zagospodarowanie przestrzenne2030.um.warszawa.pl/.../9.-zagospodarowanie-przestrzenne.pdf2017/04/09...
TRANSCRIPT
ZAGOSPODAROWANIE
PRZESTRZENNE ANALIZA NA POTRZEBY
OPRACOWANIA DIAGNOZY STRATEGICZNEJ
Urząd m.st. Warszawy
sierpień 2016
WA
RS
ZA
WA
2
03
0
Opracowanie przygotowane na potrzeby aktualizacji Strategii Rozwoju m.st. Warszawy do 2020 roku
przez zespół Biura Funduszy Europejskich i Rozwoju Gospodarczego we współpracy z innymi
Biurami Urzędu m.st. Warszawy.
Strona | 3
Zagospodarowanie przestrzenne
Warszawa leży na Nizinie Mazowieckiej, nad środkowym biegiem Wisły. Szczególnego charakteru
miastu nadaje wysoka wiślana skarpa ciągnącą się od Wilanowa i Ursynowa przez Mokotów,
Śródmieście, Żoliborz aż po Bielany. Na tarasach nadzalewowych po obu stronach rzeki, w Wawrze,
Wesołej, Rembertowie, Białołęce i Bielanach znajdują się pola wydmowe, częściowo do dziś porośnięte
kompleksami lasów. Bezpośrednio przy Wiśle rozciągają się tarasy zalewowe – tereny częściowo
podmokłe, z kępami i starorzeczami, zajęte pierwotnie przez łąki i porośnięte krzewami, mało dogodne
dla osadnictwa i stosunkowo słabo zabudowane. Na lewym brzegu rzeki powyżej skarpy rozciąga się
wysoczyzna – Równina Warszawska.
Miasto zajmuje obszar 51 724 ha. Struktura funkcjonalna Warszawy charakteryzuje się dużym
zróżnicowaniem, zarówno w ujęciu ogólnomiejskim, jak i w poszczególnych jej dzielnicach. Największą
część w strukturze powierzchni geodezyjnej miasta1 stanowią grunty zabudowane i zurbanizowane
(56%), wśród których znaczny udział mają tereny mieszkaniowe i tereny komunikacyjne (odpowiednio
33% i 28% gruntów zabudowanych i zurbanizowanych), stosunkowo dużą część zajmują też użytki rolne
(23%).
Mapa 1. Struktura funkcjonalno-przestrzenna Warszawy
Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych
z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.
1 Według danych ewidencyjnych. Istnieją różne statystyki użytkowania (zagospodarowania) terenu. Wojewódzki Urząd Statystyczny podaje dane o wykorzystaniu powierzchni geodezyjnej, przekazywane przez Biuro Geodezji i Katastru Urzędu m.st. Warszawy za pośrednictwem Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Są to dane pochodzące z ewidencji gruntów i budynków, prezentujące ich formalny status, który w praktyce różni się od faktycznego użytkowania terenu.
Strona | 4
Z analiz2 wynika, że tereny zabudowane stanowią nieco ponad 1/3 powierzchni Warszawy, a łącznie
z terenami komunikacyjnymi – około połowę powierzchni miasta. Największy udział w nich mają tereny
mieszkaniowe wielo- i jednorodzinne, które stanowią 1/5 powierzchni stolicy. Wśród nich zabudowa
jednorodzinna zajmuje prawie 11% powierzchni Warszawy i nieznacznie przeważa nad wielorodzinną
stanowiącą 9% (Mapa 2).
Najwięcej terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej znajduje się w dzielnicach
prawobrzeżnych: Wawrze (28%) i Białołęce (18%), najmniej takich terenów znajduje się na Pradze-
Północ, w Śródmieściu i na Ochocie. W dzielnicach obrzeżnych zabudowa jednorodzinna
charakteryzuje się mniejszą intensywnością, w rejonach miasta położonych w mniejszej odległości od
Śródmieścia intensywność wzrasta przybierając bardziej skoncentrowane formy zabudowy oraz
większą wysokość. W niektórych rejonach dzielnic obrzeżnych, do niedawna typowych dla lokalizacji
zabudowy jednorodzinnej, obserwuje się od około 10 lat negatywne zjawisko nieuzasadnionego
zwiększania intensywności zabudowy oraz wprowadzania coraz to bardziej skoncentrowanych form,
z zabudową wielorodzinną włącznie. Do obszarów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej można
zaliczyć także tereny zabudowy położone w obrębie kompleksów leśnych. Odznaczają się one wysokim
udziałem powierzchni biologicznie czynnej na działce, którą przeważnie stanowi zieleń leśna. Obecnie
zajmują one około 0,4% powierzchni miasta i znajdują się w dzielnicach o największej lesistości:
Wesołej, Rembertowie, Wawrze i Białołęce.
Przeważająca część terenów zabudowy wielorodzinnej – 69% – znajduje się w lewobrzeżnej
Warszawie. Najwięcej takiej zabudowy występuje na Mokotowie, Pradze-Południe i Ursynowie, najmniej
– w dzielnicach: Wawer, Wesoła i Rembertów. Dzielnicami o największym udziale zabudowy
mieszkaniowej wielorodzinnej w powierzchni dzielnicy, w których wartość ta przekracza 20%, są Ochota
i Praga-Południe. Najmniejszy udział terenów zabudowy wielorodzinnej występuje natomiast
w dzielnicach z dominacją osiedli jednorodzinnych: w Wawrze, Wesołej i Rembertowie, i nie przekracza
2% powierzchni dzielnicy. W zabudowie mieszkaniowej wielorodzinnej wyodrębnia się tereny osiedli
mieszkaniowych o podwyższonym udziale zieleni osiedlowej – są to zespoły budownictwa społecznego
z dwudziestolecia międzywojennego np. na Żoliborzu oraz tereny zagospodarowywane w okresie od
1945 do 1990 r. Osiedla te charakteryzują się lepszym dostępem do miejsc rekreacji, wypoczynku oraz
przestrzeni ogólnodostępnej dla mieszkańców. Ten typ zabudowy osiedlowej posiada obecnie
nieznaczną przewagę w zajmowanej powierzchni i stanowi 5% terytorium miasta, pozostałe osiedla
wielorodzinne stanowią obecnie około 4%.
2 W 2015 r. w Biurze Architektury i Planowania Przestrzennego przeprowadzono szczegółowe analizy zagospodarowania terenu
w oparciu o mapę użytkowania terenów wykonaną na potrzeby aktualizacji studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego. Podobne analizy użytkowania terenu wykonano w 2005 r. na potrzeby sporządzanego wówczas studium.
Obecnie w analizach tych uwzględniono bardziej szczegółowe i częściej aktualizowane dane pochodzące z ewidencji gruntów
i budynków (EGiB), Bazy Danych Obiektów Topograficznych (BDOT10k) oraz zdjęć lotniczych wykonanych na zlecenie miasta
w 2014 i 2015 r. Te dane w większym stopniu oddają rzeczywiste zagospodarowanie terenu.
Strona | 5
Mapa 2. Tereny zabudowy mieszkaniowej
Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych
z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.
Tereny usługowe zajmują przeszło 9%, przy czym dane w tym zakresie nie uwzględniają usług
w obiektach mieszkaniowych, produkcyjnych i innych, gdzie usługi występują jako funkcja towarzysząca
i uzupełniająca funkcję wiodącą terenu. W przypadku terenów o funkcji mieszanej, o funkcji terenu
decyduje przewaga powierzchni zabudowanej budynkami danego typu.
Największa część terenów usługowych znajduje się na Mokotowie i Ursynowie – powyżej 10%
powierzchni usługowej miasta. Najmniejsza część takich terenów znajduje się w dzielnicach: Wilanów,
Ursus, Praga-Północ, Rembertów, Wesoła, Żoliborz – poniżej 5% terenów usługowych Warszawy.
Natomiast dzielnicami o największym udziale terenów usługowych w powierzchni dzielnicy są dzielnice
centralne: Śródmieście i Ochota, których powierzchnia co najmniej w 25% zajęta jest przez usługi.
Najmniejszy udział terenów usługowych występuje w dzielnicach obrzeżnych: Wilanowie, Wawrze
i Białołęce.
Funkcje usługowe o znaczeniu ponadlokalnym skupione są przede wszystkim w centralnych dzielnicach
Warszawy, natomiast w obrzeżnych dominują funkcje o znaczeniu lokalnym lub dzielnicowym. Istnieje
też znaczna dysproporcja w rozmieszczeniu usług między lewobrzeżną a prawobrzeżną Warszawą na
korzyść tej pierwszej, w której zlokalizowane jest 68% usług. Ta dysproporcja jest bardzo podobna do
rozmieszczenia ludności na terenie miasta. Po lewej stronie Wisły mieszka 65% osób.
W odrębnej kategorii terenów znajdują się tereny wielkopowierzchniowych obiektów handlowych
(o powierzchni sprzedaży co najmniej 2 000 m2). Są one terenami usługowo-handlowymi
o specyficznym oddziaływaniu na sieć handlową, układ komunikacyjny, rynek pracy oraz strukturę
funkcjonalno-przestrzenną miasta. Łączna powierzchnia zajęta przez ten typ handlu stanowi 0,6%
powierzchni miasta. Największa część terenów handlu wielkopowierzchniowego zlokalizowana jest na
Strona | 6
Targówku, Białołęce i we Włochach, tam również te tereny są najbardziej rozległe. Z kolei
w Rembertowie i Wesołej nie ma ich wcale.
Mapa 3. Tereny usług
Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych
z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.
Tereny usług sportu, służące aktywnej rekreacji i wypoczynkowi mieszkańców Warszawy, zajmują 1%
powierzchni miasta. Największa część terenów sportowych – 25% przypada na Ursynów, co wynika
m.in. z faktu, iż w tej dzielnicy położony jest rozległy Tor Służewiec, służący organizacji wyścigów
konnych. Znaczący udział znajduje się również w dzielnicach: Mokotów, Praga-Południe, Bemowo,
Ochota, Śródmieście i Bielany – powyżej 5%. Najmniejszą część takich terenów posiadają dzielnice:
Praga-Północ, Włochy, Rembertów oraz Ursus – poniżej 2% terenów usług sportu na dzielnicę.
Dzielnice o największym udziale w powierzchni dzielnicy tej funkcji to: Ochota, Ursynów i Żoliborz
(powyżej 2,5%). Na drugim biegunie znajdują się dzielnice: Włochy, Białołęka, Wawer i Rembertów, w
których usługi sportu stanowią mniej niż 0,5% powierzchni dzielnicy.
Prawie 18% powierzchni miasta zajmują tereny komunikacyjne i przeznaczone pod infrastrukturę,
z czego 12% stanowią drogi. Wśród terenów komunikacyjnych znaczny udział mają tereny kolejowe
(najwięcej m.in. na Pradze-Południe i Woli) oraz lotniska (Bemowo, Włochy). Część terenów kolejowych
nie pełni już swojej pierwotnej funkcji i prawdopodobnie z czasem zmienią przeznaczenie na inne cele.
W przeszłości stosunkowo dużą powierzchnię zajmowały tereny produkcyjno-usługowe
(przemysłowe), skupione w przeważającej części wzdłuż linii kolejowych, jednak ich udział
w powierzchni miasta zmniejsza się. W 2005 r. stanowiły 5% powierzchni miasta, obecnie – niecałe 4%.
Tereny te, ulegają przekształcaniu na zabudowę mieszkaniową (np. na Żoliborzu, w Ursusie) oraz
usługowo-biurową (Służewiec).
Strona | 7
Dzielnicami o największym udziale funkcji produkcyjno-usługowych są: Wola, Praga-Północ, Włochy,
Bielany, Białołęka, Targówek i Ursus – powyżej 5% powierzchni dzielnicy. Najmniejszy udział
odnotowano w dzielnicach: Śródmieście, Wesoła, Wilanów, Ochota i Żoliborz – nie więcej niż 1%
powierzchni dzielnicy.
W ujęciu ogólnomiejskim najwięcej takich terenów znajduje się w Białołęce (22%), Bielanach i Włochach
– powyżej 10%, najmniej – w dzielnicach centralnych: Śródmieściu, Ochocie, Żoliborzu oraz w Wesołej
Mapa 4. Tereny produkcyjno-usługowe, infrastruktury technicznej, komunikacji
Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych
z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.
Tereny zieleni, łącznie z lasami, zajmują 27% powierzchni Warszawy, z czego największą część –
16% – stanowią lasy, tereny zieleni urządzonej (parki, skwery, place zabaw itp.) – 2%, tereny zieleni
nieurządzonej z dominacją zadrzewień – 6%, ogrody działkowe – 3%, cmentarze – 1% powierzchni
miasta. Większa część ogólnej powierzchni terenów zieleni (60%) przypada na dzielnice prawobrzeżne.
Tu również występuje zdecydowanie większa część lasów (73%), które tworzą rozległe kompleksy
łączące się z terenami leśnymi położonymi poza granicami Warszawy. Zdecydowanie największa część
terenów zieleni w Warszawie znajduje się w Wawrze, dzielnicami o dużym udziale zieleni są ponadto
Białołęka, Wesoła, Bielany i Ursynów (
Mapa 5).
Największy udział zieleni w powierzchni dzielnicy ma Wesoła (60%). Pozostałymi dzielnicami o udziale
zieleni powyżej 30% są: Bielany, Wawer, Rembertów, wszystkie o bardzo dużym udziale terenów
leśnych. Najmniejszy udział zieleni ma Ochota, Praga-Północ, Włochy i Ursus.
Strona | 8
W ujęciu pomijającym lasy, prawie 60% terenów zieleni Warszawy znajduje się w lewobrzeżnej części
miasta. Największa część tak klasyfikowanych terenów zieleni położona jest na Mokotowie, Wawrze
i Białołęce, najmniejszy zaś udział ma zieleń w dzielnicach: Ochota, Praga-Północ, Rembertów,
Żoliborz, Wesoła, Ursynów i Ursus.
Tereny zieleni urządzonej skupione są głównie w dzielnicach centralnych Warszawy o wykształconej
strukturze urbanistycznej. Najmniej takich terenów jest w dzielnicach obrzeżnych: Białołęce, Wawrze,
Wesołej, Rembertowie, Ursusie i Włochach. W części z tych dzielnic brak parków i skwerów
rekompensuje mieszkańcom bliskość rozległych kompleksów leśnych.
W strefie śródmiejskiej, najstarszej i najbardziej zurbanizowanej, dominującą formą terenów zieleni są
parki, w dużej części parki historyczne. Obecnie na terenie miasta zlokalizowanych jest 95 parków
zajmujących powyżej 1,1 tys. ha, w tym 11 nowych, powstałych po 2005 r. (m.in. Park Strumykowa
i park przy ul. Ceramicznej na Białołęce, Park nad Balatonem na Pradze-Południe, Park przy Bażantarni
oraz Park Lasek Brzozowy na Ursynowie).
Tereny zieleni nieurządzonej z dominacją zadrzewień stanowią ok. 5% powierzchni miasta
i skupione są przede wszystkim w międzywalu Wisły oraz w pobliżu kompleksów leśnych, gdzie
występują liczne zadrzewienia niezaklasyfikowane w ewidencji gruntów i budynków jako lasy.
Stosunkowo duży udział w powierzchni miasta stanowią nadal tereny ogrodów działkowych. Ich
ogólna powierzchnia zmniejsza się sukcesywnie – m.in. w związku z budową tras komunikacyjnych.
Ogrody działkowe stanowią miejsca rekreacji i wypoczynku mieszkańców Warszawy, choć grono ich
użytkowników jest mniejsze niż w przypadku terenów publicznie dostępnych.
W Warszawie 79% ludności mieszka w odległości nieprzekraczającej 300 m do najbliższego terenu
zieleni (zaliczając do niej lasy, parki, tereny zieleni nieurządzonej). Nie uwzględnia się tu natomiast
niewielkich terenów zieleni, np. niektórych skwerów, liczących poniżej 0,5 ha oraz zieleni osiedlowej).
Mapa 5. Tereny zieleni
Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych
z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.
Strona | 9
Tereny obecnie niezagospodarowane lub zagospodarowane tymczasowo mają dość znaczny
udział w powierzchni Warszawy – 5%. W skali całego miasta największa część takich terenów leży
w dzielnicy Białołęka – obszary tego typu znajdują się w rejonie rekultywowanego obecnie terenu
dawnego składowiska popiołów EC Żerań oraz portu Żerańskiego. Dzielnicami, w których tereny
niezabudowane i niezagospodarowane zajmują relatywnie duże obszary, są ponadto Ursus i Praga-
Północ. W Ursusie są to przede wszystkim tereny po dawnych Zakładach Mechanicznych Ursus, które
podlegają obecnie zmianom funkcjonalno-przestrzennym, a większa ich część jest przeznaczona pod
funkcje mieszkaniowe z usługami. W dzielnicy Praga-Północ obszary niezabudowane
i niezagospodarowane są skupione w rejonie dawnej fabryki FSO na Żeraniu oraz w rejonie portu
Praskiego. Również dla tych terenów projektowane są nowe funkcje oraz sposób zagospodarowania.
Najmniejsza część terenów niezagospodarowanych i zagospodarowanych tymczasowo przypada na
dzielnice: Wesoła, Ochota, Śródmieście i Żoliborz.
Mapa 6. Pozostałe tereny zieleni, tereny niezabudowane i niezagospodarowane
Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.
Pewną rezerwę terenów stanowią grunty rolne. Ogółem w Warszawie stanowią one blisko 15%
powierzchni. Najwięcej jest ich w dzielnicach Białołęka, Wilanów i Wawer. Dominują wśród nich grunty
orne, nieco mniej jest łąk trwałych i pastwisk, niedużą część stanowią także sady. W Śródmieściu,
Pradze-Północ, Pradze-Południe, Ochocie, Woli i Żoliborzu tereny rolne w ogóle nie występują lub
zajmują bardzo niewielkie powierzchnie (Mapa 7).
Na terenie Warszawy zmiana przeznaczenia gruntu rolnego na grunt budowlany nie wymaga zgody, ale
wyłączenia gruntów z produkcji rolniczej. Wyłączeń takich dokonuje w drodze decyzji administracyjnej
Prezydent m.st. Warszawy.
Strona | 10
Mapa 7. Grunty rolne
Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych
z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.
Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego
Poprzez ład przestrzenny rozumie się takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość
oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne,
społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne3. Definicja ta jest
jednak krytykowana jako niezbyt precyzyjna4.
Tworzeniu ładu przestrzennego i przestrzeganiu zasad zrównoważonego rozwoju nie sprzyja obecny,
wadliwy system planowania przestrzennego. Jego mankamentami są m.in. zrównanie interesu
publicznego z interesem prywatnym poszczególnych osób fizycznych, nieuznawanie przestrzeni
publicznej za cel publiczny5, wydawanie decyzji o warunkach zabudowy bez uwzględnienia zapisów
obowiązującego studium6, podziały gruntów rolnych na działki budowlane przed opracowaniem
projektów urbanistycznych i niestosowanie scaleń oraz wtórnych podziałów, ograniczone prawne
możliwości kontroli jakości projektowanej architektury, nieskoordynowanie planowania przestrzennego
z planowaniem inwestycyjnym i gospodarczym7, trudna dostępność i niezrozumiałość dokumentów
3 Art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2015 r. poz. 199 z późn. zm.). 4 Przestrzeń życia Polaków. Raport. SARP, Warszawa 2014. 5 Nowelizacja ustawy o gospodarce nieruchomościami z 21.08.1997 r. (ustawa o rewitalizacji z 9.10.2015 r.). 6 Władze miasta poprzez wewnętrzny system nadzoru starają się monitorować i ograniczać wydawanie decyzji niezgodnych ze studium. 7 Nowelizacja ustawy o gospodarce nieruchomościami…
Strona | 11
planistycznych, niestosowanie pozaplanistycznych, ekonomicznych i prawnych instrumentów
w planowaniu przestrzennym8.
Zgodnie z przepisami ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, podstawowym
narzędziem realizacji lokalnej polityki przestrzennej, a więc ochrony oraz kształtowania ładu
przestrzennego, są miejscowe
plany zagospodarowania
przestrzennego. Wielu ekspertów
dostrzega konieczność
inwestowania w poprawę jakości
przestrzeni miejskiej
w Warszawie9. Ich zdaniem
powierzchnia Warszawy pokryta
planami jest nadal zbyt mała, co
niekorzystnie wpływa na proces
budowlany i utrwala rozwiązania
tymczasowe, wzmaga chaos
urbanistyczny, potęgując
brzydotę miasta, zwłaszcza jego
przestrzeni publicznych,
i utrudniając przebudowę
centralnej części miasta10 11 12.
Warszawa z odsetkiem powierzchni miasta pokrytej obowiązującymi miejscowymi planami
zagospodarowania przestrzennego na poziomie 35% w 2014 r. zajmuje na tle innych dużych miast
w Polsce przedostatnią pozycję (Wykres 1). Ma to swoje odzwierciedlenie w poziomie zadowolenia
mieszkańców z publicznych przestrzeni tj. rynków, skwerów itp. Warszawa wśród europejskich miast
porównawczych zajęła przedostatnie miejsce, wyprzedzając jedynie Madryt. Zaś w ogólnym
zestawieniu zajęła 61. pozycję na 81 miejsc13. Aby tę sytuację poprawić celem nadrzędnym planowania
przestrzennego powinna być ochrona istniejącej i świadome tworzenie nowej przestrzeni publicznej.
A dla obszarów przestrzeni publicznej winny być przyjęte miejscowe plany zagospodarowania
przestrzennego14. Natomiast mieszkańcy Warszawy lepiej oceniają stan ulic i budynków w okolicy.
Warszawa wśród wybranych stolic europejskich zajęła trzecie miejsca, zaś w ogólnym zestawieniu
miejsce 25., pozostawiając w tyle również polskie miasta tj. Kraków (42. miejsce) oraz Gdańsk (52.).
Obecnie15 na obszarze Warszawy obowiązuje 240 miejscowych planów zagospodarowania
przestrzennego. Plany te obejmują obszar blisko 19 tys. ha, co stanowi 36% powierzchni miasta.
Kolejnych 225 planów miejscowych jest w trakcie sporządzania. Obejmują one obszar blisko 18 tys. ha,
co stanowi blisko 34% powierzchni stolicy (Wykres 2).
8 Przestrzeń życia Polaków... 9 Raport o polskich metropoliach 2015. Warszawa. PriceWaterhouseCoopers, Warszawa 2015. 10 Przestrzeń życia Polaków... 11 Raport o polskich metropoliach… 12 G. Buczek: Kto odpowiada za wygląd miasta, a właściwie jego brak. Warszawa.wyborcza.pl [22.10.2013]. 13 European Commission, Quality of life in European cities 2015, Flasf Eurobarometr, 2016. 14 G. Buczek, Czy Warszawa staje się miastem trzeciego świata? Studia Regionalne i Lokalne, nr 4(26)/2006. 15 listopad 2015 r.
Wykres 1. Odsetek powierzchni objętej miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego w wybranych metropoliach [%]
2009 2012 2014
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Gdańsk Wrocław Kraków Poznań Warszawa Łódź
Strona | 12
Poszczególne dzielnice cechują się różnym stopniem pokrycia miejscowymi planami zagospodarowania
przestrzennego (Mapa 8).
Największą powierzchnię terenu
pokrytą obowiązującymi
miejscowymi planami
zagospodarowania
przestrzennego ma Żoliborz
(udział uchwalonych planów
w powierzchni dzielnicy wynosi
85%), Targówek (78%), Ochota
(72%) oraz Wola (60%),
najmniejszą zaś Bielany (18%),
Bemowo i Śródmieście (po 16%)
oraz Włochy (12%). Należy
zwrócić uwagę, że w przypadku
dużych i zwartych kompleksów
leśnych na przedmieściach
(Białołęka, Bielany, Rembertów,
Wawer, Wesoła, Ursynów) oraz obszarów związanych z funkcjonowaniem lotnisk (Babice – Bemowo,
Okęcie – Włochy) prawdopodobnie nie będzie potrzeby objęcia ich miejscowymi planami
zagospodarowania przestrzennego.
Ponadto dzielnice Warszawy cechują się dużym zróżnicowaniem średniej wielkości uchwa lanych
miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Średnio uchwalany plan miejscowy dla
Wawra obejmuje powierzchnie 134 ha i jest to dzielnica z największą średnią powierzchnią
pojedynczego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Średnia powierzchnia
uchwalanego planu dla Ursusa i Targówka wynosi 118 ha, natomiast średnia powierzchnia planu
miejscowego uchwalana dla Bielan wynosi 28 ha, zaś dla Śródmieścia 19 ha i w tej dzielnicy średnia
powierzchnia planu jest najmniejsza, co wynika z charakteru i intensywności zabudowy śródmiejskiej.
Mapa 8. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego
Źródło: dane własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego.
Wykres 2. Powierzchnia objęta planami miejscowymi w stosunku do całkowitej powierzchni Warszawy
Źródło: Urząd m.st. Warszawy, Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego.
Strona | 13
Mimo wzrostu udziału powierzchni
miasta pokrytej miejscowymi
planami zagospodarowania
przestrzennego, nadal znaczna,
choć systematycznie malejąca,
część decyzji o pozwoleniu na
budowę wydawana jest nie
w oparciu o ustalenia planów
miejscowych, ale na podstawie
dwóch rodzajów decyzji
administracyjnych o warunkach
zabudowy i zagospodarowania
terenu (Wykres 3).
Dziedzictwo kulturowe i historyczne
Dziedzictwo kulturowe i historyczne Warszawy to dziedzictwo właściwie dwóch miast. Pierwsze z nich,
założone w średniowieczu, rozwijało się do połowy XX wieku i zostało w zasadniczej części zniszczone
podczas II wojny światowej. Drugie miasto wzniesiono na jego gruzach, w specyficznej sytuacji
politycznej – w warunkach przejęcia przez państwo własności gruntów, odpowiedzialności za
gospodarkę mieszkaniową i przemysłową oraz realizacji silnie zideologizowanych doktryn
urbanistycznych – najpierw socrealistycznej, później modernistycznej. Część dawnej tkanki miejskiej
odtworzono, a w przypadku Starego Miasta rekonstrukcji dokonano z największym pietyzmem, czego
dowodem było wpisanie go w 1980 r. na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako przykład niemal
całkowitej odbudowy zabytków pochodzących z nieprzerwanego ciągu historycznego siedmiu stuleci.
Jednym z najbardziej wartościowych elementów dziedzictwa kulturowego i historycznego jest panorama
Warszawy. Początkowo tworzyły ją budowle umieszczane blisko wiślanej skarpy – zamek książęcy,
kościoły z ich wieżami, ratusz, a następnie również pałace magnackie, które zaczęły powstawać
w sąsiedztwie Starego i Nowego Miasta po ustanowieniu miasta siedzibą królewską.
Skarpa i biegnący równolegle trakt – obecne Krakowskie Przedmieście – był osią, wzdłuż której
lokalizowano kolejne rezydencje wraz z odrębnymi organizmami miejskimi – jurydykami. W następnej
kolejności powstawały prostopadłe do skarpy osie założeń pałacowych i jurydyk, w tym Oś Saska i Oś
Stanisławowska, i ciągi późniejszych ulic – m.in. Długa–Nalewki, Senatorska–Elektoralna–Chłodna,
Leszno, przy których z czasem lokalizowano kolejne obiekty.
Na formowanie się miasta miał wpływ przebieg wojen i powstań narodowych, budowa ziemnych
umocnień z 1770 r. – tzw. wałów Lubomirskiego, które zarysowały granice miasta praktycznie do
czasów I wojny światowej, a następnie utworzenie rosyjskiej Twierdzy Warszawa – z Cytadelą,
ograniczającą rozwój Warszawy od północy, i podwójnym pierścieniem fortów. Budowa Twierdzy
pociągnęła za sobą zburzenie dużej części miasta i wprowadzenie ograniczeń budowlanych z zakazem
zabudowy pasa fortecznego na przedmieściach – cały rozwój Warszawy, pomimo wzrostu liczby
mieszkańców, miał się odbywać jedynie wewnątrz wałów Lubomirskiego.
W XIX wieku rozwój transportu, a w szczególności kolejowego (poczynając od kolei warszawsko-
wiedeńskiej uruchomionej 1845-48 r.) sprawił, że miasto stało się ważnym węzłem komunikacyjnym.
Mimo braku zainteresowania działalnością urbanistyczną ze strony centralnej administracji rosyjskiej
udało się częściowo uporządkować chaotycznie ukształtowaną w XVIII w. strukturę miasta – wytyczono
wiele nowych placów i ulic. Nowe funkcjonalne centrum miasta, z reprezentacyjnymi budynkami
administracji i instytucji gospodarczych, społecznych i kulturalnych wykształciło się nieco dalej na
południowy zachód od centrum historycznego, w rejonie ul. Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich.
Wykres 3. Decyzje o warunkach zabudowy i o pozwoleniu na budowę wydane w Warszawie w latach 2004–2014
Źródło: opracowanie Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie danych przekazywanych przez dzielnice i wydziały BAiPP.
Strona | 14
W końcu XIX stulecia zaczęły wykształcać się nowe obszary produkcji, dające początek późniejszym
dzielnicom przemysłowym, z dzielnicą zachodnią w rejonie dzisiejszej wschodniej Woli.
Na obliczu współczesnej Warszawy swoje piętno wywarł socjalistyczny monumentalizm z lat 50. XX
wieku (m. in. z Marszałkowską Dzielnicą Mieszkaniową, Muranowem, osiedlami na Pradze, Mokotowie
i Woli). Swego rodzaju ikoną Warszawy, ale też wyzwaniem dla urbanistów stał się Pałac Kultury i Nauki.
Wzniesiony jako symbol polskiej zależności od Związku Radzieckiego, po odzyskaniu przez Polskę
suwerenności stał się obiektem sporów o kształt śródmieścia, a w ostatnim czasie został uznany za
zabytek.
Karta Ateńska, przyjęta po IV Kongresie Nowoczesnej Architektury w 1933 roku, sformułowała zasady
projektowania uwzględniające podział miasta na wyraźne strefy funkcjonalne, oddzielone zielenią,
rozluźnienie zabudowy i traktowanie zieleni jako elementu poprawiającego warunki życia w mieście.
W Warszawie w okresie tuż przed II wojną światową i po jej zakończeniu powstały wręcz modelowe
koncepcje zespołów zabudowy realizowanych w duchu modernizmu, nierzadko w formie
zindywidualizowanej i dostosowanej do sąsiedztwa: Żoliborz, Rakowiec, Koło, a także Muranów,
Młynów i Wierzbno z lat 50 XX wieku. W późniejszym okresie PRL funkcjonalizm zaczęto wdrażać na
wielką skalę, w zdegenerowanej formie, z powtarzalnością zabudowy opartej na zunifikowanych
monotonnych elementach (osiedla Bródno, Jelonki, Chomiczówka, Wawrzyszew i inne). Nadal
zachowywano przy tym rozluźnioną zabudowę z rozdzielającymi je terenami zieleni. Obszary
wielorodzinnych osiedli mieszkaniowych z podwyższonym udziałem zieleni osiedlowej stanowią 25%
wszystkich terenów zabudowy mieszkaniowej. Jednak od lat 90. wskutek mechanizmów wolnego rynku
nowa zabudowa wielorodzinna realizowana jest w znacznej większości w formie zabudowy bardziej
zagęszczonej, z bardzo niewielkim udziałem zieleni (m.in. Służewiec Wschodni, Kabaty)16.
W efekcie działań wojennych i polityki okupanta niemieckiego, a szczególnie wskutek planowych
wyburzeń przeprowadzonych po upadku powstania w getcie w 1943 r. i powstania warszawskiego
w 1944 r., miasto w swym dotychczasowym kształcie, uformowanym przez stulecia, zostało zniszczone.
Przerwano ciągłość jego rozwoju w wymiarze społecznym i kulturowym. Zabudowa i infrastruktura
techniczna miasta uległy zniszczeniu w ponad 80%, przemysł – w ok. 75%, budynki zabytkowe – w 90%,
elementy infrastruktury komunikacyjnej takie jak dworce i mosty – w 100%17. Niektóre części miasta,
jak wydzieloną przez okupanta dzielnicę żydowską, zburzono doszczętnie.
Po wojnie, w 1945 r., wydano dekret o komunalizacji gruntów na obszarze miasta18. Wszystkie grunty
leżące w przedwojennych granicach miasta (obszar ok. 14 tys. ha) z mocy prawa przeszły na rzecz
gminy m.st. Warszawy (Mapa 1Mapa 9). Dotychczasowi właściciele lub ich następcy prawni mogli
ubiegać się o przyznanie prawa wieczystej dzierżawy gruntu i własność budynków, jednak
niejednokrotnie spełnienie tego warunku nie było możliwe – wielu dawnych właścicieli zginęło podczas
wojny, nie powróciło do kraju lub było poddawanych represjom. Część wniosków została rozpatrzona
odmownie lub pozostawała nierozpatrzona aż do czasów współczesnych. Od lat 90-tych wydawane są
decyzje o stwierdzeniu nieważności orzeczeń o odmowie przyznania własności czasowej z powodu
rażącego naruszenia prawa19.
16 Osiedle mieszkaniowe w strukturze przyrodniczej miasta [red. B. Szulczewska], Wyd. SGGW, Warszawa 2015. 17 Raport o stratach wojennych Warszawy. Opr. Zespół ds. ustalenia wartości strat, jakie Warszawa poniosła w wyniku II wojny światowej. Warszawa, 2004. 18 Dekret z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz.U. z dnia 21 listopada 1945 r. nr 50 poz. 279). 19 Charakterystyka zagadnień związanych z obowiązywaniem na terenie m.st. Warszawy „dekretu warszawskiego”, Biuro Gospodarki Nieruchomościami, Biuletyn Informacji Publicznej m.st. Warszawy, opr. niedatowane.
Strona | 15
Mapa 9. Przedwojenny teren miasta objęty Dekretem Bieruta
Źródło: Urząd m.st. Warszawy
Dekret w znacznym stopniu ułatwił odbudowę stolicy po zniszczeniach wojennych, w sytuacji braku
dokumentów hipotecznych i planów działek. Zarazem jednak brak własności prywatnej i brak realnej
wartości ziemi w gospodarce socjalistycznej sprawił, że terenem gospodarowano rozrzutnie, nie licząc
się z kosztami – rozciągano ponad potrzeby linie komunikacyjne, wprowadzano rozległe tereny zieleni
i rozluźnioną zabudowę. To wszystko skutkowało olbrzymimi kosztami budowy i utrzymania rozległej
sieci infrastruktury technicznej, niewspółmiernej do liczby obsługiwanych mieszkańców, rozbudowanej
sieci komunikacyjnej i wydłużonych ponad miarę czasu dojazdu do pracy.
Po odzyskaniu suwerenności i przemianach ustrojowych lat 1989-1990 przyjęto konstytucyjną zasadę
ochrony własności prywatnej. Niestety, kwestii skomunalizowanych gruntów warszawskich nie
rozwiązano dotychczas systemowo. Zwrotów własnościowych dokonuje się w trybie indywidualnych
postępowań, na działkach usytuowanych dość przypadkowo. W efekcie przedsięwzięcia inwestycyjne
są realizowane w sposób nieskoordynowany, w oderwaniu od kontekstu urbanistycznego, potrzeb
mieszkańców i możliwości infrastrukturalnych. Wzrasta koszt załatwienia roszczeń byłych właścicieli
nieruchomości (w 2013 r. szacowany na 16 mld zł), trwają liczne postępowania sądowe (ok. 8 tys.
postępowań dotyczących zwrotów nieruchomości lub odszkodowań). Obowiązywanie dekretu i brak
kompleksowych rozwiązań prawnych utrudnia harmonijny rozwój miasta i realizację inwestycji
służących zarówno interesom dawnych właścicieli i ich następców prawnych, jak również ogółowi
mieszkańców Warszawy.
Strona | 16
Wisła
Przepływająca przez Warszawę w swym środkowym biegu Wisła tworzy niepowtarzalny krajobraz
miasta. W granicach miasta znajduje się około 31 kilometrów rzeki.
Dolinę rzeki tworzą koryto oraz tarasy: nadzalewowe i zalewowy. Koryto rzeki ma szerokość od ok.
450 m w rejonie Śródmieścia, do ok. 800 m w północnej części miasta i ok. 1,2 tys.-1,3 tys. m na
południu Warszawy. Wisła charakteryzuje się 60-krotną rozpiętością objętości przepływu: od 110 m3/s
– przy wodzie ekstremalnie niskiej, do 6 tys.-7,3 tys. m3/s – dla wód powodziowych i blisko 7,8 tys. m3/s
dla wód pojawiających się raz na 100 lat. Średnia roczna wartość objętości przepływu to ok. 600 m3/s.
Typowa jest także duża zamienność stanów wody. Pionowe wahania zwierciadła wody wynoszą w ciągu
roku średnio 4-5 m, a ekstremalnie przekraczają 7 m. W czasie prowadzonych od końca XVIII wieku
obserwacji poziomu lustra wody w Wiśle, minimalny jej poziom zanotowano we wrześniu 2015 r.
– 42 cm, a maksymalny w maju 2010 r. – 779 cm (IMGW). W wyniku prac prowadzonych przez ostatnie
lata na wałach przeciwpowodziowych, śluzach, przepustach znacząco zmniejszyło się zagrożenie
przeciwpowodziowe na terenie miasta. Natomiast stan zanieczyszczenia wody w Wiśle na całym
odcinku warszawskim wciąż przekracza normy20.
W sąsiedztwie rzeki znajduje się wiele terenów chronionych. Należą do nich Kampinoski Park Narodowy oraz dwa parki krajobrazowe – Mazowiecki oraz Chojnowski Park Krajobrazowy. Wszystkie trzy stanowią wraz z obszarami Natura 2000 trzon osłony ekologicznej Warszawy – główną część tzw. zielonego pierścienia. Zarówno Kampinoski Park Narodowy, Mazowiecki Park Krajobrazowy jak i obszary Natura 2000 związane są z doliną Wisły – chronione są tu głównie krajobrazy wydm i bagien21. Fragment doliny Wisły na odcinku warszawskim stanowi część obszaru specjalnej ochrony ptaków
„Dolina Środkowej Wisły”22. Zadaniem tego obszaru Natura 2000 jest ochrona ptaków23 oraz innych
gatunków ptaków przelotnych czy też zimujących, występujących w dużych koncentracjach. Ochronie
podlegają również określone siedliska przyrodnicze, gdzie ptaki znajdują miejsca lęgowe, pożywienie
oraz mogą odpoczywać w okresie przelotów. Najważniejsze elementy krajobrazu związane są przede
wszystkim z dobrze zachowanym naturalnym korytem rzecznym o charakterze roztokowym,
podkreślanym przez liczne wyspy w nurcie rzeki na odcinku między Dęblinem a Płockiem.
Dolina Wisły jest zamieszkała przez ponad 40 gatunków ssaków – czyli liczbę typową dla polskich
parków narodowych. Najliczniej reprezentowane są gryzonie (16 gatunków, m.in. bóbr, wiewiórka,
orzesznica) i nietoperze (14 gatunków, m.in. gacki, nocki i mroczki). Do najciekawszych i najrzadszych
mieszkańców doliny Wisły zaliczyć można rysia i łosia (spotykane np. w Kampinoskim Parku
Narodowym), a także wydrę i borsuka. Wiele z tych gatunków napotkać można na brzegach Wisły
w granicach Warszawy24.
Na terenach pokrytych lasami łęgowymi, w dolinie Wisły na odcinku warszawskim, spacery i jazda
rowerem stały się niezwykle atrakcyjne. Z trasy pieszo-rowerowej po praskiej stronie Warszawy korzysta
rocznie ok. 25 tys. użytkowników. Nadmierny rozwój turystyki na terenach chronionych niesie ze sobą
ogromne ryzyko wyniszczania siedlisk roślinnych, zwłaszcza, że roślinność jest bardzo podatna na
zniszczenia25.
20 Stan środowiska w województwie mazowieckim w 2014 r., Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie, ocena stanu/potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego wód przebadanych w latach 2010-2014 http://www.wios.warszawa.pl/ftp/dokumenty/zalaczniki/07_ocena_RW_ZW_jcw.xlsx. 21 Opracowanie ekofizjograficzne do Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy. 22 kod PLB140004. 23 wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej. 24 J. Romanowski, Ssaki Warszawskiego odcinka Wisły, www.wislawarszawska.pl. 25 P. Sikorski, D. Sikorska, M. Wierzba, Szata roślinna, www.wislawarszawska.pl.
Strona | 17
Urban sprawl a centrum
We współczesnej urbanistyce zauważalne są dwie odmienne koncepcje rozwoju miast: idea miasta
zwartego – strukturalizacji przestrzeni i tworzenia scentralizowanych jednostek o kontrolowanej
wielkości, oraz idea miasta zielonego, z terenami otwartymi, która w przypadku niekonsekwentnej lub
niespójnej realizacji może doprowadzić do nieograniczonego powiększania się miasta i jego
poszczególnych stref.
Warszawa przechodzi fazę suburbanizacji, polegającej na wyludnianiu się centrum i rozwoju strefy
podmiejskiej, w której tworzą się osiedla-sypialnie. Ma ona charakter zorganizowany, gdy zespoły
zabudowy powstają na podstawie uchwalonych planów miejscowych, i niezorganizowany, chaotyczny,
jakkolwiek zgodny z istniejącym prawem (np. z decyzjami o warunkach zabudowy). Szczególnie
niekorzystne jest zjawisko rozlewania się zabudowy na tereny podmiejskie w sposób niekontrolowany,
bezładny (urban sprawl, eksurbanizacja). Zjawisko to, znane od lat w krajach Europy Zachodniej, wynika
z dążenia części mieszkańców miast do poprawy warunków mieszkania – na większej powierzchni,
bliżej przyrody, z jednoczesną możliwością pracy w mieście centralnym. Zagospodarowanie terenów
podmiejskich wymaga od inwestorów znacznie mniejszych nakładów finansowych, czasowych
i proceduralnych niż odnowa istniejącej tkanki śródmiejskiej.
Taka żywiołowa suburbanizacja wynika z podziału terenów rolnych na działki inwestycyjne i uzyskiwanie
pozwoleń na podstawie decyzji o warunkach zabudowy, na zasadzie tzw. „dobrego sąsiedztwa”. Układ
urbanistyczny zostaje rozmyty, powstają nowe przestrzenie zurbanizowane, które jednak są
przypadkowe, fragmentaryczne, niepowiązane w logiczny system – miasto rozproszone26. Rozwiązania
urbanistyczne podporządkowane przede wszystkim opłacalności przedsięwzięć deweloperskich
skutkują także cechami przestrzeni niekorzystnymi dla mieszkańców: ledwie minimalnymi parametrami
odległości między budynkami, brakiem ciągłości układów komunikacyjnych, nieoptymalnymi
powiązaniami terenów (wydłużającymi dojazdy i przejścia) oraz nieoptymalnym umiejscowieniem lub
wręcz brakiem usług publicznych.
Wyprowadzanie się mieszkańców na przedmieścia i rozlewanie się zabudowy mają dalekosiężne
negatywne skutki finansowe: zwiększone zużycie energii, większe koszty prowadzenia sieci
przesyłowych poszczególnych mediów oraz koszty infrastruktury transportowej.
Innymi niekorzystnymi zjawiskami, które należałoby powstrzymywać lub odpowiednio ukierunkować, są:
degradacja wielu opuszczonych terenów, nieczytelność przestrzeni publicznych i zanikanie wyrazistych
struktur miejskich27.
Wydaje się, że w Warszawie potrzebne jest wspieranie idei miasta zwartego, przyjęcie strategii
przeciwdziałania eksurbanizacji. W przyjętych miejskich dokumentach strategicznych wskazano
działania na rzecz inteligentnego wzrostu miasta: m.in. integrowanie transportu publicznego (wspólny
bilet dla różnych przewoźników, taktowe rozkłady jazdy) oraz poprawę jakości przemieszczania się
pieszych i rowerzystów w centrum. Możliwe jest też podejmowanie działań w duchu nowego urbanizmu
– poprawy jakości środowiska przyrodniczego, kompleksowej rewitalizacji i rewaloryzacji dzielnic
śródmiejskich, ograniczania ruchu samochodów w centrum itp.
Istotne jest, aby w centrum miasta zachować funkcje miejskie i mieszkalne, nie dopuszczając do
przekształcania się kwartałów i dzielnic śródmiejskich w monofunkcyjne parki tematyczne dla klasy
średniej – tzw. cappuccino city28.
26 Przestrzeń życia Polaków… 27 Osiedle mieszkaniowe w strukturze… 28 Przestrzeń życia Polaków…
Strona | 18
Przestrzeń publiczna
Przestrzeń publiczna stanowi kluczowy element w funkcjonowaniu każdego miasta. To w niej poruszają
się jego mieszkańcy i z jej perspektywy postrzegają otoczenie. Jakość przestrzeni publicznej decyduje
o jakości życia w mieście i wpływa na sposób interakcji oraz postawy społeczne jej użytkowników.
Przestrzeń publiczną należy przy tym rozumieć nie tylko w sensie dosłownym, tj. jako przestrzeń
należącą do instytucji publicznych i udostępnioną wszystkim chętnym, ale także wszystko to, co stanowi
jej kulisy, często w zasadniczym stopniu definiując jej charakter, a więc również zewnętrzną formę
budynków i innych prywatnych obiektów budowlanych oraz ich kompozycję urbanistyczną.
Tak zdefiniowana przestrzeń publiczna Warszawy znajduje się od lat w wyraźnym kryzysie, który jest
rezultatem splotu szeregu niekorzystnych i trudnych do wyeliminowania czynników, do których należą:
fizyczna i mentalna degradacja przestrzeni publicznej w okresie PRL, wynikająca
z pogłębiającej się luki inwestycyjnej oraz braku poczucia odpowiedzialności za dobro wspólne;
pełne przyjęcie od końca lat 50. XX wieku modernistycznych koncepcji urbanistycznych, co
w istotny sposób wpłynęło na kształt odbudowy i zabudowy znacznych części Warszawy,
tworząc przestrzenie publiczne przeskalowane, pozbawione czytelnych granic oraz
indywidualizmu;
zdominowanie przestrzeni publicznej przez samochody wskutek podporządkowania sposobu
projektowania przestrzeni interesom ich użytkowników od lat 60. XX w., trwającego w dużym
stopniu do dziś;
upadek kultury stosowania zieleni przyulicznej od lat 70. XX w., który doprowadził do jej
eliminacji ze standardów projektowych, a w szczególności do masowej lokalizacji infrastruktury
podziemnej w sposób uniemożliwiający lokalizację drzew przyulicznych;
bardzo liberalne podejście do udostępniania przestrzeni publicznej podmiotom prywatnym
w pierwszych dwóch dekadach transformacji, które pozostawiło ogromną ilość przypadkowych
naniesień w postaci kiosków handlowych;
nasilające się po 1990 r. procesy dzikiej suburbanizacji oraz osłabiania kompetencji
planistycznych władz publicznych, prowadzące do powstawania w rejonach podmiejskich
struktur urbanistycznych o przypadkowym kształcie, w których przestrzeń publiczna
zminimalizowana jest do wąskich ciągów komunikacyjnych pomiędzy działkami budowlanymi;
ustawowy podział m.st. Warszawy na 18 dzielnic i wynikająca z tego faktu utrudniona
koordynacja działań inwestycyjnych w przestrzeni publicznej, prowadzonej przez kilkadziesiąt
jednostek miejskich; niedostateczna siła organizacyjna jednostek koordynujących działania
w przestrzeni publicznej;
radykalna liberalizacja prawa budowlanego i planistycznego po 1989 r., skutkująca utratą przez
władze publiczne możliwości kontroli działań w zasadniczy sposób wpływających na jakość
przestrzeni publicznej, w szczególności na estetykę projektów budowlanych (budowa lub
remonty budynków, ogrodzenia) oraz instalację nośników reklamowych i szyldów.
Jednocześnie w ostatnich latach wyraźnie zarysowały się procesy pozytywnie wpływające na kształt
przestrzeni publicznej, które dają nadzieję na zmianę obecnego stanu rzeczy:
rosnące nakłady inwestycyjne, które przekładają się na znaczny wzrost liczby i skali inwestycji
w przestrzeni publicznej, nadal w niedostatecznym stopniu uwzględniając jednak ich jakość;
rosnąca świadomość mieszkańców i inwestorów prywatnych odnośnie roli, jaką odgrywa
przestrzeń publiczna w funkcjonowaniu miasta i współodpowiedzialności w jej tworzeniu;
rosnący nacisk społeczny i medialny dotyczący jakościowych aspektów kształtowania
przestrzeni publicznej, w szczególności roli, jaką odgrywają w niej piesi oraz zieleń;
sygnały zmiany ultraliberalnego podejścia ustawodawcy do sposobu regulacji działalności
budowlanej i planistycznej, do których należy m.in. przyjęcie ustaw: krajobrazowej,
rewitalizacyjnej i metropolitalnej oraz podjęte prace nad nowelizacją ustawy planistycznej oraz
kodeksem budowlanym.
Strona | 19
Projektowanie miasta
Koncepcje zagospodarowania ulic, placów i obiektów powstają często w trakcie konkursów ogłaszanych
przez miasto lub instytucje kultury. Znaczna część nagrodzonych prac została później zrealizowana.
W ciągu ostatnich kilkunastu lat organizowano kilkadziesiąt dużych konkursów, wśród których można
wymienić:
konkursy na koncepcje zagospodarowania ulic i placów (m.in. placów: Grzybowskiego, Trzech
Krzyży, Szembeka, Narutowicza, Bankowego i Teatralnego, pasażu Wiecha),
konkursy na koncepcje zagospodarowania terenów rekreacyjnych (Port i Cypel Czerniakowski,
teren przy ul. Frontowej w Rembertowie, Park Kazimierzowski, Wiślany Park Przyrodniczy),
konkursy na koncepcje obiektów kultury (Muzeum Powstania Warszawskiego, Teatr Nowy,
Teatr Nowy, Muzeum Historii Polski, sala koncertowa Sinfonia Varsovia, Muzeum Katyńskie
i Muzeum Wojska Polskiego w Cytadeli Warszawskiej),
konkursy na pomniki (rotmistrza Witolda Pileckiego, Polaków Ratujących Żydów, upamiętnienie
wizyty Jana Pawła II w 1979 roku),
konkursy na urządzenia miejskie (przystanek komunikacji miejskiej).
Co dwa lata organizowany jest konkurs dla młodych architektów Europan29, cieszący się dużym
zainteresowaniem projektantów z innych krajów. Dotychczas odbyło się 5 warszawskich edycji
Europanu. W każdej edycji uczestnicy konkursu zajmują się pewnym rejonem lub obiektem (rejon
Czystego, ul. Podskarbińskiej, ul. Wileńskiej, os. Za Żelazną Bramą, wyłowionych z Wisły obiektów
wywiezionych z Pałacu Kazimierzowskiego podczas potopu szwedzkiego). Architektom nie narzuca się
ścisłych wytycznych co do formy i zakresu przedmiotu pracy, dzięki czemu w wyniku konkursu rodzą
się zupełnie nowatorskie, inspirujące pomysły.
Swój wkład w kształtowanie miasta mają znani polscy i zagraniczni architekci i urbaniści. Wśród
budynków powstałych przy udziale czołowych projektantów można wymienić: biurowce Metropolitan
przy pl. Piłsudskiego (Norman Foster, realizacja w 2003 r.) i Rondo 1 (Skidmore, Owings and Merrill
LLP, 2006), apartamentowce z biurami Cosmopolitan Twarda 2/4 (Helmut Jahn, 2010–2013) i Złota 44
(Daniel Libeskind, 2008–2013), budynek hotelowo-konferencyjny w kompleksie Business Garden
(Massimiliano i Doriana Fuksas). Najciekawszymi, nagradzanymi realizacjami polskich twórców są m.in.
budynki: Biblioteki Uniwersyteckiej (Marek Budzyński, 1994–1998), Naczelnego Sądu
Administracyjnego (S.A.M.I. Architekci Mariusz Lewandowski i Wspólnicy), Centrum Nauki Kopernik
(RAr-2 Laboratorium Architektury Gilner + Kubec), siedziba Agory, zespoły mieszkaniowe Biały Kamień,
przy al. Wilanowskiej i na osiedlu 19. Dzielnica (JEMS Architekci) oraz stacja metra Plac Wilsona
(proj. AMC Andrzej M. Chołdzyński). Z kolei urbanista Krzysztof Domaradzki był autorem koncepcji
przebudowy i modernizacji ulic Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście.
Bariery rozwoju przestrzennego i bariery architektoniczne
Warszawa, podobnie jak inne wielkie miasta, napotyka w swym funkcjonowaniu i rozwoju pewne
trudności. Do najważniejszych należą bariery i ograniczenia rozwojowe, jakie stwarzają systemy
infrastruktury technicznej – sieć transportowa, wodno-kanalizacyjna, ciepłownicza i inne.
Duże obszary, rozciągnięte liniowo na wiele kilometrów, zajmuje infrastruktura kolejowa (Odolany, Kozia
Górka, rejon Żerania i Pelcowizny), podobnie rozległe tereny – lotnisk Okęcie, Bemowo. Część linii
kolejowych biegnie na wysokich nasypach. Tereny te utrudniają swobodne przemieszczanie się między
dzielnicami. Barierę stanowi też szeroka rzeka – brzegi Wisły łączy wprawdzie wiele przepraw
mostowych, ale ich liczba jest stale niewystarczająca w stosunku do potrzeb; odczuwalne jest to
szczególnie w dni robocze w godzinach szczytu. Należy jednak zaznaczyć, że sytuacja ulega
29 Europan – międzynarodowy konkurs architektoniczny dla młodych profesjonalistów z dziedzin architektury, inżynierii, planowania i budowy miast, organizowany od 1988 roku w cyklach dwuletnich przez federację Europan Europe. Polska dołączyła do federacji Europan Europe w 2006 roku jako kraj stowarzyszony.
Strona | 20
systematycznej poprawie – w ostatnich latach zbudowano most Marii Skłodowskiej-Curie i uruchomiono
II linię metra, zmodernizowano most gen. S. Grota-Roweckiego, a w najbliższych latach realizowana
będzie przeprawa w ciągu Południowej Obwodnicy Warszawy.
W mniejszej skali funkcjonowanie w mieście utrudniają bariery architektoniczne, odczuwane przede
wszystkim przez osoby niepełnosprawne, starsze, a także rodziców małych dzieci w wózkach.
W Warszawie, podobnie jak w innych miastach, mieszka coraz więcej osób starszych. Zrównoważony
rozwój miast wymaga struktur i usług umożliwiających zachowanie dobrego samopoczucia
i produktywności wszystkich ich mieszkańców. Służyć temu powinno rozwijanie w mieście środowiska
przyjaznego starzeniu się. Wśród cech takiego środowiska wymieniane są m.in. bezpieczne przejścia
dla pieszych (przejścia naziemne, z obniżonymi krawężnikami, z wyspami i sygnalizacją świetlną
i dźwiękową, uwzględniającą tempo poruszania się starszych osób), przyjazne i łatwo dostępne budynki
oraz brak fizycznych przeszkód w poruszaniu się (gładkie, nieśliskie, szerokie chodniki oddzielone od
ścieżek rowerowych, szerokie drzwi i przejścia, podjazdy dla wózków inwalidzkich, windy, odpowiednio
zaprojektowane schody, miejsca odpoczynku, toalety przystosowane dla osób niepełnosprawnych)30.
W Warszawie liczne rozwiązania transportowe z poprzednich lat stwarzały preferencje dla ruchu
samochodowego kosztem ruchu pieszego. Wskutek tego istnieją w mieście ciągi komunikacyjne
o rzadko rozmieszczonych przejściach dla pieszych, często w formie kładek lub przejść podziemnych,
wymagających pokonywania wysokości, a przez to trudniej dostępnych lub wręcz niedostępnych dla
osób mających trudności w poruszaniu się i wózków. W ostatnich latach liczne przejścia podziemne
i nadziemne wyposażono w windy lub podnośniki hydrauliczne, jednak niektóre z nich ulegają awariom.
W dalszym ciągu, szczególnie w śródmieściu, istnieją ciągi ulic, co do których mieszkańcy
systematycznie zgłaszają postulaty zorganizowania przejść w poziomie terenu lub przywrócenia przejść
dawniej zlikwidowanych (al. Solidarności, Al. Jerozolimskie, ul. Marszałkowska). Preferencje dla ruchu
pieszego, ograniczanie ruchu indywidualnego i tworzenie przejść dla pieszych są wpisane w miejskich
dokumentach planistycznych i uwzględniane w projektach prac modernizacyjnych, jednak nie zawsze
są realizowane, ponadto wykonywanie tych zamierzeń napotyka na duży opór kierowców samochodów.
Prowadząc modernizacje ulic, ale również budynków użyteczności publicznej, miasto wyposaża je
w udogodnienia dla niepełnosprawnych, takie jak płyty reliefowe – prowadzące i ostrzegawcze, rampy
krawężnikowe umożliwiające przejazd osobom na wózkach, sygnalizacje dźwiękowe, wysepki na
przejściach dla pieszych, windy i pochylnie, podnośniki pionowe i ukośne, urządzenia higieniczno-
sanitarne itp.
Tereny zdegradowane i ich rewitalizacja
Obszary zdegradowane na terenie stolicy można podzielić na wiele rodzajów. Wśród nich znajdują się
tereny poprzemysłowe, na których przemysł obecnie istnieje w bardzo ograniczonym zakresie, tereny
powojskowe, tereny zamknięte wzdłuż linii kolejowych. Szczególnym rodzajem terenów wymagających
rehabilitacji, rewitalizacji i zmiany są osiedla mieszkaniowe nie spełniające współczesnych standardów.
Wsparcia, odnowy, nadania nowych funkcji wymaga zarówno tkanka miejska jak i sfera społeczna.
W obowiązującym Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania tereny zdegradowane
i wymagające rewitalizacji tereny obejmują blisko 14 tys. ha, co stanowi 26% powierzchni miasta. Przy
czym delimitując taki obszar kierowano się aspektami przestrzennymi, architektonicznymi,
urbanistycznymi.
W latach późniejszych powstał Lokalny Program Rewitalizacji na lata 2007-2013, który wyznaczał
obszary wymagające działań rewitalizacyjnych, ale jego zasięg był wyznaczony na podstawie danych
statystycznych oraz wskaźników, które pokazywały, że na danym obszarze występują skumulowane
niekorzystne zjawiska społeczne, gospodarcze oraz infrastrukturalne wymagające działań
30 Światowa Organizacja Zdrowia, Fundacja Res Publica im. Henryka Krzeczkowskiego, Miasta przyjazne starzeniu.
Przewodnik, 2014.
Strona | 21
rewitalizacyjnych. W większości dzielnic wyznaczono obszary problemowe. Łącznie obejmowały one
obszar blisko 6 tys. ha, czyli 11% powierzchni stolicy.
Obecnie uchwalony, w 2015 r., Zintegrowany Program Rewitalizacji skupia się na terenach tylko po
prawej stronie Wisły. Obejmuje obszar Starej Pragi, Kamionka i Targówka Fabrycznego. Tereny objęte
programem wyznaczono kierując się wytycznymi z nowej ustawy o rewitalizacji (Mapa 10).
Mapa 10. Obszar objęty programem rewitalizacji
Źródło: Urząd m.st. Warszawy
Zgodnie z ustawą z 23 lipca obszarem zdegradowanym jest obszar gminy znajdujący się w stanie
kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności bezrobocia,
ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji lub kapitału społecznego, a także
niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym. Ponadto musi wystąpić na
nim co najmniej jedno z następujących negatywnych zjawisk:
gospodarczych – w szczególności niski stopień przedsiębiorczości, słaba kondycja lokalnych
przedsiębiorstw,
środowiskowych – w szczególności przekroczenia standardów jakości środowiska, obecność
odpadów stwarzających zagrożenie dla życia, zdrowia ludzi lub stanu środowiska,
przestrzenno-funkcjonalnych – w szczególności niewystarczające wyposażenie w infrastrukturę
techniczną i społeczną lub jej zły stan techniczny, brak dostępu do podstawowych usług lub ich
niska jakość, niedostosowanie rozwiązań urbanistycznych do zmieniających się funkcji
obszaru, niski poziom obsługi komunikacyjnej, niedobór lub niska jakość terenów publicznych,
technicznych – w szczególności degradacja stanu technicznego obiektów budowlanych, w tym
o przeznaczeniu mieszkaniowym, oraz niefunkcjonowanie rozwiązań technicznych
umożliwiających efektywne korzystanie z obiektów budowlanych, w szczególności w zakresie
energooszczędności i ochrony środowiska.