YU, BOK- KON Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

ΣΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ

∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΚΗ ∆ΙΑΤΡΙΒΗ

ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2005

Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

ΣΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ

i

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Πoreuqe,ntej ou=n maqhteu,sate pa,nta ta. e;qnh(

bapti,zontej auvtou.j eivj to. o;noma tou/ patro.j kai. tou/ ui`ou/ kai. tou/ a`gi,ou pneu,matoj( dida,skontej auvtou.j threi/n pa,nta o[sa evneteila,mhn u`mi/n\ kai. ivdou. evgw. meqV u`mw/n eivmi pa,saj ta.j h`me,raj e[wj th/j suntelei,aj tou/ aivw/noj. (Μτ .28:19-20)

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων είκοσι χρόνων, εντυπωσιάστηκα από τη θεολογία της Κ.∆. και ασχολήθηκα µε το Sitz im Leben των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων, οι οποίες πίστευαν στον Ιησού και βρίσκονταν πίσω από την Κ.∆. Συγκεκριµένα, το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο βρισκόταν πάντα σε µια προνοµιακή θέση στην κορυφή του κανόνα της Κ.∆. Επιπλέον, δεν χρησιµοποιούνταν µόνο ευρύτερα στην αρχαία εκκλησία, αλλά επίσης επηρέασε βαθύτατα τη ζωή της µετέπειτα εκκλησίας περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο της Κ.∆. Για το λόγο αυτό, συνέχισα να ασχολούµαι µε τα ζητήµατα που αφορούσαν το Sitz im Leben της χριστιανικής κοινότητας που βρισκόταν πίσω από το πρώτο Ευαγγέλιο και το θεολογικό ενδιαφέρον του ευαγγελιστή Ματθαίου, του σπουδαιότερου θεολόγου της αρχαίας εκκλησίας κατά την εποχή του, προκειµένου να ανακαλύψω τις λιτές ανάγκες της εκκλησίας του. Έτσι, η παρούσα διατριβή περιέχει την αγωνία µου για την έρευνα της αρχαίας εκκλησίας, κατά τις σπουδές µου (1998-2005) για εκπόνηση διδακτορικής διατριβής στον Τµήµα Θεολογίας της Θεολογικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα. Κάθε µία σελίδα της διατριβής αυτής είναι αίµα µου, διότι τα ελληνικά ήταν τόσο δύσκολη γλώσσα για ένα µελετητή από µία µακρινή χώρα της Ανατολής. Η διατριβή όµως αυτή δεν θα ήταν δυνατό να περατωθεί επιτυχώς, εάν δεν είχα ουσιαστική βοήθεια από καθηγητές και άλλα φιλικά πρόσωπα. Για την επίπονη αυτή διατριβή, εξαιρετικά πολύτιµη υπήρξε η βοήθεια που είχα από την τριµελή επιτροπή µου. Κατ’ αρχήν, οφείλω να εκφράσω ολόθερµες ευχαριστίες προς το σύµβουλό µου καθηγητή, κ. Ιωάννη Καραβιδόπουλο, ο οποίος δέχτηκε να αναλάβει την επίβλεψη της εργασίας αυτής, για την καθοριστική συµβολή σε όλα τα στάδια εκπόνησης της διατριβής µου, κυρίως για την εµπιστοσύνη που πάντα είχε στις ικανότητές µου, το ένθερµο ενδιαφέρον του για την πρόοδό µου και την αδιάλειπτη ενθάρρυνσή του. Τον ευχαριστώ ολόψυχα για τη συνολική υποστήριξη που µου προσέφερε, χωρίς την οποία η πραγµατοποίηση αυτής της εργασίας θα ήταν αδύνατη. Η συµβολή του στις θεολογικές σπουδές όχι µόνο στην Ελλάδα αλλά σε παγκόσµιο

ii

επίπεδο αποτυπώνεται µέσω της εικοστής έβδοµης έκδοσης των Nestle-Aland Novum Testamentum Graece. Θερµότατες ευχαριστίες οφείλω επίσης να εκφράσω εκ βάθους καρδίας στους σεβαστούς καθηγητές, κ. Ιωάννη Γαλάνη και κ. Χρήστο Οικονόµου για τις πολύτιµες καθοδηγήσεις τους και το χρόνο που µου αφιέρωσαν κατά τη διάρκεια της έρευνάς µου. Τους ευχαριστώ από καρδίας για το ειλικρινές ενδιαφέρον τους και την ενθάρρυνσή τους. Ακόµη, τη βαθιά µου ευγνωµοσύνη οφείλω στα υπόλοιπα µέλη της επταµελούς µου επιτροπής κ. Πέτρο Βασιλειάδη, κ. Μιλτιάδη Κωνσταντίνου, κ. ∆ηµήτριο Καϊµάκη και π. Ιωάννη Σκιαδαρέση για τις ουσιαστικές παρατηρήσεις τους και τη σηµαντική βοήθεια και ενθάρρυνσή τους σε όλα τα προβλήµατά µου που παρουσιάσθηκαν. Θα ήταν παράλειψη να µην ευχαριστήσω ξεχωριστά τους καθηγητές κ. Σάββα Αγουρίδη και κ. Ιωάννη Μούρτζιο για όλα τα απαραίτητα εφόδια που µου πρόσφεραν. Θερµές ευχαριστίες οφείλω επίσης στο Ίδρυµα Κρατικών Υποτροφιών της Ελλάδος καθώς και στην Επιτροπή ∆ιεθνών ∆ηµοσίων Σχέσεων και Σπουδών του Α.Π.Θ. για την οικονοµική στήριξη που µου πρόσφεραν κατά τις σπουδές µου στην Ελλάδα. Ευχαριστίες οφείλω ακόµη στους Έλληνες φίλους και συνάδελφους µου, Μόσχο Γκουτζιούδη, Χαράλαµπο Ατµατζίδη, Εύα Αδαµτζίλογλου, Κατερίνα Τσαλαµπούνη, Νίκο Παπουτσή, ∆ηµήτριο Πασσάκο, Άννα Σουµέκα, Άννα Τιρικανίδου, Μαρία Κατσαβέλη και πολλούς άλλους για την πολύτιµη βοήθεια που µου πρόσφεραν. Ιδιαιτέρως, θα ήταν δε παράλειψη, να µην εκφραστεί ξεχωριστή ευγνωµοσύνη στους αγαπητούς µου φίλους Μόσχο και Χαράλαµπο που βρισκόταν πάντα δίπλα µου µε την ουσιαστική επιστηµονική τους συµβολή, το µεγάλο ενδιαφέρον και την αγάπη τους, τη συνεχή ενθάρρυνσή τους, την κάθε είδους βοήθεια τους µε ειλικρινή εµπιστοσύνη και τη φιλοξενία τους, ώστε να ολοκληρώσω την παρούσα έρευνά µου. Τέλος, οφείλω να εκφράσω την ευγνωµοσύνη και την απέραντη αγάπη µου προς τη σύζυγό µου Son, Jong-Hee και την κόρη µου Yu, Ha-Eun για τη γενναιόδωρη φροντίδα, την ενθάρρυνση, την µεγάλη υποµονή και την αµέριστη συµπαράσταση κατά τις πολύχρονες σπουδές µου και σε όλες τις δύσκολες περιστάσεις της ζωής µας. Με µεγάλη µου χαρά, επιθυµώ να αφιερώσω την εκπόνηση διδακτορική διατριβή αυτή στην Εκκλησία της Κορέας. Θεσσαλονίκη, Μάιος 2005 YU, BOK-KON

iii

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ i ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.Το πρόβληµα 5 2.Υπόθεση και διαπιστώσεις 10 3.Μεθοδολογία της παρούσας εργασίας 15 4.Η διάταξη της παρούσας εργασίας 24

1.ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ

ΤΟΥ ΜΑΤΘΑΙΟΥ 1.1.Το πρόβληµα του χρόνου και του τόπου συγγραφής του Ευαγγελίου 26 1.1.1.Ο χρόνος σύνθεσης του Ευαγγελίου 26 1.1.2.Το πρόβληµα του τόπου προέλευσης 32 1.2.Η κοινότητα του Ματθαίου και ο Ιουδαϊσµός της περιόδου της Ιάµνειας 43 1.2.1.Το Sitz im Leben του Ιουδαϊσµού µετά την ιουδαϊκή εξέγερση 44 Η καταστροφή της Ιερουσαλήµ και η εµφάνιση του Ιουδαϊσµού της περιόδου 44 της Ιάµνειας Η αιτία του διαχωρισµού από τον Ιουδαϊσµό της περιόδου της Ιάµνειας: 47 Birkath Ha-Minim 1.2.2.Η κοινότητα του Ματθαίου και ο σύγχρονος Ιουδαϊσµός: Extra Muros 52 1.3.Η κοινότητα του Ματθαίου ως ένα corpus mixtum 73 Ο καθορισµός του όρου corpus mixtum 75 Τα µέλη της κοινότητας του Ματθαίου: ένα corpus mixtum 76 1.4. Μια πρόταση για το υπόβαθρο της κοινότητας του Ματθαίου 96

2

2.ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ:

Η ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗ ΟΜΙΛΙΑ (Μτ.9:35-11:1) ΚΑΙ Η ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΤΟ ΙΣΡΑΗΛ

2.1.Προεισαγωγική παρατήρηση 99 2.1.1.Η δοµή του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 100 2.1.2.Η οριοθέτηση και δοµή της Ιεραποστολικής Οµιλίας 111 2.1.3.Το Μτ.9:35-11:1 και τα παράλληλά του στα Συνοπτικά 119 2.2.Η αφηγηµατική εισαγωγή (Μτ.9:35-10:5a) 123 Η συνοπτική δήλωση της δράσης του Ιησού (9:35) 123 Ο Ιησούς και οι εργάτες του θερισµού (9:36-38) 127 Η κλήση και η ιεραποστολή των ∆ώδεκα µαθητών (10:1-5a) 130 2.3.Οι οδηγίες για την ιεραποστολή προς το απολωλός πρόβατο του Ισραήλ (Μτ.10:5b-15) 146 Η έκταση της περιοχής για ιεραποστολή (10:5b-6): 147 “ta. pro,bata ta. avpolwlo,ta oi;kou Israh,l ” Το περιεχόµενο του ιεραποστολικού έργου: Λόγια και Έργα (10:7-8) 154 Οδηγία για το δρόµο κατά το ταξίδι (10:9-10) 158 Οδηγίες για τη συµπεριφορά στην ιεραποστολική περιοχή (10:11-15) 163 2.4.∆υσκολίες και δίωξη της ιεραποστολής στο Ισραήλ (Μτ.10:16-23) 169 Η γενική προειδοποίηση της δυσκολίας (10:16) 169 Τα λόγια για τις διώξεις και τα δεινά (10:17-22) 172 Η δίωξη και η έλευση του Υιού του Ανθρώπου (10:23) 187 2.5.Ενθάρρυνση και παρηγοριά στην ιεραποστολή προς το Ισραήλ (Μτ.10:24-42)198 Ένας παραδειγµατικός λόγος για τη δίωξη (10:24-25) 199 Προτροπή προς άφοβη οµολογία (10:26-33) 203 Λόγια σχετικά µε τη µαθητεία (10:34-39) 216 Υπόσχεση για εσχατολογικές ανταµοιβές (10:40-42) 227 2.6.Αφηγηµατικός επίλογος (Μτ.11:1) 239 2.7.Η κοινότητα του Ματθαίου και η ιεραποστολή προς τους Ιουδαίους 242

3

3.ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΚΑΙ Η ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΗ

ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΕΘΝΙΚΟΥΣ

3.1.Προκαταρκτική παρατήρηση 248 3.2.Ο προσανατολισµός προς τους εθνικούς στα πρώτα κεφάλαια (Μτ.1-2) 252 3.2.1.Οι εθνικές γυναίκες στη γενεαλογία του Ιησού (1:1-17) 253 Οι τέσσερις γυναίκες ως αµαρτωλές 258 Η µεσσιανική διαµάχη εντός του Ιουδαϊσµού 259 Η ιερή “αντικανονικότητα” 260 Η φεµινιστική θεολογική ερµηνεία 261 Οι τέσσερις γυναίκες ως Εθνικές 262 3.2.2.Η προσκύνηση των εθνικών Μάγων (2:1-12) 268 3.3.Οι δύο εθνικές αναφορές εκπλήρωσης (Μτ.4:15-16, 12:18-21) 279 3.3.1.Η πέµπτη αναφορά εκπλήρωσης: “Galilai,a tw/n evqnw/n” (4:15-16) 280 3.3.2.Η έβδοµη αναφορά εκπλήρωσης: 290 “tw/| ovno,mati auvtou/ e;qnh evlpiou/sin” (12:18-21) 3.4.Η θεραπεία των εθνικών στις ιστορίες των θαυµάτων του Ιησού (Μτ.8:5-13, 15:21-28) 295 3.4.1.Η θεραπεία του γιου του εκατόνταρχου (8:5-13) 296 3.4.2.Η πίστη της Χαναναίας (15:21-28) 308 3.5.Οι παραβολές του Ιησού και η συµµετοχή των εθνικών (Μτ.21:28-22:14) 320 3.5.1.Η παραβολή για τους δύο γιους (21:28-32) 321 Το πρόβληµα του κειµένου 321 Ερµηνεία της παραβολής 323 3.5.2.Η παραβολή των κακών γεωργών (21:33-46) 326 Σύγκριση και ανάλυση των τεσσάρων εκδόσεων 326 Η αλληγορική ερµηνεία του πρώτου Ευαγγελιστή 331 3.5.3.Η παραβολή των βασιλικών γάµων (22:1-14) 334 Σύγκριση και ανάλυση των τριών εκδόσεων 335 Η αλληγορική ερµηνεία του πρώτου Ευαγγελιστή 337

4

3.6.Η κοινότητα του Ματθαίου και η αποστολή προς τους εθνικούς 344

4.ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ: Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ (Μτ. 28:16-20) ΚΑΙ

Η ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΟΛΑ ΤΑ ΕΘΝΗ 4.1.Προκαταρκτική παρατήρηση 358 4.1.1.Το ζήτηµα της πηγής: Παράδοση ή σύνταξη; 358 4.1.2.Το ζήτηµα του Gattung και της δοµής 361 4.2.Το αφηγηµατικό πλαίσιο (28:16-18α) 365 Η τοποθέτηση: Το όρος στη Γαλιλαία (στ.16) 365 Η εµφάνιση του Ιησού και η αντίδραση του Ιησού (στ.17-18α) 370 4.3.Η διακήρυξη της εξουσίας του Ιησού (στ.18β) 375 4.4.Η νέα ιεραποστολική εντολή (28:19-20α) 379 Η νέα εντολή Ι: “maqhteu,sate pa,nta ta. e;qnh” (στ.19α) 380 Η νέα εντολή ΙΙ: “bapti,zontej auvtou.j” (στ.19β) 386 Η νέα εντολή ΙΙΙ: “dida,skontej auvtou.j” (στ.20α) 392 4.5.Η υπόσχεση της παρουσίας του Ιησού (στ.20β) 395 4.6.Η ιεραποστολική κατάσταση της κοινότητας του Ματθαίου 398 4.6.1.Η ένταση ανάµεσα στην αποκλειστικότητα και την οικουµενικότητα στο κατά Ματθαίον 399 4.6.2.Η ανασύνθεση της ιεραποστολικής ιστορίας της κοινότητας του Ματθαίου 418

H περίοδος πριν το διαχωρισµό από τον Ιουδαϊσµό 426 (πριν τον ιουδαϊκό πόλεµο µέχρι τα µέσα του 80)

α) πρώτη φάση: η εναρκτήρια περίοδος 426 β) δεύτερη φάση: η περίοδος της διαµάχης µε τον Ιουδαϊσµό της Ιάµνειας 427 Η περίοδος µετά το διαχωρισµό από τον Ιουδαϊσµό 428 (από τα µέσα του 80 µέχρι κάποια στιγµή στις αρχές του 90) γ) τρίτη φάση: ο διαχωρισµός και η περίοδος ανάπτυξης 428 δ) τέταρτη φάση: η περίοδος συγγραφής του Ευαγγελίου 430 4.6.3.Η ιεραποστολική θεολογία του Mατθαίου: 432

5

Η καταλλαγή των δύο ιεραποστολικών παραδόσεων ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 447 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 453 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 458

5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.Το πρόβληµα Το Ευαγγέλιο του Ματθαίου χρησιµοποιήθηκε σε µεγάλη κλίµακα στην αρχέγονη εκκλησία και την επηρέασε περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο από τα Ευαγγέλια.1 Πρόσφατα το κατά Ματθαίον περιγράφτηκε ως ένα «νέο επίκεντρο καταιγίδας» της σύγχρονης καινοδιαθηκικής επιστήµης.2 Σήµερα, η χιονοστιβάδα των άρθρων, των µονογραφιών και των υποµνηµάτων στο κατά Ματθαίον είναι εντυπωσιακή.3 Οι περισσότερες µελέτες των επιστηµόνων επικεντρώνονται στα εξής τρία προβλήµατα: (1) αν η κοινότητα του Ματθαίου απαρτίζεται από ιουδαιοχριστιανούς ή εθνικοχριστιανούς, (2) αν η κοινότητα παραµένει ακόµη εντός του Ιουδαϊσµού ή έχει ολοκληρωτικά αποκοπεί από αυτόν και (3) αν η κοινότητα

1 Η εξέχουσα θέση του κατά Ματθαίον στην αρχέγονη εκκλησία µπορεί να διαπιστωθεί από την εκτεταµένη του χρήση από πατέρες της Εκκλησίας, όπως οι: Ιωάννη Χρυσοστόµου, Υπόµνηµα εις τον Άγιον Ματθαίον τον Ευαγγελιστήν, PG 57-58, 13-794. Ωριγένη, Εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον Εξηγητικά, PG 13, 829-1600. Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Αποσπάσµατα εξηγήσεως εις το κατά Ματθαίον, PG 72, 365-474. Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Ερµηνεία εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, PG 123, 139-486. Ευθύµιου Ζιγαβηνού, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, PG 129, 107-766. Αθανασίου, Αποσπάσµατα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, PG 27, 1362-1390. Για τη χρήση και την επίδραση του ευαγγελίου του Ματθαίου κατά τον δεύτερο αιώνα, βλ. E.Massaux, Influence de l’Évangile de saint Matthieu sur la littérature chrétienne avant saint Irénée (Louvain: 1950). αγγλ. µετάφρ. The Influence of the Gospel of Saint Matthew on Christian Literature before Saint Irenaeus, εκδ. µε εισαγωγή από τον A.J.Bellinzoni (3 vols.: Macon, GA: 1990-93). 2 To 1966, W.C.van Unnik ανέφερε ότι το Λουκα-Πράξεις είναι ένα επίκεντρο καταιγίδας µέσα στους σύγχρονους ερευνητές. Περίπου 20 χρόνια µετά, ο G.N.Stanton τόνισε ότι το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο είναι ένα νέο επίκεντρο καταιγίδας. Βλ. Unnik, “Luke-Acts, A Storm Center in Contemporary Scholarship,” στο L.E.Keck and J.L.Martyn, εκδ. Studies in Luke-Acts (Philadelpia: 1966), σελ. 15-32. Stanton, “Matthew’s Gospel: A New Storm Centre,” στο G.N.Stanton, εκδ. The Interpretation of Matthew (Philadelphia: 1983), σελ. 1. 3 Για την ανασκόπηση της σύγχρονης έρευνας στο κατά Ματθαίον βλ. R.P.Martin, “St. Matthew’s Gospel in Recent Study,” ExpT 80 (1968), σελ. 132-36. S.P.Kealy, “The Modern Αpproach to Matthew,” BTB (1979), σελ. 165-78. G.N.Stanton, “The Origin and Purpose of Matthew’s Gospel: Matthean Scholarship from 1945 to 1980,” στο H.Temporini and W.Haase, εκδ., Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, II.25.3. (Berlin: 1985), σελ. 1889-1951. του ίδιου, “The Gospel of Matthew: Survey of Some Recent Commentaries,” BTr 46 (1995), σελ. 131-40. ελλην. µετάφρ. «Το Ευαγγέλιο του Ματθαίου: Επισκόπηση κάποιων προσφάτων υποµνηµάτων», ∆ΒΜ 14(1995), σελ. 18-31. J.C.Anderson, “Life on the Mississippi: New Currents in Matthean Scholarship 1983-1993,” CR:BS 3 (1995), σελ. 169-218. D.R.Bauer and M.A.Powell, εκδ. Treasures New and Old: Recent Contributions to Matthean Studies (Atlanta: 1996), σελ. 1-26. D.R.A.Hare, “Current Trends in Matthean Scholarship,” WW 18(1998), σελ. 341-47. R.K.McIver, “Twentieth Century Approaches to the Matthean Community,” AUSS 37(1999), σελ. 23-38.

6

επιδιώκει την ιεραποστολή προς το Ισραήλ ή τα έθνη. Προκειµένου να επιλυθούν αυτά τα προβλήµατα, αρκετοί επιστήµονες έχουν αναδοµήσει την ιστορία της κοινότητας του Ματθαίου και την κοινωνική κατάσταση που βρίσκεται πίσω από το ευαγγέλιο.4 Όπως, παρά τις επίπονες προσπάθειες των ερευνητών του Ματθαίου, µέχρι την παρούσα στιγµή δεν υπάρχει συµφωνία µεταξύ τους στο θεµελιώδες πρόβληµα σχετικά µε το ποιο είναι το ουσιαστικό ενδιαφέρον της θεολογίας του Ματθαίου και η κοινωνικο-ιστορική κατάσταση της κοινότητας του. Συνεπώς, αυτή η εργασία στο κατά Ματθαίον ευαγγέλιο θα αναδοµήσει το Sitz im Leben της κοινότητας του Ματθαίου και ειδικότερα της ιεραποστολικής του κατάστασης, προκειµένου να κατανοηθεί σαφέστερα η ιεραποστολική θεολογία του ευαγγελιστή. Εξ αρχής το χριστιανικό κίνηµα ήταν ένα ιεραποστολικό κίνηµα διάδοσης του ευαγγελικού µηνύµατος στον κόσµο του πρώτου αιώνα µ.Χ. Η ιστορία και θεολογία του αρχέγονου Χριστιανισµού ήταν «ιεραποστολική ιστορία» και «ιεραποστολική θεολογία».5 Όπως στις παύλειες επιστολές και στα ευαγγέλια, το θέµα της ιεραποστολής της εκκλησίας είναι ξεκάθαρα κεντρικό επίσης στο ευαγγέλιο του Ματθαίου. Είναι όµως δύσκολο έργο να αποφασίσει σήµερα κάποιος να ασχοληθεί µε την ιεραποστολική θεολογία του Ματθαίου και την ιεραποστολική κατάσταση της κοινότητας, που αντικατοπτρίζεται στο συντακτικό έργο που βρίσκεται πίσω από το κατά Ματθαίον. Αυτό υφίσταται επειδή στο ευαγγέλιο του Ματθαίου απαντά την ίδια στιγµή µια αντίφαση µεταξύ των δύο ιεραποστολικών εντολών: από τη µια πλευρά, ο Ματθαίος αναφέρει την περιορισµένη αποστολή του Ιησού και των µαθητών προς το Ισραήλ (10:5-6, 15:24), ενώ από την άλλη, αναφέρει την παγκόσµια αποστολή προς τους εθνικούς, όπως παραδίδεται από τον αναστηµένο Κύριο (28:19). Η σχέση ανάµεσα στις δύο ιεραποστολικές εντολές στο κατά Ματθαίον αποτελεί εδώ και πολύ καιρό ερµηνευτική δυσκολία.6 Η παρουσία των δύο αντιφατικών ιεραποστολικών

4 Ο D.Hagner τονίζει ότι η αναδόµηση του υποβάθρου της ζωής των ευαγγελιστών που έγραψαν τα Ευαγγέλια αποτελεί µια από τις περισσότερο προκλητικές εργασίες, που αντιµετωπίζει ο ερµηνευτής της Καινής ∆ιαθήκης, (“The Sitz im Leben of the Gospel of Matthew,” SBL 1985 Seminar Papers, σελ. 243). Πρβλ. D.L.Balch, εκδ., Social History of the Matthean Community: Cross-Disciplinary Approaches (Minneapolis: 1992). W.D.Davies, The Setting of the Sermon on the Mount (Cambridge: 1964). Ειδικά στα ελληνικά βλ.

Σ.Αγουρίδη, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής (Αθήνα: 2000). 5 M.Hengel, Between Jesus and Paul: Studies in the Earliest History of Christianity (London: 1983), σελ. 64. Βλ. επίσης µια έξοχη µελέτη για την ιεραποστολική ιστορία κατά τους τρεις πρώτους αιώνες A.Harnack, The Mission and Expansion of Christianity in the First Three Centuries (Goucester, Mass.: 1972). 6 Χ.Κ.Οικονόµου, «Εθνική ή Οικουµενική η αποστολή του Ιησού και των µαθητών στο ευαγγέλιο του Ματθαίου», στις Εισηγήσεις Ζ΄ Συνάξεως Ορθόδοξων Βιβλικών Θεολόγων (Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο: Προβλήµατα, Μεταφραστικά, Φιλολογικά, Ιστορικά, Ερµηνευτικά, Θεολογικά), Αθήνα: 1996, σελ. 221-238, ειδικά 234. του ίδιου, Οι Απαρχές της Οικουµενικότητας της Εκκλησίας (Θεσσαλονίκη: 1997), σελ. 88.

7

εντολών αποδεικνύει επιπρόσθετα, πως το ζήτηµα της ιεραποστολής είναι πρωταρχικό θέµα στη θεολογία του ευαγγελιστή.7 Σύµφωνα µε το Μτ. 10:5-6, όταν ο Ιησούς στέλνει τους δώδεκα µαθητές στην ιεραποστολή, αρχίζει µε µια σκληρή απαγόρευση:

«εivj o`do.n evqnw/n mh. avpe,lqhte kai. eivj po,lin Samaritw/n mh. eivse,lqhte\

poreu,esqe de. ma/llon pro.j ta. pro,bata ta.

avpolwlo,ta oi;kou VIsrah,l»

Ο ευαγγελιστής Ματθαίος εισάγει αυτό το εντυπωσιακό λόγιο (10:5-6) συνθέτοντας την περίφηµη «Ιεραποστολική Οµιλία»8 του κατά Ματθαίου ευαγγελίου (Μτ. 9:35-11:1).9 Κατά τον ίδιο τρόπο το συντακτικό χέρι του Ματθαίου εµφανίζεται κατ’ επανάληψη στην ιστορία της Χαναναίας (Μτ. 15:21-28). Ο ίδιος ο Ιησούς διακηρύσσει ότι «Ouvk avpesta,lhn eiv mh. eivj ta. pro,bata ta. avpolwlo,ta oi;kou VIsrah,l» (Μτ. 15:24).10

7 D. Senior and C.Stuhlmueller, The Biblical Foundations for Mission (New York: 1983), σελ. 233. Luz, U. Das Evangelium nach Matthäus, τ.Ι (Zürich: 1985). αγγλ. µετάφρ. Matthew 1-7: A Commentary (Minneapolis: 1989), σελ. 84-7. του ίδιου, The Theology of the Gospel of Matthew (Cambridge: 1995), σελ. 12-17. 8 Η Ιεραποστολική Οµιλία είναι ένας όρος που αναφέρεται στο Mτ. 9:35-11:1 από µια ειδική συναφειακή ανάγνωση του ευαγγελίου. Η ιεραποστολική οµιλία στο Mτ. 9:35-11:1 είναι η δεύτερη από τις πέντε µεγάλες οµιλίες που απαρτίζουν το πλαίσιο του κατά Ματθαίον ευαγγελίου: (1) Η επί του Όρους οµιλία (κεφ. 5-7), (2) η ιεραποστολική οµιλία (κεφ. 10), (3) η οµιλία των παραβολών (κεφ. 13), (4) η οµιλία για την κοινότητα (κεφ. 18), (5) η αποκαλυπτική (κεφ. 24). Οι πέντε µεγάλες οµιλίες του Ιησού αποτελούν ένα µοναδικό χαρακτηριστικό του κατά Ματθαίον ευαγγελίου. Πολλοί ερευνητές του ευαγγελίου του Ματθαίου έχουν βρει σε αυτές τις οµιλίες το κλειδί του µατθαιικού φιλολογικού σχεδιασµού. Ένας από τους περισσότερο σηµαντικούς θιασώτες αυτής της προσέγγισης ήταν ο B.W. Bacon. Σηµείωσε την παρουσία στο Ματθαίο µιας µεταβατικής δήλωσης που απαντά πέντε φορές στο ευαγγέλιο (7:28, 11:1, 13:53, 19:1, 26:1: “Όταν ο Ιησούς τελείωσε όλα αυτά τα λόγια”). Ο Bacon υπέθεσε πως αυτοί οι τύποι ήταν αποτέλεσµα της εκδοτικής δουλειάς του Ματθαίου και ότι ο ευαγγελιστής επινόησε τη πενταµερή δοµή ώστε να ανταποκρίνεται στα πέντε βιβλία της Πεντατεύχου. Αυτή η Πεντατευχική δοµή σηµαδεύει το βασικό σκοπό του Ματθαίου: ο Ιησούς ήταν ο “νέος Mωυσής” που αντικατέστησε την εξουσία του παλιού Νόµου και πρόσφερε ένα νέο Νόµο στην εκκλησία. Βλ. B.W.Bacon, Studies in Matthew (New York: 1930) και “The ‘Five Books’ of Matthew Against the Jew,” The Expositor 15(1918), σελ. 56-66. Σ.Αγουρίδη, Εισαγωγή εις την Καινή ∆ιαθήκη (Αθήνα: 1971), σελ. 128-30.

Ι.∆.Καραβιδόπουλου, Εισαγωγή στην Καινή ∆ιαθήκη (Θεσσαλονίκη: 1998), σελ. 177, 190. Για µια λεπτοµερή συζήτηση περί της δοµής του κατά Ματθαίον ευαγγελίου βλ. J.D.Kingsbury, Matthew: Structure, Christology, Kingdom (Philadelphia: 1975). D.R.Bauer, The Structure of Matthew’s Gospel: A Study in Literary Design (Sheffield: 1989). 9 Το Mτ. 10:5-6 εισάγεται από το Ματθαίο στην Ιεραποστολική Οµιλία (9:35-11:1). 10 Το Mτ. 15:24 εισάγεται από το Ματθαίο στην ιστορία της Χαναναίας (15:21-28).

8

Όµως στην τελική σκηνή του ευαγγελίου, ο αναστηµένος Κύριος προστάζει επίσηµα τους µαθητές να πορευθούν «pa,nta ta. e;qnh», µια σκηνή, η οποία ξεκάθαρα επικυρώνει την ιεραποστολή προς τους εθνικούς:

«πoreuqe,ntej ou=n maqhteu,sate pa,nta ta. e;qnh(

bapti,zontej auvtou.j eivj to. o;noma tou/

patro.j kai. tou/ ui`ou/ kai. tou/ a`gi,ou

pneu,matoj( dida,skontej auvtou.j threi/n pa,nta

o[sa evneteila,mhn u`mi/n\ kai. ivdou. evgw. meqV

u`mw/n eivmi pa,saj ta.j h`me,raj e[wj th/j

suntelei,aj tou/ aivw/noj» (Μτ. 28:19-20).11

Το ενδιαφέρον του ευαγγελιστή για την παγκόσµια ιεραποστολή της εκκλησίας αντικατοπτρίζεται επίσης σε πολλά κεφάλαια του ευαγγελίου. Ειδικότερα ο Ματθαίος εκφράζει µια παρόµοια προοπτική σε ένα στίχο, τον οποίο προσθέτει στην παραβολή των κακών γεωργών του κατά Μάρκον:12 «dia. tou/to le,gw u`mi/n o[ti avrqh,setai avfV u`mw/n h` basilei,a tou/ qeou/ kai.

doqh,setai e;qnei poiou/nti tou.j karpou.j auvth/j» (Μτ. 21:43). Όταν αντιµετωπίζουν αυτά τα φαινοµενικά αντιφατικά λόγια στο Ευαγγέλιό µας, οι σηµερινοί αναγνώστες πέφτουν σε ένα δύσκολο δίληµµα, που είναι γρίφος.13 Γιατί ο ίδιος ευαγγελιστής θα µπορούσε να πάρει ταυτόχρονα αυτές τις δύο αντιφατικές θέσεις; Πώς µπορεί ο ερµηνευτής του Ματθαίου να εναρµονίσει ένα τέτοιο αντιφατικό υλικό; Πράγµατι, αυτά τα αντιφατικά λόγια απαιτούν απαραιτήτως τις ερµηνευτικές µας παρατηρήσεις, µιας και τα περισσότερα είναι στοιχεία που ο ίδιος ο ευαγγελιστής πρόσθεσε στο παραδοσιακό υλικό και στα οποία προσέδωσε ιδιαίτερη έµφαση.14 Είναι σηµαντικό ότι αυτό το ιδιαίτερο υλικό του Ματθαίου (Μ) µας προσφέρει σηµαντικές ενδείξεις για ένα τρέχον πρόβληµα, που αντιµετώπιζε η 11 Το Mτ. 28:19 εισάγεται από το Ματθαίο στη µεγάλη ιεραποστολική εντολή (28:16-20). 12 Για την παραβολή των κακών γεωργών (Mκ. 12:1-12), βλ. Ι.∆.Καραβιδοπούλου, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον (Θεσσαλονίκη: 1997), σελ. 378-81. Το Mτ. 21:43 εισάγεται από το Ματθαίο στην παραβολή των κακών γεωργών (Mτ. 21:33-46). 13 Luz, Theology, σελ. 13. W.D.Davies and D.C.Allison, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to Saint Matthew (3 vols.: Edinburgh: 1988, 1991, 1997), ΙΙ, σελ. 167. D.A.Hagner, Matthew(2 vols.: Dallas: 1993, 1995), I, σελ. 1xvii. G.Stanton, A Gospel for a New People: Studies in Matthew (Edinburgh: 1992), σελ. 380. 14 K.Tagawa, “People and Community in the Gospel of Matthew,” NTS 16(1970), σελ. 150. Οι περικοπές-κλειδιά είναι Mτ. 10:5-6, 15:24, 21:43, 28:19 και αποτελούν όλες συντακτικό έργο του Ματθαίου.

9

κοινότητά του κατά τη διάρκεια της συγγραφής του ευαγγελίου.15 Αρκετές εργασίες µελετούν τέτοιου είδους κείµενα για την αναδόµηση του Sitz im Leben της εκκλησίας του Ματθαίου και ειδικότερα της ιεραποστολικής της κατάστασης, η οποία παρήγαγε το ευαγγέλιο.16 Όµως δεν υπάρχει επιστηµονική οµοφωνία στη σύγχρονη έρευνα. Για τους λόγους αυτούς, η εργασία αυτή θα επικεντρωθεί ειδικά στην παρουσία των δύο ιεραποστολικών εντολών στο κατά Ματθαίον, προκειµένου να αναδοµηθεί η ιεραποστολική θεολογία του Ματθαίου και η ιεραποστολική κατάσταση του πρώτου ευαγγελίου. Εποµένως, πιστεύουµε πως το ουσιαστικό πρόβληµα για την κατανόηση της µατθαιικής άποψης περί ιεραποστολής είναι ότι έχουµε να κάνουµε µε την ένταση ανάµεσα στις δύο εντολές µαζί µε ερωτήµατα όπως τα παρακάτω:

1. Γιατί το κατά Ματθαίον αναφέρει δύο αντιφατικές ιεραποστολικές εντολές; 2. Η κοινότητα του Ματθαίου ασχολήθηκε µε την ιεραποστολή προς τους

Ιουδαίους ή µε την ιεραποστολή προς τους εθνικούς; 3. Ή ασχολήθηκε µε τη διπλή ιεραποστολή που περιελάµβανε τόσο τους

Ιουδαίους, όσο και τους εθνικούς; 4. Αν η κοινότητα του Ματθαίου ασχολήθηκε µε την ιεραποστολή προς τους

εθνικούς, πώς κατανοούνται τα 10:5-6 και 15:24, τα οποία αναφέρονται στην ιεραποστολή προς το Ισραήλ;

5. Ή αν η κοινότητα ασχολήθηκε µε την ιεραποστολή προς τους Ιουδαίους, πώς κατανοείται το 28:19, το οποίο αναφέρεται στην ευρύτερη ιεραποστολή προς τους εθνικούς;

6. Ο όρος «pa,nta ta. e;qnh» στην τελική εντολή του 28:19 αφορά µόνο τους εθνικούς;

7. Ή έχει ένα ευρύτερο νόηµα, το οποίο περικλείει τόσο τους Ιουδαίους, όσο και τους εθνικούς στην ιεραποστολή της εκκλησίας;

15 Για τη µελέτη της αναδόµησης της ιστορίας της µατθαιικής κοινότητας µέσω του ιδιαίτερου υλικού του Ματθαίου βλ. S.H.Brooks, Matthew’s Community: The Evidence of His Special Sayings Material (Sheffield: 1987). Ο Brooks υποστηρίζει ότι το M βρίσκεται στα Mτ. 5:19, 21-22, 23-24, 27-28, 33-35, 36, 37, 6:1-6, 7-8, 16-18, 7:6, 10:5-6, 23, 12:36-37, 18:18, 19-20, 19:12, 23:2-3, 5, 8-10, 15, 16-22, 24, 33. 16 Βλ. Σ.Αγουρίδη, «Ο Ματθαίος ως Θεολόγος της Εκκλησίας των ηµερών του (Παράδοση και Ανανέωση)», στις Εισηγήσεις Ζ΄ Συνάξεως Ορθόδοξων Βιβλικών Θεολόγων στις Εισηγήσεις Ζ΄ Συνάξεως Ορθόδοξων Βιβλικών Θεολόγων (Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο: Προβλήµατα, Μεταφραστικά, Φιλολογικά, Ιστορικά, Ερµηνευτικά, Θεολογικά), Αθήνα: 1996, σελ. 29-44 και ∆ΒΜ 13 (1993), σελ. 5-17. S.Brown, “The Two-fold Representation of the Mission in Matthew’s Gospel,” ST 31(1977), σελ. 21-32 και “The Matthean Community and the Gentile Mission,” σελ. 193-221. K.Tagawa, “People and Community,” σελ. 149-62. Hagner, “Sitz im Leben,” σελ. 243-69. U.Luz, “Matthew’s Anti-Judaism: Its Origin and Contemporary Significance,” CTM 19(1992), σελ. 405-15.

10

8. Μπορεί ένα κείµενο όπως το 21:43 να αναφέρεται στη µετάλλαξη της ιεραποστολής από ιουδαϊκή σε εθνική ιεραποστολή;

9. Αντικαθίσταται η ιεραποστολή προς το Ισραήλ από την ιεραποστολή προς τους εθνικούς ή µήπως η ιεραποστολή προς τα έθνη είναι µόνο µια προέκταση της ιεραποστολής προς το Ισραήλ;

10. Ποια είναι η θέση του Ματθαίου για την ιεραποστολή µέσα στην κοινότητά του;

11. Επιπλέον, ποιο είναι το ειδικό Sitz im Leben της κοινότητας του Ματθαίου κατά το τελευταίο τέταρτο του 1ου αι. µ.Χ.;

12. Η κοινότητα του Ματθαίου παραµένει ακόµη στον Ιουδαϊσµό ή έχει ήδη αποκοπεί από αυτόν;

13. Η κοινότητα αποτελείται από ιουδαιοχριστιανούς ή εθνικοχριστιανούς; 14. Ποιο ήταν το τρέχον πρόβληµα που αντιµετώπιζε η κοινότητα του Ματθαίου

κατά τη συγγραφή του ευαγγελίου;

2.Υπόθεση και διαπιστώσεις

Το ευαγγέλιο του Ματθαίου είναι ένα περίπλοκο κείµενο.17 Στο κατά Ματθαίον υπάρχουν πολλά ιουδαϊκά (ή αντι-εθνικά) και εθνικά (ή αντι-ιουδαϊκά) γνωρίσµατα που εκφράζονται µαζί ταυτόχρονα. Έτσι οι ερευνητές έχουν περιγράψει συχνά το κατά Ματθαίον ως το πλέον ιουδαϊστικό και το πλέον αντι-ιουδαϊστικό στην Καινή ∆ιαθήκη.18 Πώς µπορούµε να είµαστε σε θέση να εξηγήσουµε τις αποκλίνουσες εµφάσεις και τις αξιοσηµείωτες πολικότητες αυτού του ευαγγελίου; Το µεγαλύτερο µέρος των αναλυτών του Ματθαίου έχει επικεντρωθεί σε αυτό το πρόβληµα µε τον ένα ή άλλο τρόπο. Όµως οι ερευνητές του Ματθαίου βρίσκονται στην παράξενη κατάσταση να έχουν αναγκασθεί να χωρισθούν σε δύο στρατόπεδα, µε το να δίνει έµφαση η µια πλευρά των δεδοµένων του ευαγγελίου, ενώ η άλλη να τα παραµελεί.19 Από τη µια, αρκετοί επιφανείς ερευνητές του κατά Ματθαίον όπως οι G. Kilpatrick, W. D. Davies και D. C. Allison, G. Bornkamm, A.J. Saldarini, J. A. Overmann δίνουν

17 A.J.Saldarini, Matthew’s Christian-Jewish Community (Chicago: 1994), σελ. 1. 18 Σ.Αγουρίδη, Εισαγωγή εις την Καινή ∆ιαθήκη, σελ. 127. R.T.France, Matthew: Evangelist and Teacher (Eveter: 1989), σελ. 19. E.L.Abel, “Who Wrote Matthew,” NTS 17(1970-71), σελ. 142. Saldarini, Matthew’s Christian, σελ. 1. D.Senior, “The Gospel of Matthew,” BT 19 (1981), σελ. 11. H.B.Green, The Gospel According to Matthew (Oxford: 1975), σελ. 22. 19 Hagner, “Sitz im Leben,” σελ. 249.

11

έµφαση στις ιουδαϊκές τάσεις του ευαγγελίου.20 Έχουν κυρίως υποστηρίξει ότι η κοινότητα του Ματθαίου είναι µια ιουδαιοχριστιανική, η οποία τηρεί το σύνολο του νόµου και βρίσκεται εντός της τροχιάς του Ιουδαϊσµού.21 Από την άλλη, άλλοι ερευνητές όπως οι K. W. Klark, G. Strecker, W. Trilling, J. P. Meier επιµένουν υπέρ των εθνικών γνωρισµάτων του κατά Ματθαίον.22 Υποστηρίζουν κυρίως ότι η κοινότητα του Ματθαίου έχει αποχωρισθεί από τον Ιουδαϊσµό, αποτελείται από εθνικοχριστιανούς και ο ιουδαϊκός νόµος δεν εφαρµόζεται.23 Όσον αφορά το ζήτηµα της ιεραποστολής, οι πρώτοι επιµένουν ότι η κοινότητα του Ματθαίου ασχολείται ακόµη µε την ιεραποστολή προς τους Ιουδαίους, µολονότι άνοιξε την κατεύθυνσή της προς τον εθνικό κόσµο.24 Οι δε δεύτεροι υποστηρίζουν πως ο ευαγγελιστής και η κοινότητά του επιδιώκουν τώρα την ιεραποστολή προς τους εθνικούς και δεν ενδιαφέρονται πια για την ιεραποστολή προς το Ισραήλ.25 Για πολύ καιρό, οι δυο διαφορετικές τάσεις της έρευνας του Ματθαίου έχουν προκαλέσει πολλά δυσκολία στους µελετητές, οι οποίοι προσπαθούν να αποκαταστήσουν την ιεραποστολική κατάσταση της κοινότητας του Ματθαίου. Θεωρώ ότι και οι δύο οµάδες των ερευνητών, που δίνουν έµφαση µόνο στις δικές τους θέσεις (είτε ιουδαϊκός είτε εθνικός προσανατολισµός), τελικά έχουν αποτύχει να καταρρίψουν την αντίθετη άποψη. Με άλλα λόγια, οι ερευνητές που επιµένουν στην ιουδαϊκή ιεραποστολή παραβλέπουν αρκετά κείµενα που σχετίζονται

20 Οι ερευνητές που υπογραµµίζουν τις ιουδαϊκές τάσεις του Ματθαίου είναι: G.Bornkamm, R.Hummel, G.Kilpatric, K.Stendahl, E.Schweizer, K.Tagawa, R.E.Brown, G. Stanton, D.A. Hagner, O.L.Cope, W.D.Davies and D.C.Allison, J.Gnilka, U.Luz, A.J.Saldarini, J.A.Overman, D.Senior, D.C.Sim, D.Harrington, A.F.Segal, M.White. Πρβλ. W.G.Kümmel, Introduction the New Testament (Nashville: 1975), σελ. 114 υποσ. 34. 21 G.Kilpatrick, The Origins of the Gospel According to St. Matthew (Oxford: 1946), σελ. 124. Davies/Allison, Matthew III, σελ. 707. G.Bornkamm, “End-Expectation and Church in Matthew,” στο G.Bornkamm, G.Barth and H.J.Held, Tradition and Interpretation in Matthew (Philadelphia: 1963), σελ. 22, 39. Saldarini, Matthew’s Christian, σελ. 7. J.A.Overmann, Matthew’s Gospel and Formative Judaism: the Social World of the Matthean Community (Minneapolis: 1990), σελ. 4, 89. 22 Οι ερευνητές που υπογραµµίζουν τον εθνικό προσανατολισµό είναι: K.W.Clark, G.Strecker, P.Nepper-Christensen, J.P.Meier, R.Walker, S.V.Tilborg, W.Trilling, D.R.A.Hare, H. Frankemölle, S.Sandmel, D.Flusser, D.Garland, L.Gaston. Πρβλ. Kümmel, Introduction, σελ. 114 υποσ. 38. 23 K.W.Clark, “The Gentile Bias in Matthew,” JBL 66 (1947), σελ. 172. G.Strecker, Der Weg der Gerechtigkeit: Untersuchung zur Theologie des Matthäus (Göttingen: 31971), σελ. 35. W.Trilling, Das Wahre Israel: Studien zur Theologie des Matthäus-Evangeliums (München: 31964), σελ. 125. J.P.Meier, The Vision of Matthew: Christ, Church, and Morality in the First Gospel (New York: 1979), σελ. 13, 22. 24 Kilpatrick, Origins, σελ. 116-23. Davies/Allison, Matthew III, σελ. 707. Bornkamm, “End-Expectation,” σελ. 39. Saldarini, Matthew’s Christian, σελ. 68-83. J.A.Overman, Church and Community in Crisis: The Gospel According to Matthew (Valley Forge: 1996), σελ. 402-11. 25 Clark, “Gentile Bias,” σελ. 172. Strecker, Weg der Gerechtigkeit, σελ. 33. Trilling, Wahre Israel, σελ. 102-3. Meier, Vision, σελ. 30-31.

12

µε τους εθνικούς (2:1-12, 4:15, 8:5-13, 15:21-28, 21:43, 22:8-10, 24:14, 28:19), ενώ οι επιστήµονες που υποστηρίζουν την ιεραποστολή προς τους εθνικούς θεωρούν ότι κείµενα που σχετίζονται µε τους Ιουδαίους (5:17-20, 10:5-6, 23, 15:24, 17:24-27, 23:2-3, 24:20) είναι απλά διατήρηση των ιουδαϊκών παραδόσεων.26 Αν εγκαταλείψουµε τη µια πλευρά των αντιµαχόµενων εντολών για ιεραποστολή, θα µπορούσαµε να έχουµε εύκολα µια συναφή εικόνα για την ιεραποστολή του ευαγγελίου του Ματθαίου. Όµως στον Ματθαίο αυτοί οι δύο πόλοι, η ιουδαϊκή και εθνική ιεραποστολή, δεν µπορούν στην πραγµατικότητα να διαχωρισθούν πλήρως, όπως οι δύο όψεις του ίδιου νοµίσµατος.27 Κατά τη γνώµη µου, δεν τίθεται θέµα ανάλυσης του «είτε/ή» αλλά ερµηνείας ως «και οι δύο/και». Οι ερευνητές και των δύο θέσεις, για πολύ καιρό, φαίνεται να µην κατανοούν ευρέως το πρώτο ευαγγέλιο.28 Τώρα πρέπει να στρέψουµε την προσοχή µας προς µια τρίτη πιθανότητα. Όπως κάνουν αρκετοί επιστήµονες, αν επιλέξουµε µόνο µια θέση, της ιουδαϊκής ή εθνικής ιεραποστολής, θα µας δώσει ένα αποτέλεσµα που θα θυσιάζει πολλά άλλα γνωρίσµατα του ευαγγελίου µας. Συνεπώς η παρούσα διατριβή ελπίζει να στηρίξει µια µέση τοποθέτηση ανάµεσα σε αυτούς τους δύο πόλους των ερευνητών, µία νέα υπόθεση, σύµφωνα µε την οποία η κοινότητα του Ματθαίου δεν ήταν µόνο ένα corpus mixtum,29 που συνυπάρχει µε χριστιανούς και εξ Ιουδαίων και εξ εθνικών,

26 Strecker, Weg der Gerchtigkeit, σελ. 15-35. του ίδιου “The Concept of History in Matthew,” στο Stanton, Interpretation, σελ. 72-3. Meier, Vision, σελ. 17-25. 27 S.Brown, “Universalism and Particularism in Matthew’s Gospel: A Jungian Approach,” SBL 1989 Seminar Paper, σελ. 389. 28 Το δίτοµο έργο κατά Λουκάν-Πράξεις έχουν επίσης ερµηνευτεί από τους ερευνητές κατά τον ίδιο τρόπο. Από τη µια, οι περισσότεροι ερευνητές έχουν παραδοσιακά διατηρήσει τον εθνικό προσανατολισµό των κατά Λουκάν-Πράξεις. Βλ. S.G.Wilson, The Gentile and the Gentile Mission in Luke-Acts (Cambridge: 1973). του ίδιου, Luke and the Law (Cambridge: 1983). J.A.Fitzmyer, The Gospel According to Luke (2 vols.: Garden City, NY: 1981, 1985). Από την άλλη, κάποιοι ερευνητές τονίζουν τις ιουδαϊκές τάσεις των κατά Λουκάν-Πράξεις. Βλ. J.Jervell, Luke and the People of God: A New Look at Luke-Acts (Minneapolis: 1972). R.L.Brawley, Luke-Acts and the Jews: Conflict, Apology, and Conciliation (Atlanta: 1987). D.Juel, Luke-Acts: The Promise of History (Atlanta: 1983). J.T.Sanders, The Jews in Luke-Acts (London: 1987). του ίδιου, “The Jewish People in Luke-Acts,” στο J.B.Tyson, εκδ., Luke-Acts and the Jewish People (Minneapolis: 1988), σελ. 51-75. 29 Ο όρος αυτός χρησιµοποιείται από τους κλασικούς της αναθεωρητικής κριτικής. Οι ερευνητές έχουν χρησιµοποιήσει κυρίως αυτόν τον όρο για να εκφράσουν την κοινότητα του Ματθαίου ως ένα µικτό σώµα καλών και κακών. Βλ. Bornkamm, “End-Expectation,” σελ. 17. Strecker, “Weg der Gerechtigkeit,” σελ. 214-19. R.H.Gundry, Matthew: A Commentary on His Handbook for a Mixed Church under Persecution (Grand Rapids: 21994), σελ. 5-10. C.W.P.Smith, “The Mixed State of the Church in Matthew’s Gospel,” JBL 82(1963), σελ. 149-68. F.W.Beare, The Gospel According to Matthew: Translation, Introduction and Commentary (San Francisco: 1981), σελ. 312. P.Luomanen, “Corpus Mixtum-An Appropriate Description of Matthew’s Community?” JBL 117(1998), σελ. 469-80. Η διατριβή αυτή χρησιµοποιεί ειδικά τον όρο «corpus mixtum» για

13

αλλά επίσης ήταν µια ιεραποστολική κοινότητα ασχολούµενη µε µια συγκεκριµένη ιεραποστολή, στην οποία προσκαλούνται τόσο Ιουδαίοι, όσο και εθνικοί (28:19). Η άποψη αυτή δυστυχώς συχνά παραθεωρείται από τους ερευνητές. Όµως πιστεύουµε πως η αντίθεση ανάµεσα στις δύο εντολές διασώζεται µε το καλύτερο τρόπο, όταν δεχτούµε ότι αντανακλά την ένταση στο θέµα της ιεραποστολής µεταξύ δύο οµάδων (ιουδαιοχριστιανοί και εθνικοχριστιανοί) εντός της κοινότητας του Ματθαίου.30 Προκειµένου να αποδείξουµε την υπόθεση αυτή, λαµβάνουµε υπόψη τις παρακάτω διαπιστώσεις:

Η πρώτη διαπίστωση είναι πως η κοινότητα του Ματθαίου ήταν extra muros, η οποία δεν παρέµενε πλέον εντός της τροχιάς του Ιουδαϊσµού. Κατά τη διάρκεια της σύνταξης του ευαγγελίου η κοινότητα του Ματθαίου βρισκόταν στην πορεία αναζήτησης µιας νέας ταυτότητας και αυτοκαθορισµού, ύστερα από την οδυνηρή εµπειρία του διαχωρισµού από τον Ιουδαϊσµό. Σε αυτή την πορεία, η κοινότητα βιώνει πικρή διαµάχη και ριζικές αλλαγές εντός και εκτός της.31 Ο Ματθαίος γράφει το ευαγγέλιό του για µια χριστιανική κοινότητα που βρίσκεται σε µια τέτοια µεταβατική περίοδο. Η δεύτερη διαπίστωση είναι πως η κοινότητα του Ματθαίου ήταν ένα corpus mixtum στο οποίο συνυπήρχαν χριστιανοί εξ Ιουδαίων και εξ εθνικών. Κατά τη γνώµη µου, η ένταση στο κατά Ματθαίον ανάµεσα στις ιουδαϊκές και εθνικές ιδέες (ειδικά περί ιεραποστολής και Νόµου) υπονοούν πως υπήρχαν δύο οµάδες πίσω από το ευαγγέλιο. Η τρίτη διαπίστωση είναι πως το πρόβληµα της ιεραποστολής ήταν κυρίως θέµα πολεµικής εντός της κοινότητας του Ματθαίου κατά την εποχή της συγγραφής του ευαγγελίου.32 Η νέα αντεστραµµένη κατάσταση, που προκλήθηκε µετά το διαχωρισµό να χαρακτηρίσει την κοινότητα του Ματθαίου ως ένα µικτό σώµα (µια µικτή κοινότητα) χριστιανών εξ’ Ιουδαίων και εξ’ εθνικών. 30 Ο U.Luz (Theology, σελ. 12) υποστηρίζει εντάσεις εντός της κοινότητας του Ματθαίου ανάµεσα σε εκείνα τα µέλη της κοινότητας που υποστηρίζουν την ιεραποστολή προς τους εθνικούς και σε εκείνους που είναι αντίθετοι σε αυτή. Όµως η άποψη του Luz διαφέρει από αυτή τη µελέτη, επειδή ο Luz λέει πως η κοινότητα του Ματθαίου αποτελείτε από ιουδαιοχριστιανούς. 31 Ο D.Senior σηµειώνει πέντε προβλήµατα: 1) αποµόνωση από τις συναγωγές, 2) µία συρροή πολλών εθνικών στην εκκλησία, 3) ριζική υιοθέτηση του παραδοσιακού ιουδαϊκού νόµου, 4) ενόχληση από τη ρωµαϊκές και ιουδαϊκές αρχές, 5) εντάσεις και διαχωρισµοί εντός της κοινότητας. Βλ. D.Senior, The Gospel of Matthew (Nashville: 1997), σελ. 84. του ίδιου, What are they saying about Matthew? (New York: 1996), σελ. 49. 32 Ο S.Brown δέχεται ότι η κοινότητα του Ματθαίου αποτελείτο από ιουδαιοχριστιανούς και το ζήτηµα της ιεραποστολής προς τους εθνικούς ήταν ένα τρέχον πρόβληµα που αντιµετώπιζε η κοινότητα του Ματθαίου κατά τη συγγραφή του ευαγγελίου. Ο U.Luz επίσης θεωρεί πως η κοινότητα του Ματθαίου απαρτίζεται από ιουδαιοχριστιανούς και πρόσφατα αποφάσισε να ανοιχθεί προς την ιεραποστολή προς τους εθνικούς. Αναφέρει ότι η απόφαση αυτή πυροδότησε πιθανότατα διαµάχες εντός της κοινότητας. Οι Brow και Luz πιστεύουν ότι ο

14

από τον Ιουδαϊσµό, δεν απαιτεί µόνο την αλλαγή της κατεύθυνσης της ιεραποστολής, αλλά επίσης αναγκαιότητας επανεξέτασης σε βάθος µιας τακτικής της ιεραποστολής της κοινότητας. Η συµµετοχή στην εκκλησία άλλαξε προς τους εθνικούς κατά τη σύνταξη. Όταν το ευαγγέλιο συντάχτηκε, αρκετοί εθνικοί θα πρέπει να είχαν ενταχθεί στην εκκλησία. Όµως µια εισροή πολλών εθνικών στην εκκλησία θα προκάλεσε αρκετά προβλήµατα µέσα στην κοινότητα.33 Η τέταρτη διαπίστωση είναι πως ο σκοπός του Ματθαίου για τον οποίο έγραψε το ευαγγέλιο είναι να επιλύσει τα προβλήµατα, που αντιµετώπιζε η κοινότητά του, και ειδικότερα το πρόβληµα της ιεραποστολής. Η κοινότητα του Ματθαίου αντιµετωπίζει κρίση εξαιτίας της έντασης µεταξύ των δύο οµάδων στην πορεία καθορισµού της ιεραποστολικής τακτικής. Ο Ματθαίος υιοθέτησε διάφορες στρατηγικές, προκειµένου να ικανοποιήσει τις ανάγκες της κοινότητάς του και να βοηθήσει τις δύο οµάδες να ζήσουν αρµονικά µεταξύ τους. Η πέµπτη διαπίστωση είναι ότι η κοινότητα του Ματθαίου ήταν µια ιεραποστολική κοινότητα. Στη χριστιανική ιεραποστολική ιστορία, οι τελευταίοι πέντε στίχοι του ευαγγελίου (28:16-20) θεωρούνται πάντα σηµαντικοί εξαιτίας του φωτός που ρίχνουν στη φύση της χριστιανικής ιεραποστολικής προσπάθειας.34 Όµως στις σύγχρονες µελέτες των Συνοπτικών ευαγγελίων ο ρόλος της ιεραποστολής είναι λιγότερο σηµαντικό στην περίπτωση του κατά Ματθαίον απ’ ότι στο κατά Λούκαν και στις Πράξεις.35 Για το παρόν όµως πόνηµα, η κοινότητα του Ματθαίου ήταν µια ιεραποστολική κοινότητα που κήρυττε τη διδασκαλία του Ιησού τόσο στους Ιουδαίους, όσο και στους εθνικούς. Η χριστιανική ιεραποστολή προωθήθηκε πέρα από τα εθνικά όρια των Ιουδαίων και των εθνικών, και ένα µεγάλο ενδιαφέρον του αρχέγονου Χριστιανισµού ήταν η ενότητα των Ιουδαίων και εθνικών µέσα στην εκκλησία. Ο Ματθαίος επίσης, αντιµετώπισε ένα παρόµοιο πρόβληµα. Ο Ματθαίος

Ματθαίος έγραψε το Ευαγγέλιό του, για να προασπίσει την απόφαση υπέρ της ιεραποστολής προς τους εθνικούς. S.Brown, “Gentile Mission,” σελ. 193-221. Luz, Matthew 1-7, σελ. 84. Έχω εντυπωσιαστεί θετικά από τις απόψεις τους αλλά δεν είναι ακόµη ικανοποιητικές. Πολλά ερµηνευτικά προβλήµατα παραµένουν ακόµη. Αντίθετα µε αυτούς, πρόκειται να δείξω, πως τόσο η ιεραποστολή προς τους Ιουδαίους, όσο και προς τους εθνικούς ήταν το κύριο πρόβληµα της κοινότητας του Ματθαίου. Για µένα η κοινότητα του Ματθαίου ήταν µία µικτή κοινότητα. 33 Πρβλ. Gundry, Matthew, σελ. 5-10. 34 Βλ. B.H.Hubbard, The Matthean Redaction of A Primitive Apostolic Commissioning: An Exegesis of Matthew 28:16-20 (Missoula, Mont.: 1974), σελ. 1. J.LaGrand, The Earliest Christian Mission to ‘All Nations’ in the Light of Matthew’s Gospel (Grand Rapids: 1995), σελ. 235. 35 Βλ. την ιεραποστολή των κατά Λουκά-Πράξεις R.J.Karris, “Missionary Communities: A New Paradigm for the Study of Luke-Acts,” CBQ 41(1979), σελ. 80-97. D.Senior, “The Mission Perspective of Luke-Acts,” στο Senior/Stuhlmueller, Biblical Foundations, σελ. 255-79. Wilson, Gentile Mission, 1973.

15

πέτυχε µε µεσολάβηση αποκλίνουσες παραδόσεις σχετικά µε την χριστιανική ιεραποστολή. Πιστεύουµε συνεπώς, ότι οι αντιφατικές θέσεις που αντικατοπτρίζονται στο ευαγγέλιο του Ματθαίου δεν είναι αντίφαση του ίδιου του ευαγγελίου ή περιπλοκότητα των ιδεολογικών σκέψεων του ευαγγελιστή του. Προτιµότερα, µπορεί εναργέστερα να κατανοηθεί υπό το φως του κοινωνικο-ιστορικού Sitz im Leben της εκκλησίας του κατά τις ηµέρες του Ματθαίου. Έτσι το κλειδί της κατανόησης της ιεραποστολικής θεολογίας του Ματθαίου βρίσκεται στην ορθή κατανόηση της δύσκολης και περίπλοκης ιεραποστολικής κατάστασης της κοινότητάς του. Ο σκοπός αυτής της διατριβής είναι να αναδοµήσει την ιεραποστολική κατάσταση της κοινότητας του Ματθαίου, µιας κοινότητας πιστής στον Ιησού προς το τέλος του 1ου αι. µ.Χ., προκειµένου να εξετάσουµε το πρόβληµα γιατί ο ίδιος ευαγγελιστής επέλεξε αυτές τις αντιφατικές θέσεις περί ιεραποστολής στο ίδιο ευαγγέλιο και να κατανοήσουµε την ιεραποστολική θεολογία του. Για το σκοπό αυτό τώρα, χρειάζεται να ασχοληθούµε λίγο περισσότερο µε το ζήτηµα της µεθοδολογίας. 3.Mεθοδολογία Τα ευαγγέλια έχουν µελετηθεί µε µια ευρεία ποικιλία τρόπων. Πολλές µελέτες του µεθοδολογικού φάσµατος στα ευαγγέλια έχουν ασχοληθεί µε τις ιστορικές, θεολογικές, κοινωνιολογικές και φιλολογικές διαστάσεις του βιβλικού κειµένου. Το συνοπτικό πρόβληµα (κριτική των πηγών)

Ο ∆ιαφωτισµός του δέκατου όγδοου αιώνα επέφερε σηµαντικές αλλαγές στον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαµβάνονταν τον κόσµο. Ο λόγος, οι ιστορικές και επιστηµονικές µέθοδοι άλλαξαν πολλούς παραδοσιακούς όρους και αρχές.36 Αυτή η στιγµή της αναζήτησης γέννησε ποικίλες σηµαντικές κατευθύνσεις έρευνας, που έχουν διαµορφώσει βαθιά την κατανόηση των ευαγγελίων. Ειδικότερα, η αλληλεξάρτηση των συνοπτικών ευαγγελίων στάθηκε απαρχή σοβαρών και εκτενών αναζητήσεων και συζητήσεων.37 Παραδοσιακά, τουλάχιστον από τον καιρό του Αυγουστίνου στις αρχές του πέµπτου αιώνα, υποτίθεται ότι η κανονική σειρά στα ευαγγέλια - Ματθαίος, Μάρκος, Λουκάς, Ιωάννης - ήταν στην πραγµατικότητα η

36 P.Stuhlmacher, Vom Verstehen des Neuen Testaments Eine Hermeneutik (Göttingen: 1979), κεφ. 9. E.Krentz, The Historical-Critical Method (Philadelphia: 1975), σελ. 16-22. 37 Davies/ Allison, Matthew I, σελ. 97. Senior, Matthew, σελ. 19.

16

ιστορική διάταξή τους.38 ∆ηλαδή το κατά Ματθαίον θεωρήθηκε το πρώτο ευαγγέλιο που γράφτηκε. Πολλοί µελετητές όµως έχουν ανατρέψει αυτήν την θεωρία. Η παραδοσιακή άποψη ότι το κατά Ματθαίον ήταν το πρώτο ευαγγέλιο, άλλαξε ουσιαστικά κατά το δέκατο ένατο αιώνα, ιδιαίτερα από τους γερµανούς επιστήµονες. Μια ιστορία της σύγχρονης κριτικής στα Συνοπτικά θα έδειχνε ότι κατά το δέκατο ένατο και στις αρχές του εικοστού αιώνα η µέθοδος ανάλυσης ήταν σχεδόν εξ ολοκλήρου η κριτική των πηγών.39 Οι θιασώτες της προσπάθησαν να εξακριβώσουν ποια φιλολογική και ιστορική σχέση υπήρξε µεταξύ των συνοπτικών ευαγγελίων. Συνήγαγαν ένα συµπέρασµα, που σήµερα ακόµα γίνεται ευρέως αποδεκτό, ότι αυτή η σχέση εξηγείται ακριβέστερα στα πλαίσια της αποκαλούµενης "θεωρία των δύο πηγών".40 Η θεωρία αυτή θεωρεί ότι το κατά Μάρκον ήταν το πρώτο ευαγγέλιο που γράφτηκε και χρησιµοποιήθηκε ως πηγή από τους Mατθαίο και Λουκά,41 και ότι επιπλέον οι Ματθαίος και Λουκάς είχαν πρόσβαση σε µια δεύτερη πηγή, το χαµένο κείµενο, µια

38 Ο άγιος Aυγουστίνος φαίνεται να αναγνωρίζει κάποια φιλολογική εσωτερική εξάρτηση. Αναφέρει ότι ο Ματθαίος ήταν ο πρώτος που ακολουθήθηκε από τους Mάρκο, Λουκά και Ιωάννη. Βλ. Aυγουστίνου, “The Harmony of the Gospels,” στο P.Schaff, εκδ., Nicene and Post-Nicene Father, First series (Grand Rapids: 1956), VI, σελ. 65-236. 39 Για µια σύντοµη ανασκόπηση της κριτικής των πηγών, βλ. Stanton, Gospel, σελ. 28-41. του ίδιου, “Origin,” σελ. 1899-1903. C.Tuckett, Reading the New Testament: Methods of Interpretation (Philadelphia: 1987), σελ. 78-94. 40 Η θεωρία αυτή υποστηρίχθηκε πρώτα από τον C.H.Weisse (Die evangelische Geschichte kirtisch und Philosophisch bearbeitet, Leipzig: 1838). Όµως η θεωρία αυτή προτάθηκε ισχυρά από τον H.J.Holtzmann (Die Synoptischen Evangelien. Ihr Ursprung und Geschichtlicher Chracter, Leipzig: 1863). Βλ. F.Neirynck, “Synoptic Problem,” στο R.Brown, J.Fitzmyer, R.Murphy, and O.Carm, The New Jerome Biblical Commentary (Englewood Cliffs, NJ: 1990), σελ. 587-95. A.J.Bellinzoni, εκδ., The Two Source Hypothesis: A Critical Appraisal (Macon: 1985). E.P.Sanders and M.Davies, Studying the Synoptic Gospels (London: 1989), σελ. 51-119. Επίσης, ο B.H.Streeter πρότεινε µια παραλλαγή στη σύνθεση του Holtzmann, δηλαδή, τη γνωστή “Four Document Hypothesis” σε µια ευρέως γνωστή δηµοσίευση, The Four Gospels: A Study of Origins (New York: 1924). 41 Tο περιεχόµενο των 606 από τους 661 στίχους του κατά Μάρκον επανεµφανίζεται σε κάποια συντοµότερη µορφή στο κατά Ματθαίον, και γύρω στους 350 από τους 661 στίχους του κατά Μάρκον επανεµφανίζονται στο κατά Λουκάν, βλ. B.M.Metzger, The New Testament: its Background, Growth, and Content (Nashville: 21983), σελ. 80. Ο Ματθαίος χρησιµοποιεί περίπου 8.555 από τις 11.078 λέξεις του Μάρκου, βλ. Kümmel, Introduction, σελ. 57 υποσ. 32a. Σύµφωνα µε τον I.∆.Καραβιδόπουλο (Εισαγωγή στην Καινή ∆ιαθήκη, σελ. 176), «στο ευαγγέλιο του Ματθαίου βρίσκεται ολόκληρο σχεδόν το περιεχόµενο του κατά Μάρκον. Το υπόλοιπο υλικό του κατά Ματθαίον είτε είναι κοινό µε αυτό του Λουκά (240 στίχοι) είτε διασώζεται µόνο από το Ματθαίο (το 1/6 περίπου του όλου υλικού του)». Επίσης ο R.E.Brown (An Introduction to the New Testament, New York: 1997, σελ. 171) αναφέρει ότι ο Ματθαίος αναπαράγει γύρω στο 80 τοις εκατό του κατά Μάρκον.

17

συλλογή λογίων του Ιησού που οι µελετητές καλούν "Q".42 Αν και η θεωρία των δύο πηγών έχει γίνει αποδεκτή από τους περισσότερους µελετητές ως η καλύτερη εξήγηση του συνοπτικού προβλήµατος, έχουν υπάρξει διάφορες προκλήσεις στη θεωρία. Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι το κατά Μάρκον δεν ήταν το πρώτο ευαγγέλιο. Ο B.C.Butler επιτέθηκε στη θεωρία των δύο-πηγών κατά µέτωπον. Υποστήριξε ότι το κατά Ματθαίον προηγήθηκε και ότι ήταν η σηµαντικότερη πηγή για το κατά Μάρκον.43 Η υπόθεσή του όµως δεν είχε καθολική αποδοχή. Με τον W.R.Farmer's το συνοπτικό πρόβληµα (1964)44 πυροδότησε την αναγέννηση "της υπόθεσης Griesbach"45 που αναφέρεται τώρα ως "υπόθεση των δύο-ευαγγελίων". Αυτός υποστήριξε ότι ο Ματθαίος έγραψε πρώτα και ότι ο Λουκάς χρησιµοποίησε το

42 Η ονοµασία Q προέρχεται από τη γερµανική λέξη “Quelle” που σηµαίνει “Πηγή”. ∆εν έχουν διασωθεί ανεξάρτητα αντίγραφα από αυτή τη δεύτερη πηγή (Q) αλλά από τα λόγια του Ιησού που διασώζονται στους Ματθαίο και Λουκά -και όχι στο Μάρκο- οι ερευνητές έχουν υποστηρίξει πως και οι δύο αυτοί ευαγγελιστές έχουν χρησιµοποιήσει αυτή τη συλλογή των λογίων που κυκλοφορούσε στην αρχέγονη Εκκλησία. Για τις λεπτοµερές µελέτες της Q, βλ. Π.Βασιλειάδη, Η περί της πηγής των Λογίων θεωρία. Κριτική θεώρησις των συγχρόνων φιλολογικών και θεολογικών προβληµάτων της πηγής των Λογίων (διατριβή του πανεπιστηµίου Αθηνών: 1977). του ίδιου, «Πίσω από το κατά Μάρκον» στις Βιβλικές Ερµηνευτικές Μελέτες (Θεσσαλονίκη: 1988), σελ. 222-34. του ίδιου, “Prolegomena to A Discussion on the Relationship Between Mark and the Q-Document,” ∆ΒΜ3(1975/7), σελ. 31-46. του ίδιου, “Behind Mark: Towards A Written Source,” NTS 20(1974), σελ. 155-60. του ίδιου, “The Nature and Extent of the Q-Document,” NT 20(1978), σελ. 49-73. του ίδιου, “Pauline Theology, the Origins of Christianity and the Challenge of Q. Α Personal Journey,” στο Atti del V Simposio Di Tarso Su S. Paolo Apostolo, έκδ. L. Padovese (Rome 1998), σελ. 36-60. του ίδιου, ΛΟΓΟΙ ΙΗΣΟΥ: Studies in Q (Atlanta: 1999). του ίδιου, ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ: Το Αρχαιότερο Ευαγγέλιο (Αθήνα: 2005).

R.Edwards, A Theology of Q (Philadelphia: 1976). A.D.Jacobson, The First Gospel: An Introduction to Q (Sonoma,CA: 1992). B.L.Mack, The Lost Gospel: The Book of Q & Christian Origins (New York: 1993). J.S.Kloppenborg, The Formation of Q: Trajectories in Ancient Wisdom Collections (Philadelphia: 1987). του ίδιου, εκδ., The Shape of Q: Signal Essays on the Saying Gospel (Minneapolis: 1994). R.A.Piper, εκδ., The Gospel Behind the Gospels: Current Studies on Q (Leiden: 1995). Για την ιεραποστολή της Q, ειδικά βλ. R.H.Uro, Sheep among the Wolves: A Study on the Mission Instruction of Q (Helsinki: 1987). J.S.Tashjian, “The Social Setting of Q Mission,” SBL 1988 Seminor Paper, σελ. 639-44. 43 B.C.Butler, The Originality of St. Matthew: A Critique of the Two-Document Hypothesis (Cambridge: 1951). 44 W.R.Farmer, The Synoptic Problem: A Critical Analysis (New York: 1964), και πιο πρόσφατα, του ίδιου, The Gospel of Jesus (Louisville: 1994). Βλ. επίσης του ίδιου, “The Two-Document Hypothesis as a Methodological Criterion in Synoptic Research,” ATR 48(1966), σελ. 380-96. του ίδιου, “Modern Developments of Griesbach’s Hypothesis,” NTS 23 (1976-77), σελ. 275-95. 45 Η γνωστή Griesbach hypothesis, περίφηµη κατά το τέλος του 19ου αιώνα, προτάθηκε από τον J.J.Griesbach (1745-1812).Υποστήριξε ότι το κατά Ματθαίον, το εκτενέστερο, ήταν το πρώτο γραπτό ευαγγέλιο. Το κατά Λουκάν ήταν το δεύτερο και χρησιµοποίησε το κατά Ματθαίον ως πηγή. Το κατά Μάρκον, το τρίτο, χρησιµοποίησε και τα δύο προηγούµενα. Αυτή η θεωρία δεν θριάµβευσε κατά τον 19ο αιώνα και σήµερα αναβίωσε από τον W.F.Farmer. Βλ. C.M.Tuckett, “The Griesbach Hypothesis in the 19th Century,” JSNT 3 (1979), σελ. 29-60.

18

κατά Ματθαίον, ενώ ο Μάρκος χρησιµοποίησε και το κατά Ματθαίον και το κατά Λουκάν στη σύνταξη του ευαγγελίου του. Ο Farmer είναι ο κύριος εκπρόσωπος αυτής της νέας µετακίνησης της υπόθεσης Griesbach.46 Επίσης, διάφορες άλλες προτεινόµενες λύσεις του συνοπτικού προβλήµατος υποστηρίζουν ότι αν και ο οι Ματθαίος και Μάρκος διατηρούν µερικές παραδόσεις από κοινού, αυτές είναι ανεξάρτητες µεταξύ τους. Ο J.M.Rist απορρίπτει σταθερά και την υπόθεση Griesbach και την προτεραιότητα του κατά Μάρκον.47 Υποστηρίζει πως ο Ματθαίος και ο Μάρκος είναι ανεξάρτητοι µεταξύ τους. Ο M-E.Boismard απορρίπτει επίσης τόσο την προτεραιότητα του κατά Μάρκον, όσο και την υπόθεση των δύο ευαγγελίων.48 Παρά τις πολλές υποθέσεις σχετικά µε τα συνοπτικά ευαγγέλια, σήµερα, οι περισσότεροι ερευνητές δέχονται τη θεωρία των δύο πηγών ως την καλύτερη εξήγηση του συνοπτικού προβλήµατος. Και αυτή η υπόθεση είναι η κυρίαρχη υπόθεση εργασίας της σύγχρονης βιβλικής επιστήµης στο ευαγγέλιο του Mατθαίου. Η µεγάλη πλειοψηφία των ερµηνευτών του Ματθαίου δέχεται σήµερα τη θεωρία των δύο πηγών ως υπόθεση εργασίας, ακόµα κι αν πολλοί από αυτούς αναγνωρίζουν ότι δεν εξηγεί όλα τα σύνθετα στοιχεία της προέλευσης των ευαγγελίων. Πιστεύουµε ότι η θεωρία των δύο πηγών είναι η πληρέστερη εξήγηση για τη διαµόρφωση των συνοπτικών ευαγγελίων. Η παρούσα εργασία εποµένως, θα υποστηρίξει τη θεωρία των δύο πηγών. Εάν η υπόθεση των δύο πηγών είναι σωστή, τότε το ευαγγέλιο του Mατθαίου συντέθηκε από δύο κύριες πηγές: Το κατά Μάρκον και την Q. Iστορικο-κριτική µέθοδος (κριτική των µορφών, αναθεωρητική κριτική) Η κυρίαρχη µέθοδος βιβλικών µελετών για περισσότερο από έναν αιώνα είναι η ιστορικo-κριτική µέθοδος.49 Με ποικίλες προσεγγίσεις (πηγή, µορφή, σύνταξη) αυτή

46 Για τις εργασίες της νέας σχολής του Griesbach, βλ. D.G.Miller, εκδ., Jesus and Man’s Hope (Pittsburgh: 1970-1971). W.O.Walker, εκδ., The Relationships among the Gospels (San Antonio: 1978). W.R.Farmer, εκδ., New Synoptic Studies: the Cambridge Gospel Conference and Beyond (Macon: 1983). Για περισσότερη συζήτηση αυτής της θεωρίας, βλ. C.H.Talbert and V.H.Mcknight, “Can the Griesba