yÛnus emre’nİn eserlerİnde dİn ve deĞerler eĞİtİmİ · yûnus emre’nin ortaya çıkıı...

YÛNUS EMRE’NİN ESERLERİNDE

DİN VE DEĞERLER EĞİTİMİRıdvan DEMİR

YÛNUS EMRE’NİN ESERLERİNDE

DİN VE DEĞERLER

EĞİTİMİ

Rıdvan DEMİR

GENİŞLETİLMİŞ İKİNCİ BASKI

Copyright © 2020 by iksad publishing house

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced,

distributed or transmitted in any form or by

any means, including photocopying, recording or other electronic or

mechanical methods, without the prior written permission of the

publisher, except in the case of

brief quotations embodied in critical reviews and certain other

noncommercial uses permitted by copyright law. Institution of

Economic Development and Social

Researches Publications®

(The Licence Number of Publicator: 2014/31220)

TURKEY TR: +90 342 606 06 75

USA: +1 631 685 0 853

E mail: [email protected]

www.iksadyayinevi.com

It is responsibility of the author to abide by the publishing ethics rules.

Iksad Publications – 2020©

ISBN: 978-625-7279-09-3

Cover Design: İbrahim KAYA

October / 2020

Ankara / Turkey

Size = 16 x 24 cm

i

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER.................................................................................... i ÖNSÖZ ................................................................................................ v

KISALTMALAR ............................................................................... vi Giriş ............................................................................................ 7 Çalışmanın Amacı ve Önemi ...................................................... 8 Yöntem ...................................................................................... 10

BÖLÜM I: YÛNUS EMRE’NİN HAYATI VE ESERLERİ.........12

1.1. Doğum Tarihi, Yaşadığı Devir ve Çevresi ........................ 12

1.2. Adı ve Mahlası ................................................................... 12

1.3. Ailesi ve Çocukları ............................................................ 13 1.4. Tahsili ................................................................................ 13

1.5. Mürşidi ............................................................................... 14 1.6. Vefat Tarihi ve Mezarı ....................................................... 14 1.7. Sanat’ı ve Şiiri ................................................................... 14

1.8. Eserleri ............................................................................... 15

BÖLÜM II: YÛNUS EMRE’NİN ŞİİRLERİNDE İMAN

ESASLARINA DAİR MOTİFLER ................................................ 18 2. Yûnus Emre’nin Şiirlerinde İman Esasları ........................... 19

2.1. Allah’a İman ...................................................................... 19 2.2. Meleklere İman .................................................................. 27

2.2.1. Dört Büyük Melek .......................................................... 30 2.2.2. Diğer Melekler ............................................................... 33

2.3. Kitaplara İman ................................................................... 36

2.4. Peygamberlere İman .......................................................... 39 2.5. Ahiret Gününe İman .......................................................... 45 2.6. Kadere, Hayır ve Şerrin Allah’tan Geldiğine İman ........... 54

BÖLÜM III: YÛNUS EMRE’NİN ŞİİRLERİNDE İBADETLERE

DAİR MOTİFLER ........................................................................... 61 3.1. Terk-i Dünya ...................................................................... 62

3.2. Tâ’at ................................................................................... 66 3.3. Amel ................................................................................... 68 3.4. Kelime-i Şehâdet ................................................................ 71 3.5. Namaz ve İlgili Kavramlar ................................................ 72

3.5.1. Abdest ............................................................................. 82 3.5.2. Kıyam, Rükû ve Secde ................................................... 83 3.5.3. Mescit, Mihrap, Minber, Minare .................................... 85

3.5.4. İmam, Müezzin ............................................................... 87

ii YÛNUS EMRE’NİN ESERLERİNDE DİN VE DEĞERLER EĞİTİMİ

3.5.5. Ezan, Kamet ve Kıble ..................................................... 88 3.5.6. Seccade, Tesbîh .............................................................. 89 3.5.7. Dua ve Salavat ................................................................ 90

3.6. Oruç ve İlgili Mefhumlar ................................................... 92 3.6.1. Oruç ................................................................................ 92

3.6.2. İftar ................................................................................. 93 3.7. Hac ve İlgili Mefhumlar .................................................... 94

3.7.1. Kâbe ............................................................................... 95 3.8. Zekât- Sadaka .................................................................... 97

3.9. Kur’an Okumak ve Dinlemek ............................................ 99

3.10. Kurban ........................................................................... 100

BÖLÜM IV: YÛNUS EMRE’NİN ESERLERİNDE DEĞERLER EĞİTİMİ ……………………………………………………………....102

4.1. Yûnus Emre’nin Yapılmasını Öğütlediği Değerler ......... 104

4.1.1 Sevgi ve Hoşgörü ........................................................... 104 4.1.2. Saygı ve İnsana Verilen Değer ..................................... 106

4.1.3. Doğruluk ve Dürüstlük ................................................. 108 4.1.4. Yardımseverlik / Cömertlik .......................................... 110 4.1.5. İyi Ahlak Sahibi Olma / İyilik Severlik ........................ 111

4.1.6. Adalet ............................................................................ 112

4.1.7. Vatanseverlik ................................................................ 113 4.1.8. Sabır .............................................................................. 115 4.1.9. Sorumluluk .................................................................... 117

4.1.10. Öz Denetim (Kendini Kontrol) ................................... 118 4.1.11. Ana Baba ve Komşu Hakkı Gözetmek ....................... 119

4.2. Yûnus Emre’nin Sakınılmasını Öğütlediği Davranışlar ... 120 4.2.1. Kibir .............................................................................. 121 4.2.2. Kin Tutmak ................................................................... 122 4.2.3. Cimrilik (Buhl) ............................................................. 123

4.2.4. Yalancılık ...................................................................... 124

4.2.5. Dedikodu, Gıybet, Kovuculuk ...................................... 125

4.2.6. Hırs, Tama’ (Açgözlülük), Heva .................................. 127

4.2.7. Haramlar ....................................................................... 128 4.2.8. Kötü Söz Söylemek ...................................................... 129 4.2.9. Ayıpları Araştırmak ...................................................... 130 4.2.10. Hor Görmek, Alay Etmek ........................................... 131 4.2.11. Kötülük Yapmak ......................................................... 132 4.2.12. Düşmanlık Etmek ....................................................... 132

SONUÇ ............................................................................................ 134

iii

EK 1- İMAN ESASLARIYLA İLGİLİ MATERYALLER........ 138 EK 2- İBADETLER İLE İLGİLİ MATERYALLER ................. 145 EK 3- AHLAK VE DEĞERLER EĞİTİMİ İLGİLİ

MATERYALLER .......................................................................... 153

KAYNAKÇA .................................................................................. 162 SÖZLÜK………………………………………………………..............170

ÖZGEÇMİŞ .................................................................................... 175

iv YÛNUS EMRE’NİN ESERLERİNDE DİN VE DEĞERLER EĞİTİMİ

v

ÖNSÖZ

XIII. yüzyıl Anadolu Türk toplumunda tasavvufi ideallerin en üst düzeyde

benimsendiği ve tarikat faaliyetlerinin büyük ivme kazanmaya başladığı bir

dönemdir. Sözü edilen dönemde Moğol istila ve saldırıları neticesinde

meydana gelen siyasi otorite boşluğu ve çeşitli sosyal bunalımlar karşısında

insanlar huzur ve mutluluğu tarikatların manevi huzur dağıtan çatısı altında

bulmaya çalışmışlardır. Bu manevi çatının temel direklerini oluşturan

şahsiyetlerden birisi de büyük mutasavvıf Yûnus Emre’dir.

Yûnus Emre’nin ortaya çıkışı kendiliğinden değil, XIII. asrın Anadolu’sunda

yaşayan tasavvufi hayattan kaynaklanmıştır. O, farklı bölgelerden gelerek

Anadolu kavşağında birleşen tasavvufi temayüllerin hepsinden nasibini

almış bir Türk mutasavvıftır.

Onun en büyük özelliği bütün varlığıyla teslim olduğu ve gönül verdiği

tasavvufi öğretileri muazzam bir ustalıkla son derece tabi ve sade bir Türkçe

ile şiirleştirebilmiş olmasıdır. Yûnus, kendi döneminin en önde gelen bilgi

aktarma yolu olan şiiri, Hakk’ı halka anlatmada bir amaç olarak değil, bir

araç olarak kullanmıştır. Onun temel hedefi büyük bir şair olmak değil Hz.

Peygamberden örnek aldığı tebliğ ve irşad görevini, Hakk gerçeğini kendi

döneminin büyük çoğunluğu okuma yazma bilmeyen halkına öğretmek ve

onları aydınlatmaktır.

Yûnus’un ustalıkla söylediği bu şiirler bulunduğu zamanı aşmış ve

günümüze kadar ulaşmıştır. Bununla birlikte bu öğretici şiirler etkileyici-

liğinden şimdi bile hiç bir şey kaybetmemiştir.

Bu çalışmada Yûnus’un şiirlerinden hareketle onun inanç ve ibadet anlayışla,

dini, insani ve toplumsal değerlere ilişkin fikirlerinin tespit edilmesi ve din

eğitiminde bir öğretim materyali olarak onun şiirlerinden yararlanılması

hedeflenmiştir. Daha önce Nobel Yayınları tarafından neşredilen bu çalışma,

gelen öneriler çerçevesinde tekrar gözden geçirilerek ve Yûnus’un şiirlerinin

de içerisinde yer aldığı materyaller ile desteklenerek yeniden yayınlanmıştır.

Rıdvan DEMİR

Hatay / 2020

vi YÛNUS EMRE’NİN ESERLERİNDE DİN VE DEĞERLER EĞİTİMİ

KISALTMALAR

A.s :Aleyhi Selam

Bkz :Bakınız

C. :Cilt

Çev. :Çeviren

D. :Divan

DKAB :Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi

Ed. :Editör

H. :Hicri

Hz. :Hazreti

İ.A. :İslam Ansiklopedisi

M. :Miladi

MEB :Milli Eğitim Bakanlığı

R.N :Risaletü’n-Nushiyye

S.a.v. :Sallallâhu aleyhi ve sellem

TDV :Türkiye Diyanet Vakfı

Vb. :Ve bunun gibi

Vd. :Ve devamı ve diğerleri

Vs. :Ve sair

7

Giriş

Din insanlık tarihinin başlangıcından bu yana var olan bir olgu olarak her

toplumda varlığını sürdürmüş bir gerçekliktir. Ruh ve bedenden oluşmuş

olan insan da toplumun bir üyesi olarak dinden ve dinin ortaya koymuş

olduğu her türlü mefhumdan etkilenmektedir. Bu nedenle insan bedeni

ihtiyaçlarını fiziki âlemden sağlarken ruhi gereksinimleri için de birçok yola

başvurur. Bunlardan biri de şüphesiz dindir (Acuner ve Güneş, 2013: 84).

İnsanın doğumundan itibaren içinde yetiştiği ailenin ve toplumun dinini,

ahlaki kurallarını ve toplumsal değerlerini öğrenip benimsemesi ve

davranışlarında uygulaması eğitim sonucu oluşmaktadır. Günümüzde eğitim,

modern eğitim kurumları dediğimiz okullarda sürdürülmektedir. Bireyin dini

davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istenilen değişimleri

meydana getirme süreci olarak (Tosun, 2001: 25) ifade edilen din eğitimi de

okullarda eğitimin bir parçası olarak verilmektedir. Din eğitiminin genel

amacı, bireyin dinî eğitilmişlik düzeyini, yani dinin sosyal yönünü içinde

gerekli davranışları kazanmış ve bunları davranışa dönüştürmüş (Keyifli,

2013: 122) iyi ahlaklı ve erdemli insanlar yetiştirmektir (Tavukçuoğlu ve

Erdem, 2005: 49). Din eğitiminin gerçekleştirmek istediği nihai amaç ise

“iyi insan”dır. Bu iyi insan, İslam inancının teorik temeli içinde ifadesini

bulan “Kur’an Ahlakı ile Ahlaklanmış” insan ya da “İnsan-ı Kâmil”’dir

(Keyifli, 2013). Din eğitimi bu noktada tasavvuf ile buluşmaktadır. Zira her

ikisinin de esas gayesi insanın “insanı kâmil” olarak yetişmesini sağlamaktır.

Bu noktada tasavvuf ve din eğitimi insanın bireysel ve manevi olarak

gelişimini sağlamayı amaçlamaktadır. Dolayısıyla iki alanın da ortak konusu

insan ve insanın eğitimidir (Göktaş, 2011: 138).

Ülkemizde din ve ahlak eğitimi anayasanın 24. maddesi gereği devletin

gözetim ve denetimi altında yapılmakta ve Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi

dersi ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer

almaktadır. Ayrıca Din, Ahlak ve Değerler adı altında seçmeli dersler ile

isteyen öğrencilere seçmeli olarak din eğitimi verilmektedir. Din eğitimi ile

ilgili derslerin programlarına bakıldığında dini ve ahlaki bilgilerin yanında

birçok tutum, alışkanlık ve değerlerle ilgili davranışların da kazandırılmasına

yönelik duyuşsal alanla ilgili amaçlar bulunduğu görülmektedir. Diğer

taraftan din eğitiminde öğrencilere içerisinde yoğun duyuşsal alana ait

8 YÛNUS EMRE’NİN ESERLERİNDE DİN VE DEĞERLER EĞİTİMİ

davranışlar bulunan konuların kazandırılmasında eğitimcilerden veya

öğretim yöntemlerinden kaynaklanan çeşitli güçlükler yaşandığı yapılan

çalışmalardan anlaşılmaktadır (Aydın, 2003: 1-5; Kaya ve Taşkın, 2016:

153; Demir, 2018a: 326). Bu durum öğrencilere din eğitiminde verilen

bilgilerin salt bilgi olarak kaldığı ve davranışa tam anlamıyla dönüşemediği

(Göktaş, 2011: 413) hususunu gündeme getirmektedir. Bu tıkanıklığın

aşılmasında bilgiden çok yaşayışa (kaâlden ziyade hâle) önem veren

tasavvuf ve tasavvufi eğitimden istifade edilebilir. Zira tasavvufi eğitimin

temelini oluşturan tasavvufî bilgi; amel ve ibadetlere dayanmaktadır

(Çakmak İgalçi, 2018: 53). Yani bilgilerin bilişsel düzeyden duyuşsal

seviyeye taşınması konusunda tasavvufi eğitimin etkisi göz ardı

edilmemelidir. Ayrıca din eğitiminde tasavvufun sevgiye dayalı öğreti ve

görüşlerinden istifade edilmesi duyuşsal alandaki öğrenmelerin kalıcılığına

ve davranışa dönüşmesine katkı sunması açısından da önemlidir. Bu manada

din eğitiminde tasavvufun vereceği mesajlar tamamlayıcı rol oynayacaktır.

Bu yönüyle tasavvuf literatürü, günümüzde lise ve üniversite çağındaki

gençlere; iç dünyalarındaki sevgi ile aşkı büyütmeleri, daha iyi bir insan

olmaları hususunda ilham verebilecek örnek şahsiyet ve materyallerle

doludur (Göktaş, 2011: 152). Bu örnek şahsiyetlerden birisi de Mutasavvıf

Yûnus Emre’dir.

Yûnus Emre’nin yedi yüzyılı aşarak zamanımıza ulaşmış ve daha nice

yüzyıllara seslenebilecek güçte büyük bir mutasavvıf şair olduğu

kaynaklarda üzerinde söz birliğine varılan bir husustur (Karaalioğlu, 1980:

422). Asırlar boyunca insanların dillerinde ilahileri, gönüllerinde de onda

tecessüm etmiş aşk anlayışı dolaşıp durmuştur. O, kavga ve kötülüğe karşı

muhabbet dersi vermiş kardeşliği, sevgiyi ve insanlığı öğretmiştir. Yûnus,

milletin birliği, beraberliği, kaynaşması ve barışı için gayret sarf ederek

kendisini hep bu çizgide tutmuş ve diğer insanları da dünya ve ahiret

mutluluğunu yakalama noktasında bu yola davet etmiştir.

Çalışmanın Amacı ve Önemi

Şiir, duygu, hayal ve düşüncelerin bir düzene bağlı olarak, çekici/etkileyici

bir dil ve ahenkli mısralar içinde aktarılmasıdır (Web, 2020a). Şiir sadece

insanın duygusal yönüne hitap etmez, bir öğretim materyali olarak

kullanıldığında şiir, öğrencilerin sosyal ve kültürel yönlerinin de gelişmesine

9

katkı sağlar. Güneş’in de (2017: 173) belirttiği gibi öğrenciler bütün gelişim

dönemlerinde şiire karşı özel bir ilgi duyarlar. Şiir okumakatan, dinlemekten

ve ezberlemekten zevk alırlar. Bu nedenle din öğretiminde şiilerin

kullanımına özel bir önem verilmesi gerekmektedir. Zira “din ve ahlak

eğitimindeşiirle (nazım) anlatım öğrenenin hayal etme, kendini özlü ve

duygulu ifade etme, dini duyguyu açığa çıkarma ve açıklamaya müspet katkı

sağlar” (Polat ve Tosun, 2013: 373). Diğer taraftan bu olumlu yönlerine

karşın “bir öğretim materyali olarak şiirlerin, sınıf ortamında yeterince

kullanıldığı söylenemez. Oysa alan ve konuları itibarıyla din öğretimi şiir

kullanıma oldukça uygundur. Dini duyguları harekete geçirmede ve

öğrencilerin şiirde işlenen konula, yaşamı arasında bir bağ kurabilmesinde

şiirler etkili olabilmektedir” (Güneş: 2017: 173). “Din Kültürü ve Ahlak

Bilgisi” (DKAB) dersilerinin başında veya sonunda bir ilahinin, bir duanın

ya da konu ile ilgili bir şiirin, etkili bir biçimde okunması, öğrencileri derse

hazırlamaya veya dersin ağırlığını gidermeye yardım edebilir (Bilgin ve

Selçuk, 1997: 164). Bu nedenle din ve ahlak öğretiminde şiirler, ders

esnasında veya ders dışı etkinliklere yeteri kadar dâhil edilmelidir.

Bu çalışmada Yûnus Emre’nin düşüncelerinden izler taşıyan “Divan” ve

“Risaletün Nüshiyye” adlı eserlerindeki şiirlerinden hareketle onun inanç ve

ibadet anlayışla, dini, insani ve toplumsal değerlere ilişkin fikirlerinin tespit

edilmesi ve din eğitiminde bir öğretim materyali olarak onun şiirlerinden

yararlanılması amaçlanmıştır. Bu amaçla onun eserlerinde verdiği öğretici

bilgilerden yola çıkarak şiirlerinde yer alan iman, ibadet ve değerler eğitimi

konularının din eğitimi açısından değerlendirmesine gayret edilmiştir.

Ayrıca çalışma sonucunda DKAB dersi öğretim programı çerçevesinde sınıf

düzeylerine göre ünite ve kazanımlar göz önünde bulundurularak çeşitli

materyaller oluşturulmuştur.

Günümüzde maddeciliğin katı ve duyarsız ortamından bunalan insan yeni

arayışlara girmek mecburiyetini hissetmiş ve bu durumdan ruhunu

doyuracak, ferahlatıp mutlu olmasını sağlayacak şeylerin peşine düşmüştür.

Bunun sonucunda da özellikle manevi yönü ağır basan mesajlara kulak verir

hale gelmiştir. Bu kapsamda Yûnus’ un yukarıda ifade edildiği üzere

insanlar arası ilişkilere yönelik mesajlarının yanında, insanların ebedi

mutluluğu kazanmalarına yönelik, iyi bir insan olmaya, uyumlu ve düzenli

bir yaşam sürmeye, ibadetlerini gerektiği gibi yapmaya yönelik fikir ve


düşüncelerinin tahlil edilerek konu ile ilgili yaklaşımlarının belirlenmesi

önem arz etmektedir. Çünkü Yûnus Emre’nin şiirlerinde dini inanç, ibadetler

ve toplumsal değerler belirgin bir şekilde işlenmektedir. Diğer taraftan o’nun

şiirlerindeki dinî inanç ve değerlere ait motiflerin ortaya konularak

anlaşılmasının onun yaşadığı dönem bağlamında Türklerin dînî-itikadî

anlayışını öğrenmemizi sağlaması açısından da önemli olduğu belirtilebilir.

Zira Yûnus göçebe halinde yaşayan Türk toplulukları arasında Türk kültürü

ve inançlarının benimsenip yaygınlaşmasına başla bir deyişle Anadolu Türk-

İslâm kültür ve medeniyetinin oluşumuna büyük katkı sağlayan önemli bir

şahsiyettir (Oral, 2016: 71).

Yûnus Emre’nin eserleri Müslümanlığı benimsemiş Türklerin sosyal

hayatından, kültüründen, ahlakından izler taşıyan başka bir ifadeyle Milli ve

dini değerleri başarılı bir şekilde kaynaştıran bir yapıda olup bu eserlerdeki

öğretilerden istifade edilmesi şüphesiz bu konuda çalışanlara katkı

sağlayacaktır. Bu çerçevede Milli Eğitim Bakanlığınca son güncellenen

öğretim programlarında derslerin öğretiminde, eğitimcilerden “ünite

konularının özelliklerine göre başta ayet ve hadisler olmak üzere

edebiyatımızdan atasözü, vecize, beyit, ilahi, nefes ve deyişlerden

yararlanılması istenmektedir” (MEB, 2018: 10). Bu noktada Yûnus

Emre’nin kendine has üslubu ile söylediği ve kendi zamanını aşarak bugüne

ulaşan iman, ibadet, ahlak ve değerler eğitimine dair kuşatıcı ve etkileyici

beyitleri günümüze ışık tutmakta olup din öğretiminde onun öğretici

şiirlerinden yararlanılmasının alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Yöntem

Çalışmada konunun kuramsal temellerinin oluşturulması aşamasında

literatür taraması yapılmıştır. Yûnus Emre’nin eserlerinde iman, ibadet ve

değerler eğitimine yönelik düşünce ve deyişlerinin tespit edilmesini din

eğitimi açısından değerlendirmeyi amaçlayan betimsel nitelikli bu çalışma,

nitel bir desenle hazırlanmış ve doküman incelemesi yönteminden

yararlanılmıştır. Eserlerin incelenmesinde içerik analizi tekniği kullanılmıştır.

Doküman analizi sonucu elde edilen bulgular din eğitimi açısından ele

alınarak genel bir değerlendirmeye gidilmiştir. Çalışmada şu sorulara cevap

aranmıştır. 1- Yûnus Emre’nin şiirlerinde iman, ibadet ve değerler eğitimine

yönelik öğretici bilgiler var mıdır? 2- Yûnus Emre’nin şiirlerinde iman,

11

ibadet ve değerler eğitimine yönelik öğretici bilgiler bir öğretim materyali

olarak din eğitiminde kullanılabilir mi?

Çalışmada Mustafa Tatçı’nın (2008) “Yûnus Emre Divanı” ve “Risaletün

Nüshiyye” adlı eserleri (2005) temel kaynak olarak kabul edilmiştir. Bunun

yanında farklı kaynaklarda yer alan konular ile ilgili beyitler de ilgili kaynak

belirtilerek çalışmaya dâhil edilmiştir. Beyitlerin sağında yer alan numaralar

o beytin kitap içerisindeki yerini ve sırasını işaret etmektedir.

Bu çalışmada öncelikle Yûnus’ un hayatı ve eserleri hakkında kısaca bilgi

verilmiştir. Bir sonraki bölümünde, Yûnus’ un İslam’ın inanç esaslarına dair

düşüncelerine değinilmiştir. Üçüncü bölümde Yûnus’un ibadet düşüncesi,

terk-i dünya, tâ’at, amel ve İslam’ın beş temel buyruğunu nasıl anladığı

üzerinde durulmuştur. Dördüncü bölümde ise birey ve toplum eğitiminde

çok önemli bir yeri olan değerler eğitimine dair Yûnus’un öğretilerine

değinilmiştir. Çalışmanın sonunda Yûnus’un şiirlerin de içerisinde yer aldığı

iman, ibadet ve değerler/ahlak ile ilgili çeşitli materyallare yer verilmiştir.


BÖLÜM I

YÛNUS EMRE’NİN HAYATI VE ESERLERİ

1.1. Doğum Tarihi, Yaşadığı Devir ve Çevresi

Yûnus Emre’nin yaşamı ve şahsiyeti hakkında çok fazla şey bilinmemektedir.

Tarihi belgelerin yetersiz oluşu Yûnus’un doğum tarihi, tarikatı, yaşadığı

çevre, şiirleri, vefat tarihi ve mezarı konusunda çeşitli fikirlerin ortaya

atılmasına sebep olmuştur (Kabaklı, 209: 13). Hayatı ile ilgili edinilen

bilgiler daha çok “Bektaş-î Velayetnamesi”nde anlatılan ve halk arasında

söylenilenlerin de eklenmesi ile ortaya çıkan menkıbelerden öteye

geçmemektedir (Yılmaz, 1991: 17).

Yûnus' un 13. yüzyılın ortaları ve 14. yüzyılın başları arasında yaşadığı ile

ilgili olan görüşler, belgelerin de desteği ile ağır basmaktadır (Tatçı, 2005:

20). 82 yıl ömür süren Yûnus’un doğum ve ölüm tarihleri tahmini olarak H.

638–720 / M. 1240–1320 şeklinde kabul edilmektedir (Kabaklı, 2009: 14).

Yûnus' un doğum yeri hakkındaki bilgiler yetersiz ve birbirinden farklı

rivayetlere dayanmaktadır. Bu konuda elde edilen bulgulardan birisi olan

“Bektaş-î Velayetnamesinde” o’nun Sivrihisar’ın yakınında bulunan

Sarıköy’de doğduğu yer almakta ve Yûnus' un mezarının da bu köye yakın

bir yerde olduğu ifade edilmektedir (Tatçı, 2005: 23). Köprülü’nün eserinde

ise (1976: 265) Yûnus Emre’nin 13. yüzyılın son yarısında Sivrihisar

civarında yahut Bolu dolaylarında Sakarya suyu etrafındaki köylerden

birisinde yetişmiş bir Türkmen köylüsü olduğuna dikkat çekilmiştir. Yapılan

farklı araştırma ve tahminlere göre ise, Yûnus Emre’nin, Sakarya havzasında

ya da Karaman, Konya çevresinde veya bir müddet birisinde, bir müddet

diğerinde yaşadığı ile sürülmektedir (Kabaklı, 2009: 14).

1.2. Adı ve Mahlası

Yûnus Emre eski kaynaklarda başlayarak günümüze dek bu isim ile

anılmıştır. Şair, şiirlerinde mahlas olarak “Yûnus Emre” ismi dışında “Yûnus,

Âşık Yûnus, Biçare Yûnus, Tapduk Yûnus, Miskin Yûnus ve Derviş Yûnus”

gibi isimler kullanmıştır (Köprülü, 1976: 261).

13

1.3. Ailesi ve Çocukları

Yûnus Emre’nin evlenip evlenmediği çocuk sahibi olup olmadığı tam olarak

bilinmemektedir (Rüzgâr, 2013: 6). Bu konuda “Bektaş-i Velayetnamesi”nde

geçen bir rivayette Yûnus Hacı Bektaş-i Veli’nin buğday yerine nefes

vermeyi söylemesi üzerine “Ben nefesi neyleyeyim ehl-i iyalim var” diyerek

nefesi reddetmiştir (Tatçı, 2005: 28). Ayrıca divanında “Bunda dahi virdün

bize oğul u kız çift-ü helal” (234/5) dizesine dayanarak onun evli ve çocuk

sahibi olduğu hükmüne ulaşılabileceği de ifade edilmektedir (Fuad, 1976:

11).

1.4. Tahsili

Yûnus' un tahsili ile ilgili olarak eski kaynaklar O’nun ümmi olduğunu

belirtirler (Tatçı, 2005: 28). Yûnus' un yetiştiği kültür çevresi içerisinde

düşünüldüğünde medrese eğitiminin kitabi olması karşısında tekke eğitimi

şifahi başka bir deyişle sözlü aktarıma dayanıyordu. O dönemdeki birçok

sufi şair yaşadıkları çağın kültürünü şifahen alıyordu. Tüm bu hususlar göz

önünde bulundurulduğunda Yûnus’un tahsilini yetiştiği tekke ve çevresi

içinde düşünmek gerekmektedir (Tatçı, 2005: 35). Başka kaynaklarda ise

muntazam bir tahsil gördüğü, Arapça ve Farsça’yı İslâmi ilimleri iyi bildiği

muhakkak olan Yûnus'un şiirlerinde birçok yeri de gezdiği ifade

edilmektedir (Timurtaş, 1990: 199). Şiirleri içerisinde “Ol dost bana ümmî

dimiş hem adumı Yûnus komış” diyen Yûnus, ümmi olarak nitelendirilmiştir.

Köprülü (1976: 326) Yûnus hakkında kendi döneminde Türkçeyi çok iyi bir

şekilde kullanan ve asla ümmi bir derviş olarak kabul edilemeyeceğini ifade

ederken Kabaklı’ya (2009) göre ise Yûnus’un ümmiyim demekten maksadı

büsbütün başkadır. O, zahiri bilginin değil hakiki ilmin peşindedir. Ona göre

ilim “kendini bilmektir” yani içindeki tanrı cevherini sezmektir. O’nun

ümmiliği tasavvufta özel bir terimdir. Dünya ilimlerinin inkârı ve Allah’ın

son bilgisi karşısında bir katre olmanın idrakidir. Yûnus'un meselesi,

dünyaya ait ve Allah'tan başka her şeyi “terk”tir. Bundan dolayı, O, bilmek

iddiasını da terk etmektedir. Bilgiçlik çiğ bir iddiadır ve Yûnus ondan

sakınmaktadır. Yoksa zamanının hemen bütün ilimlerine, sanatlarına,

menkıbelerine aşina olduğu, “dört kitabı” tanıdığı, Farsça’yı, Arapça’yı

bildiği, birçok ayet ve hadis meallerini şiirleştirdiği, İran ve Arap şairlerinin

eserlerini okuduğu (Gölpınarlı, 1975: 11) divanından anlaşıldığı gibi birçok


mısralarından da bunları bildiği fakat küçümsediği anlamı çıkmaktadır

(Kabaklı, 2009: 28).

1.5. Mürşidi

Yûnus’un mürşidi şiirlerinde saygı ile andığı Tapduk Emre’dir. Kendi

zamanında Mevlana ve Hacı Bektaş-ı Veli gibi büyük üstatların sohbetlerine

de katıldığı halde esas olarak tarikatta pişip olgunlaştığı yer Tapduk

Emre’nin kapısıdır. Burada kırk yıl hizmet ettiği belirtilmektedir (Gölpınarlı,

1975: 12). Batini mezheplerle hiçbir ilgisi ortaya çıkmamıştır. Köprülü

(1975: 327) bu konuyla ilgili olarak “Yûnus, Muhiddin Arabi ve Celaleddin

Rumi de tesadüf edilen ve ulemayı rüsumun büyük bir kısmı tarafından bile

(isterse tevil yolu ile olsun) şer'i hükümlere aykırı görülmeyen esasların

dışına çıkmadığı için, onu Bâtıniye erbabından saymak tamamıyla yanlıştır”

diyerek bu hususta onun batını mezheplerle bir ilgisinin olmadığını dile

getirmiştir.

1.6. Vefat Tarihi ve Mezarı

Kaynaklarda belirtildiği üzere Yûnus H/720. M/1320–21 yılında vefat

etmiştir. O’nun defnedildiği yerde kesin olarak bilinmemektedir.

Anadolu’nun pek çok yerinde ona ait mezarlar ve makamlar bulunmaktadır

(Rüzgâr, 2013: 5). Bunlardan üç tanesi üzerinde çok durulmuştur. Bunlar;

Sivrihisar (Sarıköy), Karaman ve Ortaköy’deki mezar veya makamlardır

(Tatçı, 2005: 56).

1.7. Sanat’ı ve Şiiri

Yûnus tasavvuf edebiyatımızın en büyük halk şairidir. Orta Asya’da Ahmet

Yesevî ile başlayan halk tasavvuf şiirimizin en ölümsüz mısralarını

Yûnus’un şiirlerinde bulduğunu söylemek yanlış olmaz (Kabaklı, 2009: 52).

Karaalioğlu’na (1980: 422) göre Yûnus’un şiiri sevgiyle mayalanır, insan

ruhunu köklerinden kavrayarak bireyi bereketli bir toprak olarak yarınlara

hazırlar.

Yûnus Emre şiirlerini sade Türkçe ile başka bir deyişle yaşayan, var olan

halk diliyle ve hece vezniyle söylemiştir (Gölpınarlı, 1975: 15). Köprülü bu

konuyu “Yûnus’un sanatı tamamı ile “milli” yani “Türk’tür” bunu tahlil

15

edecek olursak başlıca iki unsura tesadüf ederiz. Evvela ona ahlaki sufiyane

esaslarını veren “İslami Nev Eflatuni” unsur, ikinci olarak lisanın edasını,

şeklini, veznini veren milli unsur. Birisi “esası” diğeri “şekli” teşkil eden bu

iki unsur Yûnus' un şahsiyetinde o kadar birbirinde kaynaşmıştır ki onda

vücuda gelen o yeni sanat şekli zevki itibari ile tamamen Türk’tür (Köprülü,

1975: 332) ifadesi ile dile getirmiştir.

Karaalioğlu’na (1980: 420) göre ise, Yûnus’un “şiirlerinin özünde derin bir

insan sevgisi, içli bir tanrı aşkı tasavvufa bağlılık görülür. Halk dilini coşkun

bir lirizmle, özentisiz bir söyleyişle genellikle hece bazen aruz ölçüleri

içerisinde kullanılır. Türk diline dinamik bir anlatım yeteneği, tinsel bir iç

musiki kudreti verenlerin başında gelir. O, ulusal edebiyatımızın en sağlam

temelidir. Onda hoş görü ileri insancı bir dünya görüşü vardır. Sanatı halkın

görevindedir”. Kısaca özetlenecek olursa “Yûnus’un sanatının fikrî yönünü

İslâm kültürü, sanatının sunuş ve şeklî yönünü ise millî unsurlar

oluşturmaktadır. Yûnus, Mevlânâ’nın Şems-i Tebrizî’de gördüğü bir kişilik

olup, ehl-i sünnet bir anlayışa sahiptir ve sanatının gayesi halkı irşat etmek

üzerinedir. Vahdet-i Vücûd felsefesi Yûnus’un sanatındaki en kalın çizgidir”

(Cin ve Babacan, 2013: 67).

1.8. Eserleri

Yûnus Emre’nin Risâletü’n-Nushiyye ve Divan olmak üzere iki eseri

mevcuttur.

Risaletü’n-Nüshiyye: Bu eser H/707, M/1307 yılında kaleme alınmıştır. Bu

eser baştaki mensur bölüm dışında Mesnevi şeklinde yazılmış tasavvufi bir

nasihatnâmedir. Başlangıçla birlikte 563 beyitten oluşan eser, belli bir plana

göre aruz vezni ile yazılmıştır. Diğer taraftan eserin dili, Yûnus’un

ilahilerine oranla daha az şiir özelliği taşımakta ve ilahilerinde ulaştığı

lirizme ulaşamamaktadır. Risaletü'n-Nushiyye ruh, akil, nefis, öfke, sabır,

kanaat, cimrilik vb. gibi konuları tasavvufa göre açıklayan, öğüt veren,

ahlaki- tasavvufi bir eserdir (Tatçı, 2005).

Divan: Yûnus'un ikinci ve en önemli eseridir. Bu eser o hayatta iken

tanınmıştır (Tatçı, 2005: 63). Bunula birlikte Yûnus’un Divanını tanzim

etme gayesi gütmeden ilahiler söylediği (Köprülü, 1975: 290) ve bunları


toplamaya belki de hiç niyetlenmeden vefat ettiği belirtilmektedir (Kabaklı,

2009: 8). Divan 300–350 kadar şiirden meydana gelmektedir. Fakat ona

isnat edilen şiirlerin sayısı 1000'i geçmektedir. Buna sebep ise kendisinden

sonra birkaç Yûnus'un daha gelmesidir ve bunlara ait olan şiirlerinde esere

sonradan dâhil edilmesidir (Kabaklı, 2009: 8). Dolayısıyla gerek bu

Yûnus’ların şiirleri gerek başkalarının mahlas değiştirilerek alınan şiirleri

Yûnus Emre’ye mal edilmiş ve Divan büyütülmüştür (Tatçı, 2005: 70).

Divan içinde bulunan konular kısaca şunlardan oluşmaktadır:

1- Dinle ilgili konular

a) İtikat (Allah, melekler, kitaplar, peygamberler, ahiret, hayır, şer, kaza,

kader vs.)

b) İbadet (Kelime-i Şehadet, namazla ve ilgili mefhumlar, oruç, hac,

zekât, kurban vs.)

c) Ayet ve hadisler

d) Dinle ilgili diğer kavramlar (Miraç, ölüm, cin-şeytan, şirk, haram-

helal, mübarek geceler vb.)

e) Dinî şahsiyetler (Dört halife, Ehl-i Beyt ve bazı sahabeler vb.)

f) Dinlerle ilgili mefhumlar (Din, diyanet, İslam, Hristiyanlık, mü’min,

kâfir, ruhban vb.)

2- Tasavvufla ilgili konular

a) Vahdet-i Vücud ve Tevhid (Vahdet, kesret, masiva, tecelli, sır, gönül,

aşk, can, nefis, ruh vb.)

b) Bezm-i ezel, âlem-i ma’na, teferrüç, devr, yaratılış vb.

c) Tasavvufi mertebeler ve kavramlar (Seyr-ü sülûk, yakîn, fena, terk,

sıdk, ihsan, zühd vb.)

d) Tarikatla ilgili kavramlar (Şeyh, derviş, pir, baba, irşad, zikir, sema,

icazet vb.)

e) Bazı mutasavvıflar (Şibli, İbrahim Edhem, Mevlana, Tapduk Emre

vb.)

3- Yûnus Emre’ye göre bazı tipler (Evliya, er, eren, miskin, ahi, hoca,

sûfi vb.)

4- Ahlaki unsurlar (kibir, kin, gammazlık, cömertlik, tevâzu, fazl vb.).

17

Yûnus, yukarıda zikredilen eserlerinde insanları manevi açıdan eğitmek için

“Düşündürme, Tasvir, Teşbih (Benzetim), Telkin, Kıssalardan istifade ve

Nasihat” yöntemlerini etkili bir şekilde kullanmıştır (Suliman, 2001: 43–53).


BÖLÜM II

YÛNUS EMRE’NİN ŞİİRLERİNDE İMAN ESASLARINA DAİR

MOTİFLER

Yûnus Emre, tasavvuf edebiyatının en büyük şairlerinden biri olarak kabul

edilmesine rağmen yapılan çalışmalarda çoğunlukla gönül dünyası,

coğrafyası, insan anlayışı, bir halk sûfisi olarak kimliği (Ocak, 2011) halk

kültüründeki yeri (Koz, 2012), şiirlerinin çeşitli açılardan yorum ve tahlili

(Kabahasanoğlu, 1993; Tatçı, 2008), şiirlerinin dilbilim açısından (Tezcan,

2012) değerlendirilmesi gibi farklı hususlar incelenmiştir. Bununla birlikte

onun tasavvufî düşüncesinin belirlenmesinde önemli bir mihenk taşı olarak

görülmesi gereken iman konusu üzerinde bu güne kadar birkaç makale

çalışması (Bars, 2016a; Oral, 2016) haricinde fazlaca durulmamıştır.

Yûnus’un tasavvuf düşüncesinin temelini oluşturan İslam inancı onun daha

doğru ve iyi anlaşılmasını sağlayacak niteliklerden birisi belki de en

önemlisidir (Bars, 2016a: 2019).

İman, sözlükte inanma, tasdik etme, doğrulamak, karşıdakine güven vermek

gibi anlamlara gelmektedir (Kaplan, 2015: 83). Dini terim olarak ise Hz.

Peygamber’i Allah Teâlâ’dan getirdiği kesin olarak bilinen hükümlerde

tasdik etmek ve onun haber verdiği şeyleri doğru olduğunu tereddütsüz

kabul edip, bunların doğru olduğuna gönülden inanmaktır (Kılavuz, 2006:

68). Kendisine imanın ne olduğu konusuyla ilgili bir soruya Hz. Muhammed

“İman: Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe

(öldükten sonra dirileceğine), kadere, hayrına ve şerrine inanmandır”

(Buhari, İman, 37) şeklinde cevap vermiştir. Buradan hareketle iman, kişinin

Allah’ın varlığını, birliğini, sıfatlarını, peygamberlerini, ahiret gününü ve

bunlardan başka iman edilmesi gereken şeyleri kalp ile tasdik edip dil ile

söylemesi olarak ifade edilebilir (MEB, 2009: 167). Kısaca “amentü” olarak

bilinen ve İslam’ın inanç/iman esaslarını oluşturan bu altı öğe Kur’an’ı

Kerimde muhtelif ayetlerde (Bakara, 2/177–285; Nisâ, 4/136) yer almaktadır.

Başta Allah’a iman olmak üzere, Yûnus’un şiirlerinde iman esaslarının

öğretiminin temel niteliklerini içeren iman esasları konusu ile ilgili çok fazla

örnek vardır. O nedenle bu bölümde; Yûnus’un iman esaslarına bakış açısı

ve bu anlayıştan doğan öğretileri ele alınmıştır.

19

2. Yûnus Emre’nin Şiirlerinde İman Esasları

2.1. Allah’a İman

Yûnus Emre’nin şiirlerinde en fazla kullanılan kelimelerden birisi Tanrı’dır.

Türklerin İslamlıktan önce kullandıkları bu kelime İslamiyet’in kabulü ile

birlikte de kullanılmaya devam etmiştir. Yûnus Emre, eserlerinde “Tanrı”

kelimesinin yanında Hak, Çalab, Hak Çalab, Allah, Huda, Mevla, ilah vb.

adları da kullanmaktadır (Üşenmez, 2013: 641).

İslam dininde Allah inancının temelini tevhid (Allah’ın birliği) oluşturur. Bu

durum “Kelime-i Tevhid” ile sembolleştirilmiştir. Kelime-i tevhid’in aslı “lâ

ilâhe illallah Muhammedün resûlullah” cümlelerinden ibaret olup

“Allah’tan başka tanrı yoktur. Hz. Muhammed Allah’ın elçisidir” anlamına

gelmektedir. Yûnus bu ilkeyi;

“Ezelîden dilümde uş Tanrı birdür Hak’dur Resûl

“Bunı böyle bilmeziken bir ‘aceb makâmdayıdum” (168/2)

“Uş ben beni cem' eyledüm ol dosta îmân eyledüm

Birligine kıldum kâmet riyâ tâ‘at nemdür benüm” (170/5)

diyerek ifade etmiştir.

Tevhid, Allah’ı yalnızca bir bilmek değil aynı zamanda sadece Allah’a

kulluk etmektir. Bu hususla ilgili olarak Kur’an-ı Kerim’de Yüce Allah;

“Allah'tan başkasına kulluk etmeyin. (Hûd, 11/26) buyurarak kendisinden

başkasına kulluk edilmemesini emretmiştir.

Yûnus’a göre insanın Rabbini tanıyıp sevmesi için tevhid’i bilmesi gereklidir.

Tevhid, mü’min olmanın bir şartıdır ve tevhid’i kabul etmeyerek inkâr eden

kendisine düşmanlık etmektedir.

“Birisen birlige bak ikiyi elden bırak

Bütün ma‘nî bulasın sıdk u îmân içinde (302/12)

“Tevhîd imiş cümle ‘âlem tevhîdi bilendür Âdem

Bu tevhîdi inkâr iden öz cânına düşmânımış” (125/6)

“Bu tevhîd tonını geyen varlıgını yoga sayan

İş bu yola kâyım turan mutlak bilün ol er durur” (61/9)


Esasen Yûnus Emre’de “tahkîkî iman-ı”1

Allah’ı birlemekle başlar ve

Allah’ı bir bilmeyen ve birliğine vakıf olmayan kişi “imansız” olarak

nitelendirilir. Ayrıca Allah’ı bilmek demek dünya için tasalanmamayı da

beraberinde getirir. Çünkü o varsa her şey var, o yoksa hiçbir şey yoktur.

Varlıklar onunla var olur, değer kazanır (Bars, 2016a: 224). Yani Yûnus’un

dünyasında iman kuru bir tasdikten daha ziyade bireyin yaşam felsefesine de

doğrudan yansıyan bir eylemlilik ifade eder.

“Dünyâ için gussalanan mescid göricek tutınan

Anda îmânsuz bulınan Allâh’ı bir bilmeyendür” (99/4)

Yûnus, bu cihana gelmeden önce Hakla birlikte olduğunu ifade ettiği bir

beyitte Allah Teâlâ’nın bir ve tek olduğuna vurgu yaparak “kul huva’llâh”

ile başlayan ayet (İhlâs, 112/1) lafzını kullanmıştır. Böylece o, şiiri ve nazmı

Kur’an’ın eşsiz üslubu ile birleştirmeyi amaçlamıştır.

“Bu cihâna gelmedin ma‘şûkıla bir idüm

Kul huva’llâh sıfatlu bir bî-nişân nûr idüm” (223/1)

“Oldur âhir oldur ebed hem dillerde küfven ahad

Evliyâ geçdi dünyâdan bir sâ‘at kime kalısar” (63/5)

Tevhid’in zıddı ise şirk’tir. Allaha eş ve ortak koşmak, Allahtan başka

herhangi bir şeye ilahi nitelikler yüklemek gibi anlamlara gelen şirk,

Kur’an’da (Nisa, 4/18) en büyük günahlardan biri olarak görülmektedir

(Kaplan, 2015: 103). Yûnus, Tevhid ilkesinden sapmadan Allah’ın herhangi

bir şeriki (ortağı) olmadığını ifade eder ve Kur’an’da ona ortak koşmayın

denildiği halde ona ortak koşanları eleştirir;

“Şerîkün yok senin i şâh suçlu kimdür ‘azâb nedür (89/2)

“Birligünden öte hîç şerîkün yok” (107/8)

“Lâ-şerîkden okursın sonra şerîk katarsın”

Bire iki dimegi kimden fetvâ dutarsın” (248/1)

1 Tahkiki İman: Kesin delillerle, bilgi ve araştırmaya dayalı olarak oluşan imana

denmektedir (Kaplan, 2015: 87).

21

Yûnus, “Vücûd birliği”2ne inanan bir sufi olarak, şiirlerinde Allah’ın varlığı

hakkında derin fikirler beyan etmektedir. “Bu dünyada dosttan artuk nesne

sevemedi” (337/1) diyerek inancını her şeyden evvel “aşk” temeline

oturtmuştur (Tatçı, 2005: 97). Bu durumu aşağıda yer alan ifadelerinden

daha net anlamak mümkündür.

“Fidî bu ‘ışka cânum dînüm olsun

Bana hem dîn ü hem îmân-ı ‘ışkdur” (90/10)

Yûnus’a göre âşık kişi varlığını yokluk ile değiştirmeli, İman kuşağını

sağlam kuşanmalıdır. Ancak Yûnus’un Allah ile birliği karşılıklı rıza esasına

dayanan bir niteliğe sahiptir. Kur’an’da “Allah onlardan razı, onlar da

Allah’tan razıdır. İşte bu, Rabbinden korkan kimseler içindir.” (Beyyine,

98/1-8) ifadesi Yûnus’un dünyasının ilahi temellerini oluşturmuştur. Bu aynı

zamanda dünya hayatının geçiciliğine yapılan vurguyu da ihtiva eder. Bu

durum genel anlamıyla “dünyaya karşı tavır” demek olan tasavvufi hayat ve

mistik düşüncede “bir lokma ve bir hırka” anlayışında hayat bulur.

“İy Yûnus sen ‘âşıkısan îmân biligin berk kuşan

Varlıgun degşür yokluga cümle eksüklük sendedür” (44/8)

M. Efdal Emre’ye (2013: 204) göre “Aşk yolu, yokluk yolu, tevhid yoludur.

Tevhid ehli olmayan aşkı, yokluğu ne bilir. ‘Varlığun degşür yokluga’

ifâdesinden kasıt; variyeti terk et, variyetin Hakk’ın variyeti olduğunu idrak

edip, fenâ-fillâh3 ol demektir. İmanın üç mertebesi vardır, İlme’l yakîn,

ayne’l yakîn, hakka’l yakîn. İman; ilme’l yakîn de olur. Ayne’l yakîne geçtin

mi iman kalkar. Zîrâ görene iman olmaz. Hakka’l yakîn oldun mu, iman

edilen ve iman eden olursun ki, bundan öte makam yoktur. Eğer sen bunları

tahsil etmedi isen, tüm eksiklik sendedir. Dışarıda arama. İman kuşağı tevhid

2

Vahdet-i Vücûd: Arapça, varlığın birliği demektir. Allah'tan başka varlık olmadığının idrak ve şuuruna sahip olmak, bilmek anlamına gelmektedir

(Cebecioğlu, 2005). Varlıkta birliği, âlemde var olan her şeyin Allah’ın isim ve

niteliklerinin bir yansımasından ibaret olduğunu iddia eden ve bu çerçevede

yaratanla yaratılan birliği üzerinde duran doktrin (Gündüz, 1998: 380). 3 Fena Fi'llah: Arapça, Allah'ta fani olmak demektir. Kulun zât ve sıfatının, Allah'ın

zât ve sıfatında fani olmasıdır. Dünya ilgilerini tam anlamıyla ortadan kaldırarak,

Allah'a yönelmek demektir (Cebecioğlu, 2005).


kuşağıdır. Tevhid’de varlık Hak’kın varlığıdır. Bu sırrı idrak eden Hak’ta

fani olur. Hak onda baki olur” (Emre, 2013: 204).

Yûnus’a göre imanlı olmak çok önemlidir. Çünkü kişi vefat edip mezara

konulduğunda imanı ona yoldaş olacak ve imanı olan kişi ahirette korkusuz

olacaktır. Beden, canlı olmak için ruha nasıl ihtiyaç duyuyorsa cennete

gidebilmek içinde imanlı olmak gerekmektedir.

“İy Yûnus sen ölicek sinün nûrla tolıcak

Îmân yoldaş olıcak âhirete şîr gider” (35/7)

“Evvel bize vâcib budur hoş hulkıla ‘amel gerek

İslâm adı okınıcak yoldaşumuz îmân gerek” (138/1)

“Bana bu ten gerekmez cân gerektir

Ol bakî Cennet'e imân gerektir” (Toprak, 2006:133)

Diğer taraftan Yûnus, Allah aşkı olan kişilerin iki dünyada da huzur içinde

yaşayacağını, Allah’ın inayetinin bu kişilerin üzerinde olacağını ve bu

kişilerin gam, keder yaşamayacağını belirtmektedir.

“İki cihân zindânısa gerek bana bostân ola

Ayruk bana ne gam gussa çün ‘inâyet dostdan ola” (4/1)

Yûnus, hakiki imana Allah aşkıyla ulaşılacağını hatırlatır. Allah sevgisi,

Allah aşkı olmayanın yaptığı ibadetlerin faydası olmadığını, ibadetleri huşu

içinde yapmanın yegâne yolunun Allah sevgisi ve beraberinde gelen hakiki

iman olduğunu belirtmektedir.

“Miskîn Yûnus zehr-i kâtil ‘ışk elinden tiryâk olur

‘İlm ü ‘amel zühd ü tâ’at pes ‘ışksuz helâl olmaya” (5/7)

Yûnus, kişinin gönlündeki kederi, sıkıntıyı gidermenin yolu olarak çokça

Allah’ı zikretmek olduğunu ve Allah’ı anmanın dünyadaki sıkıntıların bir

çeşit panzehri olduğunu hatırlatmakta, yani “Allah var gam yok” sözünü

anımsatmaktadır. Bütün bunların imanla mümkün olduğunu da aşağıdaki

dizelerinde belirtmektedir.

“Ayruk bize yas eylemez gönlümüzi pas eylemez

Hak’dan gelen görklü âvâz andan gelen ündür bana” (7/2)

23

Yûnus’un gönlü Allah aşkı, sevgisi ile doludur. Yûnus’a göre Allah’ı

anmadan, varlığını hissetmeden yaşamak imkânsızdır. Zira çevremizde

gördüğümüz her şey Allah’ın varlığının delillerindendir. Esasen Kur’an’ı

Kerim’de her şeyin kendi lisanı hali ile Allah’ı tesbih ve zikrettiği ama

insanların bunun farkında olmadıkları belirtilmektedir (İsra, 17/44; Hadid,

57/1).

“Senden sana varur yolum senden seni söyler dilüm

Allah sana irmez elüm bu hikmete kaldum tana” (7/4)

Yûnus, Allah'ı idrak etmiş olanların mertebesine ulaşanların ne cennete ne de

cennetin nimetlerine ihtiyaç duymayacağını ifade eder. Burada bir

küçümseme ve hakir görmeden ziyade Allah’ın rızasına meftun olmuş bir

güven duyma söz konusudur.

Gerçek âşık Allah aşkı ve içindeki ona kavuşma arzusu ile Allah için hiç bir

nimeti değişmemektedir (Kurt, 2013: 278). Yûnus, Allah karşı duyulan

sevgisinin her şeyden üstün tutulması gerektiğini aşağıdaki beyitleriyle

öğütlemektedir;

“Ne Tamu'da yir eyledüm, Ne Uçmak'da köşk bagladum

Senün içün çok agladum, Bana seni gerek seni” (381/7)

“Cennet Cennet didükleri, Bir ev ile bir kaç Hûrî

“İsteyene virgil anı, Bana seni gerek seni” (381/8)

O, aşağıdaki beytinde inancı olmayan kimselerin bir çeşit uykuda olduklarını

belirterek onları ikaz etmektedir.

“Sagır işitmez sözi gice sanur gündüzi

Kördür münkirün gözi âlem münevver ise” (299/4)

diyerek onları kulakları işitmeyen, gözleri görmeyen insanlara benzetir.

Yûnus'a göre inançsızlar dünyadaki birçok güzellikten mahrum kalmışlardır

(Pür, 2008: 12). Bu nedenle kişinin imanını koruması ve gözetmesi de

önemlidir. Yûnus, insanın sahip olduğu imanı, hayatının sonuna kadar

sürdürmesini istemektedir. Bu nedenle kişinin imanla çelişen ve onu inkâra

sürükleyecek söz ve davranışlardan kaçınması gerekir. Zira böyle bir tutum

kişiyi cehenneme götürebilir.


“Küfrini atar iken îmânun urma sakın” (163/4)

“Ol Cehennem'de yananlar münkirün inkârıdur” (81/6)

Yukarıdaki bilgilerin haricinde Yûnus’un şiirlerinde Allah’a iman konusu ile

ilgili olarak Allah’ın zatı ve sıfatları için kullanılan pek çok kavram vardır.

Bunların bazıları mecaz, teşbih ve istiare yoluyla işlenmekle birlikte

çoğunluğu Esmâ-i Hüsnâ’ya (Allah’ın güzel isimleri) atfen kullanılmaktadır

(Tatçı, 2005: 98).

Yûnus Emre’ye göre Allah, tek kudret ve hüküm sahibidir. Yeri ve göğü

yaratan o’dur. Onun emriyle gökyüzü hareket eder, ay ve güneş belirli bir

yörüngede döner. O, Heybet (azamet) sahibidir.

“Senündür pâdişâhlık kudretün var

Yaratdun yiri gögi heybetün var” (48/1)

“Ne dünyâ âhiret ne Kâf u ne Kâf

Bular katre deryâ melekûtun var” (48/7)

“Senündür ‘Arş u Kürsî Levh ü Kalem

Döner çarh yer tutur hoş hikmetün var” (48/1)

“Senün emrün ile döner felekler

Hem ayun güneşün devrânı sensin” (282/2)

Yüce Allah’ın zatını insanlar akıllarıyla idrak edemezler, bütün yaptıkları

işlerde akıl sahipleri için ibretler vardır. O’ Rahimdir, rahmeti ve

bağışlaması çoktur. Bütün insanlar ve cinler onun rahmetine sığınır. Bu

düşüncelerini şöyle dile getirir;

“Akıllar mât olur niteligünden

Ki bir zerrede bin bin ‘ibretün var” (48/9)

“Degül Yûnus'a bes yâ Rahmeti çok

Kamu günâhlulara rahmetün var” (48/10)

“Bu cümle ins ü cinne rahmetünden

‘İnâyet vechile hoş himmetün var” (48/6)

“Rahîm durur senün adun Rahîm'lıgun bize didün” (89/4)

Yûnus’a göre Allah, insana kendisinden daha yakındır ve onun ne yaptığını

bilmektedir. Yûnus, bu husustaki düşüncelerini şöyle dile getirir;

25

“Hîç ırak isteme anı cânından içerü cânı

Senünle biledür anı görmemek bî-basar durur” (61/3)

“Sensin bize bizden yakın görünmezsin hicâb nedür” (89/1)

“Sen kim didün yâ Rab bana ben yakınam senden sana

Çün yakınsın benden bana görklü yüzün göster bana” (14/3)

Yûnus, bu beyitlerinde adeta “And olsun ki insanı biz yarattık; nefsinin

kendisine fısıldadıklarını biliriz. Biz ona şah damarından daha yakınız (Kaf,

50/16) ayetini adeta düşüncelerine dayanak yapmaktadır. Yûnus, yukarıda

geçen beyitlerde Allah’ın yüzünü dünyada iken görmek istemektedir. Ancak,

“O, Allah'ı bu dünyada göremeyeceğini de ima ederek görünememe

hikmetini de sorgular. Cennette ayın on dördü gecesi gökteki ayın net ve

zahmetsiz görüldüğü gibi Allah’u Teâlâ’nın da görülebileceğini dile getirir”

(Oral, 2016: 76). Zira bu hususla ilgili bir hadiste Hz. Peygamber “Ayın on

dördüncü gecesi, parlayan dolunaya bakıp; Gökteki şu Ay'ı nasıl net

görüyorsanız, [Cennette] Rabbinizi, böyle açıkça göreceksiniz” buyurmuştur

(Müslim, İman, 302). Yûnus bu konuyu aşağıdaki beyitlerinde şöyle dile

getirmiştir;

“Çün aybı yok görklü yüzün üzerinde nikâb nedür” (14/3)

“Görse yüzün nûrınun balkıdugını gelüp

“Ayun on dördi gicesi senden sebak itmeye” (3/4)

Yûnus’a göre Allah, “Kün” (ol) emriyle bütün her şeyi yaratmış ve

yaratmaya devam etmektedir. Bu durum Kur’an’da “O, bir işe hükmetti mi

ona sadece “ol” der, o da hemen oluverir” (Bakara 2/117) ayetinden

iktibasta4 bulunduğuna işaret etmektedir. Allah her şeyi bilen, dilediğine

veren, dilediğinden alan dilediğini yapandır. İnsanları ve hayvanları yaratan,

ezeli, ebedi ve her an diri olandır. Yûnus Emre’nin özellikle “benem”

redifiyle biten şiirlerinde “abd” ile “ma’bud”un birlik halini anlatan “vahdet-

i vücud” anlayışının en yüksek noktada olduğu görülmektedir (Tatçı,

2005:109).

4 İktibas, konuyu ve anlamı pekiştirmek için sözde ayet veya hadise yer vermektir.

İktibasta şart, sözün ayet ya da hadis olduğu belirtilmeden aynen ya da kısmen

getirilmesidir (Kotan, 2017: 247).


“Kün'i bir kezin söyledün her nesneyi var eyledün” (89/7)

“Bu işleri sen bilürsin sen virürsin sen alursın” (89/5)

“Ne kim dilersen kılursın yâ bu soru hisâb nedür” (89/5)

“Ol Kâdir-i Kün feyekûn lutf idici Sübhân benem

Kesmedin rızkını viren cümlelere sultân benem” (211/1)

“Nutfeden Âdem yaradan yumurdadan kuş düreden (211/2)

Bir kulına atlar virüp ‘avret ü mâl çoklar virüp

Hem birinün yok bir pûlı rahm idici Rahmân benem (211/4)

“Benem ebed benem bekâ ol Kâdir ü Hay mutlaka” (211/5)

Yûnus’un beyitlerinde Allah’ın zatı ve sıfatları ile ilgili beyitler bunlarla

sınırlı değildir. Bu konu şiirlerinde genişçe yer almaktadır. O’na göre

Allah’ın keremi, ikramı boldur çünkü o kerimdir. Maddi ve manevi bütün

ihtiyaçları gideren, rızıkları veren “Rezzâk”tır. Bu yüzden insan ihtiyaçlarını

ona arz etmeli ve ondan istemelidir.

“Sensin Kerîm sensin Rahîm, Allâh sana sundum elüm” (184/1)

“Yûnus eksükligüni Allah'una ‘arz eyle

Anun keremi çokdur sen itdügün ol itmez” (117/10)

“Dün ü gün kaygular yirsin n'ideyin yohsulın dirsin

Ol cömerddür rızkun virür kaygu yimek nendür senün” (148/5)

“Dile rızkını Hak'dan nahnu kesemnâ pinhân”

Yûnus’un burada “Rabbinin rahmetini onlar mı taksim ediyorlar? Onların

dünya hayatındaki geçimliklerini biz taksim ettik” “nahnu kesemnâ” (Zuhruf,

43/32) ayetini şiirine taşıdığı anlaşılmaktadır.

Yûnus’a göre Allah’ın yerde ve gökte hikmetleri sonsuzdur. Kullarını,

kendisini bildirmek için var etmiştir. Bu nedenle varlığı “kulları” ile bilinir

(Tatçı, 2005: 101).

“Yirde gökde ol dostun hikmetleri bî-pâyân” (369/2)

“Kul pâdişâhsuz olmaz pâdişâh kulsuz degül

Pâdişâhı kim bileydi kul itmese yort savul” (151/1)

Yûnus Emre, Allah’ın ezeli olduğunu, varlığı için bir başlangıç

düşünülemeyeceğini ve Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla baki olduğunu, yok

olmaktan başka bir ifadeyle fani olmaktan münezzeh oluğunu ve Allah’ın

27

dengi bulunmadığını ifade eder. Allah’ın ezelî ve ebedî olduğunu “Evvel” ve

“Âhir” isimleri ile anlatan Yûnus, dünyada Allah dışında hiçbir şey

kalmayacağını her şeyin geçici olduğunu vurgulamaktadır (Kotan, 2017:

251). Yûnus dünyadaki geçiciliği dile getirirken “Küllü men aleyhâ fân”

yani “Yer üzerinde bulunan her canlı yok olacaktır” (Rahman, 55/26) ayeti

kerimesini iktibas ettiği aşağıdaki beyitlerinde görülmektedir.

“Evveli Hû âhiri Hû yâ Hû illâ Hû olam

Evvel âhir ol kala vü men aleyhâ fân olam” (201/45)

O, Allah Teâlâ’nın öncesinin ve sonrasının olmadığını anlatırken Allah’ın

esmalarından yararlanmış; Allah’ın dengi bulunmadığını ifade ederken ise

“küfüven ahad” ayetinin (İhlâs, 112/4) iktibasını tercih etmiştir (Kotan,

2017: 254–255).

“Oldur âhir oldur ebed hem dillerde küfven ahad

Evliyâ geçdi dünyâdan bir sâ‘at kime kalısar” (63/5)

Allah'a iman, inanç esaslarının temeli olduğundan Allah'a imanın Yûnus'un

şiirlerinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. O, Allah'a imanı

tevhid anlayışı içerisinde ele almaktadır. Ona göre âlemdeki her şeyde bu

“bir’lik” idrak edilmektedir (Oral, 2016: 77).

Dini eğitimin en önemli konularından biri olan Allah’a iman mevzusu

Yûnus’un şiirlerinde edebi bir üslupla incelenmiştir. Yazılanların hem

kafiyeli hem de ahenkli olması ezberlenmelerini kolaylaştırmaktadır. Ayrıca

akılda kalıcılık açısından şiirin gücü özellikle eğitimde önemli bir yer

tutmaktadır. Bu itibarla din eğitimi sahasında hem öğrencilerin edebî

zevklerini geliştirmek hem de öğrenmeyi daha eğlenceli ve kalıcı hala

getirmek Yûnus’un kelimelere yüklediği manaların anlaşılması ile mümkün

olabilir.

2.2. Meleklere İman

Melek inancı İslam’ın temel inanç esaslarından biridir. “Haberci, elçi,

kuvvet ve iktidar sahibi” anlamlarına gelen melek, gözle görülmeyen,

Allah’ın emriyle verilen görevleri yerine getiren, güçlü, hızlı ve zor işlere

gücü yeten ruhâni ve nurâni varlıkları ifade eder. Kur’an-ı Kerim’de 92


ayette meleklerden bahsedilmiştir (Kaplan, 2015:119). Bu ayetlerde

meleklerin bazıları özel isimleriyle “Cebrâil, Mîkâil ” şeklinde (Bakara,

2/98) bazıları da görevleriyle “Kirâmen Kâtibin ve Koruyucu Melekler”

şeklinde (En’am, 6/61; Zümer, 39/69) anılmış ve meleklere imanın farz

olduğu (Bakara, 2/285) belirtilmiştir. Ayrıca bir ayette “Her kim Allah’a,

meleklerine, peygamberlerine, Cebrâil’e ve Mîkâil ’e düşman olursa bilsin ki,

Allah da inkâr edenlerin düşmanıdır” (Bakara, 2/98) buyrularak meleklere

düşmanlığın Allah’a düşmanlık etmek anlamına geleceğine dikkat

çekilmiştir.

Yûnus’un şiirleri içerisinde meleklere iman hakkında pek çok bilgi

mevcuttur. Yûnus dizelerinde melekler ve görevleri, dört büyük melek vb.

hakkında birçok örnek vermiştir. Melekler için beyitlerde melek kelimesinin

yanında Arapça çoğulu olan “melâik” kelimesini kullandığı gibi Farsça’da

melek anlamına “ferişteh” veya “firişteh” kelimelerini de kullanmıştır (Tatçı,

2005: 111).

Nurdan yaratılan melekler, beyitlerde iki ayrı açıdan ele alınmışlardır.

Birincisi, melekler Âdem’e secde etmiş Yûnus’un ifadesi ile baş

indirmişlerdir. Bu açıdan âdem (İnsân-ı Kâmil)5 meleklerden üstündür. Yüce

Allah, Hz. âdemi yaratıp meleklere ona secde etmelerini istediğinde iblis

hariç hepsi secde etmişlerdir. Yûnus, iblis için “azâzil” kelimesini kullandığı

beyitlerinde bu durumu şöyle ifade eder:

“Ben ol kimseyem ki fertişteh baş indürür

Allâh ile ‘ahdüm var ol ‘ahdümi güderem” (220/2)

“Secde geldi Âdem'e eydür inün kademe

Cümle firişte indi ‘Azâzîl dura kaldı” (367/9)

5İnsan-ı Kamil: Arapça olgun insan demektir. Tasavvufta insân-ı kâmil, Allah'a

gerçek manada halife olmuştur, Hakk'ın tam olarak zuhur ettiği yerdir. İnsan-ı

Kâmilden murad, Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.) ve O'nun manevî mirasına sahip

olanlardır (Cebecioğlu, 2005). İslam dini bireyin nefsen eğitilip belli bir mertebeye

ulaşmasını, sözlerinde ve eylemlerinde imâni ve ahlaki saiklere dikkat etmesi

gerektiğine dikkat çeker. Bu özelliklere sahip olmasıyla insan dünyadaki varlıkların

en üstünü haline gelebilir. Beşer seviyesinden olgun insan mertebesine geçiş de

Allah’ı ve yarattıklarını bilmekle/marifetle gerçekleşebilir (Okşar, 2018: 171 vd.).

29

Bu olay Kur’an-ı Kerîm’de “Ve o zaman meleklere: Âdem’e secde edin!

Dedik, iblis hariç hepsi hemen secde ettiler. O, kibrine yediremedi,

inkârcılardan oldu. (Bakara süresi 2/34) ayetini hatırlatmaktadır.

Yûnus’a göre Melekler ile ilgili ikinci husus ise melekler, insan ile Allah

arasında –özellikle seyr-ü sülûk6 esnasında- vasıta olan nurâni güçler olarak

ele alınmaktadır. Daha çok tasavvufi bakış açısının ağırlıkta olduğu bu

durumda derviş seyri âfâki’ye girip göklerde bulunan meleklerden dileklerde

bulunabilir. Hatta bu esnada ademîlikten yani varlık elbisesinden soyunup

melekler âlemine geçip melekleşebilir. (Tatçı, 2005: 111). Bir başka ifadeye

göre insan, Allah’a itaat ve sâlih amellerle “âlây-ı illiyyîn” denilen meleklik

seviyesine çıkabileceği gibi Allah’a isyan ile de “esfel-i safilin” denilen

şeytanlık seviyesine de inebilir (Oral, 2016: 80). Bu hususu şöyle ifade eder

Yûnus;

“Geh feleklerde meleklerden dilekler eyleyem

Gâhı ‘Arş' u şems ile gerdün olam gerdân olam” (201/2)

“Gâh inem esfellere şeytânıla şerler düzem

Geh çıkam ‘Arş üstine seyrân olam cevlân olam” (201/7)

“Âdemîlikden çıkam uçam melekler mülkine

Levn olam bî-levn olam geh kevn olam bî-kân olam” (201/31)

Yûnus’a göre meleklerin her biri bir işle meşguldür ve daima Allah’ı

zikrederler. Aslında Yûnus, aşağıda geçen ifadelerinden de anlaşılacağı

üzere Kur’an’da melekler ile ilgili olarak “Gece ve gündüz durmadan

(yorulmadan) O'nu tesbih (ve takdis) ederler” (Enbiyâ Suresi, 21- 20)

ayetinden alıntıda bulunmaktadır.

“Gördüm göğün meleklerin her biri bir cünbişdedür

Hak Çalab'un zikrin ider İncîl ü hem Kur'ân benem” (177/5)

Yûnus, bir yerde Hz. Âdem'in topraktan yaratılması konusunda meleklerin

görevlerinden bahseder. Dört büyük melek için, ''dört ferişte'' terkibini

kullanır. Bu dört büyük melek; Azrâil, Cebrâil, Mîkâil ve İsrâfil’dir. Bu

6 Seyr-ü Sülûk: Arapça, gitmek ve girmek demektir. Tasavvufta tarikata giren

dervişin bir şeyhin nezaretinde, Allah'a vuslat için çıktığı manevî yolculuk

anlamında kullanılmaktadır (Cebecioğlu, 2005).


melekler Hz. Âdem'in vücudunu Allah’ın izniyle topraktan oluşturmuşlardır

(Oral, 2016: 78).

“Azrâil gökten indi bir avuç toprak aldı,

Dört ferişde yogurdı bir peygamber eyledi” (355/5)

diyerek ilk insan Hz. Âdem’in yaratılış toprağını, dört büyük meleğin

yoğurmasıyla yaratıldığını söyler. Ayrıca Yûnus, meleklerin, insanların ve

tüm bu varlıkların Allah’a hayran olduklarını belirtir.

“Dîv ü perî ins ü melek sever seni her mahlûkât

Hayrân olup ileyünde turmış durur hûr u melek” (144/4)

Yûnus, şiirlerinde meleklerin gökte olduğunu belirtir. Melekler sadece gökte

bulunmazlar. Yeryüzü ve gökyüzü onların bulundukları mekânlar

arasındadır. Eski Türk inanışında gökte bulunan varlıklar kutsal, iyi, yüce

kabul edilirken; yeraltında bulunanlar kötü ruhlar olarak düşünülmüştür.

Yüce varlıkların hep yukarıda veya gökte bulunmalarının tasavvuru

Yûnus’ta da kendisini gösterir (Bars, 2016a: 226). Aşağıda yer alan

beyitlerde göksel varlıklar olarak meleklerin nasıl tasavvur edildiğini ortaya

koymaktadır.

“Yılduzıdum bunca zamân gökde melâik arzûmân” (169/9)

“Halâyık bunda gelmedin gökler melâik tolmadın” (172/2)

2.2.1. Dört Büyük Melek

Yûnus’un şiirlerinde vahiy meleği olarak bilinen Cebrâil meleği çokça geçer.

Dört büyük melekten biri olan Cebrâil, Allah’tan aldığı emirleri meleklere ve

peygamberlere ulaştıran vahiy meleğidir. Kur’an-ı Kerim’de üç yerde asıl

ismi olan Cebrâil kelimesiyle bu melekten bahsedilmektedir (Bakara, 2/97–

98; Tahrim, 66/4). Bunu yanında Kur’an-ı Kerim’de Cebrâil’den “rûhu’l-

emîn” ve “rûhu’l-kudüs” şeklinde de bahsedilmektedir (Aydın, 2015: 92).

Yûnus’un beyitlerinde Cebrâil, “Cibril”, “Cebrâil-i Mürsel”, “Elçi”

isimleriyle geçmektedir. Onun en büyük özelliği Hz. Peygamberin tercümanı,

Allah’ın elçisi oluşudur. Yûnus, Allah âşıkları arasında Cebrâil meleğini de

zikreder.

31

“Dünyâda Peygamber'ün başına geldi bu ‘ışk

Tercemânı Cebrâîl ma'şûkası Hâlik'dur” (86/4)

“Işkıla çalındı kalem ‘ışka yesir durur âlem

Âşıklar arasında Cebrâîl dahı hicâb durur” (47/3)

Yûnus’un şiirlerinde Cebrâil meleği genellikle miraç olayının7 işlendiği

beyitlerde zikredilmektedir. Allah, Hz. Peygamberi Miraç’a davet etmesi

için Cebrâil’i Burak’la beraber göndermiştir. Cebrâil, Hz. Peygamber’e

geldiğinde “hocam” diye hitap etmiştir. Bu beyitlerde Cebrâil, gözü gevher;

hil’ati nur, yüzü ise ak olarak tasavvur edilmiştir. Yûnus’un böyle bir

benzetmeyi yapmasında Cebrâil’in insan suretinde görülebilmesi

düşüncesinden kaynaklandığı ifade edilebilir.

“Muhammed'e bir gice Çalap'dan indi Burâk

Cebrâîl eydür hâcem Mi'râc'a kıgurdı Hak” (134/1)

“Cebrâîl da’vet kılınca Mi’râc’a Muhammed’i

Mi’râcında diledügi ümmetinün varıdır” (81/3)

“Gitdi Cibrîl Hazret'i getürdi Burak atı

Nûrdanıdı hil'ati gözi gevher yüzi ak” (134/1)

Yûnus kimi zaman kendisini Cebrâil meleği gibi, Allah’ın emirlerini yayan

bazen de hayran olup kendinden geçen biri olarak ifade eder. Bir başka

ifadeyle insandaki ruh halinin değişkenliğini kendisini örnek vererek

açıklamaya çalışır.

“Bir dem döner Cebrâil’e rahmet saçar her mahfile

Bir dem gelür gümrâh olur miskîn Yûnus hayrân olur” (49/13)

Yûnus Emre dört büyük melekten biri olan İsrâfil’den de şiirlerinde bahseder.

İsrâfil meleği kıyamet günü sura üflemekle görevlendirilmiştir. İsrâfil sura

iki kez üfleyecek; ilkinde kıyamet kopacak olup, ikincisinde ise yeniden

diriliş meydana gelecektir. Bu melek Kur’an’da “sur sahibi” olarak

7 Miraç terim olarak Hz. Peygamber’in göğe yükselişini ve Allah katına çıkışını

ifade eder. Olay, Mescid-i Harâm’dan Mescid-i Aksâ’ya gidiş ve oradan da

yükseklere çıkış şeklinde yorumlandığından kaynaklarda daha çok “isrâ ve mi‘rac”

şeklinde geçerse de Türkçe’de mi‘rac kelimesiyle her ikisi de kastedilir. Bkz:

https://islamansiklopedisi.org.tr/mirac


belirtilmiş olmasına rağmen, İsrâfil adıyla anılmamıştır. Fakat sura üfleme

hadisesinin anlatıldığı her ayette (Tâhâ, 20/102; Kamer, 54/8), zımnen

“İsrâfil ”den bahsedilmektedir (Kaplan, 2015: 122).

Yûnus, İsrâfil ile ilgili olarak yukarıda verdiğimiz bilgiler

doğrultusunda ifadeler kullanır. Ona göre İsrâfil meleği Allah’ın emrini

beklemektedir. İsrâfil “sûr”unu ilk üflediğinde bütün canlılar ölecek,

yeryüzü birbirine girecek kara ve deniz harap olup göklerin düzeni

bozulacaktır.

“İsrâfîl sûrı ura yir yüzi divşürile

Harâb ola berr ü bahr çarh-ı felek yoyıla” (306/1)

“Sûra” ikinci üflediğinde ise tüm mahlûkat hesap meydanına toplanacaktır.

“Sûr”un sesi o kadar yüksek olacaktır ki kulaklar bu sesten dolayı işitmez

hale gelecektir. Tüm insanlar başları açık, ayakları yalın şekilde mahşer

yerinde toplanacaklardır (Bars, 2016a).

“İsrâfil sûrın urıcak mahlûkât turu gelicek

Senün ününden artuk kulagum işitmeye” (3/8)

“İsrâfil sûrını ura cümle mahlûk turı gele

Dirilüben haşre vara anda kâzî Sübhân ola” (9/2)

“İsrâfil sûrın ura halâyık turı gele

Baş açuk yalın ayak ıssılar ola katı” (385/6)

Yûnus şiirlerinde Azrâil meleğini de işlemiştir. Kur’an’da (Secde, 32/11)

“melekül mevt” (ölüm meleği) olarak isimlendirilen Azrâil dört büyük

melekten biri olup can almakla vazifelidir (Solak, 2014: 32).

Yûnus can almakla görevli olan Azrâil meleğine kimsenin engel

olamayacağını, Azrâil’e direnmenin faydasız olduğunu, onu görenin aklının

başından gideceğini ve canını almaya geldiği kişiye aman vermeyeceğini

ifade eder. Kendisine yönelik bir beytinde ise can boğazına gelip Azrâil ’in

canını almaya başladığında bunun kolay olması için o, Allah’tan yardım

dilemektedir.

“Çün ‘Azrâil ne tuta assı kılmaz ana-ata

Kimse döymez o heybete halkdan meded irmez ola” (6/2)

33

“Gele sana cân alıcı dahı cân alur kılıcı

Aklunı başdan alıcı bir dem amân virmez ola” (6/3)

“Cân hulkuma geldükde ‘Azrâîl'i gördükde

Yâ cânumı aldukda âsân ola mı yâ Rab” (15/4)

Yûnus, Azrâil canı almaya gelmeden önce tedbirli olunması gerektiği

konusunda insanları uyarır. Çünkü Azrâil’in gelmesinden sonra yapacak

hiçbir şey kalmayacaktır. Ayrıca insanın ölümlü bir varlık olduğunu ve her

an Azrâil’in pençesinde olduğunu bildiği halde gaflet içerisinde

bulunmaması gerektiğini hatırlatır.

“Ölüm haberi gelmedin ecel yakamuz almadın

Azrâil hamle kılmadın gel dosta gidelüm gönül” (160/9)

“Ölüm hakdur bilürsin niçün gâfil olursın

Azrâil kasd idiser günâhlu tenümüze” (311/6)

Bir beytinde ise dünyayı, Tanrı’nın buyruğuyla dönen bir değirmene,

Azrâil’i ise Allah’ın isteğiyle değirmeni işleten bir değirmenciye

benzetmektedir. Öğütülen taneler ise canlardır/canlılardır.

“Bu dünyânun misâli benzer bir degirmene

Gaflet anun sepedi bu halk ögünen dâne” (313/1)

“Degirmene varursun degirmenci sorarsın

‘Azrâîl dirlerimiş ol unı ögüdene” (313/2)

Yûnus, dört büyük melekten biri olan Mîkâil hakkında çok fazla bilgi verip

ayrıntılı olarak işlemese de beyitlerinde onun da ismine yer vermektedir.

“Bakan benem gören benem alan benem viren benem

Ne Cebrâîl ne Mikâîl İsrâfîl'i kılan benem” (202/2)

2.2.2. Diğer Melekler

Yûnus, şiirlerinde yukarıda bilgileri verilen dört büyük meleğin dışında farklı

görevleri olan meleklere de yer vermiştir. “Kirâmen Kâtibin” olarak bilinen

melekler de bunlar arasında yer alır. “Kirâmen Kâtibin” meleklerinden

Kur’an’da, insanın sağında ve solunda oturarak onların yaptıklarını

kaydeden melekler olarak bahsedilir (Kâf, 50/17–18; Zuhruf, 43/79–80). Biri

insanın sağında, diğeri de solunda olmak üzere görevlendirilen bu iki meleğe


“Kirâmen Kâtibin” melekleri denir (Aydın, 2015: 95). Yazıcı melekler

olarak da bilinen bu melekler bir an bile olsa insanın yanından ayrılmaz ve

onun yaptığı iyi, kötü, yararlı veya zarar verici bütün söz ve davranışlarını

tek tek kaydederler (Kaplan, 2015: 123). Yûnus, yukarıda verdiğimiz bilgiler

doğrultusunda bu konuyu işlemiştir. Ayrıca bu meleklerin yazmaktan bıkıp

usanmadıklarını, kalemlerinin aşınmadığını ve mürekkeplerinin hiç

bitmediğini de eklemektedir.

“Ol ferişteler adı Kirâmen Kâtibîndür

Yazmakdan usanmazlar armazlar yaz u kışda” (301/9)

“Birisi sag omzunda birisi sol omzunda

Birisi hayrun yazar birisi şer cünbişde” (301/10)

“Kâğıdları dükenmez ne hod mürekkebleri”

“Aşınmaz kalemleri kâimlerdür ol işde” (301/11)

“Hem meyhâneye varur hem büt-hâneye girür

Bunlar saklarlar seni sen gâfilsin bu işde” (301/12)

Yûnus, “Münker ve Nekir” olarak bilinen meleklerden de sık sık söz etmiştir.

“Münker ve Nekir”, kabir azabını kabul edenlere göre, ölümden sonra

kabirde sorgu ile görevli meleklerdir. Bilinmeyen, tanınmayan, yadırganan

anlamındaki “Münker-Nekir” meleklerinin, mezarda ölüye hiç görmediği bir

şekilde görünecekleri için bu ismi aldıkları kabul edilir. Bu melekler

hakkında Kur’an’da bir ayet yer almamakla birlikte eldeki bilgiler daha çok

hadis rivayetlerine dayalıdır (Kaplan, 2015:123).

Yûnus, kabre varınca bu meleklerin geleceğini, kendisini sorgulayacağını

belirtirken Allah’tan işini kolaylaştırması için yardım ister. İnsan dünyadan

ahiret yurduna hiçbir şey götüremeyecektir. Kabre konulduğunda dünya malı

geride kalacak, Münker ile Nekir’in sorgusu başlayacaktır. Onların sorguları

çok sert olacaktır (Bars, 2016a: 239).

“Yûnus kabre vardukda Münker-Nekir geldükde

Bana su’âl sordukda dilüm döne mi yâ Rab” (15/5)

“Mâl u mülkden ayrılup sine varasın turup

Münker ü Nekir gelüp su’âl idiser katı” (385/3)

Kur’an’da (Bakara, 2/102) ismi geçen “Hârut ve Mârut” adlı melekler,

Yûnus’un şiirlerinde, mecâzi aşk ve dünyevi ihtiraslara takılıp kalan kişileri

35

sembolize eder. Hârut ve Mârut’un âşık oldukları Zühre mecazî aşk ve

dünya sevgisinin kısacası kesretin istiâresidir. Bu iki melek yeryüzüne

inmeden önce, Allah katında yaşayan iki melektir (Tatçı, 2005: 117).

“Gör Hârût-Mârût neyidi Hazret’de ferişteyidi

Nasîbin ‘ışka aldurup makâmın zühreye vire” (307/3)

“Gökdeki Hârût-Mârût ‘ışk içün indi yire

Zühre yüzin göricek unıtdı Rahmân’ını” (398/6)

Yûnus, cehennemde görevli zebâni8 olarak adlandırılan meleklerden de söz

etmekte ve ölüp kabre konulduğunda zebanilerden Allah’a sığınmaktadır.

“Va‘de yitüp ölicegez ol sinleye varıcagaz

Zebânîler gelicegez sen ‘inâyet eyle Çalap”

“Zebânîler çün geleler beni yalınuz bulalar”

“Bilmedügüm dil soralar sen yardım eylegil Çalap” (16/3-4)

Yûnus’a göre “Zebâniler”, cehennemin kapısında bulunurlar ve günahkârları

cehenneme atarlar ve orada eziyet ederler. Cehennemde yetmiş bin zebani

bulunmaktadır.

“Kimi zâri kılup aglar zebânîler cânın taglar” (207/8)

“Zebânîler çeke tuta götüre Tamu'ya ata

Deri yana sünük düte dün-gün işi efgân ola” (9/3)

“Yitmiş bin zebânî yide, Tamu'yı haşrda ilede

Mücrimlere heybet ide, Ben n'ideyin n'eyleyeyin” (275/4)

Meleklere iman konusunda Yûnus özetle; onların görevlerinden

bahsetmektedir. Daha ziyade ayetlerin vurguladığı anlamlar çerçevesinde

mevzuyu işlemiş ve gerekli yerlerde de hadis rivayetlerinden de

yararlanmayı ihmal etmemiştir. Meleklerin isimleri ve görevleri konusunda

hayli öğretici bilgiler ortaya koyması meleklere iman konusunun din

eğitiminde -şiirler yoluyla öğretimde- kullanılmasına güzel örnekler vermesi

açısından dikkat çekici olduğunu ifade edebiliriz.

8 Alak suresinde cehennem muhafızlarına “zebaniyye” ismi verilmektedir (Alak,

96/18). Ayrıca cehennemde görevli melekler için bakınız (Zümer, 39/71; Mülk,

67/8; Tahrîm, 66/6).


2.3. Kitaplara İman

Kitap sözlükte, “yazmak ve yazılı belge, kendi içinde tamamlanmış yazı ve

iki kapak arasına alınmış metin” anlamlarına gelir. Dini literatürde kitap

denilince vahiy mahsulü olan, Allah tarafından Cebrâil aracılığı ile bazı

peygamberlere gönderilen ve içinde Allah’ın buyrukları bulunan kutsal

kitaplar akla gelmektedir (Kaplan, 2015: 134). Kitaplara iman, inanılması

zorunlu olan iman esaslarından birisidir. Kur’an’da isimleri yer alan kitaplar

Tevrat, Zebur, İncil ve Kur’an-ı Kerim olmak üzere dört tanedir.

Yûnus Emre’nin şiirlerinde “kalıplaşmış ve derin anlamlar yüklenmiş bir

''dört kitap'' terkibi bulunmaktadır. Dört kitap ile esasında Hz. Davud'a

indirilen ''Zebur'', Hz. Musa'ya indirilen ''Tevrat'', Hz. İsa'ya indirilen ''İncil''

ve Hz. Peygamber'e indirilen ''Kur’an'' söz konusu edilmektedir. Bununla

birlikte bu kitaplardan maksat “ledünni ve manevidir”. Yûnus, tasavvufi bir

anlayış içerisinde dört kitabın kendi varlığında bulunduğunu ifade eder

(Tatçı, 2005, 118). Burada Kur’an’ın isimlerinden biri olan Furkan’ı (hak ile

bâtılı ayıran) kullanmıştır.

“Tevrât'ıla İncîl'i Zebûr'ıla Furkân'ı

B unlardagı beyânı cümle vücûdda bulduk” (133/6)

Yûnus’a göre yukarıda belirtilen dört kitap Allah tarafından gönderilmiştir.

O, dört kutsal kitabın mesajının, amacının aynı olduğunun idrakindedir.

Bununla birlikte bu kitaplar ne kadar okunursa okunsun, Allah dostlarına

(erenlere) gerekli saygıyı gösterilmediği takdirde okunan kutsal kitaplardan

gereği gibi istifade edilemez.

“Gökden inen dört kitâbı günde bin kez okurısan

Erenlere münkirisen dîdâr ırak senden yana” (10/4)

Yûnus, eserlerinde dört kutsal kitabı okuyup öğrendiğini, aşka gelerek iman

gözüyle baktığında ise bu kitaplarda yüce bilgiler bulduğunu ifade eder. Dört

kitabı yüzeysel bir şekilde tefsir ve şerh etmenin bunların özüne inilmediği

ve manasına ulaşılmadığı müddetçe yeterli olmadığını belirtir. Hatta bu

gayrette olmayan kişi âsi’de olabilir.

“Dört kitabın manasın okudum tahsil kıldım

Aşka gelicek gördüm bir ulu heceymiş” (124/9)

37

“Dört kitâbı şerh iden ‘âsîdür hakîkatde

Zirâ tefsîr okuyup ma'nîsin bilmediler” (38/5)

Yûnus, tasavvufi açıdan ele aldığı beyitlerde beyler, sultanlar, kadılar ve

müderrislerin dört kitabı anlayamayacağını çünkü bu kitapların gerçek

manada aşk ile anlaşılabileceğini ifade eder. Ona göre âşık dört kitabın

manasını “bir elif”te toplandığına inanmıştır. Bundan dolayı elif yeterlidir

ba’ya gerek dahi yoktur.

“Dört kitâbı şerh iden bulmadı ‘ışka çâre

Ne begler ne sultânlar ne müderris ne kâdî” (371/2)

“Dört kitâbun ma'nîsi tamâmdur bir elifde

Bâ didürmen siz bana bâ diyicek azaram” (171/3)

Bu beyitteki elif harfi vahdeti başka bir deyişle Allah’ın birliğini anlatır.

Kutsal kitaplarda her şeyden evvel Allah’ın varlığı, birliği anlatılır. Ba ve

diğer harflerden kastedilen ise çokluktur (Tatçı, 2005).

Yûnus, diğer kitapların dışında Kur’an-ı Kerim’e farklı bir yer vermiştir.

Birçok beyitte ya doğrudan ya da dolaylı yollardan Kur’an’dan iktibaslarda

bulunmuştur (Kotan, 2017: 266). Aşağıdaki beyitlerde Yûnus’un Kur’an-ı

Kerim’le ilgili olan beyitlerine yer verilmiştir.

Yûnus'a göre Kur'an, Allah'ın kelamıdır ve gökten inmiştir. Kur'an'daki

sözler Allah’ın ayetleri ve buyruklarıdır. Kur’an’ın 6666 ayeti vardır.

Gönüller hakkın evi ve durağıdır.

''Çün Kur'ân gökten indi anı Allah buyurdı (248/3)

“Kur'ân kelâmum didi gönüle evüm didi” (57/3)

“Hak duragı gönülde âyâtı var Kur'ân'da” (378/9)

“Altı bin altı yüz altmışaltı,

Okınur halk üzere âyetün var” (48/15)


Yûnus, Hak’tan9 geldiğini ve yolunun da Hakk’ın kitabı olduğunu belirtir.

Yûnus’a göre Hak yolunda olanların mürşidi Kur’an’dır. Hak yolunda

olanların dünya emrine amade olur.

“Aslum Hak’dur şek degül mürşiddür Kur’ân bana” (12/2)

Yûnus Emre’ye göre kişi ilmine, ibadetine güvenmemelidir. Çünkü ilmine,

ibadetine güvenen hakikati göremez. Kişi ilmine, ibadetine güvenip cennete

gideceğini düşünmemelidir zira kişiyi cennete götürecek olan Allah’ın

rahmetidir. Bunun için insanın gönlü Allah aşkıyla dolu olmalıdır.

“İlim hod göz hicâbıdur dünyâ âhret hisâbıdur

Kitâb hod ‘ışk kitâbıdur bu okunan varak nedür” (37/4)

Allah, Kur’an’da insanların, Allah’ın hoş görmeyeceği fiillerden

sakınmalarını, ahiret için hazırlık yapmalarını öğütler. İnsanlar gaflet

uykusundan uyanıp yaratıcıya tövbe etmelidirler.

“Kur’ân eydür ki vâttakû gine eydür ki tezra’û

Kâhil olup oturmagıl tîz tevbeye gelmek gerek” (137/8)

Yûnus, okunan Kur’an ve Yasin’e kulak verip dinlenmesi gerektiğine,

böylelikle okunan her Kur’an hecesiyle günahların döküleceğini, seher

vaktinde okunan Kur’an’ın, edilen tövbenin, dağ gibi de olsa günahları silip

yok edeceğini, son nefeste iman ve Kur’an ile Allah’a dönüşün kul için

önemli olduğunu şöyle ifade eder;

“Okına Kur’ân u Yâsîn, kulak urup dinleyesin

Tagca günahun yuyasın, tanla seher vaktinde tur” (88/6)

“Yuya günâhlarunı her bir Kur'ân hecesi” (351/3)

“Anıcaguz şol bir güni ditrer mi Yûnus'un cânı

Îmân-Kur'ân yoldaş ile son menzile yitmiş iken” (273/11)

9 Hak: Arapça bir kelimedir, gerçek anlamına gelir. Allah'ın güzel isimlerinden olan

(el-Hakk) varlığı hiç değişmeden duran, var olan, hakkı ortaya çıkaran anlamına

gelmektedir (Cebecioğlu, 2005).

39

Yûnus, kendi zamanından şikâyet ettiği bir şiirinde, insanların Kur’an’ın

emirlerine uymayıp ona kulak vermediğini bu nedenle kötülüklerin arttığını,

bidatlerin çoğaldığını dile getirmektedir;

“Okınan Kur'ân'a kulak tutulmaz

Şeytânlar semirdi kuvvetlü oldı” (387/2)

“Gönül tolu zulmetdür işledügi bid'atdür

Bu niçesi ümmetdür Kur'ân yolına girmez” (115/4)

Görüleceği üzere Yûnus, ilâhî kitaplara içtenlikle inanan bir mutasavvıftır.

Bu dört kitaplara uyanlar, kargaşa, tefrika, kin ve düşmanlık gibi ayrılık ve

gayrılıkları bırakıp vahdet halinde güzelliklere koşmaları gerekir (Oral,

2016: 83). O, ilâhî kitapları ''vahdet'' (birlik) anlayışı içinde ele almaktadır.

Bu bağlamda ilahi kitapların hepsi insanın “insân-ı kâmil” olmasını yani

onun manevi olgunluğ

yÛnus emre’nİn eserlerİnde dİn ve deĞerler eĞİtİmİ · yûnus emre’nin ortaya çıkıı...

Documents