzo bolesna w fazie ostrej, co skutkuje kulawizną, rzadziej spotykaną w for-mie przewlekłej. Wiele gatunków bakterii z rodzaju Treponema (kręt-ki) jest związanych z wystąpieniem zapalenia skóry palców. Niemniej jednak nie są one w stanie samo-dzielnie rozpocząć infekcji okolicy racicy, choroba powstaje najprawdo-podobniej jako powikłanie istniejącej zmiany wywołanej przez inne bakte-rie. Wciąż nieznane są pewne mecha-nizmy patogenezy zapalenia skóry palców. W ostrej postaci liczba kręt-ków jest bardzo wysoka. Jest to naj-prawdopodobniej główne źródło tych drobnoustrojów w środowisku, które następnie mogą zakażać inne osob-niki. Z tego powodu do opanowania choroby w stadzie niezwykle ważne jest szybkie zidentyfikowanie i wdro-żenie leczenia w przypadku ostrej postaci. Przez wiele lat najczęściej stosowano antybiotyki miejscowo, zwykle tetracykliny w postaci prosz-

(

przyklejony do zdrowej racicy.

i kontrola gojenia 10-

uszkodzenia.

Algorytm 2. Postępowanie przy uszkodzeniu rogu racicowego

W E T E R Y N A R I A W T E R E N I E • 3 / 2 0 1 9 • 11

T E M A T S E Z O N U

ku lub aerozolu. Kilka dni po zasto-sowaniu miejscowym antybiotyku zmiany wykazują oznaki gojenia, jed-nak ostatnie badania sugerują, że ta-kie leczenie nie zapobiega nawrotom pojawiającym się kilka tygodni póź-niej (15). Kolejnym ryzykiem powią-zanym z leczeniem miejscowym jest karencja mleka. Pomimo że nie jest ona wymagana przy takiej drodze po-dania leków, w badaniu przeprowa-dzonych u 50 krów stwierdzono nie-wielkie stężenia tetracyklin w mleku 8 godzin po zastosowanym leczeniu (16). Histologiczna ocena tkanki po-branej od krów leczonych ze względu na zapaleniem skóry palców wykaza-ła liczne komórki bakteryjne z rodza-ju Treponema otorbione w naskórku i skórze właściwej (17). Uważa się, że w ten sposób bakterie oczekują na spadek odporności krowy, aby ponownie wywołać objawy klinicz-ne. Może to nastąpić w kilka tygo-dni po wycieleniu, w czasie ostrego mastitis lub podczas rui. Krowy wy-kształcają słabą odporność na bak-terię wywołujące zapalenie skóry palców lub jej brak, dlatego choroba ta może występować u tej samej kro-wy wielokrotnie (14). Istnieje również grupa krów, która nie choruje przez całe życie, co może sugerować gene-tyczne uwarunkowanie podatności lub odporności u tych zwierząt (14).

W Niemczech, Austrii i Skandyna-wii zamiast antybiotyków wykorzy-stuje się kwas salicylowy w postaci proszku lub pasty, osiągając przy tym szybkie wyleczenie i mniej na-wrotów niż przy antybiotykach (15, 18, 19). Po nałożeniu kwasu salicylo-wego na zmianę należy założyć opa-trunek, aby nie doprowadzić do za-nieczyszczenia rany i maksymalnie wydłużyć jego kontakt ze skórą. Opatrunek powinien być luźny, aby nie utrudniać przepływu krwi oraz ułatwić jego usunięcie przez wła-ściciela w późniejszym okresie, bez

konieczności umieszczania krowy w poskromie. Opatrunek powinien być zdjęty po 2-3 dniach od zaapli-kowania kwasu salicylowego. Pozo-stawienie go zbyt długo niebezpiecz-nie zwiększa ryzyko pojawienia się beztlenowego środowiska idealnego dla krętków lub uszkodzenia skóry przez sam opatrunek.

Działania z zakresu prewencji zapalenia skóry palców obejmują: poprawę higieny w oborze oraz we-wnętrznej i zewnętrznej bioaseku-racji, szybkie wdrażanie leczenia w przypadkach klinicznych w celu

Ryc. 4. Anatomia racicy. Wall horn – ściana rogowa; distal phalanx – kość racicowa; deep flexor tendon – ścięgno zginacza głębokiego; digital cushion – tkanka wyścielająca opuszki (poduszka tłuszczowa); corium – tworzywo podeszwowe; sole horn – podeszwa rogowa

r e k l a m a

W E T E R Y N A R I A W T E R E N I E • 3 / 2 0 1 9 • 12

T E M A T S E Z O N U

zapobiegania rozpowszechnianiu się bakterii w środowisku, jak rów-nież dezynfekcje racic poprzez ką-piele lub aerozole dezynfekujące. Należy oczywiście pamiętać, że ką-piele racic to środek jedynie prewen-cyjny i nie zastąpi leczenia. Najczę-ściej wykorzystywanymi w tym celu związkami chemicznymi są siarczan miedzi i formaldehyd, których działa-nie zostało potwierdzone badaniami. Należy jednak pamiętać, że siarczan miedzi ma negatywny wpływ na śro-dowisko, do którego dostaje się wraz z gnojowicą. Z kolei formaldehyd jest toksyczny, rakotwórczy i stanowi za-grożenie dla życia ludzi. W związku z takim działaniem ubocznym wyżej wymienionych środków zalecamy stosowanie innych płynów dezynfe-kujących dostępnych na rynku. Wy-bierając je, powinno się sprawdzić ich skuteczność (potwierdzoną ba-daniami naukowymi) i postępować zgodnie z instrukcją stosowania. Nie powinno się stosować środków chemicznych o niskim pH, mogą-cym uszkadzać skórę i podrażniać istniejące zmiany, co w ostatecznym

rozrachunku prowadzi do długo-trwałego utrzymywania się choroby u zwierząt.

Uszkodzeniarogu racicowego

Uszkodzenia rogu racicowego to zmiany dotyczące rogu racicy, a więc podeszwy i ściany. Około 90% przypadków lokalizuje się na bocz-nych racicach kończyn miednicz-nych.

Dotychczas uszkodzenia rogu racicowego były wiązane z żywie-niem i ochwatem, teorią zapożyczo-ną z hipiatrii, jednakże nie udało się jej naukowo udowodnić. Obec-nie większość naukowców zgadza się, że zmiany te są raczej wyni-kiem stłuczenia puszki racicowej. Zerwanie aparatu podwieszającego i zmniejszona grubość opuszki pal-cowej prowadzą do zwiększonego nacisku trzeciego członu palcowe-go na tworzywo i tkankę produkują-cą róg racicowy (20, 21). Powoduje to uszkodzenie tworzywa skutkujące krwawieniem, bólem, a w niektórych przypadkach zatrzymaniem wzrostu

rogu. U krowy widoczne będą obja-wy kulawizny, a róg może przybrać czerwonawy kolor – oznakę krwawie-nia. Jeśli wytwarzanie rogu zostanie zatrzymane, podeszwa z czasem się zetrze i tworzywo zostanie odsłonię-te. Istotnym faktem jest to, że do ura-zu najczęściej dochodzi wewnątrz puszki racicowej, a rzadziej chodzi o nadepnięcie na kamień lub inny ostry przedmiot.

Najczęściej występującymi uszko-dzeniami rogu racicowego są: wy-lewy, krwawe podeszwy (krwawe podbicia), wrzód podeszwy, choro-ba linii białej, podwójna podeszwa i martwica kości racicowej (13). Przy-czyna tych zmian jest wieloczynni-kowa, jednakże można stwierdzić, że wynikają one ze złego zarzą-dzania zdrowiem stada, niedosto-sowanych budynków i częściowo nieprawidłowego żywienia. Pomię-dzy urazem a pojawieniem się ob-jawów klinicznych kulawizny wystę-puje dwumiesięczne opóźnienie. W tym czasie dochodzi do: krwawie-nia w obrębie tworzywa, zatrzyma-nia wytwarzania rogu i odsłonięcia

Algorytm 3. Diagram ukazujący postępy w działaniach na rzecz poprawy zdrowia racic w stadzie

W E T E R Y N A R I A W T E R E N I E • 3 / 2 0 1 9 • 13

T E M A T S E Z O N U

tworzywa (22). Objawy najczęściej stwierdzane są 2-3 miesiące po wy-cieleniu, co wskazuje na wystąpienie urazu w okresie okołoporodowym. Znany jest wpływ zmiany pozio-mów hormonów związanej z po-rodem na rozluźnienie struktury listewek rogotwórczych (23, 24), co wraz ze zmianą proporcji cza-su odpoczynku krowy, nasiloną ru-chliwością w oborze i zmianą paszy w początkowym okresie laktacji po-woduje wysokie ryzyko pojawienia się uszkodzeń skutkujących potem kulawiznami (12). Z tego powodu działania prewencyjne powinny do-tyczyć przede wszystkim krów bez-pośrednio po porodzie.

Leczenie uszkodzeń rogu wydaje się być nieskomplikowane, przynaj-mniej w teorii. Polega ono na usu-nięciu zmienionej części rogu i od-ciążeniu racicy objętej problemem. W praktyce jednak wymaga to znacz-nej wprawy, ostrego noża kopytowe-go, a także możliwości wstawienia krowy do poskromu z podstawkami i korbami do podnoszenia kończyn.

Zarządzaniezdrowiem stada

Rozpoznanie problemów i czynni-ków ryzyka w stadzie jest kluczo-we do rozwiązania kwestii zdrowia racic. Lekarz weterynarii powinien być odpowiedzialny za pomoc wła-ścicielowi w poprawie stanu racic w stadzie. Powinien być ogniwem łączącym działania właściciela, oso-by dokonującej korekcji racic oraz odpowiedzialnej za żywienie i two-rzyć plan działań mających na celu poprawę sytuacji w stadzie. Jak opi-sano powyżej, choroby racic są pro-blemem wieloczynnikowym i lekarz weterynarii nie jest w stanie rozwią-zać go samodzielnie. Wymagana jest do tego współpraca wszystkich stron zaangażowanych w zdrowie danego stada. Lekarz weterynarii powinien skupić się na działaniach prewencyjnych i nadzorze nad dzia-łaniami wykonywanymi przez wła-ściciela w celu poprawy zdrowia stada. Tworzony plan powinien

składać się przynajmniej z czterech elementów: 1. Zdiagnozowania problemu.2. Określenia przyczyny wystąpienia

problemu.3. Działań podjętych w celu rozwią-

zania problemu.4. Dalszych działań i ich monitoro-

wania (algorytm 3). W celu określenia problemu w da-

nym stadzie ważne jest, aby osoba wykonująca korekcję odnotowywała zauważone zmiany. W przeciwnym razie nie będzie możliwości stwier-dzenia, czy problemem w stadzie są uszkodzenia mechaniczne, choro-by zakaźne czy jedno i drugie.

Kolejny krok to identyfikacja przy-czyn problemów. Zasadnicze zna-czenie ma wyjaśnienie związku przy-czynowo-skutkowego właścicielowi fermy w przypadkach niskiego po-ziomu higieny czy też błędów w kon-strukcji obory i legowisk, obchodze-niu się ze zwierzętami, wykonywanej korekcji czy braku zorganizowanego działania w tym zakresie.

Po określeniu głównych wyzwań i przyczyn problemów należy wspól-nie wykonać plan w celu ich roz-wiązania. Konieczne jest dokładne nakreślenie zakresu działań i ich oczekiwanego efektu. Przykłado-wo: usuwanie obornika cztery razy dziennie zamiast dwukrotnego – po-prawa higieny kończyn i zmniejsze-nie występowania zapalenia skóry palców. Inny przykład: dużo krów stojących w legowiskach, ponieważ poręcz karkowa znajduje się na wy-sokości 105 cm, a więc zbyt nisko, i krowy mają utrudnione kładzenie się. Powoduje to zwiększony nacisk na racice kończyn miednicznych i zwiększa występowanie wrzodów podeszwy. Poręcz karkowa powinna być podniesiona do wysokości 120 cm, co będzie skutkować częstszym leżeniem krów i mniejszą liczbą przy-padków wrzodów podeszwy. W pla-nie działania należy wyszczególnić osoby odpowiedzialne za: jego kolej-ne części, czas, koszt i poziom osią-gnięcia celu, który zostanie zweryfi-kowany po jego wdrożeniu.

re

kl

am

a

SILVECO SKINPROTECTION

Preparaty biobójcze

Aerozole higieniczne

Linia preparatów do korekcji racic

SILVECO DERM

SILVECO+

Pielęgnacja kopyt i skóry konia

W E T E R Y N A R I A W T E R E N I E • 3 / 2 0 1 9 • 14

T E M A T S E Z O N U

Po zastosowaniu planu monito-rujemy sytuację w stadzie, aby móc stwierdzić, czy nasze działania przy-noszą korzyść. Ponownie przydat-ne mogą być notatki osób wykonu-jących korekcję, aby określić liczbę chorób racic w stadzie. Można rów-nież porównać zdjęcia sprzed wdro-żenia planu i po nim w celu udo-kumentowania poprawy higieny czy wydłużenia czasu leżenia krów. Po ocenie cały proces można rozpo-cząć od nowa: problem – przyczyna – plan – ocena.

Wnioski Kulawizny związane z uszkodzenia-mi rogu racic i chorobami zakaźnymi są ważnym problemem w dobrosta-nie bydła mlecznego oraz skutkują istotnym spadkiem produkcyjności i stratami dla właściciela. Rozwiązy-wanie problemu kulawizn wydaje się skomplikowane, zwłaszcza biorąc pod uwagę jego wieloczynnikowość, natomiast przy dobrej współpracy z właścicielem stada małymi kroka-mi można osiągnąć cel. Dwa naj-większe problemy w większości stad to zapalenie skóry palców i wrzody podeszwy, więc powinno się zacząć od skoncentrowania właśnie na nich. Główną uwagę w przypadku zapa-lenia skóry palców należy zwrócić na leczenie, zapobieganie i higienę. Rozwiązanie problemu wrzodów po-deszwy to regularna korekcja racic, poprawa komfortu krów w oborze i zarządzania stadem. Lekarz wete-rynarii powinien być odpowiedzial-ny za proces poprawy zdrowia racic, jednakże w celu osiągnięcia pełnego sukcesu wymagane są wysoka moty-wacja właściciela i dobra współpraca z osobami wykonującymi korekcję racic, a także pracownikami fermy.

Piśmiennictwo 1. Whay H.R., Main D.C.J., Green L.E.,

Webster A.J.F.: Assessment of the we-lfare of dairy cattle using animal-based measurements: direct observations and investigation of farm records. „Vet Rec.”, 2003, 53, 197-202.

2. Bruijnis M.R.N., Beerda B., Hoge-veen H., Stassen E.N.: Assessing the

welfare impact of foot disorders in dairy cattle by a modeling approach. „Ani-mal.”, 2012, 6, 962-970.

3. Ettema J.F., Capion N., Hill A.E.: The association of hoof lesions at claw trim-ming with test-day milk yield in Danish Holsteins. „Prev Vet Med.”, 2007, 79, 224-43.

4. Huxley J.N.: Lameness in cattle: An ongoing concern. „Vet J. Special Issue: Bovine Lameness.”, 2012, 193, 610-611.

5. Huxley J.N.: Impact of lameness and claw lesions in cows on health and pro-duction. „Livest Sci.”, 2013, 156, 64-70.

6. Bicalho R.C., Machado V.S., Ca-ixeta L.S.: Lameness in dairy cattle: A debilitating disease or a disease of de-bilitated cattle? A cross-sectional study of lameness prevalence and thickness of the digital cushion. „J Dairy Sci.”, 2009, 92, 3175-3184.

7. Newsome R.F., Green M.J., Bell N.J., Bollard N.J., Mason C.S., Whay H.R.: A prospective cohort study of digital cushion and corium thickness. Part 1: Associations with body condition, lesion incidence, and proximity to calving. „J Dairy Sci.”, 2017, 100, 1-14.

8. M a c h a d o V. S . , C a i xe t a L . S . , McArt J.A., Bicalho R.C.: The effect of claw horn disruption lesions and body condition score at dry-off on survivabili-ty, reproductive performance, and milk production in the subsequent lactation. „J Dairy Sci.”, 2010, 93, 4071-4078.

9. Bruijnis M.R., Hogeveen H., Stas-sen E.N.: Assessing economic consequen-ces of foot disorders in dairy cattle using a dynamic stochastic simulation model. „J Dairy Sci.”, 2010, 93, 2419-2432.

10. Green L.E., Hedges V.J., Schukken Y.H., Blowey R.W., Packington A.J.: The impact of clinical lameness on the milk yield of dairy cows. „J Dairy Sci.”, 2002, 85, 2250-2256.

11. Greenough P.: Bovine Laminitis and Lameness: A Hands On Approach. El-sevier Health Sciences Saintt Louis, Great Britain 2007.

12. Cook N.B., Nordlund K.V., Oet-zel G.R.: Environmental Influences on Claw Horn Lesions Associated with Laminitis and Subacute Ruminal Acidosis in Dairy Cows. „J. Dairy Sci.”, 2004, 87 (E. Suppl.), E36-E46

13. Manske T., Hultgren J., Bergsten C.: Prevalence and interrelationships of hoof lesions and lameness in Swedish dairy cows. „Prev Vet Med.”, 2002, 54, 247-263.

14. Orsel K., Plummer P., Shearer J., De Buck J., Carter S.D., Guatteo R.: Missing pieces of the puzzle to effective-ly control digital dermatitis. „Transbo-und Emerg Dis.”, 2018, 65, 186-198.

15. Kroeger C., Fiedler A., Muelling C., Zeiler E., Maierl J.: Histological com-parison of the effect of antibiotic and non-antibiotic topical treatments for digital dermatitis on treponemes and the tissue regeneration. Proc. The 20th International Symposium and 12th In-ternational Conference on Lameness in Ruminants, Tokyo Japan. 2019.

16. Cramer G., Solano L., Johnson R.: Evaluation of tetracycline in milk follo-wing extra-label administration of to-pical tetracycline for digital dermatitis in dairy cattle. „J Dairy Sci.”, 2019, 102 (1), 883-895.

17. Dopfer D., Lopez-Benavides M., Bu-chalova M., Mateus C., Cook N.B., Dusick A.F., Hemling T.C., Socha M., Read D., Gomez A.: Clinical histo-pathological and microbiological cure of acute digital dermatitis leasions and the influence of topical treatment upon cure. 16th Symposium and 8th Confe-rence on Lameness in Ruminants. Rotorua, New Zealand 2011.

18. Kofler J., Innerebner C., Pesenho-fer R., Hangl A., Tichy A.: Effectiveness of salicylic acid paste for treatment of digital dermatitis in dairy cows compared with tetracycline spray and hydrotherapy. Berliner und Munche-ner tierarztliche Wochenschrift, 2015, 128 (7-8), 326-334.

19. Capion N., Larsson E.K., Nielsen O.L.: A clinical and histopathological compa-rison of the effectiveness of salicylic acid to a compound of inorganic acids for the treatment of digital dermatitis in cattle. „J. Dairy Sci.”, 101, 1325-1333.

20. Lischer C., Ossent P., Raber M., Gey-er H.: Suspensory structures and suppor-ting tissues of the third phalanx of cows and their relevance to the development of typical sole ulcers (Rusterholz ulcers). „Vet Rec.”, 2002, 151, 694-698.

21. Lischer C.J., Ossent P.: Pathogenesis of sole lesions attributed to laminitis in cattle. Proceedings of the 12th Inter-national Symposium on Lameness in Ruminants, Orlando, Florida 2002.

22. Raven E.T.: Cattle footcare and claw trimming. Ipswich, Farming Press Books, 1989.

23. Tarlton J.F., Holah D.E., Evans K.M., Jones S., Pearson G.R., Webster A.J.F.: Biomechanical and Histopathological Changes in the Support Structures of Bovine Hooves around the Time of First Calving. „Vet J.”, 2002, 163, 196-204.

24. Bach K., Nielsen S.S., Capion N.: Is The Bovine Pedal Bone Sinking Around Calving? 19th International Symposium and 11th Conference Lameness in Ruminants, Munich, Germany 2017.