ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

ºðºì²Ü2010

Ðî¸ 941(479.25):070:323¶Ø¸ 63.3 (2Ð)+76.12+66.3

Ð 253

Ðî¸ 941(479.25):070:323¶Ø¸ 63.3 (2Ð)+76.12+66.3

ISBN 978-9939-825-04-5

Հետխորհրդային երկրների հայկական համայնքների ինքնությանխնդիրները և տեղեկատվական ռեսուրս ները . -Եր.։ Նորավանք, 2010. - 252էջ + Ներդիր 4 էջ։

Գրքում ներկայացվել և վերլուծվել են հետխորհրդային եր -կր ների հայերի համայնքային ինքնության և ինք նա կազ -մակերպման խնդիրները՝ հիմնականում ՌԴ-ում բնակվող հայերի տասարդների հետ հեռակա հարցման արդյունքներիհիման վրա։ Հե տա զոտությունը ներառում է հետ խորհր դայիներկրներում հայկական համայնքների և ԶԼՄ-ի վերաբերյալպատ մական և արդի տվյալներ, ինչպես նաև տեղեկություններվիրտուալ ցան ցե րում հայերի դերակատարման մասին։

Գիրքն ուղղված է ինչպես Հայության հարցերով զբաղվողփոր ձա գի տա կան հանրությանը, այնպես էլ ընթերցողների լայնշրջանակներին։

Ð 253

© ՀՀ Սփյուռքի նախարարություն, 2010© Նորավանք, 2010

¶ÇñùÁ Ññ³ï³ñ³ÏíáõÙ ¿

ÐÐ ê÷ÛáõéùÇ Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý ¹ñ³Ù³ßÝáñÑáí, §Üáñ³í³Ýù¦ ·Çï³ÏñÃ³Ï³Ý ÑÇÙݳ¹ñ³ÙÇ

÷áñÓ³·Çï³Ï³Ý ËáñÑñ¹Ç áñáßÙ³Ý ÑÇÙ³Ý íñ³

Հետխորհրդային տարածքի հայկականհամայնքներում տեղեկատվական և

մշակութային ռեսուրսներիուսումնասիրություն

Հեղինակային խմբի ղեկավար

Աննա Ժամակոչյան«Նորավանք» ԳԿՀ Տեղեկատվական

հետազոտությունների կենտրոնի ղեկավարի տեղակալ, ավագ փորձագետ

Հեղինակային խումբ

Դիանա Գալստյան«Նորավանք» ԳԿՀ Տեղեկատվական

հետազոտությունների կենտրոնի փորձագետ

Սամվել Մարտիրոսյան«Նորավանք» ԳԿՀ Տեղեկատվական

հետազոտությունների կենտրոնի փորձագետ

Սոնա Մանուսյան«Նորավանք» ԳԿՀ Տեղեկատվական

հետազոտությունների կենտրոնի փորձագետ

Վահրամ Հովյան«Նորավանք» ԳԿՀ Հայագիտության

կենտրոնի փորձագետ

Բովանդակություն

ՆԱԽԱԲԱՆ................................................................................................................6

1. ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹՅԱՆԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ՀԱՐՑԵՐ

1.1. Հայության խնդիրները հետխորհրդային տարածքում. իրավիճակի ընդհանուր նկարագրություն.....................................................101.2. Հետխորհրդային հայ համայնքների ընդհանուր և տարբերակիչ բնութագրերը.......................................................................161.3. Հայ երիտասարդությունը հետխորհրդային երկրներում. սոցիալ-հոգեբանական հետազոտության որոշ արդյունքներ...................251.4. Հիմնական եզրահանգումներ և առաջարկներ. հետխորհրդային երկրների հայության կազմակերպման ուղիները............................................................................62

2. ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ ԲՆԱԿՎՈՂ ՀԱՅԵՐԻ ԳՈՐԾՈՆԸ ՎԻՐՏՈՒԱԼ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՑԱՆՑԵՐՈՒՄ.....................................71

2.1. Հաղորդակցման լեզուն................................................................................722.2. Տեղակայման հարցերը.................................................................................742.3. Ֆորումներ և ծանոթության կայքեր...........................................................752.4. Բլոգներ.......................................................................................................792.5. Վիրտուալ սոցիալական ցանցեր..........................................................81Եզրահանգումներ և առաջարկներ...............................................................92

3. ՀԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ.ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ....................................................................................................96

3.1 ԲԵԼԱՌՈՒՍ....................................................................................................973.2 ԷՍՏՈՆԻԱ......................................................................................................1043.3 ԹՈՒՐՔՄԵՆՍՏԱՆ.......................................................................................1143.4 ԼԱՏՎԻԱ.........................................................................................................1193.5 ԼԻՏՎԱ.............................................................................................................1293.6 ՂԱԶԱԽՍՏԱՆ...............................................................................................1343.7 ՂՐՂԸԶՍՏԱՆ.................................................................................................1453.8 ՄՈԼԴՈՎԱ....................................................................................................1483.9 ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԴԱՇՆՈՒԹՅՈՒՆ...........................................................1563.10 ՎՐԱՍՏԱՆ...................................................................................................1843.11 ՏԱՋԻԿՍՏԱՆ...............................................................................................2103.12 ՈՒԶԲԵԿՍՏԱՆ...........................................................................................21613.3 ՈՒԿՐԱԻՆԱ................................................................................................222

ՀԱՎԵԼՎԱԾԱղյուսակ ԱՀետխորհրդային տարածքի հայ բնակչությունը.........................................236

Աղյուսակ ԲՀայաշատ երկրները և քաղաքները հետխորհրդային տարածքում........238

Աղյուսակ ԳՀայկական մշակութային-ժամանցային կայքեր.........................................242

Աղյուսակ Դ«Ռուսաստանի հայերի միություն» (ՌՀՄ) կառույցի մասնաճյուղերը................................................................................245

ՆԱԽԱԲԱՆ

Արդի դարաշրջանում հանրությունների անվտանգությունը ևմրցակցությունը գլխավորապես պայմանավորված են նրանց

ունեցած տեղեկատվական և կազմակերպչական ռեսուրսներով։Այդ համատեքստում առաջնահերթ և հրատապ խնդիրներ պետքէ համարել Հայության ռեսուրսների հաշվառումը և դրանց ներուժիգնահատումը։ ՀՀ Սփյուռքի նախարարության նախաձեռնությամբև հովանավորությամբ «Նորավանք» ԳԿՀ-ն 2009թ. ձեռնարկել էր«Հայկական տեղեկատվական համայնքային ռեսուրսները հետ -խորհրդային երկրներում» ուսումնասիրությունը։ Այս գիրքն այդուսումնասիրության շարունակությունն է՝ խորացնելով և թար -մաց նելով հետխորհրդային երկրների համայնքների մասինգիտելիքները։

Հետազոտությունում փորձ է արվել ընդհանրական պատ կե րա -ցում ներ ձևավորել հետխորհրդային երկրների հայկականհամայնքների և տարաբնույթ լրատվամիջոցների հնա րա վո րու -թյու նների վերաբերյալ։

Այս շարունակվող հետազոտությունը թույլ տվեց համե մա տու -թյուն անցկացնել նախորդ տարվա իրողությունների հետ և պար -զել, որ հետխորհրդային որոշ երկրների համայնքներում նոր թափեն ստացել ինքնակազմակերպման գործընթացները, ինչը պետք էպայմանավորել նաև ՀՀ Սփյուռքի նախարարությանգործունեությամբ։

Նկատենք նաև, որ այս կամ այն պատճառներով առանձինխմբեր և անհատներ դուրս են գտնվում համայնքային ձևա -

6

չափերից, և ներկայումս այդ միտումը սաստկանում է։ Բոլորպարագաներում, ակնհայտ է, որ Հայությունը քաղաքակրթականընդհանրություն հանդիսացող բարդ համակարգ է, որի հատ -վածների սոցիալ-հոգեբանական, ինչպես նաև աշխարհա քա ղա -քական կողմնորոշումները կարող են և էապես տարբերվել։ Այսխնդիրների դիտարկմանն է նվիրված հետազոտության առաջինբաժինը, որը հանդիսանում է հետխորհրդային երկրներիերիտասարդների շրջանում սոցիալ-հոգեբանական մեթոդա բա -նությամբ անցկացված հարցումների ամփոփումը։

Տեղեկատվական ռեսուրսներն ուսումնասիրելիս հաշվի էառնվել այն, որ դրանք այսօր ներառված են ոչ միայն ավանդականԶԼՄ-ում և ինտերնետ կայքերում, այլև մեծ տարածում գտածինտերնետային սոցիալական ցանցերում, որտեղ մեր հայրե նա -կիցները հանդես են գալիս անհատապես կամ խմբերով։ Համե -մատաբար նոր այս ոլորտն ազգային տեսանկյունիցուսումնասիրելու գործը ևս շարունակություն է գտել այս գրքում։

Հետազոտության երրորդ բաժնում ներկայացված է համառոտտեղեկատվություն հետխորհրդային համայնքների պատմությանև ներկայի վերաբերյալ։ Այդ բաժինը կազմելիս հեղինակներիխումբը լայնորեն օգտվել է ՀՀ Սփյուռքի նախարարության ԱՊՀհայ համայնքների և Եվրոպայի հայ համայնքների վարչու -թյունների կողմից տրամադրված տեղեկատվական շտեմա րան -ներից, ինչպես նաև «Հայերն աշխարհում», Երևան, 1995(Ա.Պետրոսյան, Ա.Իսոյան, Կ.Խուդավերդյան), «Հայ սփյուռք հան -րագիտարան», Երևան, 2003 (գլխավոր խմբագիր – տնօրեն Հով -հաննես Այվազյան) և «Հայերն աշխարհում», Երևան, 2007թ.(Միքայել Մալխասյան) արժեքավոր աշխատություններից։

7

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

Շեշտենք, որ տեքստում դրանց վերաբերյալ հիշատակումներիբացակայությունը պայմանավորված է բացառապես բազմաթիվհղումային կրկնությունններից խուսափելու տեխնիկական նկա -տառումներով։ Լրատվական ռեսուրսների վերաբերյալ տեղե -կատվությունը ձեռք է բերվել գլխավորապես ինտերնետային«հայկական» կայքերից՝ օգտագործելով նաև առկա բավականսակավ տպագիր աղբյուրները։ Միևնույն ժամանակ, հայկականԶԼՄ որոշ ներկայացուցիչներ (Գ.Անիսոնյան՝ «Ноев Ковчег»,Ա.Բալայան՝ Acher.ru, Ա.Գիվարգիզյան՝ «Жам», Ա.Դավոյան՝ ararat-online.ru, Գ.Ղասաբով՝ miasin.ru, Գ.Մելքոնյան՝ armenia.ru,Գ.Քոչարյան՝ «Звартноц», Մ.Գրիգորյան՝ diaspora.by, Մ.Հակոբյան՝Analitika.at.ua, Ս.Ստեփանյան՝ karabah88.ru, Տ.Թավադյան՝«Еркрамас», Ք.Մխիթարյան՝ «Хачкар») պատրաստակամորենարձագանքել են «Նորավանք» հիմնադրամի փորձագետներիկողմից կատարված հարցումներին։ Դա մեծապես նպաստել էտվյալների հավաստիության բարձրացմանը, որի համարշնորհակալություն ենք հայտնում նրանց։ Համոզված ենք, որհետագա նմանատիպ հարցումներին կարձագանքեն ավելի մեծթվով կազմակերպություններ և անհատներ։ Աշխատանքիընթացքն իր արժեքավոր խորհուրդներով ուղղորդել է «Նո րա -վանք» ԳԿՀ տնօրեն Գագիկ Հարությունյանը, ում ևս հեղինակայինխումբը շնորհակալություն է հայտնում։

Անշուշտ, տարբեր երկրների հայ համայնքների և նրանցտեղեկատվական ռեսուրսների մասին սպառիչ տեղեկատվությունձեռք բերելը դժվարին խնդիր է։ Պետք է կարևորել նաև այնհանգամանքը, որ գլոբալ զարգացումների և հայերիս բնորոշդինամիզմի հետևանքով հաշվառման արդյունքները ենթադրում

8

են շարունակական վերախմբագրումներ ու լրացումներ։ Կարծումենք, որ ստացված արդյունքները հիմք կծառայեն Հայությանտարբեր խմբերի միջև գործակցող կապերի հաստատման, ինչպեսնաև հետագա ուսումնասիրությունների համար, որոնք և թույլկտան ամբողջացնել մեր պատկերացումները հայկականհամայնքների վերաբերյալ և մշակել համագործակցությանառավել արդյունավետ մեխանիզմներ։

Աննա Ժամակոչյան

9

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

1. ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹՅԱՆԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԱԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ՀԱՐՑԵՐ

1.1. Հայության խնդիրները հետխորհրդային տարածքում. իրավիճակի ընդհանուր նկարագրություն

Վերջին տարիներին ակտիվացել են Հայության խնդիրներիշուրջ քննարկումները թե՛ հայ հասարակագիտության մեջ, թե՛ազգային հարցերի շուրջ խորհող անհատների շրջանում։ Ամենևինոչ պատահաբար այս հարցերը տեղափոխվել են նաև պետականհոգածության դաշտ՝ պահանջելով հատուկ, թիրախայինսցենարների և մեխանիզմների մշակում։ Մտահոգություններըհիմնականում վերաբերում են հայ ինքնության պահպանմանը,Հայության զարգացմանը և կազմակերպմանը, նշված հար -թություններում առկա սպառնալիքներին և հնարավորու թյուն -ներին։ Մտահոգության ավելացմանը համաչափ ծավալով չիհասցնում ավելանալ Հայության տարբեր հատվածներիխնդիրների և ռեսուրսների վերաբերյալ կոնկրետ իմացությունը,և իրավիճակը հիմնականում մնում է խնդիրների գոյությանփաստն արձանագրելու շրջանակում։ Ի հավելումն, չնայածՀայության մեծ աշխարհագրությանը, հիմնադրված բազմաթիվհամայնքային, հասարակական և քաղաքական կառույցներին՝Հայության կազմակերպչական ռեսուրսներն առավելապեսշարունակում են մնալ որպես չօգտագործվող պոտենցիալ, քաննպատակային համատեղ գործողությունների պլատֆորմ, ևինքնին Հայությունը նման միտումների պահպանման պարա -գայում սպառնում է դառնալ ավելի շատ մտավոր ընդհանրացում,

10

քան իրական խումբ` իրական կոորդինատներով: Այս հա մա -տեքստում առավել քան արդիական է դառնում սփյուռքի տարբերհատվածների իրավիճակի, ներքին բնութագրերի մասին խոր -քային տեղեկատվության տիրապետումը, առանց որի կազ մա -կերպ ման արդյունավետ ուղիների մշակումը դժվար էպատկերացնել։

Հայության հարցերի բազմաշերտությունը պայմանավորված էոչ միայն տարբեր համայնքների առկայությամբ և Հայաստանիցհեռավորությամբ, այլև արտաքին՝ գլոբալ կարգի մի շարքգործոններով։ Խնդիրները մեկուսացված չեն համաշխարհայինզարգացումներից, գտնվում են դրանց համատեքստում և զգայունեն դրանց հանդեպ։ Վերջին շրջանում Հայության հարցերինառնչվող քաղաքական մի շարք իրադարձություններ առաջացրինբուռն արձագանք և ներքին գործընթացներ Հայության շրջանում՝յուրովի չափելով այդ «զգայունակությունը»։ Այդպիսին էին,օրինակ, հայ–թուրքական հարաբերությունների շուրջ քննար կում -ներին թեպետ ոչ միանշանակ, սակայն ուժեղ հակազդումներըՀայության տարբեր հատվածներից։ Իհարկե, արձագանքներըհագեցած էին հուզականությամբ, Հայաստան–Սփյուռք փոխա -դարձ ընկալումների լարումով և ոչ միանշանակ իմաստա -վորումներով, և այս առումով խնդրահարույց էին։ Մյուս կողմից,հենց այս զգայուն արձագանքի մեջ կար հայտանիշն այն բանի, որՀայության հարցերի նշանակալիությունը, հետևաբար նաևհամախմբման սաղմերը պահպանված են և ուղղորդման են«սպասում»։

Նման արտաքին և ներքին ազդեցություններից շատերն ինչ–որուղղությամբ կարող են ազդել տարբեր համայնքների հայերի

11

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

զգացողությունների և մտահոգությունների վրա, ամրությանտեսակետից ստուգել Հայությանը։ Անգամ անուղղակիորենառնչվելով Հայությանը՝ այդ գործընթացներից շատերը կարող ենլինել կազմակերպման համար յուրահատուկ մարտահրավեր՝վերջինիս տակ նկատի ունենալով և՛ բացասական, և՛ դրականհնարավորությունների համադրությունը։

Հայության համախմբման և համագործակցության հարցերիհամատեքստում կարևոր է երկու ընդհանուր նկատառում ևս անել.

1. Մի կողմից` հայի ինքնավերագրումներում, նրասոցիալ-հոգեբանական «ինքնանկարում» բավականտարածված է պատկերացումը հայի անհատապաշտականգծի մասին, որը նրան, որպես անհատ, դարձնում էգործունյա, նախաձեռնող, ադապտիվ և կենսունակ՝փոխարենը խոչընդոտելով հնարավորությունների միա -վոր մանն ու կոլեկտիվ արդյունավետությամբ գործելուն:Թեև այս պատկերացումը հաճախ հանիրավի գեր ընդ -հանրացվում է, վերածվում «կլիշեի» և դառնում հայերիկոլեկտիվ վարքի գրեթե ցանկացած վերլուծության կամհոռետեսական կանխատեսման հիմք, այն որոշակիճշմարտություն է պարունակում և անտեսվել չի կարող:Խնդիրն այստեղ իրական վտանգը չհիմնավորվածմտայնություններից և չափազանցումներից զատորոշելն է:

2. Մյուս կողմից` Հայությունը սփյուռքյան երկարամյակեցության հաշվին ունի հեռավորության վրա համա -գործակցելու հարուստ փորձ և լուրջ հմտություններ:Ցանցեր ստեղծելու և երևակայական պատկանելությունկառուցելու երկարամյա սփյուռքյան փորձը ներկայիս

12

անդրազգային գործընթացների, ցանցակենտրոն հա ղոր -դակցման հետզհետե ահագնացող անհրաժեշտությանժամանակաշրջանում մեծ պահանջարկ ունեցող ունա -կություն է: Հետևաբար, այն կարող է, համապատասխանուղղորդման դեպքում, լինել ռեսուրսային կողմ՝ դառ -նալով վերոհիշյալ «կոլեկտիվ ծուլության» հաղթա հար -ման միջոցը: Առավել ևս այն դեպքում, երբ ժամանակակիցտեխնոլոգիական հնարավորությունները դա լիովին թույլեն տալիս։ Այժմյան սոցիալական ցանցերում Հայության,հատկապես` նրա երիտասարդ հատվածի ինտենսիվհաղորդակցությունը և, մասնավորապես, այդ ցանցերիներքո նպատակային խմբերի ստեղծման, դրանցումակտիվ տեղեկատվության փոխանակման երևույթներըվերոհիշյալ հմտությունների կիրառության ձևերն են, ինչըլավատեսության հիմք է տալիս1: Այդ ցանցերի աշխա -տանքը հուշում է, որ որևէ գործի շուրջ տեղեկատվությանփոխանակումը, խմբային նպատակային գործունեությանմասնակցությունը հաջողվում է։

Այսպիսով, «կենցաղային ինդիվիդուալիզմի» ու «վիրտուալկոլեկտիվիզմի» այս յուրահատուկ համադրությունը թերությունիցկարող է վերածվել առավելության և հակառակը։ Նրանց դրականկամ բացասական ներուժը չարժե գերագնահատել կամթերագնահատել, քանի որ դա կարող է ազդել արդյունավետ

13

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 Մանրամասն տե՛ս «Հետխորհրդային երկրների հայերը վիրտուալցանցերում» բաժնում:

համագործակցության մեթոդաբանական մշակումների որակիվրա: Թերևս, այստեղ էական է մեկի շտկման կամ մյուսիզարգացման ուղղությամբ մշակումներ սկսելը։

Կազմակերպման հարցերն օրակարգում ունենալու հան -գամանքը մի կողմից արտացոլում է այն իրողությունը, որՀայությունը պատմության նոր փուլում աշխարհագրորենտարաբնակեցված ազգ է, որը համախմբման կարիք ունի:Ազգային լինելիության հարցերով մտահոգ յուրաքանչյուր հայ,գիտակցելով հավաքականության անհրաժեշտությունը, միա ժա -մանակ զգում է այդ գաղափարի իրագործման, առօրյա կյանքիհետ համատեղելու դժվարությունը, հատկապես արտերկրումբնակվելու պարագայում։ Մյուս կողմից՝ Հայության շրջանումայսօրինակ հարցերի մշտական բարձրաձայնումը, դրանցքննարկումը հուշում են միավորման պոտենցիալի և դրաիրականացման հնարավորության գաղափարը: Այդպիսի հնա -րավորության ընդհանուր հիմքն աշխարհի տարբեր մասերումապրող հայերի միևնույն` հայկական քաղաքակրթությանըպատկանելու, վերջինիս հոգևոր-մշակութային յուրատիպությունըկրելու ընդհանրությունն է: Այս ընդհանրության գիտակցումը ևդրա կիրառումը ծրագրերի իրագործման մակարդակումՀայության կազմակերպման կարևոր հենակետ են: Բացի այդ, հայսփյուռքի պարագան վերլուծելիս և՛ արտերկրյա, և՛ հայազգիմասնագետները նշում են նրա կայացած լինելը` իր տեսակայինինքնուրույնությամբ։ Ուստի, համապատասխան հետազոտականխնդիր առաջ քաշելու դեպքում Հայության տարբեր հատվածներիսոցիալ-հոգեբանական յուրահատկությունները` իրենց էականընդհանրություններով ու տարբերություններով, կարող են

14

հեռանկարում միավորված-կազմակերպված գործունեությանառավել արդյունավետ ուղիների մշակման հիմք դառնալ։

Այսպիսով, Հայությունը կարելի է դիտարկել որպես ընդ -հանրությունների և տարբերությունների բազմաբարդ ամբող -ջություն, որը դժվար է նկարագրել հայի կերպարի մասինտիպականացված ու կարծրացած պատկերացումներով, տալմիատարր սոցիալ–հոգեբանական նկարագիր։ Տարաբնույթ էինչպես հայության քաղաքակրթական, քաղաքական և մշա կու -թային աշխարհագրությունը, այնպես էլ այդ տարբեր հանրույթներիխնդիրները: Անշուշտ, մի շարք միտումներ և խնդիրներ ընդհանուրեն գրեթե բոլոր համայնքների համար՝ պայմանավորված այլերկրում ապրելու փաստով (օրինակ` ասիմիլյացիայի միտումներ,մայրենի լեզվի ուսուցման, օգտագործման և պահպանման խնդիր,մշտական բնակության երկրում սոցիալական կարգավիճակիխնդիրներ և այլն)։ Էական ընդհանրությունների շարքում են ոչմիայն խնդիրներ, այլև ռեսուրսային կողմեր, սակայն դրանք ոչպակաս հստակեցման կարիք ունեն։

15

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

1.2. Հետխորհրդային հայ համայնքների1 ընդհանուր և տարբերակիչ բնութագրերը

Հետխորհրդային երկրների Հայության համար էական ընդ հան -րություններից մեկը, ի լրումն նույն քաղաքակրթական և էթնիկհիմքի, նաև նախկին խորհրդային տարածքում ապրելու հան -գամանքն է։ Այս գործոնը կոլեկտիվ հիշողության որոշակիընդհանուր դաշտ է ստեղծում, ինչպես նաև թելադրում վարքի ևմտածողության մոդելներ, հաղորդակցման ընդհանուր տարածք ևայլն: ՀՀ և հետխորհրդային մյուս երկրների հայության միջևհիմնարար ընդհանրություն է պատկանելությունը հայկականքաղաքակրթությանը և մշակույթին, այդ պատկանելությանսուբյեկտիվ ապրումը, դրա հիմնական բաղադրիչները կրելուզգացումը։ Բացի այդ, համայնքները բնութագրվում են հենցհամատեղ խորհրդային անցյալով, ռուսալեզու մշակույթիազդեցությամբ և խորհրդային մշակութային շերտի առկայությամբ՝ինչպես սոցիալ-տնտեսական կյանքում, այնպես էլ հանրությանսոցիալ-հոգեբանական նկարագրում: Չնայած խորհրդայինանցյալին բնորոշ առանձնահատկություններին՝ այն այս դեպքում,առաջին հերթին, ընդհանուր պլատֆորմ է, ուստի մինչ օրս գործոնէ ընդհանրության զգացումի համար և ընդհանրությանգաղափարը կառուցելու գործում: Հետխորհրդային հայկական

16

_______________________________________

1 Սույն գլխի հետագա շարադրանքում համայնք հասկացություննառավելապես կկիրառվի ոչ թե որպես ինստիտուտ, այլ վերապահումով՝ որպեսընդհանրացված հասկացություն տվյալ երկրում ներկայացված հայերի համար,քանի որ վերջիններս հաճախ դուրս են բուն համայնքային ձևաչափից։

համայնքներից ամենամեծը` ռուսականը, այս ընդհանրությանշնորհիվ, ինչպես նաև հին ու նոր արտագաղթածների առավելմոբիլության, ՀՀ-ի հետ ֆիզիկական կապի պահպանման հաշվինհայաստանաբնակներին պատմական այս հատվածում այդքանդիստանցված չի թվում, որքան, ասենք, հայկական համայնքներըսահմանակից Իրանում կամ Լիբանանում։ Ելնելով համայնքների ևտեղեկատվական աղբյուրների գործունեության հիմնականուղղություններից և նպատակների ինքնաներկայացումից`հետխորհրդային սփյուռքի գրեթե բոլոր համայնքներն ունեն միշարք ընդհանուր գերակայություններ (ազգապահպանում,մշակութային ինքնաներկայացում, կապ Հայաստանի հետ,Ցեղասպանության ճանաչում, ԼՂՀ խնդիր)։

Գրեթե բոլոր համայնքների դեպքում նկատելի է նաև ինք նու -թյան պահպանման հիմնական կառույցներն ու ատրիբուտներըպահպանելու ջանքերի դժվարությունը: Օրինակ` կիրակնօրյահայկական դպրոցների սահմանափակ ազդեցությունը նոր սերնդիվրա, վերջին ճիգերով դրանց գոյատևումը, հայերենիուսուցանման օրակարգային հարցը:

Որոշ դեպքերում սոցիալական, քաղաքական, մշակութային,կրոնական և այլ գործոնների առումով բավական տարբերերկրների հայ համայնքները որևէ կոնկրետ ոլորտում ընդհանուրխնդիրներ ունեն: Օրինակ` ինքնության այնպիսի առանցքայինբաղադրիչի պահպանման համար, ինչպիսին լեզուն է, ան -բարենպաստ պայմանների առումով խնդիր ունեն և՛ Ջավախքում,և՛ Թուրքմենստանում բնակվող հայերը։

Հետխորհրդային տարածքի հայ համայնքները, ինչպես նաևնրանց կողմից գործարկվող տեղեկատվական աղբյուրները

17

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

բնորոշվում են նաև ընդհանուր թեմաներով և մտահո գու թյուն -ներով, որոնք տեսանելի են ինչպես հայկական տեղեկատվականկայքերի, այնպես էլ հայ համայնքների նպատակների ձևա -կերպման մեջ։ Այդ թեմաներից են ՀՀ ներքաղաքական և արտաքինքաղաքական կյանքը, Ցեղասպանությունը, ԼՂՀ խնդիրը, հայինքնության պահպանումը, հայրենիքի ինքնաներկայացումը բնա -կության երկրին, տոները և հիշատակի օրերը, հայերիմշակութային յուրահատկության ատրիբուտները (խոհանոց,հումոր և այլն)։ Այս թեմաների շնորհիվ նրանք պահպանում ենհաղորդակից լինելու զգացումը, հայկականության անհրաժեշտ«ֆոնը», սակայն դժվար է դրանք գնահատել որպես համատեղնախագծերի բավարար հիմք:

Հայաստանից դուրս հաստատված համայնքներն այլմշակույթում ապրելու և կենսագործելու, փոքրամասնությունլինելու հաշվին արդեն իսկ ունեն մի շարք սոցիալ-հոգեբանականառանձնահատկություններ. նրանք, ի տարբերությունհայրենաբնակ հայերի, երկմշակութային իրադրության մեջ են ևունեն առնվազն երկու խնդիր-առաջադրանք.

1. ինտեգրվել բնակության երկրի սոցիալական ու մշակութայինիրականությանը,

2. նույնականանալ սեփական էթնիկ հանրույթին, պահպանելայդ ինքնությունը։

Այդպիսով, նրանց խնդիրն է ինքնագիտակցության մեջհամադրել իրենց երկու՝ հաճախ խիստ տարբերվող պատ -կանելությունները: Երկմշակութային լինելը դրական ռեսուրս էհամարվում, քանի որ հարստացնում է տվյալ անձին, նրաաշխարհայացքը, ոմանց անգամ դարձնում է կապող օղակ երկու

18

մշակույթների երկխոսության համար։ Սակայն երբ չի հաջողվումինտեգրել այս երկու ինքնությունները, գործ ենք ունենում ոչ թեերկմշակութային, այլ մարգինալ անձի հետ, որն ունի ինքնությանշփոթ, «ոչ այստեղ է, ոչ այնտեղ», դառնում է սոցիալապես,հոգեբանորեն և մշակութապես խոցելի և չի կարողանումարդյունավետ գործել խմբերից որևէ մեկի անունից: Չհաջողվածհամադրման մյուս հնարավոր զարգացումը ձուլումն է, երբանհատն այս կամ այն պատճառներով նախընտրում էչտարբերվելու, դոմինանտ մշակույթին ձուլվելու տարբերակը։

Այսպիսով, հետխորհրդային տարածքի հայ համայնքներիխնդիրն առնչվում է նաև մշակութային ասիմիլյացիայի խնդրին,որն, ինչպես վկայում են տարբեր հասարակագիտականաղբյուրներ, Արևմուտքի կամ իսլամական երկրների հայհամայնքների համեմատ, հետխորհրդային երկրներում ավելիարագ է ընթանում։ Սա կարող է պայմանավորված լինել մի քանիգործոններով։ Մասնավորապես, օրինակ, ռուսերենը շատ հայերիկողմից չի դիտվում որպես օտար լեզու, ինչն արագ հանգեցում էհամատարած ռուսախոսության և հայերենի արտամղման: Այսհանգամանքին նպաստում է այն, որ ռուսական միջավայրը միշարք քաղաքակրթական ընդհանրությունների, և ընդհանուրանցյալի հաշվին հակադիր մշակույթ չի ընկալվում, և դրա հաշվինձուլվելուն դիմադրելու հստակ մեխանիզմներ և սահմանագծեր չենհաստատվում, էթնոտարբերակիչ հատկանիշներ չեն ընդգծվում:Բացի այդ, Ռուսաստանի պարագայում ոչ ռուս անբարենպաստդիրքորոշումը, չտարբերվելու և ռուսականանալու արտոնու թյուն -ները բերում են նրան, որ կաշկանդվածի, խտրականությունզգացողի կարգավիճակից խուսափելու համար արտագաղթած

19

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

հայերն արագ կոնֆորմացվում են բնակության երկրին: Խնդրիդրսևորման օրինակ է այն, որ նույնիսկ նոր արտագաղթած հայերիտասարդները փորձում են ընդառաջ գնալ «լավ» ռուսաստանցիլինելու տարբերակին` արագ արտամղելով հայերենը։ Ուշագրավէ, սակայն, որ նույն ռուսախոսությունը միջինասիական ուԿենտրոնական Ասիայի երկրների պարագայում գործում է որպեսէթնոտարբերակիչ հատկանիշ, որով տեղի հայերը, ունենալովայլընտրանք բնակության երկրի լեզվին, իրենց կարողանում ենառանձնացնել դոմինանտ մշակույթից և այդպիսով չասիմիլացվել։Ռուսերենի կիրառումը համանման նշանակություն ունի նաևթբիլիսահայերի շրջանում:

Միևնույն ժամանակ, ասիմիլյացիայի խնդիրներ քննարկելիսհարկ է այն իմաստային առումով տարանջատել ակուլտուրացիայիհասկացությունից։ 1. Ակուլտուրացիան չպետք է նույնացնելասիմիլյացիայի՝ ուծացման հետ, վերջինս ակուլտուրացիայիհնարավոր հետևանքներից մեկն է միայն, 2. ակուլտուրացիայիգործընթացները մեքենայաբար չեն բերում սեփական մշակույթիկորստին կամ օտարի ընդունմանը, այլ կարող են ձուլման կամերկմշակութային տարրերի համադրման միջոցով բերել միան -գամայն նոր մշակութային ձևերի, և սա վերաբերում է հատկապեսսփյուռքյան խմբերի ինքնություններին, 3. ակուլտուրացիայիգործընթացը պարտադիր չէ, որ անընդհատ առաջ ընթանա, այլդիմադրող շարժումների միջոցով կարող է դանդաղել, կանգնեցվելկամ այլ հունի մեջ դրվել։ Դոմինանտ մշակույթում ապրող էթնիկմշակույթը կարող է ասիմիլյացիային զգալի չափով արդյունավետդիմակայել, և սրա հիմքում ընկած է ձգտումը՝ իրենց մշակութապեսև էթնիկապես տարանջատել, պահպանել սահմանագիծը։ Ընդ

20

որում, սա չի ենթադրում մեկուսացում և փոխգործողությանբացակայություն երկրի հիմնական ազգության քաղաքացիներիհետ։ Պատահական չէ, որ «մշակութային դիմակայություն»,«դիմադրող ինքնություն» հասկացությունների կողքին ինքնությանպահպանման համար նշանակալի դրական գործոն է համարվումհենց ակտիվ ինտերակցիան սոցիումի հետ։

Թեպետ ընդհանուր գծերով շատ խնդիրներ նմանատիպ են,հետխորհրդային տարբեր երկրների հայ համայնքների տար բե -րություններն էապես պայմանավորված են ընդունող երկրիսոցիալական, կրոնական, տնտեսական և այլ առանձնա հատ -կություններով: Հետխորհրդային տարածքը չափազանց մեծաշխարհագրություն է` բոլոր համայնքների համար կիրառելիբանաձևեր կազմելու համար: Կոնկրետ խնդիրների հարթու -թյունում այս երկրների հայության մեջ կարելի է ամրագրել որքանընդհանրություններ, նույնքան էլ անհամասեռություն: Տարբեր էամեն երկրի կամ տարածաշրջանի մշակութային և քաղաքականհամատեքստը, ուստի տարբեր են նաև այն գործոնները, որոնքնպաստում կամ խոչընդոտում են տվյալ երկրում համայնքիհայկական ինքնատիպության պահպանմանը, ներքինկազմակերպմանը, ինչպես նաև հայկական քաղաքակրթությանըպատկանելության և Հայաստանի (ՀՀ, ԼՂՀ և այս համատեքստում՝Ջավախք) հետ կապվածության զգացմանը։ Տարբեր են, օրինակ,մայրենի լեզվի օգտագործման հնարավորությունները, ինչպեսնաև այն պահպանելու ներքին մոտիվացիայի աստիճանը: Իհավելումն, կարող է տարբերվել խնդիրների առաջնահեր թու -թյունը՝ սկսած ընդունող երկրի զբաղվածության ոլորտումինտեգրվելուց մինչև հայկական դպրոց հիմնադրելու իրավունք

21

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

ստանալու հարցեր: Լայն ընդգրկում ունի նաև հետխորհրդային երկրների հայ

համայնքների սոցիալ-հոգեբանական նկարագիրը. այն ներառումէ տնտեսական ազդեցիկ ռեսուրսների տիրապետող և Հայաստանիհետ ակտիվ կապեր ունեցող ռուսահայ որոշ համայնքներ, բայց ևցածր սոցիալական «նիշա» զբաղեցնող և մշակութային անհան -դուրժողականության ներքո իրենց ինքնությունը հատվածաբարպահպանող, Հայաստանի հետ թույլ կապով և նվազ մոբիլությամբբնութագրվող հայկական համայնքներ, ինչպես որոշմիջինասիական երկրներում:

Հետխորհրդային երկրների հայերի իրավիճակը ման րա -մասնելուց առաջ տեղին է նախնական վերապահումներ անել՝ցանկացած գործոն դիտարկելիս.

1. Նմանություններն ու տարբերությունները հա -մայնքների կամ տեղեկատվական ռեսուրսների բնու -թագրիչների միջև ուղղակիորեն չեն կարող դիտվել որպեսհամապատասխանաբար միավորող կամ տարամիտողգործոններ:

2. Տարբերությունները ոչ պակաս, քան ընդհան րու -թյունները, բազմազանության և փոխլրացման շնորհիվկարող են հանդես գալ իրենց ուժեղ կողմով՝ որպեսհավաքականության և համագործակցության հիմք: Ան -գամ ընդգծված տարբերությունների ու տարբերտեսլականների հետ աշխատանքը չպետք է հանգեցվիդրանք համահարթեցնելու ջանքերի:

22

Այսպիսով, ՀՀ և հետխորհրդային մյուս երկրների հայությանյուրահատկություններից յուրաքանչյուրը դիտարկելիս կարող ենքշարժվել և´ խոչընդոտող գործոններ, և´ ներուժ տեսնելուտրամաբանությամբ` կանխավ չբացառելով դրանցից ոչ մեկը:Անշուշտ, համայնքներից յուրաքանչյուրի սպեցիֆիկ խնդիրներըև ռեսուրսները հնարավոր է երևան բերել միայն առանձինհամայնքների խոր ուսումնասիրությունների շնորհիվ։

Հայ համայնքային ռեսուրսի կազմակերպման խոչընդոտներիկամ տարամիտող գործոնների շարքում կարելի է դիտարկելհետևյալ առանձնահատկությունները.

l Հայաստանի և Հայաստանից դուրս բնակվող հայությաննկատելի տարբերությունները հայրենիքի վերաբերյալ ունեցածտեսլականների, ներդրվող ջանքերի ուղղվածության առումով։l Բնակության երկրում մարգինալությունը հաղթահարելու,

լիարժեք ինտեգրվելու նկատառումներով դրսևորվող որոշակիզգուշավորություն և պասիվություն՝ հայրենիքի իրադար ձու -թյուններին գործողությունների մակարդակում մասնակից լինելուառումով։l Բնակության երկրում առօրեական խնդիրների լուծման

անհրաժեշտությունը, որը նվազեցնում է ավելի լայն, համազգայինհարցերում ներգրավվելու օբյեկտիվ հնարավորությունը ևայդպիսի ներգրավման սուբյեկտիվ կարևորումը:l Ձևավորված որոշակի հոգեբանական «հեռավորությունը»

հայաստանաբնակ հայերի հետ, փոխադարձ թերահավատդիրքորոշումներն ու բացասական վերագրումները, փոխադարձ

23

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

վստահության պակասը` լայն իմաստով:l Հայաստանի երիտասարդների` ռուսերենի իմացության և

կիրառության հետզհետե արտամղումը, ինչը որոշակի խոչընդոտէ դառնում հետխորհրդային տարածքի ռուսախոս հայերի հետկապի տեսանկյունից (այս խոչընդոտը ներկա միտումներիպահպանման պարագայում պետք է որ ավելի ուժգնանա):l Որոշ դեպքերում՝ հնարավոր տարաձայնություններ, ներքին

անհամերաշխություն կամ թույլ կապեր տեղի հայությանշրջանում, ինչպես նաև ստեղծվող համայնքային և մշակութայինկառույցների կարճատև կամ ժամանակի ընթացքում ֆորմալդարձած բնույթը:l Իդեալականացված դրական ինքնավերագրումները հայ

ազգի զորեղության, թաքնված առաքելություն ունենալու, վաղ թեուշ հզորանալու վերաբերյալ, որոնք անգործունության մղելուվտանգ են պարունակում՝ իրական գործողության փոխարենանհատին տեղափոխելով պասիվ երևակայության հարթություն:Այսպիսի պատկերացումներին զուգահեռ ԱՊՀ տարածքի հայերիմեջ նկատելի է նաև հակադիր, բայց դարձյալ վտանգավորմիտումը՝ սեփական պետության և ազգի վերաբերյալթերահավատություն պարունակող դիրքորոշումներ։l Համայնքների կարիքների և նրանց տրամադրած տեղե -

կատվության հանդեպ ոչ բավարար զգայունակությունըՀայաստանում։l Այն հանգամանքը, որ ՀՀ և սփյուռքի հայերի շրջանում

ազգային ինքնության ընդհանրությունները խարսխված են ավելիշատ անցյալի վրա` պատմականության, մշակութային հարուստժառանգություն կրելու, չլուծված պատմական հարցերը

24

կարևորելու առումով։ Փոխարենը, ինքնության ներկա կամապառնի բնութագրերը, այն է՝ ինչպիսին է կամ պետք է լինի ևգործի հայը, երկու խմբերում էլ բավարար հստակ ձևակերպվածչեն, մինչդեռ համատեղ նպատակային գործունեությունըկառուցվում է հենց այս բաղադրիչների շուրջ:

1.3. Հայ երիտասարդությունը հետխորհրդային երկրներում. սոցիալ-հոգեբանական հետազոտության որոշ արդյունքներ

Համայնքի արդի սոցիալ-հոգեբանական ըմբռնումը

Ավանդաբար «համայնք» հասկացությունը նշանակում էընդհանուր տեղանքում բնակվող, փոխգործակցող մարդկանցխումբ: Հասկացությունը հաճախ կիրառվում է նաև այնպիսի խմբիվերաբերյալ, որը կազմակերպված է ընդհանուր արժեքների շուրջ ևբնութագրվում է սոցիալական համերաշխությամբ: Համացանցի իհայտ գալուց ի վեր համայնքի կոնցեպցիան այլևս չի ենթադրումաշխարհագրորեն գծված սահմանների առկայություն, քանի որմարդիկ այժմ կարող են վիրտուալ կերպով «հավաքվել», կիսելընդհանուր շահեր և գործել դրանց իրականացմանը հետամուտ`անկախ ֆիզիկական տեղակայումից: Հայության տարբեր հա -մայնքների միջև հաղորդակցումն այսօր մեծ չափով իրականացվումէ սոցիալական ցանցերում ներգրավման շնորհիվ. ցանցերն, ի թիվսայլ նպատակների, դիտվում են որպես քաղաքական համախմբմանև ազդեցության աղբյուր: Պատահական չէ, որ ողջ ազգ կա -տեգորիան, Բ.Անդերսոնի ձևակերպմամբ, դառնում է

25

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

երևակայական համայնք՝ հանրություն, որի անդամները կառուցումեն իրենց պատկանելությունը1: Տեղայնացված համայնքներիցաստիճանական անցումը «երևակայված» համայնքների, պատ կա -նելությունների վիրտուալ կառուցումը, մի կողմից, վկայում էիրական ընդհանուր «հողի» պակասի մասին, սակայն մյուս կողմիցուղենշում է իրականություն կառուցելու և այն ցանկալիբովանդակությամբ հագեցնելու պոտենցիալը։ Բացի այդ, վերջինշրջանում արտերկրում բնակություն հաստատող հայերի շրջանումհամայնքային կյանքի դասական կենսաձևին հետզհետեփոխարինելու են եկել այլընտրանքային, ավելի անհատա կա -նացված ձևեր, ուստի համայնք հասկացությունն առավելապեսկիրառում ենք որպես տվյալ բնակության վայրի քիչ թե շատ ակտիվներքին կապերով և հայրենիքի հետ կապերով բնութագրվողմարդկանց հավաքական խումբը, որի «անդամներն» իրականումկարող են և ոչ մի անգամ հանդիպած չլինել։ Այս իմաստով թույլհամայնքային կապերը կնշանակեն առաջին տեղեկատվությանփոխանակման և համատեղ գործողությունների ցածր մակարդակ ևոչ թե հաճախակի հանդիպումների բացակայություն։ Այսվերապահումը կարևոր ենք համարում այն առումով, որշարադրանքում համայնք հասկացությունը հաճախ կարող էհանդիպել հենց այս և ոչ թե կառույցների իմաստով։

Համայնքների, համայնքային ինքնության, պատկանելությանհետ կապված զգացումների և ներգրավվածության խնդիրների

26

_______________________________________

1 Տե՛ս Benedict Anderson, “Imagined Communities: Reflection on the origin andspread of nationalism”, Verso, 2006.

հոգեբանական ուսումնասիրման շրջանակներում օգտակար էդիմել McMillan-ի ու Chavis-ի մոտեցմանը։ Մասնավորապես, այդմոտեցման շրջանակներում նրանք առաջ են քաշում համայնքիհոգեբանական զգացում1 հասկացությունը, որը ներառում է 4հիմնական բաղադրիչ.

Անդամություն, որը ենթադրում է պատկանելությանզգացում/նույնականացում, սահմանների առկայություն, ընդ հա -նուր խորհրդանշական համակարգ:

Ազդեցություն. համայնքի անդամներն իրենց որոշակիազդեցությունը խմբում և խմբի համար զգալու կարիք ունեն,ինչպես նաև խումբը պետք է իր որոշակի ազդեցությունն ունենաանդամների վրա:

Ներգրավվածություն և պահանջմունքների իրագործում.համայնքային զգացումի համար էական է անդամների մաս նակ -ցային դիրքորոշումը, և այդ մասնակցության համար անդամներնիրենց որևէ կերպ պարգևատրված զգալու կարիք ունեն2:

Հուզական կապ համայնքի հետ և անդամների միջև. սա համայնքիարդյունավետ գործառության համար վճռորոշ տարր է համարվում։

27

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 Համայնքի զգացումի ինդեքսը` SCI կոչվածը, մշակվել, լրամշակվել ևադապտացվել է Chavis-ի և այլոց կողմից: Չնայած այն ի սկզբանե նախատեսվածէ եղել հարևան համայնքների մոտ համայնքի զգացումը գնահատելունպատակով, ինդեքսն ադապտացված է և կիրառելի նաև դպրոցներում, էթնիկ ևկրոնական համայնքներում, աշխատավայրում համանման զգացումը դուրսբերելու համար:

2 Այս և նախորդ գործոնին բավական համահունչ են ՀՀ Սփյուռքինախարարության` սփյուռքի հայ համայնքների տարբեր գործիչներին (օրինակ`մանկավարժներ) հայապահպանման մեջ իրենց ավանդի համարպարգևատրելու կարևոր նախաձեռնությունները:

Ընդ որում, հուզական կապի համար անհրաժեշտ է արդյունավետփոխգործակցություն: Վերջինս առավել հաջողված է, եթե անդամներըզգում են իրենց մասնակցությունն իրենց համար հասկանալի, քիչ թեշատ կանխատեսելի արդյունք ունեցող իրադարձությունների,մինչդեռ անորոշ հիմքով փոխգործակցությունը խոչընդոտում էխմբային համախմբվածությանը: Բացի այդ, իրադարձությունը պետքէ նշանակալի լինի անդամների համար, որպեսզի միավորի խմբիանդամներին և նպաստի կապերի ամրապնդմանը (մերհամայնքների դեպքում նման նշանակալի իրադարձությանտիպական օրինակ է ցեղասպանության հիշատակի օրը և այդ օրվանմոտ շրջանում համատեղ միջոցառումների իրականացումը):Հուզական կապի առումով կարևոր է նաև անձնական ներդրումը.համայնքն ավելի կարևոր է այն անհատի համար, ով ավելի շատներդրում է ունեցել դրա համար:

Այսպիսով, համայնքային զգացումը ենթադրում է համայնքիայլ անդամների հետ փոխադարձ կապ, այդ կապը պահպանելուպատրաստակամություն, ինչպես նաև անհատի այն զգացումը, որինքը մասն է ավելի մեծ, հուսալի և կայուն կառուցվածքի, և որառանձին անդամների պահանջմունքները բավարարվելու ենհամայնքին պատկանելու, այսինքն՝ միմյանց հետ լինելու շնորհիվև միջոցով:

Համայնքների աջակցման և զորեղացման համապատասխանծրագրերին անհրաժեշտաբար պետք է նախորդի 1. համայնքի այսներքին օրինաչափությունների մասին ընդհանուր բավարարիմացությունը, 2. այնպիսի հետազոտությունները, որոնք թույլկտան նախնական, բայց առավել որոշակի պատկերացում ունե -նալ նրանց ներկայիս նկարագրի, կազմակերպման խնդիրների և

28

հնարավորությունների մասին։ Նշվածն ուղղակիորեն կապված էայդ հայ համայնքները ներկայացնող առանձին անհատներիինքնության, ազգային պատկանելության և բնակության երկրումապրելու հետ կապված զգացողությունների, պատկերացումների,տեսլականների, ներգրավվելու պատրաստակամության պարզա -բան ման հետ։ Այսինքն՝ հոգեբանական տեսանկյունից հետ խորհր -դային տարածքի հայության հարցերի ուղղությամբ աշխատելըենթադրում է համայնքները ներկայացնող կոնկրետ անհատի՝որպես այդ համայնքի միավորի ուսումնասիրություն, քանի որկրողը ցանկացած ինքնության, որը կարիք ունի պահպանման ևզարգացման, դրսում, սփյուռքյան համայնքում ապրող անհատնէ` իր ակտիվությամբ, ներգրավվածությամբ, իր ինքնությանհամար դիմադրությամբ կամ դրա բացակայությամբ: Նրանում են«տեղակայված», և ոչ թե վերացականորեն հայությանն են բնորոշ,և՛ դժվարությունները, և՛ ռեսուրսները։

Այսպիսով, սույն աշխատանքի շրջանակներում իրականացվել էհետխորհրդային երկրների հայության սոցիալ-հոգեբանականուսումնասիրություն՝ նպատակ ունենալով ակտիվ հայ երի -տասարդների շրջանում անցկացված հարցումների միջոցով առավելճշգրիտ տվյալներ ստանալ վերոհիշյալ ասպեկտների շուրջ։

29

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

30

Հետազոտության մեթոդները և կազմակերպումը

Ելնելով հետազոտության նպատակից ու յուրահատուկխնդիրներից` մշակվել և կիրառվել են հետևյալ մեթոդները. l մշակվել է մի շարք ոլորտների բացահայտմանն ուղղված

համակցված սոցիալ–հոգեբանական հարցաթերթ։ Հարցաթերթիմշակման համար մասամբ հիմք է ծառայել վերը նշված՝համայնքային զգացումի հոգեբանական ուսումնասիրման«Համայնքի զգացումի ինդեքս» մեթոդը (McMillan-ի և Chavis-իհեղինակմամբ)։ Այդ մասով հարցաթերթը ներառել է հարցեր ըստնշված մեթոդիկայի կառուցվածքի 4 հիմնական բաղադրիչների(անդամություն/նույնականացում, ազդեցություն, ներգրավ վա -ծություն, հուզական կապ)՝ ձևափոխված և հարմարեցվածհայության և հայ համայնքների համատեքստին։ Հարցաթերթըհամալրվել է Հայաստանի, ինչպես նաև բնակության երկրի հետառնչություններին՝ հուզական կապերի և իրական փոխ գոր -ծողությունների մակարդակին, ինչպես նաև տեղեկատվականակտիվությանը վերաբերող հարցերով:l Ուսումնասիրվող խմբում ազգային ինքնության միտումներն

ավելի հստակ պատկերացնելու նպատակով կիրառվել է «էթնիկնույնականացման տիպեր» հոգեբանական թեսթային մեթոդիկան(հեղինակ՝ Գ.Ու. Սոլդատովա), որն ավելի մանրամասն կներ -կայացնենք վերլուծության վերջին հատվածում։

Հարցմանը մասնակցած՝ հետխորհրդային տարածքի հայերիտասարդների խումբը ներառել է Հայաստանում հետխորհր -դային երկրներից ժամանած ուսանողների, ինչպես նաևերիտասարդների, ովքեր լրացրել են համացանցի (սոցիալական

ցանցերի և էլփոստերի) միջոցով տարածված հարցաթերթերիէլեկտրոնային տարբերակները։ Հետազոտությանը մասնակիցհարցվողների խումբն են կազմել 18-35 տարեկան 31 հայերիտասարդ (18 արական և 13` իգական սեռի) Ռուսաստանից (23հոգի), Վրաստանից (6 հոգի), մեկական հոգի Ուկրաինայից ևՄոլդովայից: Հաշվի առնելով հարցվողների խմբի հիմնականկազմը՝ ՌԴ–ում (հիմնականում՝ մայրաքաղաք Մոսկվայում)ապրող հայ երիտասարդները, հետազոտության արդյունքները ևդրանց հիման վրա արվող մեկնաբանությունները կոնկրետիմաստով վերաբերում են այդ երկրի հայությանը, սակայնմիտումներ արձանագրելու մակարդակում կիրառելի են նաևհետխորհրդային այլ երկրների հայ երիտասարդության մասինպատկերացումներ կազմելու համար։

Հետազոտվող խմբի ընդհանուր նկարագիրը

Հետազոտվողների մեծ մասը հայկական ուղղվածությանսոցիալական ցանցերում և բլոգներում ակտիվ երիտասարդներն են:Հաշվի առնելով հարցվողների խմբի՝ արձագանքների հիման վրաձևավորված լինելը, կարելի է նշել, որ հետազոտության արդյունքներնառաջին հերթին ներկայացնում են երիտասարդների այն հատվածը,ովքեր որոշակիորեն զգայուն են Հայության հարցերի հանդեպ։ Նրանքհետևում են Հայությանն առնչվող զարգացումներին և տեղե կատ -վական հոսքերին, ինչպես նաև ակտիվության և տեղեկացվածությանընդհանուր առմամբ բարձր մակարդակի հաշվին ինֆորմատիվ են`տեղի հայության խնդիրները փոխանցելու առումով: Հարկ է նշել նաև,

31

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

որ հարցվողների մեծ մասն ինտելեկտուալ ոլորտում աշխատողմասնագետներ են՝ համակարգչային մասնագետներ, տնտեսա գետ -ներ, իրավաբաններ, լեզվաբաններ, արվեստագետներ, ովքերաշխատում են հիմնականում բիզնեսի, լրագրության, տեղեկատ -վական տեխնոլոգիաների և արվեստի ոլորտներում։ Այս առումով ևսնրանք Հայության ռեսուրս են իրենց բնակության երկրներում, ումհետ իմաստ ունի որոնել օպտիմալ համագործակցային կապերիհաստատման ուղիներ։ Հարցվողների խմբում քանակապես փոքր–ինչ գերակշռել են տղամարդիկ, ինչը վկայում է տղամարդկանցառավել մեծ ակտիվությունը հայկական ուղղվածության սոցիա -լական ցանցերում։ Հետազոտվողների գերակշռող մասը, հատկապեսՌուսաստանում բնակվողները, ծնվել և մի քանի տարի անցկացրել էՀայաստանում, իրենց ներկայիս բնակության երկրում են ծնվելՎրաստանից մասնակցածները և ռուսաստանաբնակ հարցվողներիփոքր մասը։ Մասնակիցների մեծ մասը բնակության երկրներումապրում է 10–ից ավելի տարի, այսինքն՝ գիտակցական կյանքիհիմնական մասն անցկացրել է այնտեղ և մեծ հավանականությամբարդեն ինտեգրված է տվյալ երկրի սոցիալական միջավայրին ավելի,քան հայաստանյան հասարակությանը:

Տեղի հայության հետ հարաբերությունների, Հայաստանի հետառնչությունների և ինքնության հետ կապված կոնկրետ հարցերիպարզաբանումն անհրաժեշտ է դարձնում նաև մշտականբնակության երկրում առկա գործոնների, այդ երկրի մասին նրանցպատկերացումների և զգացումների պարզաբանում, քանի որվերջիններս ևս որոշակի համատեքստ են, որում ձևավորվում ևպահպանվում են հայրենակիցների և հայրենիքի հետ հարա բե -րությունները։ Ուստի, հարցաթերթը ներառել է հարցեր բնակության

32

երկրում ապրելու դրական և բացասական գործոնների, բնակությաներկրին կապվածության, հիմնական ազգության հետ շփումների,վստահության և մի շարք այլ ոլորտների վերաբերյալ։

Առնչությունները մշտական բնակության երկրի հետ

Բնակության երկրում ապրելու տեսակետից դրական գործոններիշարքում նշվել են առաջին հերթին աշխատանքի տեղավորմանհնարավորությունները, մասնագիտական և անձնային աճի հնա րա -վորությունները, և հարազատներին ու բարեկամներին մոտ լինելուհանգամանքը: Նշանակությամբ երկրորդ տեղում են կյանքի որակը ևսոցիալական ապահովվածությունը, ինչպես նաև անձնայինազատության գործոնները:

Ուշագրավ է, որ նշված ոլորտները Հայաստանում ապրելուտեսակետից մատնանշվել են որպես խնդիրներ. այդպիսիք են,մասնավորապես, աշխատանքի տեղավորման հարցերը, կյանքիորակը, նյութական/սոցիալական անապահովությունը, ինչպեսնաև մասնագիտական և անձնային աճի, անձնային ազատությանսահմանափակումները: Այս տեսակետից կարելի է նկատել, որբնակության երկրում հայերին «պահող» գործոնները միա ժա -մանակ Հայաստանից «հետ պահող» գործոններ են։ Ի լրումն, այդգործոնների հիմքում ընկած են ոչ միայն նյութական, այլև սոցիալ–հոգեբանական, առավելապես ներքին պայմանավորվածությունունեցող պահանջմունքներ, մասնավորապես՝ հաղորդակցման,աճի և զարգացման պահանջմունքների բավարարումը կամչբավարարումը։

Բնակության երկրում ապրելու տեսակետից առկա խնդիրների

33

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

հարցին ամենահաճախ հնչած պատասխաններն են` Հայաս -տանից հեռու լինելը, Հայաստանի հետ ոչ բավարար կապերը ևհայերեն կրթության/դպրոցների սահմանափակ հնարավորու -թյունները, ինչպես նաև տվյալ երկրի հիմնական բնակչությանանբարեհաճ վերաբերմունքը: Պատասխանների այսպիսի ուղղ -վա ծությունը մատնանշում է, որ Հայաստանը` որպես գործոն,պահպանում է իր նշանակալիությունը։ Պատասխանները նաևհուշում են, որ հայրենիքից դուրս ապրելու խնդիրներն առաջինհերթին գիտակցվում են որպես ինքնության և դրա պահպանմանհարցեր։

34

1.1

*1 1 15 48.4% 2 15 48.4% 3

/ / 15

48.4% 4 / 10 32.3% 5 . , .

10

32.3% 6 9 29.0% 7 6 19.4% 8

6

19.4% 9 5 16.1%

10 1 3.2% 11 1 3.2%

_______________________________________

1 Այս և մյուս աստղանիշով աղյուսակներում ներկայացված են բազմակիընտրությամբ տվյալներ, երբ հարցվողներին հնարավորություն է տրվումպատասխանների ցանկից ընտրել ոչ թե 1, այլ մինչև 3 պատասխան։ Հետևաբար,այդպիսի պատասխանների հանրագումարն այստեղ և մյուս աստղանիշովաղյուսակներում տատանվում է 100%-300%-ը։

35

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

1.2

* 1 /

12 42.9%

2 12 42.9% 3 10 35.7% 4

/ 8 28.6%

5 / 6 21.4% 6

6 21.4%

7 5 17.9% 8 4 14.3% 9

(

)

4 14.3%

10

1 3.6%

11

1 3.6%

12 , 0 0% 13 3 10.7%

Հատուկ ուշադրության արժանի հանգամանք է այն, որբնակության երկրում ապրելու դրական գործոնները զգալիորենավելի մեծ թվով են նշվել, քան խոչընդոտող գործոնները1։ Սահուշում է, որ շարունակում են գերակշռել բնակության երկրում«պահող» գործոնները։ Այսպիսի եզրահանգմանն օգնում է նաևայն, որ հարցվածների մեծ մասը՝ մոտ 75%–ը, հակված էհաստատական պատասխանել «բնակության երկրում՝ ինչպեստանը» պնդմանը։ Պատահական չէ, որ բնակության երկրումանբավարար սոցիալական կարգավիճակը որպես խնդիրնվազագույն տեղն է զբաղեցնում ցանկում (այդ խնդիրը նշել էընդամենը 1 հոգի), ինչը դրական պատկեր է՝ բնակության երկրումինտեգրված լինելու և մարգինալ չլինելու առումով։ Սա նաև տվյալերկրում բնակությունը շարունակելն ավելի հավանականդարձնող գործոն է։ Միևնույն ժամանակ, չարժե անտեսել, որբնակության երկրում ապրելու դրական գործոնների շարքումանվտանգության զգացումը ևս նվազագույն տեղ է զբաղեցնում, ևնշվել է ընդամենը 1 հոգու կողմից (տե՛ս Աղյուսակ 1.1)։ Այսինքն՝բնակության երկրում ապահովվածության զգացումնառավելապես նյութական և ոչ թե ներքին վստահությանմակարդակում է։

Բացասական գործոնների վերաբերյալ առավել հաճախ նշվածպատասխաններին ավելի հանգամանորեն կարելի է ծանոթանալԱղյուսակ 1.2-ում։

36

_______________________________________

1 Այսպես, օրինակ, հարցվողներն օգտագործել են բոլոր 3 պատասխանիտարբերակ ընտրելու հնարավորությունը դրական գործոններ նշելիս, մինչդեռբացասական գործոնների դեպքում երրորդ պատասխանի հնարավորությունըհաճախ մնացել է չօգտագործված։

Բնակության վայրից տեսանելի ապագայում տեղափոխվելումտադրության մասին նշել է հարցվածների մոտավորապես կեսը։

Ինչպես երևում է Պատկեր 1.1-ում1, տեղափոխվելու դեպքումորպես նպատակակետ երկրներ գրեթե նույն քանակով նշվում ենև՛ Արևմուտքի՝ ԱՄՆ կամ Եվրամիության երկրները, և՛Հայաստանը (ՀՀ կամ Արցախ՝ որպես վերադարձի բնօրրաններ)։Այնուհանդերձ, Հայաստանը շատ դեպքերում նշվել էվերապահումներով՝ «հեռավոր պլաններում», «հեռանկարում», «ոչհիմա, բայց մի օր»2, ինչը հուշում է, որ հարցին նմանպատասխանն առավելապես ցանկալի պատկերների, քանմտադրության մակարդակում է և բխում է կապվածությանզգացումից։ Միևնույն ժամանակ, տվյալ երկրում պահողգործոններն այս փուլում առավել արդիական են, և Հայաստանգալը, փաստորեն, մտովի հետաձգված է անորոշ կետի, ուստի ևկարող է իրականում տեղ չգտնել։

Ավելացնենք նաև, որ հարցվածների շրջանում ընդհանուրառմամբ բավական բարձր են բնակության երկրի հիմնականքաղաքացիների հետ շփման և հարաբերությունների մա կար -դակի, նրանց հանդեպ վստահության աստիճանի ցուցանիշները(տե՛ս Պատկեր 1.3, Պատկեր 1.5)։ Հարցման մասնակիցներիգերակշիռ մասը նշել է բնակության երկրի տիտղոսակիր ազգի

37

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 Պատկերները տե՛ս Ներդիրում։2 Ի լրումն տեղափոխելու մտադրության վերաբերյալ «այո/ոչ» փակ

երկընտրական հարցի, հարցաթերթը ներառել է լրացուցիչ բաց` բովանդակայինհարցեր, որտեղ հարցվողները մանրամասնել են տեղափոխվելու նախընտրելիուղղությունները, տեղափոխվելու կամ երկրում մնալու շարժառիթները և այլն։

քաղաքացիների հետ կապերի և շփումների միջին կամ բարձրմակարդակ։ Հաղորդակցման, վստահության, գործակցության և միշարք այլ ասպեկտներին կանդրադառնանք նաև հետագաշարադրանքում՝ նույն ցուցանիշների տեսակետից համե մա տու -թյուններ անցկացնելով հայ համայնքի և Հայաստանի հայերիառնչությունների հետ։

Ներհամայնքային առնչություններ. համայնքի զգացում, մասնակցություն, փոխգործողություն, հաղորդակցում

Ինչպես արդեն նշվել է, համայնքի հոգեբանական զգացումըպատկանելության (անդամության) զգացումի, ներգրավվածության,ազդեցության և հուզական կապի (կապվածության զգացումի)հանրագումարային նկարագիրն է։ Հետխորհրդային տարածքի հայերիտասարդների շրջանում տեղի հայության հանդեպ համայնքիզգացումի մակարդակը դուրս բերելու համար նշված ասպեկտներիշուրջ մի շարք ուղղակի և անուղղակի հարցեր են ներկայացվելհարցման մասնակիցներին, ովքեր հիմնականում ռուսաստանա -բնակներ են։

Համայնքում ներգրավվածության տեսակետից սկզբից ևեթնշենք, որ հարցվածների ճնշող մեծամասնությունը չիհանդիսանում հայ համայնքային կառույցի կամ հայկական այլ՝հասարակական–մշակութային որևէ կազմակերպության անդամև չի մասնակցում բնակավայրի հայ համայնքի կազմակերպածմիջոցառումներին։ Ինչպես ավելի պարզ կդառնա հետագաշարադրանքում, ներգրավվածությունը Հայության խնդիրներում

38

այս դեպքում ստանում է այլ՝ համայնքային ֆորմատից դուրսձևեր՝ առավելապես իրականանալով Հայաստանի և Հայությանհետ տեղեկատվության փոխանակմամբ և Հայությանիրադարձություններին ցանցային մասնակցությամբ։

Համեմատելով մի քանի տարի առաջ եղած իրավիճակի հետ՝իրենց բնակության երկրում հայերի ներկայիս վիճակըհարցվածների մեծ մասի սուբյեկտիվ գնահատմամբ կա՛մանփոփոխ է, կա՛մ բարելավված։ Հարցված երիտասարդների մոտ35%–ը հակված է եղել տեղի հայերի իրավիճակը գնահատելբարելավված (փոքր-ինչ կամ զգալիորեն), ևս նույն թվովհարցվողներ նշել են իրավիճակի անփոփոխության մասին։Վատթարացման մասին նշել է հարցվողների փոքր մասը, մի մասըչի պատասխանել այս հարցին։

Չնայած իրավիճակի այսպիսի ընդհանուր դրականգնահատականին, տեղի հայերի իրավիճակի համար մտահոգ -վածության վերաբերյալ հարցին պատասխանները կիսվել են.երիտասարդների մոտ 45%-ն արտահայտել է խիստ կամ որոշակիմտահոգվածություն այդ իրավիճակի համար։ Նշվել են նաև հարցիհանդեպ անտարբեր վերաբերմունքի պատասխաններ (մոտ 11%)։

Բնակության երկրներում հայ համայնքի խնդիրների պարզա բան -ման համար տրվել են ոչ թե պատասխանի տարբերակներ, այլ բացհարցեր, այսինքն՝ հարցվողներին խնդրվել է ինքնուրույնաբար նշելայդպիսի խնդիրները։ Խմբավորելով այդ պատասխանները՝ կարողենք նշել, որ գերակա են համարվում ազգայնականության/էթնիկհիմքով խտրականության/քսենոֆոբիայի դրսևորումները ընդունողերկրի բնակիչների կողմից (այդպիսի խնդիր է մատնանշելհարցվածների մոտ 35%-ը), սոցիալական և բնակարանային

39

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

պայմանները (24%), սոցիալական և իրավական կարգավիճակիխնդիրները, ընդունող պետության միգրացիոն քաղաքականություննու վերաբերմունքը, հայկական դպրոցի և հայերենի պահպանմանխնդիրները։ Հատուկ ուշադրության են արժանի նաև առանձինդեպքերում մատնանշված՝ հայերի մեկուսացվածության (ոչ թեբնակության երկրի հանրությունից, այլ՝ առաջին հերթին միմյանցից),համայնքային կազմակերպման պակասը մատնանշող պատաս -խանները, ինչպես նաև տեղի հայության չափազանց կենտրոնացումընյութական արժեքների, դրանց ցուցադրման վրա, գրագիտությանպակասը, սահմանափակությունը և զարգանալու ձգտմանբացակայությունը, այսինքն՝ հոգևոր և ինտելեկտուալ ոլորտիհիմնախնդիրներ։

Չնայած նման բազմաթիվ խնդիրների գոյությունը նշելուն՝տեղի հայ համայնքի խնդիրների համար անձնական ներգրավմանպատրաստակամությունը շատ ավելի համեստ է դրսևորվել։Այսպես, հարցվածների մոտ 33%-ը հետաքրքրված չէ անձնականներդրում ունենալ նշված խնդիրների լուծման համար։

Ինչպես նշել ենք, համայնքը բնութագրող կարևոր բա ղադ -րիչներից մեկը դրա հետ անդամների հուզական կապն է։Հարցվածներին խնդրվել է գնահատել ոչ միայն տեղի հայ հա -մայնքին, այլև բնակության վայրին և Հայաստանին իրենցկապվածությունը։ Այդ գնահատականները համեմատության մեջներկայացված են Պատկեր 1.2-ում և արտացոլում են այնիրողությունը, որ տեղի հայ համայնքին կապվածության զգացումըցածր է, և ընդհանուր առմամբ զգալիորեն զիջում է և՛Հայաստանին, և՛ առհասարակ բնակության երկրին կապվա -ծության զգացումին։ Պատասխանողների կեսից ավելին` մոտ 55%–

40

ը, նշել է համայնքին կապված չլինելու մասին (բոլորովին կամգրեթե), իսկ լիակատար կապվածության զգացումի մասին նշել էհարցվածների միայն փոքր մասը՝ 10,3%։ Համեմատելու համարկարող ենք նկատել, որ և՛ հայրենիքի, և՛ բնակության վայրիհանդեպ մասնակի կամ լիակատար կապվածության մասին նշել էհարցվածների գերակշիռ մասը. 79,3%-ը նշել է հայրենիքին և86,2%-ը՝ տեղի բնակավայրին մասամբ կամ լիովին կապվածլինելու մասին։ Ուշագրավ է նաև, որ բնակության վայրին բարձրկապվածություն են նշում և՛ համայնքին կապվածությունունեցողները, և՛ չունեցողները։ Կարելի է ասել, որ հայ համայնքինկապված զգալը կամ չզգալը ո՛չ դրական, ո՛չ բացասական առումովգործոն չէ բնակության վայրին հարմարվելուն նպաստելու կամխոչընդոտելու առումով։ Գրեթե նույն պատկերն է Հայաստանին ևտեղի հայ համայնքին կապվածության զգացումի համադրվածտվյալները դիտարկելիս. հայրենիքի հետ կապի սուբյեկտիվզգացումը համայնքի համեմատ շատ ավելի բարձր է գնահատվում։

Հուզական կապի գնահատականն ունենալը կարևոր է նրանով,որ այդպիսի կապի գոյությունը ենթադրում է արդյունավետգործակցություն և փոխգործողություն` ինտերակցիա, հետևաբար՝կապի բացակայությունը որոշակի ցուցանիշ է նաև այդգործակցության պակասի կամ բացակայության: Տվյալ դեպքումտեղի հայ համայնքին իրենց թույլ կապվածության գնա հա -տականներն անուղղակիորեն վկայում են թույլ կապերի մասիննաև գործողությունների մակարդակում։ Ընդ որում, արդյունավետփոխգործողություն և ներխմբային կապերի ամրապնդում տեղի էունենում այն դեպքում, երբ համայնքի կամ խմբի անդամներըմասնակցում են իրենց համար նշանակալի և հասկանալի

41

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

իրադարձությունների ու համատեղ գործերի։ Դիտարկելով շփումների և հարաբերությունների վերաբերյալ

համադրված տվյալները (տե՛ս Պատկեր 1.3)՝ նշենք, որ տեղիհայության հետ շփումների և կապերի մակարդակն ընդհանուրառմամբ բարձր է, հարցվածների մեծ մասը՝ 76,7%-ը, նշում էտեղաբնակ հայերի հետ միջին կամ լայն շփումների մասին:Այսպիսով, կարելի է ասել, որ տեղի հայության հետ կապն ակտիվէ, սակայն հիմնականում զուտ հաղորդակցական մակարդակում,և չի շաղկապվում համայնքին կապվածության զգացումի հետ՝գուցե այն պատճառով, որ այդ շփումները տեղի են ունենում ավելիշատ անհատականացված ձևերով, քան համայնքայինհամախմբման մակարդակում։

Համայնքի իմաստավորումը և դրա դերի գնահատումն էլ ավելիանմիջականորեն դուրս են բերվում ազդեցությանը վերաբերողհարցերի միջոցով։ Ազդեցության գործոնը ներառում է մի քանիասպեկտ. անդամի ազդեցությունը համայնքի վրա, համայնքիազդեցությունն անդամի վրա և համայնքի ազդեցությունն ավելիլայն հանրության, տվյալ երկրում՝ բնակության երկրի/շրջանիվրա։ Այս առումով արձանագրվել են ցածր ցուցանիշներ։ Այսպես,համայնքն ունի զրոյական ազդեցություն հարցվողների մոտ 58%-ի համար և մասնակի ազդեցություն՝ միայն 16%-ի համար։Սեփական ազդեցությունը համայնքի վրա զրոյական է գնահատելհարցվածների 61%–ը, իրենց մասնակի ազդեցության մասին նշելէ հարցվածների մոտ 19%–ը, մեծ ազդեցություն չի նշել ոչ ոք։ Փոքր–ինչ ավելի բարձր է գնահատվել համայնքի դերն ու կշիռըբնակության երկրում/քաղաքում (ազդեցության վերաբերյալգնահատականները մանրամասն տե՛ս Աղյուսակ 1.3-ում)։

42

Ներհամայնքային կապերը և համայնք–անհատ առնչու -թյունները հասկանալու համար ներառվել են նաև փոխօգնությանվերաբերյալ հարցեր։ Հարցվածների մեծ մասը՝ մոտ 56%–ը,համայնքի հայերին օգնության համար երբեք չի դիմել, մոտ 14%-ըդիմել է շատ հազվադեպ, 30%-ը՝ երբեմն։ Համանման են իրենցկողմից համայնքի անդամներին օգնության պատասխանները։

Օգնությանը դիմելուն վերաբերող հարցերով հնարավոր էլինում նաև անուղղակի տեղեկատվություն ստանալ փոխադարձվստահության մակարդակի մասին։

Այսպես, «Ո՞ւմ կդիմեին օգնության համար առաջին հերթին»հարցին պատասխանելիս (տե՛ս Աղյուսակ 1.4) հարցվածների55,6%-ը նշել է «տեղաբնակ ծանոթ/բարեկամ հայերին» և 22.2%-ը՝ «տեղաբնակ ոչ հայ ընկերներին/ծանոթներին» տարբե րակ -ները, մինչդեռ տեղի հայ համայնքին՝ որպես համայնքայինկառույցին դիմելու պատրաստակամությունն ամենացածրն է

43

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

1.3

35.5% 58% 61,3% .

32.3% 16,1% 13%

19.3% 16,1% 19,4%

9.7% 3,2% 0%

. 3,25% 6.5% 6.5%

գրանցվել (ընդամենը մեկ հոգի)։ Ավելին, հարցվածների մեծմասը՝ 54.5%-ը, համայնքային կառույցին կդիմեր որպես վերջինտարբերակ։ Այսպիսով, ցուցանիշները բարենպաստ ենտեղաբնակ հայերի միջև պահպանվող համագործակցայինկապերի առումով։ Այնուհանդերձ, ցուցանիշները վկայում են,որ համայնքային կառույցների ֆունկցիոնալությունը ևվստահելիությունը ցածր են գնահատվում։ Հայերի միջևհամագործակցությունը կրկին մնում է առավելապես միջ -անձնային մակարդակում, իսկ կազմակերպման ինստի տու ցիո -նալ ձևաչափը՝ համայնքային կառույցը, մնում է արտամղվածդերում։ Տեղի հայերի շրջանում որոշակի միկրոմիջավայրստեղծված է, սակայն խոսքը ոչ թե համայնքային կազ -մակերպվածության, այլ բարեկամական-ընկերական ամուրկապերի մասին է: Այս պատկերին միանշանակ բացասականկամ դրական գնահատական դժվար է տալ։

Վստահության մակարդակի առումով ավելացնենք նաև, որհարցվածների գերակշիռ մասը՝ 80%-ը, հակված է վստահել տեղիմյուս հայերին, սակայն ուշագրավ է, որ դա արտահայտվել է«մասամբ վստահում եմ» փոքր–ինչ զգուշավոր պատասխանով,մինչդեռ լիովին վստահություն տեղի հայրենակիցների հանդեպչի նշել ոչ ոք։ Վստահության վերաբերյալ գնահատականներըհամեմատության մեջ ավելի մանրամասն տրված են Պատկեր1.5–ում։

Տեղի հայերի շրջանում փոխադարձ վստահության բավարարմակարդակի մասին լրացուցիչ վկայում են նաև պատաս -խանները ենթադրական նախընտրելի գործընկերոջ մասինհարցին։ Տարբերակների շարքում ամենից հաճախ որպես

44

նախընտրելի գործընկեր նշվել են տեղի հայերը. այդպիսինախապատվություն է ունեցել հարցվածների 63%–ը (մանրա -մասն տե՛ս Աղյուսակ 1.4):

Անդրադառնալով հաղորդակցման կարևոր ասպեկտներիցմեկին՝ հաղորդակցման լեզվին, կարելի է նշել, որ հարցվածներիմիայն 33,3%-ի համար է հայերենը հիմնական կիրառման լեզու,մնացած 66,7%–ի համար այն ռուսերենն է, ինչն ըստ էությանօրինաչափ է, և զարմանալու առիթ հազիվ թե լինի։ Օգտագործվողհիմնական լեզուն մայրենի լեզվի փոխարեն ռուսերենն է անգամթբիլիսահայերի շրջանում, ինչը գալիս է հաստատելու, որ այսերկրում հայերի կողմից ռուսերեն լեզուն օգտագործվում է որպեսհիմնական ազգությունից էթնոտարբերակիչ միջոց։

Հարցաթերթում լեզվի հետ կապված ներառվել են նաևկիրառվող լեզվի վերաբերյալ տարբերակված հարցեր ըստհետևյալ ոլորտների. աշխատավայր/ուսման վայր, ընկերականշրջապատ և տուն/ընտանիք։ Միանգամայն բնականորեն,աշխատավայրում օգտագործվող լեզուն ռուսերենն է։ Որոշ չափովհուսադրող է այն, որ հայերեն լեզվի կիրառումը մասամբպահպանվում է որպես հիմնական շփման լեզու ընկերականմիջավայրում (այդպես է նշել հարցվածների 25,5%–ը) ևընտանիքում (51,5%–ը)։

Ուշադրության են արժանի «Ո՞րն է Ձեր մայրենի լեզուն»հարցին ոչ միանշանակ պատասխանները։ Որպես մայրենիլեզու հայերենն է ընտրել մեծ մասը (66,7%), սակայն ոչ բոլորը։Պատասխանների 23%–ի դեպքում մայրենի լեզու նշվել էռուսերենը, ևս մի քանի հոգի՝ 10%–ը, դժվարացել է միանշանակպատասխանել՝ նշելով ռուսերենի ու հայերենի

45

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

համադրությունը։Լեզվի պահպանման հետ սերտորեն առնչվող հարցերից

մեկը բնակավայրերում հայկական դպրոցների գործառություննէ։ Թեև հայերեն կրթության պակասը հարցվածների կողմիցնշվել է որպես տեղի հայության հիմնական խնդիրներից մեկը,նրանց մեծ մասը՝ 75%-ից ավելին, անգամ համապատասխանտարիքում եղած լինելով այդ երկրում, հայկական դպրոց չիհաճախել։ Չհաճախելու պատճառներ հավասարապես մեջբեր -վել են կամ նման դպրոցի բացակայությունը, կամ հաճախելըկարևոր չհամարելու հանգամանքը: Այսպիսով, կարելի էնկատել, որ հայկական դպրոցի առկայության հանգամանքնէական, սակայն ոչ միակ խնդիրն է, և հարցին միայն«ֆիզիկական» մոտեցումը՝ դպրոցների հիմնումը, չի լուծումընդհանուր խնդիրը, որը պահանջում է զուգահեռ աշխատանքնման դպրոցների գոյության նշանակության, իմիջի և որակիբարձրացման ուղղությամբ:

Անդրադառնալով ներհամայնքային հաղորդակցմանտեղեկատվական ասպեկտին` նշենք, որ տեղի հայությանլուրերին հետևում է հարցվողների 60%-ը. թեև սա մեծ մասն է,այնուհանդերձ, առաջին հերթին նշանակում է, որ 40%–ը չիհետևում։ Նախապես նշենք, որ Հայաստանի լուրերին հետևում ենգրեթե բոլոր հարցվողները՝ 90%-ը, այսինքն՝ հայաստանյանիրողությունները տեղի հայ համայնքի կյանքի համեմատ պահ -պանում են իրենց ավելի մեծ նշանակալիությունը, և տեղե կատ -վական առումով հետխորհրդային տարածքի հայերը մնում ենավելի կապված հայրենիքին, քան համայնքին (մանրամասն տե՛սՊատկեր 1.8)։ Այս փաստը որոշ առումներով (հայրենիքի հետ

46

կապի) դրական, որոշ առումներով (տեղում հայերի անբավարարհամախմբվածության)՝ բացասական մտորումների տեղիք էտալիս։

Տեղի հայ համայնքի վերաբերյալ տեղեկատվության հիմնականաղբյուրներ են նշվել հայկական տեղեկատվական կայքերը և ոչֆորմալ տեղեկատվության աղբյուրները (որոնք ներառում ենինչպես շրջապատից բերանացի ստացված լուրերը, այնպես էլ՝բլոգներին հետևելը), ինչպես նաև ռուսական տեղեկատվականկայքերը։ Բնակության երկրի օրաթերթերը ևս նշվել են, սակայնավելի փոքր թվով։

Հարցվողներին նաև տրվել է հարց՝ մոտավորապեստոկոսային արտահայտմամբ նշել իրենց մտերիմների ևշփումների դաշտում հետևյալ 4 խմբերի համամասնությունը.Հայաստանի հայեր, տեղի հայ համայնքի հայեր, այլերկրներում բնակվող հայեր և այլազգիներ։ Հարկ է նշել, որորպես իրենց շփման դաշտում ամենամեծ տեսակարար կշիռունեցող խումբ նշվել են առաջին հերթին Հայաստանի հայերը,երկրորդ հերթին՝ տեղի հայերը և երրորդ հերթին՝ տեղիհիմնական ազգության քաղաքացիները։ Հիմնական հետևու -թյունն այս դասավորումից այն է, որ չնայած հազվադեպ այցե -րին հայրենիք՝ Հայաստանը և Հայաստանի հայերըշարունակում են մնալ նրանց շփման դաշտում էականհատվածը և անգամ գերազանցում են տեղի հայ համայնքի հետշփման շրջանակին։ Համայնքի հայերի հաղորդակցականակտիվ կապը հայրենիքի տարեկիցների հետ հուսադրող էկազմակերպման ներուժի տեսակետից։ Բացի այդ, սա ևս մեկառումով թույլ է տալիս փաստել, որ հայ համայնքների

47

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

կազմակերպման և կոնսոլիդացման ծրագրերում հիմնականառանցքը, թեման, որի շուրջ հարկ է կառուցել համախմբմանգործողությունների տեսլականները, Հայաստանն է և ոչ թեզուտ համայնքը՝ իր ներհամայնքային խնդիրների հաղթա հար -ման ջանքերով։ Սա անգամ ուղիղ ձևակերպում է ստացել որոշհարցվողների կողմից, օրինակ՝«Ես անհրաժեշտ չեմ համարումորևէ բան անել համայնքի համար, եթե արժե ինչ–որ բան անել,ապա Հայրենիքի համար»։

Ամփոփելով վերլուծության այս բաժինը՝ կարելի է նշել, որհետխորհրդային երկրների հայ համայնքները չեն համապա -տաս խանում կազմակերպված համայնքների դասականըմբռնմանը։ Համայնքի մաս լինելու գիտակցումը, համայնքայինինքնությունը թե՛ հուզական, թե՛ գործողությունների մակար -դակում բավարար չէ։ Իհարկե, փոխարենը դրսևորվում ենհայրենիքի հետ կապերի պահպանումը և դրա բարձր նշա նա -կալիությունը։ Այլ կերպ ասած՝ որպես իրական «հայկական»գործողությունների դաշտ շարունակում է ընկալվել Հայաստանը,որի հետ առնչություններին ավելի հանգամանորեն կանդրա դառ -նանք հաջորդ մասում:

48

Համայնք–Հայաստան. հաղորդակցում, համագործակցություն, ներգրավման նախադրյալներ

Վերը քննարկված մի շարք հարցերի շրջանակներում արդենմասամբ անդրադարձել ենք Հայաստանի վերաբերյալ հետխորհր -դային տարածքի հայ երիտասարդների ընկալումներին ևպատկերացումներին։ Ընդհանուր գծերով կարելի է ասել, որհետազոտության մասնակիցների շրջանում (հիմնականում՝Ռուսաստանում) ապրող հայ երիտասարդներին բնորոշ է այդերկրի հասարակությանը հարմարվածության և ինտեգրվածլինելու բարձր մակարդակը՝ միևնույն ժամանակ Հայաստանի հետկապերի և Հայաստանի նշանակալիության պահպանմամբ: Դաառավելապես արտացոլվում է հայրենիքին կապվածության,խնդիրների նշանակալիության, հայրենակիցների հետ շփմանըվերաբերող ուղղակի հարցերին տրված պատասխաններում։Սակայն այդ պատասխանները նույն ոլորտներին անուղղա -կիորեն առնչվող հարցերի դեպքում որոշակիորեն տարբերվումեն։ Այսպես, հայրենիքին կապվածության զգացումի վերաբերյալհարցին մասնակիցների մեծ մասը՝ 79,3%–ը, նշել է մասնակի կամլիարժեք կապվածությունը (տե՛ս Պատկեր 1.2)։ Սակայն այսպատասխանները հարաբերելով Հայաստան վերադառնալուպատրաստակամության աստիճանի հետ՝ արդեն պետք է խոսենքավելի մեծ վերապահումով։ Հայրենիք իրական այցերի հաճա -խությունն ընդհանուր առմամբ ցածր է։ Հայաստան այցելելուհիմնական նպատակը, ըստ պատասխանների գերակշռող մասի,շարունակում է մնալ կարճատև արձակուրդը։ Այսպիսով, դրականուղղվածության պատասխաններն ավելի հաճախ վկայում են

49

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

հայրենիքի ցանկալի մտապատկերների, քան իրական մտա -դրությունների և իրական գործողությունների մասին։ Նման կերպկարելի է համեմատել նաև վստահության մակարդակին վերա բե -րող ուղղակի և միջնորդավորված հարցերը։ Ինչպես արդեն նշվելէ նախորդ բաժնում, գնահատվող վստահության աստիճանըՀայաստանում ապրող հայրենակիցների հանդեպ բարձր է (տե՛սՊատկեր 1.5)։ Այնուհանդերձ, անուղղակի հարցի դեպքումպատասխանների բնույթը փոխվել է։ Երբ մասնա կից ներինառաջադրվել է հնարավոր 4 խմբերում1 նախընտրության նվազ -ման կարգով նշել համատեղ գործի համար գործընկեր ընտրելուպատրաստակամության աստիճանը, հայաստանա բնակ ներըկտրուկ զիջել են իրենց տեղերը ոչ միայն տեղի հայերին, այլևբնակության երկրի հիմնական ազգությանը (տե՛ս Աղյուսակ 1.4):

50

_______________________________________

1 Այդ խմբերն են՝ 1. հայաստանաբնակ հայեր, 2. տեղի հայ համայնքի հայեր,3. մշտական բնակության երկրի տիտղոսակիր ազգության ներկայացուցիչներ,4. այլ ազգի ներկայացուցիչներ։

1.4

1 / 63% 7.7% 2 22.2% 3.8% 3 11.1% 57.7% 4 3.7% 30.8% 5 100% 100%

Այսպիսով, գործընկերոջ մասին հարցը, լինելով ավելիպրագմատիկ և կոնկրետ, որոշ առումով «ստուգել» է վստա -հության մասին վերացական հարցը՝ արձանագրելով վստա -հության ավելի համեստ ցուցանիշներ և հոգեբանականհեռավորության առկայություն։ Ասել է թե՝ հայրենիքի վերա -բերյալ դրական, արժևորող գնահատականներն ուղղակիորենչեն ենթադրում ինքնակազմակերպման և հայրենիքի հետիրական կապերի բարձր հավանականություն, թեև հանդիսա -նում են նախադրյալ. այս հարցերն առանձին դիտարկման,ճշգրտման կարիք ունեն։

Ինչպես երևում է ստորև բերված Պատկեր 1.6-ում համե -մատական տվյալներից, ինչպես բնակության երկրում, այնպեսէլ Հայաստանում հարցվածների մեծ մասը հակված է համարել,որ իրեն զգում է, ինչպես տանը (մասամբ կամ լիովին), այսինքն`համարում է իրեն հարազատ, սովոր, հոգեբանորեն կոմֆորտվայր։ Եվս մեկ ընդհանուր միտում է այն, որ և՛ բնակությաներկրում իրենց ինտեգրված, հարմարավետ զգալու, և՛ չզգալուդեպքում երիտասարդները հակված են եղել նշել Հայաստանումիրենց «ինչպես տանը» զգալու մասին (համապատասխանաբար64,7%-ով և 85,7%-ով)։

Այսինքն` ինտեգրվածությունը մշտական երկրի հասարա -կությանը չի խանգարում Հայաստանին կապված զգալուն։ Սաևս հաստատում է այն ենթադրությունը, որ Հայաստանը,անկախ բնակության երկրում հարմարվածության աստիճանից,շարունակում է մնալ կարևորվող: Երկու խմբերի դեպքում էլ` և՛բնակության երկրում հարմարված, և՛ չհարմարված, կարելի է

51

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

խոսել Հայաստանին առնչվող ծրագրերում ներգրավվելուբարձր պատրաստակամության մասին:

Բարձր է նաև Հայաստանի հայերի հետ շփումների ուփոխհարաբերությունների ընդհանուր մակարդակը. հարցված -ների 60%–ը նշել է շփման միջին մակարդակի, ևս 35%–ը՝ լայն ևակտիվ շփումների մասին (մանրամասն տե՛ս Պատկեր 1.3)։

Հայաստանում առկա խնդիրների մասին ընկալումները ևդրանց նշանակությունը ևս էական են հայրենիքի հետ նրանցառնչությունները և գործակցության պատրաստակամություննավելի հստակ պատկերացնելու համար։ Հայաստանումապրելու տեսակետից նշվել են հիմնականում սոցիալ–տնտեսական հիմք ունեցող պատճառները, մասնավորապես՝աշխատանքի տեղավորման, գործազրկության խնդիրները (ընդորում, ոչ թե աշխատատեղերի բացակայությունը, այլ հատկա -պես նորմալ վաստակելու, գործարարություն ձեռնարկելու սուղհնարավորությունները, բիզնես ոլորտի չզարգացածությունը ևայլն), կյանքի որակը և սոցիալ–տնտեսական պայմանները։ Այսխնդիրների կողքին առանձին, ոչ պակաս կարևորվող խնդիրներեն սոցիալ–հոգեբանական, անձնային կարգի գործոնները,մասնավորապես՝ մասնագիտական աճի սահմանա փա կում -ները, դաստիարակության/սոցիալականացման և մտածելա -կերպի տարբերությունները, որի արդյունքում՝հայ րե նա կից ների հետ շփման դժվարությունները, այդ շփմանմեջ լեզվական պատնեշի առկայությունը, ինչպես նաև ավելիլայն քաղաքական՝ և՛ ներքին, և՛ արտաքին մի շարք գործոններ։Այսպիսով, կարելի է նկատել, որ խնդիրների մի մասը

52

ներկայացնում է Հայաստանը լքելու, իսկ մյուս խումբը՝ Հա -յաստան չվերադառնալու գործոններ։ Երկրորդի շարքում շատեն ներքին, հոգեբանական պայմանավորվածություն ունեցողգործոնները, որոնք բխում են զարգացման, աճի, հաղոր դակց -ման պահանջմունքների բավարարման խնդիրներից։

Ինչևէ, Հայաստանի խնդիրները պահպանում են իրենցնշանակալիությունը հարցվածների շրջանում, որը դրսևորվումէ նաև այդ խնդիրների լուծման գործում անձնական ներդրումիբարձր պատրաստակամությամբ (տե՛ս Պատկեր 1.7)։

53

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

Համայնք–Հայաստան առնչությունների տեղեկատվական ասպեկտը

Ինչպես արդեն մասամբ անդրադարձել ենք, Հայաստանի հետկապերը նաև դրսևորվում են Հայաստանին առնչվող տեղե -կատվական հոսքի հանդեպ բարձր հետաքրքրությամբ։ Պատկեր1.8-ում ներկայացված տվյալների համեմատումից պարզ էդառնում, որ հայրենիքին և Հայությանն առնչվող լուրերիկարևորումը նկատելիորեն ավելի մեծ է տեղի հայությանիրադարձություններին վերաբերող լուրերի համեմատ։ Այսիմաստով հետխորհրդային տարածքի հայ երիտասարդներըմնում են ինֆորմացիոն առումով ավելի շատ կապվածՀայաստանին, քան տեղի հայ համայնքին, ինչը մի կողմիցդրական է՝ ցույց տալով հայրենիքի հետ կապերի պահպանմանմիտումը և հայկական իրողությունների հանդեպ ոչ անտարբերվերաբերմունքը։ Մյուս կողմից, փաստորեն, համայն քում տեղիունեցող, զուտ համայնքին վերաբերող հարցերը որպեսայդպիսին չեն ընկալվում իրենց բնույթով ազգային նշանա -կություն ունեցող։

Հայաստանի վերաբերյալ տեղեկատվության ոլորտներիցկարևորվել են առաջին հերթին՝ ներքին քաղաքականու -թյունը/պետությունը, գրեթե հավասարապես՝ Հայաստանիարտաքին քաղաքականությունը, այնուհետև ոչ մեծ տարբե րու -թյամբ՝ մշակույթի/երիտասարդության հարցերը։ Հետաքրքրու -թյան ոլորտներից վերջին տեղում է երկրի տնտեսությունը։

Հայաստանի վերաբերյալ տեղեկատվության գերակաաղբյուրներ են հանդիսանում առաջին հերթին հայկական

54

տեղեկատվական ինտերնետ կայքերը, այնուհետև փոքր-ինչզիջում են ոչ ֆորմալ տեղեկատվական աղբյուրները/բլոգները ևռուսական տեղեկատվական ինտերնետ կայքերը։ Մանրամասնտե՛ս Աղյուսակ 1.5-ում։

55

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

1.5

* 1 19 65.5% 2 ,

11 37.9%

3 9 31.0% 4 /

6 20.7%

5

5 17.2%

6 ., , 5 17.2% 7 3 10.3% 8 3 10.3%

Ինքնության և պատկանելության հարցեր

Ինքնության խնդիրները որոշակի յուրահատկություն ունեն

ոչ միայն Հայաստան–Սփյուռքի համայնքներ լայն համե -

մատության մեջ, այլև սփյուռքի տարբեր՝ ավանդական ու նոր,

աշխարհագրորեն տարբեր հատվածների մակարդակում։ Սույն

վերլուծության շրջանակներում մեր խնդիրն է եղել դուրս բերել

ուսումնասիրվող խմբում ազգային ինքնության հիմնական

միտումները, ինքնությանն առնչվող ընդհանուր հարցերը։

Հայտնի է, որ դրական խմբային ինքնության համար էական է

պատկանելության խմբի դրական բնութագրերի գերակայում՝ գոնե

անհատի գնահատման սուբյեկտիվ համակարգի տեսակետից: Այլ

կերպ ասած` նույնականացման խումբը, հանրույթը պետք է

բնութագրվի մի շարք հատկանիշներով, որոնց շնորհիվ անհատը

կարողանա որոշակի հոգեբանական բարեհարմարություն ապրել,

այսինքն՝ այդ պատկանելությունը պետք է հոգեբանական

«օգուտի» մակարդակում պահպանի իր արժեքն անհատի և խմբի

համար։ Այս տեսակետից ազգային ինքնության որոշ խնդիրներ

բնորոշ են ոչ միայն սփյուռքահայերի, այլև հայաստանաբնակ

հայերի շրջանում, թեկուզ այն պատճառով, որ առօրյա խոսքում

արդեն Հայաստանը հաճախ նկարագրվում է դժվարության, այդ

դժվարություններից ելքեր փնտրելու տերմիններով։ Այստեղ

խնդիրը կարելի է ձևակերպել ավելի պրագմատիկ առաջադրանքի

ձևով: Ինք նութ յունը սուբյեկտիվ պատկանելություն է, որը պետք է

56

ունենա դրական բնութագրեր և մարդու համար լինի ավելի շատ

ռեսուրսային, քան խնդրահարույց, մղի գործել խմբի համար և

խմբի անունից և ոչ թե առաջացնի խուսափումի միտում։ Իհարկե,

այս բոլոր խնդիրներն ավելի հոծ ուրվագծեր են ստանում

Հայաստանից դուրս՝ այլ երկրներում հաստատված հայերի

հարցերն ուսումնասիրելիս։

Այնուհանդերձ, պարզունակ կլինի մտածել, որ հենց հեշ տու -

թյունն ու հարմարավետությունն են խմբի, ազգի հետ նույնա -

կանացման հիմնական գործոնները։ Դրանք պարզապես

պայ մաններ են, և ցանկացած անհարմարություն, ազգային խնդիր

չի ստիպում վերանայել խմբային ինքնություն և հեշտությամբ

ընտրել այլազգի ինքնություն՝ առանց ներքին հակասությունների:

Փաստ է, որ չնայած այսօր ինքնությանը վերապահվող մեծ

ճկունությանը (և՛ գիտական դիսկուրսում, և՛ ԶԼՄ-ում), ինք նու -

թյունից հրաժարվելը կամ մեկ այլ ինքնություն ընտրելը,

այնուհանդերձ, ամենևին հեշտ չէ, և ամենևին դա չէ առաջին

լուծումը, որին հանգում են սփյուռքի, այդ թվում՝ հետխորհրդային

երկրներում ներկայացված սփյուռքի համայնքների ներկայա -

ցուցիչները: Մենք ամենուր նկատում ենք, որ չնայած լայնորեն

շրջանառվող գանգատներին, քննարկվող խոշոր խոչընդոտներին,

դեռևս հայ երիտասարդների ազգային ինքնությունը ելքեր է

«փնտրում» ուժեղանալու, ամրապնդվելու համար:

Ազգային ինքնության որոշ հարցերի, մասնավորապես՝

հետխորհրդային տարածքի հայ երիտասարդների էթնիկական

57

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

նույնականացման միտումները, տիպերը դուրս բերելու

նպատակով կիրառվել է «էթնիկական ինքնության տիպեր»

հոգեբանական թեսթային մեթոդիկան՝ Գ.Ու. Սոլդատովայի

հեղինակմամբ։ Այս մեթոդը դուրս է բերում էթնիկական

նույնականության հետևյալ տիպերից մեկի գերակշռումը՝

պոզիտիվ էթնիկ նույնականություն, էթնոինդիֆերենտություն

(անտարբեր վերաբերմունք սեփական էթնիկ պատկանե լու -

թյանը), էթնոնիհիլիզմ (սեփական էթնիկ պատկանելության

հանդեպ մերժողական վերաբերմունք), էթնոէգոիզմ (էթնոցենտ -

րիկ, այսինքն՝ սեփական ազգին ընդգծված գերապատվություն

տվող դիրքորոշում, յուրահատուկ էթնիկ նարցիսիզմ),

էթնոիզոլյացիոնիզմ (սեփական ազգն այլ էթնոսներից մեկուսի

պահելու, «չխառնվելու», այլ հանրույթների հետ

հաղոդակցումից խուսափելու միտում) և էթնոֆանատիզմ (իր

պատկանելության ազգի հանդեպ ֆանատիկ վերաբերմունք,

սեփական ազգի առավելության բացարձակեցում, բացառապես

դրական հատ կանիշների վերագրում)։ Նորմ է համարվում

դրական էթ նիկական ինքնությունը, որի դեպքում սեփական

ազգային պատկանելությունը իմաստավորվում է որպես

դրական, բարձր է հանդուրժողությունն ինչպես սեփական

ազգի, այնպես էլ այլ ազգերի հանդեպ։ Մնացած տիպերը

խմբավորվում են կա՛մ որպես հիպոինքնության (սեփական

էթնիկ խմբի հանդեպ բա ցասական կամ անտարբեր ինքնության

տիպերը՝ էթնո նի հի լիզմը և էթնոինդիֆերենտությունը), կա՛մ

58

հիպերինքնության ձևեր (չափազանցված, իդեալականացված և

այլոց հանդեպ մեր ժո ղական ինքնությունը՝ էթնոֆանատիզմ,

էթնոէգոիզմ, էթնո իզո լյացիոնիզմ)։ Ամեն տիպը, ըստ

մեթոդիկայի արդյունքի, ստա նում է որոշակի՝ բարձր, միջին և

ցածր միավոր, և ըստ տվյալ անհատի մոտ ամենաբարձր

միավորի՝ դուրս է բերվում տիպը։

Ըստ այս մեթոդի ստացված պատկերը բավական բարենպաստ

է ուսումնասիրված խմբում. մեծ մասի մոտ (26 հոգի) որպես էթնիկ

ինքնության տիպ է դրսևորվել պոզիտիվ ինքնությունը, որը հենց

համարվում է նորմը, առողջ դիրքորոշումը։ Այն ենթադրում է

սեփական ազգության ընդունում, դրական վերաբերմունք

սեփական ազգային պատկանելությանը՝ միաժամանակ առանց

նեգատիվ վերաբերմունքի այլազգիների հանդեպ, և այլ ազգերի ու

մշակույթների հանդեպ հանդուրժողության բարձր մակարդակ։

Ինչպես ցույց է տրված Պատկեր 1.9-ում, ցածր ցուցանիշներ են

գրանցվել մյուս տիպերի համար. էթնոֆանատիզմը որպես

ինքնության գերակա տիպ դրսևորվել է միայն 3 հոգու մոտ,

էթնոմեկուսացումը՝ 1-ի, իսկ այն տիպերը, որոնք ներառված չեն

պատկերում, առհասարակ խմբում չեն դրսևորվել։ Էթնո ֆա նա -

տիզմը և էթնոմեկուսացումը հանդիպել են նաև որպես գերակա

տիպի համեմատ ավելի ցածր, բայց միջին ցուցանիշներով

արտահայտված։

Նկարագրված մեթոդով դուրս բերված պոզիտիվ էթնիկ

ինքնությունը չի ենթադրում Հայրենիքի միանշանակ ոչ

59

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

պրոբլեմատիկ ընկալում, այլ ընդհանուր առմամբ ուրվագծում է

դրական վերաբերմունքը սեփական պատկանելությանը։

Որպես օժանդակ մեթոդ է հանդիսացել կոնտենտ–վերլու -

ծությամբ մշակվող «Ո՞վ եմ ես» մեթոդիկան, որի շրջանակներում

հետազոտվողների խնդիրն է առանց երկար մտորելու նշել

առաջին 10 պատասխաններն այդ հարցին այն հերթակա -

նությամբ, ինչպես դրանք անցնում են նրա մտքով։ Բոլորի մոտ

կարելի է դիտարկել բազմակողմանի ինքնաներկայացում,

չհանգեցում ազգային պատկանելությանը, սակայն սեփական ես–

կերպարում նաև ազգային պատկանելության նշում։ Այսպիսի

չափավոր պատկերը ևս դրական ցուցանիշ է, և գալիս է

հաստատելու էթնիկ ինքնության տիպերի մեթոդով ստացված

արդյունքները։ Բացի այդ, այս ինքնաներկայացման մեջ գրեթե

բոլոր ռուսաստանաբնակների մոտ կար «россиянин» կամ

«москвич» ձևակերպումը, ինչը ևս օրինաչափ է և անգամ դրական,

քանի որ վկայում է տվյալ երկրում նրանց հավանական

ինտեգրվածության մասին, այսինքն՝ արտամղված չլինելու մասին։

Ավելի կոնկրետ զգացումները հայրենիքի հետ կապված՝

կարող են լինել խառը և հակասականություն պարունակել։

Այսպես, մեր կողմից մշակված հարցաթերթում ներառված «Ի՞նչ

եք զգում/մտածում ձեր ազգային պատկանելության հետ կապված»

հարցին հաճախ հանդիպող պատասխանն է երկարժեք՝ դրական

և բացասական գնահատականի համադրությունը, օրինակ՝

«հպարտություն և տխրություն», «հպարտություն և ցավ (обида)»,

60

«ուրախություն և մտահոգություն» և այլն։ Այսպիսի ձևակեր -

պումները տալիս են ինչպես մտահոգվելու առիթ, այնպես էլ

հուսադրում, որ իրենց երկրի պրոբլեմատիկ կողմերն այս

մարդկանց համար չեն կորցրել իրենց նշանակությունը։

61

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

1.4. Հիմնական եզրահանգումներ և առաջարկներ. հետխորհրդային երկրների հայության կազմակերպման ուղիները

Վերլուծության հիմնական արդյունքներն ամփոփենքկազմակերպման ուղիների վերաբերյալ առաջարկների ձևով.

l Տարբեր տեսանկյուններից ուսումնասիրելով հետ -խորհր դային տարածքի հայ երիտասարդների առնչու -թյունները Հայության, տեղի հայ համայնքի և բնակությաներկրի հետ՝ եզրակացնում ենք, որ համայնքներ-Հայաստան, իսկ ավելի ստույգ՝ հայեր–Հայաստան համա -գործակցության նախադրյալները բավարար տեսանելիեն։ Բարձր են Հայաստանի համար ներդրում ունենալումոտիվացիան և պատրաստակամությունը, Հայաստանիխնդիրների սուբյեկտիվ կարևորումը։ Ի լրումն, Հայաս -տանի հետ կապը միջնորդավորված չէ համայնքայինկառույցներով։ Վերոհիշյալը հաշվի առնելով՝ հետա զո -տության արդյունքում կարելի է հայտնի վստահությամբարձանագրել, որ ներհամայնքային համախմբումն ուկազմակերպումն արդյունավետ չեն ընթանա՝ հիմնվածլինելով զուտ ներհամայնքային մեխանիզմների և գործո -ղու թյունների վրա կամ այլ կերպ ասած՝ զուտհամայնքային զարգացման ծրագրերի շնորհիվ։ Փոխա -րենը, կազմակերպման ավելի մեծ արդյունավետություն

62

կարելի է կանխատեսել այն դեպքում, երբ կազմակեր -պական ջանքերն ուղղորդված լինեն Հայաստանի համարիրականացվող գործողությունների շուրջ համայնքներըմիավորելուն։ Այս իմաստով համայնքային զորեղացմանև կոնսոլիդացիայի գործոն ենք համարում տեղի ակտիվհայության միջոցով համայնքի ներգրավումը Հայաստանիև Հայության, և ոչ թե պարզապես համայնքի հարցերիլուծմանն ուղղված ծրագրերում:l Նախորդ կետը չի ենթադրում հրաժարում հա -

մայնք ների ձևաչափից: Սակայն համայնքային կառույց -ներն ակնհայտորեն ունեն և՛ ինստիտուցիոնալ, և՛տեխնիկական, և՛ մարդկային ռեսուրսների առումներովարդիականացման, ինչպես նաև քաղաքական, տնտեսա -կան, մշակութային մասնակցության խթանման կարիք, ևկարող են իրենց հետ համայնքի անդամների կապնամրապնդել Հայաստանին ուղղված Հայաստանակենտ -րոն ծրագրերի կազմակերպմամբ, ինչպես նաև ժամա -նակակից ՏՀՏ-ի կիրառմամբ (օրինակ՝ sms-ներ, վիրտուալցանցեր)։l Համայնք (community) և հաղորդակցում (communi -

cation) hասկացությունները, բոլորովին ոչ պատահաբար,արդի անդրազգային հաղորդակցման ձևերը քննարկելիսհաճախ հանդես են գալիս համատեղ: Ուստի, հա -մայնքների և տեղեկատվական աղբյուրների հետաշխատանքում իմաստ ունի հենվել հաղորդակցմանպահանջմունքի բավարարման վրա։

63

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

l Նախորդ կետերի հետ սերտորեն առնչվում է հա -մայնք ների հայ երիտասարդների մասնակցության զգա -ցումը, որը կարող է ապահովվել տեղեկատվությանակտիվ փոխանակմամբ և ընդհանուր գործողություններիպլանների քննարկմամբ։ Ընդհանուր առմամբ Հայաս -տանի հանդեպ տեղեկատվական պահանջը բարձր է.հետխորհրդային տեղեկատվական աղբյուրները հաճախզգայուն են հայաստանյան իրադարձությունների հան -դեպ, մինչդեռ էական է, որ համայնքները ևս՝ որպեսՀայության կարևոր մաս, իրենց խնդիրներով, տեսլա կան -ներով ու առօրյա անցուդարձով, բավարար արտացոլվեննաև ՀՀ տեղեկատվական դաշտում: Հայաստանի տեղե -կատվական դաշտը պետք է ավելի նպաստի հետխորհր -դային երկրների հայ համայնքների լսելիությանը: Թերևս,հայաստանյան կողմից նման խթանումը կնպաստի իրենցիսկ համայնքային տեղեկատվության հանդեպ հետաքր -քրու թյան ակտիվացմանը, դրանով իսկ՝ համայնքայինկառույցների հետ կապերի սերտացմանը։ l Աջակցություն համայնքային կառույցների և նրանց

տեղեկատվական աղբյուրների միասնական բազաներիստեղծման ջանքերին, որոնք որպես հարթակ կծառայենտեղեկատվության առավել արդյունավետ փոխանակմանև համագործակցային կապերի ստեղծման համար ինչպեսկառույցների, այնպես էլ անհատների միջև:l Հետխորհրդային հայ համայնքների երիտասարդ -

նե րին հայրենիք այցելելու, այդ այցերը հաճախացնելու

64

հնարավորություն ընձեռող ծրագրերի շարունակակա նու -թյուն. դրանք կնպաստեն նրանց` հայաստանաբնակսերնդակիցների հետ ավելի ակտիվ հաղորդակցմանը,ինչպես նաև թույլ կտան առավել հստակ և իրականընկալումներ ունենալ հայրենիքի և հայրենակիցներիվերաբերյալ:l Աջակցություն և խրախուսում հասարակական,

մշա կութային, կրթական, տնտեսական ոլորտներումներգրավված հայերի սփյուռքյան և հայաստանյանկողմերի միջև հորիզոնական կապերի և համա -գործակցության ձևավորման ու զարգացման հարցում։l Համայնքների հետ աշխատանքում հենվել կիրթ,

ազդեցիկ, հաջողակ, բնակության երկրի սոցիալականկյանքին ինտեգրված հայեր ունենալու գաղափարին։ Այսկետը կարևոր է այն առումով, որ վերջիններս երկ մշա -կութային լինելու, երկխոսություն վարելու և երկուերկրների միջև կամուրջ հանդիսանալու հնարավո րու -թյան շնորհիվ կարող են ակտիվացնել և՛ համայնքայինկյանքը, և՛ կապը հայրենիքի հետ։ Այս ուղղությունըենթադրում է ընդլայնված հնարավորություններ հա -մայնք ներում խոստումնալից հայ երիտասարդներիհամար, աջակցություն բնակության երկրում իրենցկրթական և աշխատանքային առաջխաղացման մեջ։ Իդեպ, ուսումնասիրված երիտասարդների մեծ մասը,ինչպես նշել ենք վերլուծության մեջ, հիմնականում իրենցմասնագիտական ոլորտում ինտելեկտուալ տիպի աշխա -

65

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

տանքում ներգրավված երիտասարդներ են և այս առու -մով՝ խոստումնալից են նման գիծ վերցնելու դեպքում։ l Համայնքների միավորմանն ուղղված աշխատանքի

երկու ճակատներից մեկը պասիվ հատվածին ակտի վաց -նելու, մյուսը՝ ակտիվ հատվածի հետ համագործակ ցու -թյունը լայնացնելու և ճշգրտելու հարցերն են: Որպեսկողմնորոշիչ վերցնելով այն, որ հետազոտությանըմասնակցելու արագ արձագանքն ու գերակշիռ թիվըՌուսաստանի հայերից է, կարելի է փաստել, որհետխորհրդային տարածքի հայ համայնքներում առավելակտիվ է մնում ՌԴ հայությունը։ Սա նաև հիմք է պնդելու,որ այս հատվածն ավելի, քան մյուսները, այս փուլումկարող է դրսևորել պրոակտիվություն։ Սա ենթադրում էդիտարկել այս երիտասարդներին որպես առաջատար ոչմիայն թվային գերակշռման, այլև համայնքների կազմա -կերպման և ակտիվության խթանման գործընթացներումլոկոմոտիվի, կոորդինացնողի դեր տանելու առումով:l Որպես նախորդ կետի շարունակություն՝ անհրա -

ժեշտ է թվում նաև ուսումնասիրել համայնքի ակտիվ,ինտելեկտուալ հատվածի տեսլականները և նրանցպատկերացրած կոնկրետ մեխանիզմները Հայաստանի ևՀայության, ինչպես նաև բնակության երկրի հայերիներուժի զարգացման վերաբերյալ, ինչպես նաև այդգործընթացներին մասնակցելու նրանց շարժառիթները։l Շարունակում է արդիական մնալ հայրենիքի և

ազգային պատկանելության կապի կրթական–ճա նա -

66

67

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

չողական ասպեկտի բավարարումն արդիականացվածմիջոցներով, դրսում բնակվող մինչդպրոցական ևդպրոցական տարիքի հայ երեխաներին հայրենիքինհաղորդակից դարձնելը, իրենց հայրենաբնակտարեկիցների հետ կապի զգացումն ամրապնդելը։Ասվածի օրինակ կարող է լինել Հայաստանին առնչվողթեմայով մանկական on-line նկարչությունը՝ համա -կարգիչների վրա միաժամանակյա ցուցահանդեսով,ինչպես նաև on-line բաց դասերի կազմակերպումը։ Այսբաղադրիչը ենթադրում է նաև շարունակել տարբերմեխանիզմներով (կրթաթոշակ, պարգևատրումներ ևն)հայապահպանման ուղղությամբ անհատների ևկազմակերպությունների ջանքերի խրախուսումը, ինչպեսնաև հայ մանուկների ու պատանիների ներգրավ վա -ծության խթանումը, հայերենի ուսուցումը (օրինակ`հայերենին ու հայկական մշակույթին վերաբերողօլիմպիադաների և այլ մրցույթների կազմակերպմամբ):Այս առումով ՀՀ պետական աջակցությունն ուսումնականնյութերով մեծ խթան կհանդիսանա այս համայնքներիաշխուժացմանը և կբարձրացնի հայերենի նկատմամբուշադրությունը և պատասխանատվությունը:l Հաշվի առնելով կիրակնօրյա դպրոցների` հետզհ -

ետե նվազող ազդեցությունը որպես հայապահպանմանռեսուրս, համայնքային դպրոցները կարիք ունեն ոչ միայնուսումնական նյութերով զինվելու, այլև նոր մոտե -ցումներով համալրվելու։ Այդպիսիք կարող են լինել,

օրինակ, կազմակերպված փոխանակման ծրագրերը,որոնց շնորհիվ հետխորհրդային երկրների հայ համայնքիերեխաները միառժամանակ հնարավորություն կստանանսովորել հայաստանյան դպրոցներում։ Ի հավելումն,հաշվի առնելով հետխորհրդային տարածքում հայ երե -խաների գերակշռող մասի ռուսախոս լինելը, անհրաժեշտէ թվում հայկական արբանյակային ալիքներով հայերենիուսուցման հեռուստատեսային հաղորդումների հե -ռարձա կումը՝ արդի վիզուալ տեխնիկայով հագեցած։ Այսնույն նպատակին կծառայի Հայաստանի դպրոցներիցառկախ ռեժիմով սփյուռքահայության համար հայերեն ևհայոց պատմության հեռակա ուսուցանումը ևընդհանրապես սփյուռքյան և հայաստանյան դպրոցներիմիջև գործընկերային հարաբերությունների հաստա -տումը: Այս առումով կարևոր է նաև հայ համայնքներիուսուցիչների (ոչ միայն հայերենի և հայոց պատմության,այլև հայկական երգի և պարի ուսուցիչների) վերապատ -րաստման ծրագրերի զարգացումը:l Չնայած սակավաթիվ հայկական հեռուստաալիքներ

արբանյակային եթեր ունեն ՀՀ-ից դուրս, շատ հայեր դրսումնշում են, որ վերջիններս որակով և բովանդակությամբ(սերիալներ, ժամանցային) չեն ծառայում իրենց բուննպատակին՝ բավարարել Հայաստանի հետ կապի զգա -ցումը։ Ուստի, այս փուլում տեղին է թվում համահայկականհեռուստատեսային լուրջ, որակյալ և դինամիկ նախագծիմշակումը կամ որպես այլընտրանք՝ գոյություն ունեցող

68

հեռուստաալիքները համապատասխան ուղղվածությանհաղորդումներով համալրելը (մանկական, պատանի ևերիտասարդ տարիքային տարբերակմամբ Հայաստան–Սփյուռք հեռուստակամուրջներ, մշակութային ու գիտականձեռքբերումներ, կյանքի պատմություններ, հայտնի դեմքեր,հիշարժան իրադարձություններ, հյուրընկալվողհամայնքների միջև թիմային մրցույթներ ևն): l Որոշ ազդեցիկ տեղեկատվական կայքերի հայերեն

տարբերակների ավելացումը դրական գործոն կարող էհանդիսանալ ինֆոռեսուրսը զորեղացնելու տեսակետից։Անգամ եթե սպառող լսարանի՝ հայերենն օգտագործելուհավանականությունը չնչին է, հայերենի հենց վիզուալառկայությունը կայքում կարող է նպաստել հայկա -կանության իմիջի ընդգծմանը, խթանել հայերենի հանդեպհետաքրքրությունը, ինչպես նաև օգնել հայերենիիմացության պահպանմանը։

69

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

* * *

Ի մի բերելով վերլուծությամբ վեր հանված դրական ևբացասական միտումները, հնարավորություններն ու ռիսկերը՝կարելի է փաստել, որ հետխորհրդային երկրների հայությաներիտասարդ հատվածի մեջ պահպանված են հայրենիքի գործերիններդրում ունենալու պատրաստակամությունը, դրականէթնիկական ինքնությունը, բարենպաստ են նաև մի շարք այլցուցանիշներ։ Այս գործոնները կարելի է դիտել որպեսմեկնարկային բավարար հիմք՝ կոնկրետ համատեղ գործո ղու -թյունների պլատֆորմի ձևավորման համար։

70

2. ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ ԲՆԱԿՎՈՂ ՀԱՅԵՐԻ ԳՈՐԾՈՆԸ ՎԻՐՏՈՒԱԼ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՑԱՆՑԵՐՈՒՄ

Հետխորհրդային տարածքում համացանցը (ինտերնետը)վերջին տարիներին դարձել է բավական լուրջ գործիք, որնաջակցում է հայկական համայնքների և Հայաստանի միջևկապերի ամրապնդմանը: Ինտերնետում գործող սոցիալականբնույթի բազմաթիվ հարթակները թույլ են տալիս հայերի միջևշփում կազմակերպել, տեղեկացնել համայնքների մասին,պահպանել կապը Հայաստանի հետ:

Նման հարթակներում՝ վիրտուալ սոցիալական ցանցերում,ֆորումներում, բլոգներում, միայն տեղեկատվության փոխա -նակում չէ, որ կատարվում է: Շատերին դա հնարավորություն էտալիս վերականգնել խզված կապերը Հայաստանի հետ, սովորելհայերեն լեզուն և այլն:

Բացի դրանից, նման հարթակները հնարավորություններ ենստեղծում նոր կապեր ձևավորել, հանդես գալ նախաձեռ նու -թյուններով, բավարարել հասարակական ակտիվության ևինքնարտահայտման պահանջմունքները: Այս շփումներում,ազգային պատկանելությունից բացի, հետաքրքրություն ևկարևորություն ունի ևս մի քանի հանգամանք` շփման լեզուն,տեղակայումը և վիրտուալ հաղորդակցման հարթակի տիպը:Դիտարկենք, թե ինչպես են դրսևորվում նշված հանգամանքներըհետխորհրդային տարածքի հայերի վիրտուալ շփումներում:

71

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

2.1. Հաղորդակցման լեզուն

Համացանցում հետխորհրդային տարածքի Սփյուռքի ներ -կայացուցիչները հիմնականում ռուսալեզու և հայալեզու խմբերեն: Բայցևայնպես, նրանց ինտերնետային հաղորդակցման հիմ -նական լեզուն ռուսերենն է, ինչը պայմանավորված է մի քանիպատճառով.

1. Հետխորհրդային տարածքի Սփյուռքի մի մասնընդհանրապես չի տիրապետում ինչպես գրավոր, այնպեսէլ բանավոր հայերենին։

2. Մի մեծ զանգված հայերենին տիրապետում էբանավոր, սակայն գրելիս դժվարանում է: Այս հան -գամանքը կաշկանդում է շատերին, ինչի պատճառովնրանք գերադասում են շփվել ռուսերենով։

3. Ռուսերենն առ այսօր շարունակում է մնալտարածաշրջանի շփման հիմնական լեզուն, ինչն իրազդեցությունն ունի նաև հայերի շրջանում։

Բացի այդ, երկար ժամանակ հայերենը համակարգչայինծրագրերում չօգտագործվող լեզու էր: Այդ պատճառով նույնիսկՀայաստանում հայերի մեծ մասը մինչև վերջերս նախընտրել էինտերնետում շփվել ոչ հայերենով:

Այդպիսով հայերենն ավելի թույլ դիրք և ազդեցություն ունիհամացանցում` չնայած վերջին շրջանում նրա դերը հետզհետեմեծանում է: Ներկայումս համացանցը «հայացնելու» միտում էնկատվում: Հետխորհրդային տարածքում բնակվող հայերի մի

72

մասը ձգտում է կիրառել հայերենը: Նույնիսկ նկատվում ենբավական ազդեցիկ ֆլեշ մոբեր (flash mob)` ուղղված ինտեր -նետում հայերենով շփվելու խրախուսմանը: Օրինակ, 2007թվականին զանգվածային ֆլեշ մոբ ընթացավ բլոգերների միջև,որի կարգախոսն էր. «Այո՛, ես գրում եմ հայերեն»1: Դրանմասնակցեցին մի քանի տասնյակ հայ բլոգերներ նաև Սփյուռքից:

Նման ցանցային ձևով HAYASTAN.com կայքի հիման վրաստեղծվեց մի մեծ ծրագիր` «Խոսե՛ք հայերեն, խորհե՛ք հայերեն,ապրե՛ք հայերեն»2: Այն թույլ է տալիս բոլոր նրանց, ովքերցանկություն ունեն սովորել կամ ամրապնդել հայերենը, օգտվելկայքում զետեղված բազմաթիվ ուսուցանող նյութերից:

Մեկ ուրիշ ֆորումի` «ԴԱՐ» ակումբի (akumb.am) ողջուղղվածությունը հայերենով շփումը խրախուսելն է: Ակումբիկանոնադրությունում հստակ գրված է նրա կարգախոսը.«Պահպանել հայ գիրն ու գրականությունը»3:

Սակայն, չնայած նման նախաձեռնություններին, հիմնականշփման լեզուն շարունակում է մնալ ռուսերենը: Ամենայնհավանականությամբ, այն դեռևս չի զիջի իր դիրքերը: Հնարավորէ, որ հայաստանաբնակների շրջանում ժամանակի հետ նվազիռուսերենի կիրառումը համացանցում, ինչի միտումն արդեն իսկնկատվում է. նրանց շրջանում հայերենի և անգլերենի դերըհետզհետե աճում է, իսկ ռուսերենինը` արագ նվազում: Նմանզարգացումները կարող են հանգեցնել մեկ ուրիշ իրողության.

73

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://ahousekeeper.livejournal.com/29202.html2 http://hayeren.hayastan.com3 http://www.akumb.am/rules.php

ժամանակի ընթացքում կարող է խզվել կապը Հայաստանի ևհետխորհրդային տարածքի Սփյուռքի հայ երիտասարդների միջև:

2.2. Տեղակայման հարցերը

Համացանցում բավական դժվար է սահմաններ գծել այնդեպքում, երբ տվյալ կայքը և այն իրագործողները չեն ֆիքսումաշխարհագրությունը: Հատկապես եթե խոսքն այնպիսի կայքերիմասին է, որտեղ ոչ թե զետեղվում է տեղեկատվություն, այլընթանում է վիրտուալ շփում` ֆորումների, բլոգների, սոցիա -լական ցանցերի (social networks) և այլն:

Համացանցում հայկական գրեթե բոլոր այսօրինակ հար -թակներն այցելուների խառնուրդ են, ուր ներկայացված են հայերինչպես Հայաստանից, այնպես էլ Սփյուռքից: Այն հարթակներում,ուր հիմնական շփման լեզուն ռուսերենն է, որպես կանոն,այցելուների կեսից ավելին Ռուսաստանի Դաշնության և այլհետխորհրդային երկրների հայեր են: Անգլերեն հարթակներումայս տարածքների հայերը փոքրամասնություն են կազմում:

Այսպես, օրինակ, ռուսալեզու OpenArmenia.com ֆորումիայցելուների 56,35%-ը կազմում են այցելուները Ռուսաստանից,14,09%-ը` Ուկրաինայից և միայն 8,83%-ը` Հայաստանից1:

Այցելուների նման բաշխումն ընդհանուր առմամբ բնորոշ էհայկական վիրտուալ սոցիալական ցանցերի մեծամասնությանը:Հիմնական այցելուները Ռուսաստան, Ուկրաինա, Հայաստան

74

_______________________________________

1 Նշված են 2010թ. սեպտեմբերի 15-ի տվյալները:

եռյակից են, եթե կայքերը չեն կրում ավելի նեղ համայնքայինբնույթ: Ընդ որում՝ զուտ համայնքային կայքերը, ֆորումներըներկա համացանցի զարգացման պայմաններում սկսում ենպարզապես անհետանալ՝ դիրքերը զիջելով ավելի լայնձևաչափում գործող կայքերին: Այդ պատճառով կարելի է նշել, որվիրտուալ հաղորդակցում ապահովող հայկական կայքերըներկայում գնում են ավելի ընդգրկուն, գլոբալ լսարան ձեռքբերելու ուղով: Եվ հիմնական բաժանարար գիծն անցնում էօգտագործվող լեզվի դաշտերի միջև:

Հետխորհրդային տարածաշրջանի համացանցային սեգմենտումայսօր գերիշխող դեր ունեն ռուսաստանաբնակ հայերը և ռուսերենլեզուն: Սակայն որպես ավելի փոքրաթիվ, բայց կազմակերպիչ ուժհանդես են գալիս Հայաստանում բնակվող հայերը:

2.3. Ֆորումներ և ծանոթության կայքեր

Ավանդական համացանցում, ամենաակտիվ և անհատականօգտվողների թվաքանակի տեսանկյունից, ամենաայցելվողկայքերը վիրտուալ շփում առաջարկող հարթակներն են:Այցելուների համաշխարհային ծածկույթ ունեցող հայկականկայքերից ամենաշատ թվով այցելուներ ունեն նրանք, որոնքառաջարկում են վիրտուալ ծանոթությունների հնարավորություն:

Մյուս կողմից` միայն ծանոթության ծառայություններտրամադրելը նպատակահարմար չէ: Այդ պատճառով նմանկայքերը սկսում են լրացուցիչ ծառայություններ առաջարկել, այդթվում` քննարկումների հնարավորություն ընձեռել:

Այդպիսով, նման կայքերը, որոնք տրամադրում են ժամանցի,

75

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

ծանոթությունների և նմանատիպ այլ ծառայություններ, սկսում ենզուգահեռաբար վերածվել վիրտուալ քննարկումների հարթակների:Փաստացի, նման շատ կայքեր նույն տիպի հարթակներ են,ինչպիսիք են ինտերնետային ֆորումները:

Հայկական ֆորումները հիմնականում կարելի է բաժանել միքանի պայմանական տիպի.l Ընդհանուր հարթակներ, ուր մեծ մասամբ երիտասարդներն են

շփվում: Նման խմբերի մասնակիցները հիմնականում բևեռացվածհետաքրքրություններ ունեն` խիստ քաղաքականացված ևազգայնական խմբերից մինչև կատարյալ ապաքաղաքական ևապազգայնացված։l Հարթակներ ըստ ուղղվածության ̀քաղաքական, հասարակական,

ՏՀՏ (տեղեկատվական և հեռահաղորդակցման տեխնոլոգիաների)ոլորտին վերաբերող և այլն: Նշենք, որ ուղղվածությունը ցույց է տալիսքննարկումների միայն հիմնական թեման:

Ֆորումները լուրջ ազդեցություն ունեն, քանի որ ընդգրկում ենմարդկանց, որոնք երկարատև շփման մեջ են գտնվում իրար հետ,ունեն նմանատիպ հետաքրքրություններ: Այդ պատճառովֆորումներն ակտիվ հարթակներ են, ուր ոչ միայն քննարկումներեն իրականանում, այլ նաև իրագործվում են բազմաթիվհասարակական, քաղաքական ակցիաներ, որոնք ներգրավվում ենինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Սփյուռքի և առանձինհամայնքների կյանքում: Բացի դրանից, զանազան ֆորումներիխմբերի միջև հաճախ առաջանում է համագործակցություն`կապված Հայաստանին և Սփյուռքին հուզող հարցերի հետ:

Ֆորումներն ըստ տեղակայման դժվար է տարանջատել:

76

Նույնիսկ այն հարթակները, որոնք ստեղծվել են Սփյուռքի որևիցեհամայնքի ուժերով, ժամանակի ընթացքում սկսում են ներգրավելայցելուներ Հայաստանից և հայկական այլ համայնքներից: Գրեթեբոլոր ռուսալեզու ֆորումները հետխորհրդային տարածքիհայկական Սփյուռքի ներկայացուցիչների հանդիպավայր ենհանդիսանում:

Հարկ է նշել նաև, որ մի շարք վիրտուալ համայնքներձևավորվել և շարունակում են գործել տեղեկատվական կամ այլտիպի կայքերի վրա` չլինելով դրանց հիմնական մասը, սակայնհանդիսանալով հայկական համաշխարհային ցանցի զգալիխումբ: Օրինակ, Yerevan.ru կայքը մեծ տեղեկատվական պորտալէ, որում ֆորումը կազմում է մի փոքր մաս, սակայն այնտեղձևավորվել է վիրտուալ համայնք:

77

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

78

2.1

/

1. armenia-online.ru ,

. guar@mail.ru

2. gisher.ru , ,

- . admin@gisher.ru

3. openarmenia.com On-line

. admin@openarmenia.com

4. sirumem.com ,

-

5. yerevan.ru , -

, ,

+ Ethno Publishing Group,

. it_bills@troika.ru

6. armkb.com - 7. Vardanank.org - .

makbag@mail.ru 8. Hayastan.com ,

-,

9. artsakh.info - . grigor@genocide.ru, Melkonyan Grigor Genocide.ru

10. siv.am ,

+ -

–

- -

( ),

.

grago@gcnet.ru

2.4. Բլոգներ

Հայկական բլոգների գերակշռող զանգվածը գտնվում է մեկհարթակում` Livejournal.com: Այն ունի նաև սոցիալական ցանցիտարրեր, ինչի պատճառով բլոգների թիվը հիմնականում հենցայստեղ էլ շարունակում է ավելանալ: Բացի այդ, Livejournal.com-ը ռուսալեզու համացանցի հատվածի ամենաակտիվ ևայցելուների կողմից ընդունվող բլոգային հարթակ է:

Քանի որ բլոգներում մարդիկ ներկայանում են ավելի ան -հատական կերպով, ապա հաճախ հայկական համայնքի ներ -կայացուցիչը զուտ բլոգային հարթակում դրսևորվելով՝անմի ջապես չի կարող առանձնացվել որպես Սփյուռքի ներ -կայացուցիչ: Այսպես, բազմաթիվ հայազգի բլոգերներ Ռուսաս -տանի Դաշնությունից իրենց բլոգներում ներկայանում են որպես

79

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

/

11. haylife.ru , - -

, - ,

-

+ . nmv2nmv@mail.ru

12. viparmenia.com ,

- . whois@bluehost.com

13. khachmeruk.com ,

- . tgralex@gmail.com

14. meronq.com ,

- . aarzumanyan@gmail.com

15. akumb.am - . harutyunyan.artak@gmail.com

16. Acher.Ru ,

+

ռուսաստանցի ազգայնականներ: Բացի այդ, շատ են դեպքերը, երբբլոգերները չեն բացահայտում իրենց ազգությունը:

Այդ պատճառով դժվար է բլոգներում բացահայտել նրանց,որոնց կարելի կլիներ բնորոշել որպես հայկական բլոգերներՍփյուռքից: Նման հաշվառում կատարելու մի քանի փորձ վերջինտարիների ընթացքում կատարվել է: Դրանցից ամենահաջողըMiacum.ru կայքի հարթակում ստեղծված հայկական ռուսալեզուբլոգների քաղվածքներն են, որոնք կատարվում են ամենօրյառեժիմով: Սակայն այստեղ ներգրավված են հայկական բլոգներառանց սահմանափակումների` Հայաստանից և ամբողջՍփյուռքից1:

Մյուս կողմից, բլոգերները ստեղծում են համայնքներ(community), որոնք անմիջականորեն հայկական թեմաների հետկապված ուղղվածություն ունեն։ Դրանցում ներգրավվում ենՍփյուռքի ներկայացուցիչները: Այդպիսի հիմնական համայնքներըկրկին գործում են Livejournal.com հարթակում: Դրանց մի մասնունի անմիջականորեն Սփյուռքի հետ կապված ուղղվածություն:Նման համայնքները բլոգերների շփման համար ֆորումային տիպիհարթակներ են ստեղծում։

80

_______________________________________

1 http://miacum.ru/gazeta/cat/armlenta

2.5. Վիրտուալ սոցիալական ցանցեր

Համացանցում հետխորհրդային տարածքի հայկական խմբերը,նմանվելով համայնքային կառուցվածքին, բավական սերտկապերի մեջ են գտնվում հայաստանյան համացանցի սեգմենտիհետ: Հիմնական շփման լեզուն այստեղ մնում է ռուսերենը, թեևհիմա բավական տարածված է դառնում համացանցում հայերենովշփվելը: Սակայն, հետխորհրդային երկրներում ինտերնետիցօգտվողների երիտասարդ սեգմենտի զգալի մասը հայերենին կամչի տիրապետում, կամ տիրապետում է ոչ բավարար չափով, ինչըստիպում է օգտվել ռուսերենից, որին խառնվում է հայկական«սլենգը»` ձևավորելով յուրահատուկ համացանցային լեզու: Բացիդրանից, եթե նույնիսկ օգտագործվում է հայերենը, ապահիմնականում գրվում է լատինատառ հայերեն:

Ի տարբերություն այլ համայնքների, հետխորհրդայիներկրների համայնքներն ավելի սերտ կապեր ունեն Հայաստանի

81

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

2.2

1. armenia_ru ,

community.livejournal.com/armenia_ru/

1149

2.

community.livejournal.com/ learn_armenian 156

3. travel_armenia

community.livejournal.com/ travel_armenia 399

4. ru_armenia ,

community.livejournal.com/ru_armenia/

151

5. Duduk

community.livejournal.com/ru_duduk

130

հետ և համացանցն օգտագործում են այդ կապերն ամրապնդելուկամ էլ խզված կապերը վերահաստատելու համար:

Այսպիսով, հիմնական ակտիվությունը, որը ծավալում ենհետխորհրդային երկրների համայնքների ներկայացուցիչներըսոցիալական ցանցերում, կարելի է բաժանել մի քանի տեսակի.

1. Հայաստանի մասին տեղեկատվության ձեռքբերում։ Այսնպատակը հիմնականում իրագործվում է ցանցերի միջոցովՀայաստանից տարածվող ակտուալ տեղեկատվությանըհետևելով:

2. Հայաստանի հետ կապի պահպանում։3. Մասնակցություն Հայաստանի օգտին տեղեկատվական

հակամարտությանը։

Վերջինն առանձին խումբ է կազմում, որը ձգտում է միավորվելնաև հակաադրբեջանական և հակաթուրքական տրամադրություններունեցող այլազգի խմբերի, օրինակ` հույների, ասորիների, լեզգիներիև այլոց հետ։

Հիմնականում հետխորհրդային երկրների հայկականհամայնքների ներկայացուցիչներն ակտիվ են բոլոր հայկական ևգլոբալ սոցիալական ցանցերում: Այսպես, Hayland.am հայկականսոցիալական ցանցի այցելուների մոտ կեսը Հայաստանից դուրս էբնակվում և հիմնականում ռուսալեզու է: Իսկ Armenia-online.ru–ն,որը նույնպես ռուսալեզու ցանց է, մոտ 75% ոչ հայաստանաբնակայցելուներ ունի: Գործում են մի շարք այլ, ավելի փոքր զուտհայկական հասարակական ցանցեր, օրինակ` Druzja.am, Kuku.am,Sirumem.com և այլն:

82

Սակայն ամենաակտիվ սոցիալական ցանցերը, որոնցումներգրավված են հայեր հետխորհրդային երկրներից, հետևյալ երեքհիմնական միջազգային հարթակներն են՝ VKontakte.ru,Odnoklassniki.ru, Facebook.com: Տվյալ ցանցերում հայերի ներ -կայությունն ամբողջ աշխարհից հասնում է հարյուր հազարների(տե՛ս Աղյուսակ 2.3, 2.4):

83

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

2.3 Odnoklassniki.Ru

(2010 . )

1. " " 39308 2. ? 55574 3. -I LOVE ARMENIA 24201 4. " 5031 5. ? 1804 6. ? 553

84

2.4 VKontakte.ru

(2010 . )

1. ARMENIA 55123 2. - ! 15862 3. 10276 4. 4914 5. 3131 6.

. . . . 1 705

7. 24 , 7 , , ,

........ 1361

8. MOSKOVSKIE ARMYANE 1396 9. † & † 1859 10. ARM NI 1017 11. 539 12. !!! 750 13. . . . 290 14. 172 15.

122

16. 146 17. ..: :.. 82 18. 121 19. 47 20. 48

Վիրահայություն

Վիրահայության հետ կապված կայքերն ամենաակտիվներիցեն: Դրանք անդրադառնում են Վրաստանի հայկական համայնքիև Ջավախքի խնդիրներին:

Վիրահայերը համախմբվում են բավական մեծ ցանցերում`օգտագործելով ինչպես հայտնի սոցիալական ցանցերը, այնպես էլհենց վիրահայկական հատուկ կայքերը: Այսպես, «ԱԽԱԼՑԽԱՅԻՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԿԱՅՔ»-ը (Akhaltskha.net) տրամադրում էտեղեկատվություն չորս լեզվով` հայերեն, վրացերեն, ռուսերեն ևանգլերեն: Այստեղ տրվում է ինչպես ընդհանուր տեղեկատ -վություն շրջանի մասին, այնպես էլ վիրահայությանը վերաբերողօպերատիվ նյութեր, գործում է ֆորում: Համայնքային կայք էհանդիսանում նաև Ջավախքի գյուղերից մեկի ԽԱՆԴՈ կայ -քը (Khando.ucoz.ru)։

Նման կայքերը դրական նշանակություն ունեն վիրահայությանըվերաբերող տեղեկատվության տարածման հարցում: Սակայնինտերնետի ներկա զարգացումներն արդեն իսկ թույլ չեն տալիսակտիվություն ծավալել այս կայքերի շուրջ: Այդ պատճառովինչպես վիրահայերը, այնպես էլ մյուս հայկական համայնքներիներկայացուցիչները ձգտում են ծավալել հասարակականգործունեություն և խմբեր կազմել մեծ հարթակների վրա, ինչպիսիքեն՝ VKontakte.ru-ն, Odnoklassniki.ru-ն: Վիրահայկական հիմնականխմբերը տարածքային հիմքով միավորված խմբերն են, որոնքամբողջ աշխարհով սփռված բավական մեծաքանակ մասնակիցներունեն (տե՛ս Աղյուսակ 2.5)։

85

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

86

2.5

/ /

1. Hayastan _ Sacartvelo vkontakte.ru/club1599876 7500 2. &

vkontakte.ru/club171927 1800

3. + vkontakte.ru/club24104 1625 4. vkontakte.ru/club1205964 400 5.

vkontakte.ru/club1167892 220

6. vkontakte.ru/club18907075 12 7. odnoklassniki.ru 3210 8. odnoklassniki.ru 790 9. odnoklassniki.ru 1000 10. odnoklassniki.ru 400 11. (

, ) odnoklassniki.ru 150

12.

odnoklassniki.ru 50

13. ! odnoklassniki.ru 4700 14. odnoklassniki.ru 100 15. ( ) odnoklassniki.ru 210 16. odnoklassniki.ru 140 17. odnoklassniki.ru 60 18. >> << odnoklassniki.ru 120 19. " - " odnoklassniki.ru 120 20. odnoklassniki.ru 170 21. odnoklassniki.ru 80 22. ,

~ - ~ .

odnoklassniki.ru 140

23. - odnoklassniki.ru 105 24. JAVAHSKIE ARM NI odnoklassniki.ru 405 25. odnoklassniki.ru 160 26. .

JAVAXETI odnoklassniki.ru 820

27. - odnoklassniki.ru 80 28. odnoklassniki.ru 60 29. ! odnoklassniki.ru 170

Սոցիալական ցանցերը, սակայն, օգտագործվում են ոչ միայնվիրահայկական տեղեկատվական կամ տարածքային հիմքովխմբեր ձևավորելու, այլև Վրաստանում հայկական համայնքիիրավունքները պաշտպանելու, ինչպես, օրինակ, Վրաստանումհայկական եկեղեցիների պաշտպանության համար (տե՛սԱղյուսակ 2.6)։ Առանձնահատուկ տեղ են գրավում Ջավախքիխնդիրների շուրջ ստեղծված խմբերը, որոնց մեջ ներգրավվում ենշատ ավելի լայն աշխարհագրական պատկանելություն ունեցողհայեր:

87

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

2.6

/ / -

1.

, !!

vkontakte.ru/club3134300 81

2. odnoklassniki.ru 160 3. – – odnoklassniki.ru 75 4. << >>

odnoklassniki.ru 190

5. odnoklassniki.ru 805 6. {{ }} / odnoklassniki.ru 1210 7. odnoklassniki.ru 60 8. « » «JAVAKHK»

« » odnoklassniki.ru 1260

Ջավախքին վերաբերող խմբեր գոյություն ունեն նաևընդհանուր հայկական մեծ ֆորումներում, որտեղ մասնակցում ենոչ միայն վիրահայեր, այլև հայեր Հայաստանից, Ռուսաստանից,Ուկրաինայից, Գերմանիայից, ԱՄՆ-ից, Եվրոպայից և այլերկրներից, քանի որ թեման հետաքրքրում է հայերի շատ խմբերի(տե՛ս Աղյուսակ 2.7)։

Չճանաչված հանրապետությունների համայնքները

Ընդհանուր առմամբ երեք չճանաչված հետխորհրդայինհանրապետություններում (Աբխազիա, Հարավային Օսիա ևՄերձդնեստրյան Հանրապետություն) հայկական համայնքներըմասնակցում են ընդհանուր հայկական խմբերում, բայց կազմումեն նաև առանձին խմբավորումներ։ Հատկանշական է, որ այսերկրների հայերը ձգտում են միավորվել միմյանց հետ։Առանցքային համախմբում է ձևավորվում ոչ միայն Հայաստանի,այլ նաև Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ: Այսպիսով, այս հա մայնք -ները հիմնականում ինտերնետային ցանցերում համախմբվում ենմի քանի ուղղությամբ.

1. Զուտ ներքին՝ տվյալ հանրապետությունների շուրջձևավորվող խմբեր

88

2.7

/ 1. OpenArmenia forum.openarmenia.com/forum/89- 2. Hayastan forum.hayastan.com/index.php?showforum=68 3. Livejournal.com community.livejournal.com/javakhk_news

2. Հայաստանի և Հայության հետ կապի հաստատմանխմբեր

3. Չճանաչված հանրապետությունների և ԼեռնայինՂարաբաղի շուրջ ձևավորվող խմբեր։

Վերջին ուղղությամբ զարգացող ամենամեծ խմբերից մեկն է«Освобожденные Независимые Республики: Абхазия, НагорныйКарабах, Южная Осетия» (http://vkontakte.ru/club13381820), որնունի 3225 մասնակից և համագործակցում է նաև զուտ օսական ևայլ կովկասյան խմբերի հետ:

Նշված երեք հանրապետություններից ամենամեծ հայկականհամայնքն ունի Աբխազիան: Հայկական համայնքի մեծություննԱբխազիայի Հանրապետությունում նախադրյալներ է ստեղծումբավական ակտիվ ցանցային կապերի ստեղծման համար: Բացիայդ, վրաց-աբխազական պատերազմից հետո աբխազահայերիբավական մեծ համայնք է ստեղծվել երկրից դուրս: Աբխազահայսփյուռքը նույնպես խթանում է ցանցային ակտիվությունը(աբխազահայկական ցանցային խմբերը տե՛ս Աղյուսակ 2.8-ում)։

89

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

2.8.

/ / 1.

vkontakte.ru/club13381820 560

2. !!! Odnoklassniki.ru 130 3. - Odnoklassniki.ru 760

90

Ռուսալեզու համշենահայություն

Համացանցում առանձին տեղ են գրավում նախկին ԽորհրդայինՄիության տարածքում բնակվող համշենահայությանը միավորողինտերնետային խմբերը: Համշենական ֆորումներից բացի,ինչպիսիք են՝ hamshen.org-ը և «Амшенский дворик»-ը (forum.openarmenia.com/topic/12492-амшенский-дворик-кавказское-гостеприимство), վերջին երկու տարվա ընթացքում նաև առաջացելեն բավական լուրջ համշենահայերի միավորումներ Odnoklassniki.ruցանցում (տե՛ս Աղյուսակ 2.9): Միաժամանակ, նկատելի էհամշենահայության ավելի լայն շերտերի միավորման միտում, որիհամար խթան է հանդիսացել և շարունակում է հանդիսանալ հենցինտերնետը:

Հետխորհրդային այլ երկրների համայնքները

Անդրադառնալով մյուս հետխորհրդային երկրների հայկականհամայնքներին՝ հարկ է նշել, որ այս տարածքների բնակիչներըմասնակցում են համահայկական ցանցային խմբերում: Սակայն,բացի համահայկական խմբերից, գործում են որոշ լոկալ խմբեր,որոնք ներկայացված են Աղյուսակ 2.10-ում:

2.9

/ / -

1. HAMSHEN Odnoklassniki.ru 900 2. HAMSHEN Odnoklassniki.ru 1680 3. Odnoklassniki.ru 600

91

2.10

/ / - -

1. armyane.kz odnoklassniki.ru 720 2.

!!! odnoklassniki.ru 300

3. odnoklassniki.ru 1320 4. odnoklassniki.ru 305 5. odnoklassniki.ru 260 6. -

odnoklassniki.ru 420

7. vkontakte.ru/club645281 400 8.

vkontakte.ru/club17085577 40

9.

vkontakte.ru/club2581241 300

10. - !!!!!

!!!!

vkontakte.ru/club7620896 40

11. odnoklassniki.ru 820 12. SAMA KANDSKIE_A

MYANE odnoklassniki.ru 290

13. -

odnoklassniki.ru 280

14.

vkontakte.ru/club3416240 16

15.

vkontakte.ru/club12359794 12

16. !! odnoklassniki.ru 720 17. vkontakte.ru/club146602 110

Եզրահանգումներ և առաջարկներ

Վերն ասվածի համատեքստում կարելի է հանգել այն եզրա -կացության, որ հետխորհրդային երկրների հայկական համայնք -ներ–Հայաստան համագոր ծակցության նախադրյալները բավարարտեսանելի են։ Բարձր են Հայաստանի համար ներդրում ունենալումոտիվացիան և պատրաստակամությունը, Հայաստանի խնդիր -ների սուբյեկտիվ կարևորումը, սակայն բավարար չափովամրապնդված չեն ներհամայնքային, առավել ևս՝ միջհամայնքայինկապերը։ Այս իմաստով լուրջ անելիքներ ունի հայկական կողմը՝բարձրացնելու հետխորհրդային երկրների հայության ինք նա կազ -մակերպման և միմյանց ու Հայաստանի հետ արդյունավետ փոխ -գործակցության մակարդակը։ Այս նպատակի իրականացմանհամար հիմք կարող են ծառայել հետևյալ եզրահանգումներն ուառաջարկները.

1. Համայնքային կառույցներն ակնհայտորեն ունեն և՛ինստիտուցիոնալ, և՛ տեխնիկական, և՛ մարդկային ռե սուրս -ների արդիականացման, ինչպես նաև քաղաքական, տնտե -սական, մշակութային մասնակցության խթանման կարիք։

2. Համայնքների միավորման հարցում նպատա կա հար -մար է աշխատել երկու՝ պասիվ հատվածին ակտիվացնելու ևակտիվ հատվածի հետ համագործակցությունն ընդլայնելուուղղությամբ ։

3. Ներհամայնքային համախմբումն ու կազմակերպումնարդյունավետ չեն ընթանա, եթե հիմնված լինեն զուտ ներ հա -

92

մայնքային մեխանիզմների և գործողությունների վրա։Համայնքային զորեղացման և համախմբման գործոն ենքհամարում տեղի ակտիվ հայության ներգրավումը Հայաս -տանի և Հայության համար իրականացվող գործողու թյուն -ների շուրջ և ոչ թե պարզապես համայնքի հարցերի լուծմաննուղղված ծրագրերում:

4. Մարդկային ռեսուրսների ներգրավման հարցումառանձնա հատուկ աշխատանքներ տանել երեխաների ևերիտասարդների ներգրավման ուղղությամբ՝ մեծապեսօգտվելով ժամանակակից ՏՀՏ-ի (օրինակ՝ SMS-ներ, վիրտուալցանցեր) ընձեռած մեխանիզմներից։

5. Ապահովել հայ երիտասարդների մասնակցությանզգացումը համայնքային գործերում՝ համայնքային միջո ցա -ռում ների և հայաստանյան իրադարձությունների շուրջտեղեկատվության ակտիվ փոխանակման և ընդհանուրխնդիր ների ու գործողությունների հանրային քննարկմանմիջոցով։

6. Ապահովել հետխորհրդային հայ համայնքների երիտա -սարդներին հայրենիք այցելելու, այդ այցերը հաճախա կիաց -նելու հնարավորություն ընձեռող ծրագրերիշա րու նակականությունը։

7. Հնարավորինս աջակցել խոստումնալից հայ երի -տասարդներին՝ բնակության երկրում իրենց կրթական ևաշխատանքային առաջ խա ղացման մեջ (օր.՝ կրթաթոշակներտրամադրել)՝ միաժամանակ խրախուսելով նրանց մեջհամայնքային առաջնորդի հատկանիշների ձևավորումը։

93

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

8. Հասարակական, մշակութային, կրթական, տնտեսականոլորտներում ներգրավված հայերի (հատկապես երի տա -սարդների) սփյուռքյան և հայաս տանյան կողմերի միջևհորիզոնական կապերի և համագործակցության ձևա վորման ուզարգացման նպատակով աջակցության և խրախուսմանծրագրեր մշակել։

9. Հաշվի առնելով կիրակնօրյա դպրոցների հետզհետենվազող ազդեցու թյունը որպես հայապահպանման ռեսուրս`համայնքային դպրոցներին ոչ միայն տրամադրել ուսում -նական նյութեր, այլև համալրել նոր մոտեցումներով (օր.՝հայերենի ուսուցման հեռուս տատեսային և on-line ծրագրերմշակել, աջակցել սփյուռքի և հայաս տանյան դպրոցների միջևգործընկերային հարաբե րու թյունների հաստատմանը,կազմակերպել փոխանակման ծրագրեր և on-line բաց դասերհայաստանյան դպրոցների հետ, կազմակերպել հայերենին,հայոց պատմությանն ու հայկական մշակույթին վերաբերողօլիմպիադաներ և այլ մրցույթներ)։

10. Կարևորել հայ համայնքների ոչ միայն հայերենի ևհայոց պատմության, այլև հայկական երգի և պարիուսուցիչների վերա պատրաստումը և մշակել ծրագրեր այսուղղությամբ:

11. Հաշվի առնելով, որ հետխորհրդային տարածքի հայհամայնքներում առավել ակտիվ է մնում ՌԴ հայությունը,հիմնվել այս համայնքների ակտիվության վրա՝ որպես այլհետխորհրդային երկրների հետ կոնսոլիդացմանլոկոմոտիվի։

94

12. Հայաստանի տեղեկատվական դաշտը պետք է ավելիշատ նպաստի հետխորհրդային երկրների հայ համայնքներիլսելիությանը: էական է, որ հետխորհրդային երկրներիհամայնքները ևս՝ որպես Հայության կարևոր մաս, իրենցխնդիրներով ու տեսլականներով բավարար արտացոլվեն ՀՀտեղեկատվական դաշտում: Հայաս տանյան կողմից նմանխթանումը կնպաստի նաև տեղի հայության շրջանումհամայնքային տեղեկատվության հանդեպ հետաքրքրությանակտիվացմանը, դրանով իսկ՝ համայնքային կառույցներիհետ կապերի սերտացմանը։

13. Աջակցել հետխորհրդային հայկական ԶԼՄ-ին տար ան -ջատ վածության հաղթահարման, տեղեկատվության փոխա -նակման, համազգային նշանա կություն ունեցող հարցերիվերաբերյալ համա ձայնեցված տեղեկատվության տարած -մանն ուղղված ջանքերը միավորելու գործին։

14. Աջակցել հետխորհրդային տեղեկատվական ռեսուրս -ների օգտա գործ ման կազմակերպմանը ՀՀ-ի, ԼՂՀ-ի և Սփյուռ -քի շահերի տեղեկատվական լոբբինգի նպատակներով։

95

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

3. ՀԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ.ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

ՏԵՂԵԿԱՏՈՒ

Այս բաժնում ներկայացված են հետխորհրդային տասներեքերկրներում հայկական համայնքների կազմավորման պատ -մությունը, տվյալներ ներկայումս բնակվող հայերի թվաքանակի ևառկա հայկական կառույցների, ԶԼՄ գործունեության մասին։Յուրաքանչյուր երկրի հայության մասին տվյալները ներկայացվածեն առանձին բաժիններով՝ ըստ երկրների անվանումների այբբե -նական կարգի։ Ամեն երկրի համար աղյուսակներով ներկայացվածեն նաև հայկական կառույցների և ԶԼՄ կոնտակտային տվյալները,եթե այդպիսիք հասանելի են դարձել ինտերնետային կայքերի և«դեղին» էջերի մոնիթորինգի, ինչպես նաև փորձագիտականհարցումների միջոցներով։ Հետխորհրդային երկրներում հայբնակչության թվաքանակի մասին տարբեր աղբյուրներիտրամադրած տվյալները ներկայացված են գրքի Հավելվածի Ա և Բաղյուսակներում։ Հավելվածում ներկայացված են նաև հայկականմշակութային-ժամանցային կայքերի և Ռուսաստանի հայերիմիության մասնաճյուղերի վերաբերյալ աղյուսակներ։

96

3.1 ԲԵԼԱՌՈՒՍ

Բելառուսի 1989-1999թթ. պաշտոնական մարդահամարիտվյալներով` երկրում ապրում էր 10 հազարից ավելի հայ: 2003թ.ոչ պաշտոնական տվյալներով` նրանց թիվը շուրջ 30 հազար է,որը կազմում է ընդհանուր բնակչության 0.3%-ը: Այդպիսով,հայերը Բելառուսի ազգաբնակչության մեջ գրավում են 6-րդ տեղը:Հայերը հիմնականում հաստատվել են մայրաքաղաք Մինսկում,Բոբրույսկ, Բրեստ և Մոգիլյով քաղաքներում:

Պատմական ակնարկ

Հայ-բելառուսական առնչությունները սկզբնավորվել ենՌուսական կայսրության շրջանակներում։ Տնտեսական ևմշակութային կապերը հաստատվել ու զարգացել են խորհրդայինիշխանության տարիներին։ Երկրի տնտեսական կայունության ևնպաստավոր պայմանների շնորհիվ հետխորհրդային շրջանումտեղի հայ բնակչությունն է՛լ ավելի է ստվարացել։ Ներկայումսհայերը հաջողությամբ ներգրավված են հասարակական կյանքիբոլոր ոլորտներում։ Բելառուսում ապրում և գործում են հայտնիհայ մտավորականներ, գեղանկարիչներ, մշակութային գործիչներև գործարարներ։

Հայկական կառույցները

Բելառուսի առաջին հայ համայնքը պաշտոնապես գրանցվել էՄինսկում 1990թ.՝ «Հայաստան» հայկական մշակութային-լուսավորչական ընկերություն» անունով։ Կազմակերպության

97

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

առաջին ղեկավարն էր նկարիչ Լևոն Դարբինյանը, իսկ ներկայումայն գլխավորում է Գեորգի Եղիազարյանը։ «Հայաստան» ընկե -րությունն անդամակցում է Բելառուսի կրոնի և ազգություններիկոմիտեին: Համայնքի նախագահ Գեորգի ԵղիազարյանըԲելառուսի Մշակույթի նախարարությանը կից գործող Ազգային-մշակութային միությունների խորհրդի նախագահն էր 2000-2006թթ., իսկ 2006-ից Բելառուսի կրոնի և ազգություններիհանձնաժողովի «Խորհրդատվական միության» ղեկավարն է։

1998թ. «Հայաստան» ընկերությանը կից հիմնվել է «Էրեբունի»երգի-պարի ազգագրական համույթը (ղեկավար՝ ՌուզաննաԱվանեսյան), որը հաջողությամբ հանդես է գալիս ազգայինմշակույթների համաբելառուսական, համահայկական ումիջազգային տարբեր փառատոներին։

«Հայաստան» ընկերությունը համագործակցում է Ռուսաս -տանի, Էստոնիայի և հետխորհրդային այլ երկրների հայկականկառույցների հետ, հատկապես երիտասարդ անդամներիմակարդակով։ Երկու տարի է, ինչ Մինսկի երիտասարդներըկազմակերպում են «Միասին» մշակութային-սպորտային փառա -տոնը հետխորհրդային երկրների հայ երիտասարդների համար։Այս և շատ այլ նախաձեռնություններին աջակցում է Հայբիզնեսմենների ակումբը Բելառուսում։ «Հայաստան» ընկերու -թյունը նաև Համաշխարհային հայկական կոնգրեսի (կենտրոնը՝Մոսկվա) հիմնադիրներից է։ Կառույցը թեև ներկայացնում էՄինսկի հայ համայնքը, նաև որոշակիորեն հանրապետականգործունեություն է ծավալում, համագործակցում է երկրի մյուսհամայնքային կազմակերպությունների հետ, հանդես է գալիսհամատեղ ձեռնարկներով։ Վերջերս նշվել է «Հայաստան»

98

հայկական մշակութային-լուսավորչական ընկերության» 20-ամյակը, ինչի առիթով 2010թ. մարտին լույս է տեսել հատուկհանդես։

1991-ից Մինսկում գործում է հայերենի, հայոց պատմության ևերգուպարի կիրակնօրյա դպրոց, 1995-ից այն համակարգվածգործունեություն է ծավալում։ Դպրոցում գործում է «Շավիղ» երգիհամույթը (գեղ. ղեկավար՝ Գայանե Աղաջանյան)։

Բելառուսում գործում է նաև պաշտոնապես 2002թ. գրանցված«Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ» Հայ առաքելական կրոնականհամայնքը, որը «Միասին» հայկական ռուսալեզու ամսաթերթիհիմնադիրն է։ Այս կառույցը վերջին տարիներին ակտիվ ջանքեր էգործադրում Մինսկում հայկական եկեղեցու կառուցմանուղղությամբ, որը կրելու է Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի անունը։Ներկայում եկեղեցու նախագծման աշխատանքներն ավարտվածեն, շինության ապագա տեղը հաստատված է իշխանություններիկողմից, շարունակվում են դրամահավաքի միջոցառումները։Համայնքն ակնկալում է եկեղեցու կառուցման թույլտվությանարտոնագիրն ստանալ մինչև 2010թ. տարեվերջ։

Հայկական համայնքային կառույցներ են գործում նաևԲոբրույսկ, Գրոդնո, Մոգիլյով քաղաքներում, որոնք ևս աչքի ենընկնում մշակութային և հասարակական նախաձեռնություններով(Բելառուսի հայկական կառույցների մասին տե՛ս Աղյուսակ 3.1.1)։

99

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

Հայկական լրատվամիջոցները

Բելառուսում գործող հայկական պարբերականը «Սբ. ԳրիգորԼուսավորիչ» Հայ առաքելական կրոնական համայնքի հիմնադրած«Միասին» ռուսալեզու ամսաթերթն է: Այն համաբելառուսականնշանակություն ունի և երկրում տարածվում է անվճար: 2009-իցգործում է նաև կայքէջը՝ miasin.by հասցեով։

Բելառուսի հայ համայնքի կյանքը, Բելառուս-Հայաստանպաշտոնական և ոչ պաշտոնական իրադարձությունները, ինչպեսնաև համահայկական նշանակության նորություններն արտացոլվումեն diaspora.by կայքում (Բելառուսի հայկական լրատվամիջոցներիմասին տե՛ս Աղյուսակ 3.1.2):

2010թ. մարտին Մինսկում հրատարակվել է հատուկ հանդես«Հայաստան» հայկական մշակութային-լուսավորչականընկերության» 20-ամյակի առիթով։

100

101

3.1.1

1.

«»

-

armeniam

insk.iatp.by

.

, .

. 33

. (+375) 296600199, (+375) 172602829

.

ega2001@tut.by

(

)

1990.

2.

.

.

, .

.

33/16 . (+375)

291151502

3.

.

aram

119@tut.by

4.

«»

.

,

. 76-184

. (+375) 296267386 (+375) 2911151502

102

5.

«»

.

,

., 5

. (+

375

) 22

2259

132,

(+37

5) 2

9652

4571

.

m

nsl@

tut.b

y

-

,

6.

«

»

.

,

. 2

5

. (

+ 37

5)

2253

8325

7.

«»

-

-

19

99.

103

3.1.2

()

11.

«»

m

iasin.by

.

.

. 9, 1 , 8

. (+375) 447534723

. m

iasin@tut. by,

elchakyan_sa@

mail.ru

«»

.

2.

diaspora.by

. (+375) 296589586 .

diaspora@

tut.by

-

-

-

,

-

3.2 ԷՍՏՈՆԻԱ

Էստոնիայում 2000թ. մարդահամարի պաշտոնական տվյալ -ներով` հայերի թիվը կազմել է 1.4401: Այսօր, ըստ տարբերհայկական աղբյուրների, Էստոնիայում հայերի թիվը կազմում էմոտ 20002: Հայերն այստեղ հիմնականում բնակվում են երկրիմայրաքաղաք Տալլինում, նաև Տարտուում, Պյառնուում, Կոհտլա-Յարվեում:

Պատմական ակնարկ

Էստոնիայում հայերը բնակություն են հաստատել 19-րդդարում։ Առաջին հայ բնակիչների շարքում են եղել Դորպատիհամալսարանի մոտ 200 ուսանողները, նրանց թվում` ԽաչատուրԱբովյանը, Ռափայել Պատկանյանը և այլք:

Երկրորդ աշխարհամարտից հետո այստեղ մշտականբնակություն են հաստատել Էստոնիայում գերմանական գերությանմեջ հայտնված, ինչպես նաև խորհրդային բանակից զորացրվածհայեր։ Խորհրդային իշխանության ժամանակաշրջանում այստեղեն հաստատվել Ռուսաստանից և ԽՍՀՄ այլ երկրներից Էստոնիագործուղված հայ մասնագետներ։

104

_______________________________________

1 http://pub.stat.ee/pxweb.2001/Dialog/varval.asp?ma=PC225&ti POPULATION+BY+ -ETHNIC+NATIONALITY%2C+MOTHER+TONGUE+AND+CITIZENSHIP&path=../I_Databas/Population_census/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages/&lang=1

2 Միքայել Մալխասյան, «Հայերն աշխարհում», Երևան, 2007թ., «Հայ սփյուռքհանրագիտարան», Երևան, 2003 (գլխ. խմբ.՝ Հ.Այվազյան):

Հայ համայնքային և ազգային կյանքն Էստոնիայում ձևավորվելէ 1980-ականների վերջին, երբ գրանցվել են առաջին հայկականմշակութային ընկերությունները, ազգային միավորումները1: 1990-ականների սկզբին այս կառույցների նախաձեռնությամբ պար -բերաբար կազմակերպվել են հայկական մշակույթն ու արվեստըներկայացնող համերգներ ու ցուցահանդեսներ։ Էստոնահայերիշարքում մեծ թիվ են կազմում մտավորականները, բժիշկները,ճարտարագետները, առևտրային ընկերությունների ղեկավար -ները, արվեստի ու գիտության ոլորտի մասնագետները: Հա մայն -քում հայտնի հայ անունների շարքում կան քանդակագործներ,գեղանկարիչներ, երաժիշտներ։

2010թ. փետրվարի 4-ին տեղի ունեցավ 55 էջից բաղկացած«Հայերը» գրքի (հեղինակներ` Արմենուհի Ղազարյան և ԻթաՍերման) շնորհանդեսը, որն Ինտեգրման և միգրացիայիհիմնադրամի կողմից հրատարակվող «Էստոնիայի ազգություններ»շարքի վեցերորդ գիրքն է։ Գիրքը պատմում է Հայաստանի բնության,հայ գրականության, մշակույթի, երաժշտության, սովորույթների,այբուբենի մասին2։

Հայկական կառույցները

Էստոնիայում հայերը ներկայացված են երկու խոշորհամայնքային կառույցով` Տալլինում և Տարտուում, որոնքհիմնադրվել և գրանցվել են 1987-88թթ.:

105

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://noev-kovcheg.1gb.ru/article.asp?n=96&a=412 http://www.meis.ee/rus-uudised?news_id=400

«Տալլինի հայկական մշակութային ընկերությունը» 1988թ.հիմնադրվել և 15 տարի ղեկավարվել է Տալլինի մանկավարժականինստիտուտի դոցենտ Արտյոմ Դավիդյանցի կողմից` հայոց լեզվիխմբակի հիման վրա: Հետագայում՝ 1989 թվականից հայոց լեզվիխմբակը սկսել է գործել իբրև կիրակնօրյա դպրոց։ Այժմմիավորման նախագահն է Ռազմիկ Իվանյանը1:

Տարտուում գործում է «Հարավային Էստոնիայի հայկականազգային միությունը», որի նախագահն է Ռաֆիկ Գրիգորյանը2:Այս քաղաքում գործում է նաև «Մաշտոց» կիրակնօրյա հայկականդպրոցը, որտեղ կազմակերպվում են ոչ միայն հայերենի, այլևհայկական ժողովրդական պարերի պարապմունքները3:

Էստոնիայում գործող հայկական կազմակերպություններիգործունեությունը համակարգելու նպատակով 1998թ. ստեղծվել է«Էստոնիայի հայ ազգային միությունը», որը հիմնադրել և մինչև 2008թ.ղեկավարել է Գարիկ Իկնոյանը (1999-2005թթ. ԷստոնիայումՀայաստանի Հանրապետության պատվավոր հյուպատոս)։ 2008թ. իվեր միության նախագահն է Արտյոմ Դավիդյանցը: Միություննակտիվորեն մասնակցում է հայկական մշակույթի տարածմանընպաստող, Էստոնիայի և Հայաստանի տոներին ու հիշատակի օրերիննվիրված միջոցառումների, միջկառավարական, պաշտոնական և ոչ

106

_______________________________________

1 «Հայ սփյուռք հանրագիտարան», Երևան, 2003 (գլխ. խմբ.՝ Հ.Այվազյան),http://rus.postimees.ee/260207/glavnaja/estonija/12550.php?&Y=2007&M=3, http://www.rvke.ee/index.php?option=com_content&view=category&id=278%3A2008-

11-15-21-44-21&Itemid=9&lang=ru2 http://www.rvke.ee/index.php?option=com_content&view=category&id=78%3A2008-

07-11-12-41-28&Itemid=9&lang=ru3 http://www.armenia.ee/

պաշտոնական հանդիպումների, այցերի կազմակերպմանը, աջակ -ցում է հայ գործընկերների հետ համագործակցող էստոնականկազմակերպությունների գործունեությանը1:

Տալլինում 2003թ. հիմնադրվել և մինչ օրս գործում է «Արարատ»հայկական մշակութային հասարակական կազմակերպությունը,որի նախագահն է Գրիգոր Հայրապետյանը: Կազմակերպությանջանքերով Էստոնիայում հիմնադրվել և գործում է ֆուտբոլային ևշախմատային մի քանի ակումբ, դրանց թվում` Էստոնիայիֆուտբոլի առաջնություններին մասնակցող «Արարատ» և«Ախթամար» ֆուտբոլային ակումբները, մանկական շախմատային«Արարատ» ակումբը, ինչպես նաև Տիգրան Պետրոսյանի անվանշախմատային ակադեմիան (հիմնադրվել է 2001թ.), որըհամարվում է առաջատարներից մեկն Էստոնիայում։ Վերջերս«Արարատ» մշակութային միության ջանքերով հայկականկիրակնօրյա դպրոց է բացվել:

Էստոնիայում գործող հայկական ակտիվ կազմակերպություններիշարքում է Հայ երիտասարդների միությունը` ԱվետիսՀարությունյանի նախագահությամբ: Միության նպատակն էէստոնահայերի ազգային ինքնության պահպանումը, մշակութային ևհիշատակի միջոցառումների կազմակերպումը:

Հայկական մշակութային կառույցների շարքում են «Կիլիկիա»հայկական մշակութային ընկերությունը` Գայանե Մկրտչյանինախագահությամբ, Էստոնիայի հայկական մշակութային

107

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://www.rvke.ee/index.php?option=com_content&view=category&id=278%3A2008-11-15-21-44-21&Itemid=9&lang=ru

ընկերությունը` Արմեն Անդրանիկյանի նախագահությամբ,մշակույթի և սպորտի հայկական «Նաիրի» միությունը, ինչպեսնաև ուրախների և հնարամիտների հայկական «Արմանի»ակումբը, էթնիկ երաժշտության «Ատլաս» անսամբլը և այլկազմակերպություններ ու ակումբներ1։

2010թ. մայիսին Տալլինում հիմնադրվել է «Երևան»մշակութային միությունը, որի նախագահն է ԳրիգորՀայրապետյանը (Էստոնիայի հայկական կառույցների մասինտե՛ս Աղյուսակ 3.2.1):

Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցու Էստոնիայի կրոնականհամայնքը պաշտոնապես գրանցվել է 1993թ. Տալլինում և նույնթվականին անդամակցել է Էստոնիայի եկեղեցիների խորհրդին:1994թ. Էստոնիայի Ավետարանական եկեղեցու խորհուրդը հայհամայնքին 99 տարով անհատույց օգտագործման է հանձնելՍ.Իանի անկելանոցի շենքը, որն այսօր վերակառուցումից հետոգործում է որպես հայկական Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի:Եկեղեցու հոգևոր հովիվն է Տեր Խոսրովը։

Էստոնիայի հայերը փորձում են ներկայություն ապահովել նաևքաղաքական դաշտում։ Այսպես, «Արարատ» մշակութային և«Երևան» մշակութային միությունների նախագահ ԳրիգորՀայրապետյանի ղեկավարությամբ Էստոնիայի մայրաքաղաքՏալլինում ստեղծել է աշխատանքային խումբ, որն իր առջևնպատակ է դրել հիմնել Էստոնիայի հայկական կուսակցությունը։

108

_______________________________________

1 http://www.rvke.ee/index.php?option=com_ontent&view=category&id=78%3A2008-07-11-12-41-28&Itemid=9&lang=ru, http://tallinn-ararat.ucoz.ru,http://armenianyouth.ee/index_rus.html

Էստոնական օրենքի համաձայն՝ նոր կուսակցություն ձևավորելուհամար անհրաժեշտ է ունենալ նվազագույնը 1000 անդամ։ Ուստի,աշխատանքային խումբը կոչով դիմել է հայ համայնքի (ինչպեսնաև այլազգի) ներկայացուցիչներին՝ համալրել կուսակցությանշարքերը և մասնակցել Էստոնիայի հասարակական ևքաղաքական կյանքին1։

Հայկական լրատվամիջոցները

Էստոնիայում էլեկտրոնային տարբերակով (esthaylraber.ucoz.ruհասցեում) գործում է «Էստոնիայի հայկական լրաբեր» լրատ -վական թերթը, որի խմբագիրն է «Արարատ» կազմակերպությաննախագահ Գրիգոր Հայրապետյանը: Հիմնադրվել է 2009թ.հոկտեմբերին, լույս է տեսնում հայերեն: Թերթն արձագանքում էինչպես Էստոնիայի հայ համայնքի և ներհայաստանյան իրա -դարձություններին, այնպես էլ Հայաստանի արտաքին քաղա -քական հարցերին, Ցեղասպանության, ԼՂՀ, հայկական Սփյուռքի ևայլ խնդիրներին` հղումներ անելով հայկական տեղեկատվականզանազան աղբյուրներին: Թերթն այսօր նյութական աջակցությունէ փնտրում տպագիր տարբերակի հրատարակման համար,ինչպես նաև բաց է համագործակցության համար` թերթինտրամադրվող հոդվածների, նորությունների, հայտարարություն -ների և այլ նյութերի տպագրման առումով:

«Արարատ» հայկական մշակութային հասարակականկազմակերպության տեղեկատվական կայքն է tallinn-

109

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 miasin.ru/news/com/page41.html

ararat.ucoz.ru: Բացի համայնքային կյանքի լուսաբանումից, կայքըներառում է նաև հղումներ հայկական տեղեկատվական կամժամանցային աղբյուրներին:

Էստոնիայում գործող հայկական տեղեկատվական հիմնականաղբյուրներից էր armenia.ee էլեկտրոնային պորտալը, որն ուներլայն թեմատիկ ընդգրկում, հիմնականում ներկայացնում էրհայկական մշակույթը, կրոնը և պատմությունը, ինչպես նաևհամայնքի մշակութային և սպորտային կյանքը, ինչպես նաև ուներՀայաստանի վերաբերյալ նորություններին հղող բաժիններ։Պորտալն այլևս չի գործում։

armenianyouth.ee հասցեով գործում է Էստոնիայի հայերիտասարդների միության (ԷՀԵՄ) տեղեկատվական կայքը,պարունակում է ընդհանուր կոնտակտային տեղեկությունմիության մասին, վերջին շրջանում չի թարմացվել (Էստոնիայիհայկական լրատվամիջոցների մասին տե՛ս Աղյուսակ 3.2.2):

Էստոնիայի «Радио 4» ռադիոկայանի եթերում գործում է«Ծիծեռնակ» հայկական ռադիոհաղորդումը, որը եթեր է դուրսգալիս ամեն հինգշաբթի՝ Յուրի Վարդանյանի ղեկավարությամբ։Հաղորդման շրջանակներում ներկայացվում են նորություններՀայաստանի մասին, հարցազրույցներ հայ քաղաքական,արվեստի և մշակույթի գործիչների հետ։ Արդեն ավանդական էդարձել Տալլինի Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու գործու -նեության մասին տեղեկությունների հաղորդումը։ Ռադիո -հաղորդման ընթացքում հնչում է դասական և հայկականժողովրդական երաժշտություն1։

110

_______________________________________

1 http://r4.err.ee/rusaated?saade=123&d=2010-08-29

111

3.2.1

()

11.

` .

, 10117,

. 6-28 ./

` (+372) 6463080 , (+372) 6311617

.

teacher@pangloss.ee

1998

.

2.

`

. , 10146,

4.

. (+372) 5188966 .

talarmrs@

gmail.com

-

, 1997.

-

1988

. 3.

«

»

` .

, 10146

. 4 . (+372) 6030465, (+372) 56734092,

(+372) 5104587 .

nairi@

hot.com

4.

-

«»

-

tallinn-ararat.ucoz.ru

`

. , 131914,

. 47-54

. (+372) 53991414

2005

. -

-,

-

112

()

55.

ar

men

iany

outh

.ee

. (+

372)

581

8878

0 (+

372)

556

9008

1 .

in

fo@

arm

enia

nyou

th.e

e

6.

«

»

. (+

372)

539

9141

4 .

gri

gora

irap

etja

n@m

ail.r

u

2

010

.

7.

-

ar

mki

rik.e

e

. (+

372)

661

3111

, (+

372)

600

9085

.

ar

m.k

irik

@m

ail.e

e

8.

-

-

`

. , 5

0708

,

. 38-

126,

.

5342

0476

.

ra

fik.g

rigo

rjan@

gmai

l.com

9.

«»

-

.

5803

0698

.

es

tarm

rski

likia

@gm

ail.c

om

10

.

-

.

580

9091

7 .

in

fo@

aeks

.ee

113

3.2.2

(

)

1.

«

-

»

esthaylraber.ucoz.ru

.

,

. ,

131914,

. 47-54 . (+372) 53991414

.

grigorairapetjan@m

ail.ru

«»

,

,

3.3 ԹՈՒՐՔՄԵՆՍՏԱՆ

2003թ. տվյալներով` հայերը Թուրքմենստանում շուրջ 20-22հազար են, այն դեպքում, երբ 1995թ. մարդահամարի տվյալներովնրանց թիվը 33.6 հազար էր: Հայության արտահոսքը Թուրք -մենստանից պայմանավորված է երկրի տնտեսական և հա սա -րակական կյանքի սահմանափակ հնարավորություններով:Ներկայում երկրի հայության հիմնական մասը բնակվում էմայրաքաղաք Աշգաբադում, ինչպես նաև Մարի, Թուրքմենբաշի,Թուրքմենաբադ քաղաքներում1:

Պատմական ակնարկ

Միջին Ասիայում հայերի հայտնվելու մասին պատմականտեղեկություններ կան վաղ ժամանակներից: Սակայն զանգ վա -ծաբար հայերն այստեղ բռնագաղթեցվել են 14-րդ դ. Լենկ Թեմուրիկողմից, արտագաղթել՝ 16-րդ դարում, իսկ առավել հայտնիզանգվածային հոսքը դեպի Թուրքեստան2 սկսվել է 19-րդ դարից,ինչին որոշակիորեն նպաստել է նվաճված տարածքներում հայերիներգաղթը խրախուսող ռուսաստանյան քաղաքականությունը:

20-րդ դ. վերջին Թուրքմենստանում հայկական բնակչություննավելացավ 1988-1990թթ. Ադրբեջանից հայ փախստականներիհոսքի պատճառով: Դեպի Թուրքմենստան հայ փախստականների

114

_______________________________________

1 «Հայ սփյուռք հանրագիտարան», Երևան, 2003 (գլխ. խմբ.՝ Հ.Այվազյան):2 Միջին Ասիայի տարածքը 19-րդ դ.-20-րդ դարասկզբին կոչվել է

Թուրքեստան:

գաղթը պայմանավորված էր արդեն կայացած հայկականսփյուռքի և Բաքվից առավել մատչելի ճանապարհի առկայու -թյամբ1: Սակայն Ադրբեջանում և Լեռնային Ղարաբաղում տեղիունեցող իրադարձությունների մասին լրատվության հրահրմամբԹուրքմենստանում աշխուժացան ազգայնական տարրերը. 1989-իգարնանը նրանց կազմակերպած հանրահավաքում հնչեցինհակահայկական կարգախոսներ։ Չնայած Թուրքմենստանիկառավարությունը հանդես եկավ ի պաշտպանություն տեղացիհայերի՝ ընդհանուր մթնոլորտը և հայերի վրա հարձակումներիդեպքերը շատ փախստականների ու տեղացի հայերի ստիպեցինլքել Թուրքմենստանը՝ ուղևորվելով Հայաստան, Ռուսաստան ևՈւկրաինա։

Փախստականներից շատերը, որ այժմ էլ բնակվում ենԹուրքմենստանում, դեռևս ունեն քաղաքացիություն ստանալու,ինչպես նաև սեփական իրավունքներն ապահովելու խնդիրներ:Չափահասության տարիքի հասած երիտասարդները, անձնագիրչունենալու պատճառով, զրկված են կրթության, աշխատանքի ևգրանցում ստանալու իրավունքից։ Շատերը չեն կարողանում նաևարտագաղթել երկրից, իսկ առավել հաջողակները մեկնում ենՌուսաստան, Հայաստան կամ էլ ՄԱԿ փախստականների գծովգերագույն հանձնակատարի գրասենյակի (UNHCR) օգնությամբ՝Կանադա2։

Հայտնի է, որ Թուրքմենստանի նախորդ նախագահ Նիյազովի

115

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 Р.Назаров: Этническая политика постсоветского Туркменистана. Ч.3,30.01.2008, http://www.ia-centr.ru/expert/323/

2 Նույն տեղում:

օրոք կարծիք կար, թե հայերը համակրում են հեղաշրջման փորձիև դավաճանության համար ձերբակալված ընդդիմադիր գործիչ,նախկին արտգործնախարար Բորիս Շիհմուրադովին, քանի որնրա մայրը հայուհի է։ Այս հանգամանքն իր հերթին լրացուցիչբացասական գործոն էր Թուրքմենստանի հայերի և արտերկրիցնրանց հյուրընկալվող հարազատների իրավունքների պաշտ -պանվածության առումով1։

Հայկական կառույցները

Թուրքմենստանի հայ բնակչությունն ինքնակազմակերպմանսակավ հնարավորություններ ունի, քանի որ երկրումհասարակական կազմակերպությունների, առավել ևս՝ ազգայինկառույցների գրանցումը և գործունեությունը մեծ խնդիր է:Աշգաբադի հայ համայնքը փորձել է գրանցվել 1992 թվականից,սակայն մշտապես մերժվել է իշխանությունների կողմից: Նրանցչի հաջողվել վերսկսել հայերենի ուսուցման դասընթացները,որոնք ձեռնարկվել էին 1992թ. և գործել ընդամենը մի քանի ամիս:1996թ. Աշգաբադի հայ համայնքի առաջնորդը ստիպված է եղելարտագաղթել ԱՄՆ2: Գրանցման հարցում մշտապես մերժում էստացել նաև Թուրքմենբաշի քաղաքի (Կրասնովոդսկ) հայ

116

_______________________________________

1 http://www.eurasianet.org/resource/turkmenistan/hypermail/200401/att-0004/01-Russian_ Dec19_03-Jan9_04.doc

2 “Нарушения прав этнических меньшинств”, 1999,http://www.memo.ru/hr/politpr/turk/ethnic.htm

համայնքը: Այս համայնքները փորձում են թեկուզ ոչ ֆորմալմիավորումների միջոցով ինքնակազմակերպվել և պահպանելինքնությունը։ Թուրքմենաբադում (Չարջոու) ևս հայկականբնակչությունը ոչ ֆորմալ միավորում է ձևավորել, որի նպատակնէ հայ ընտանիքներին (հատկապես կրթության նպատակովարտերկիր մեկնող երիտասարդներին) դրամական և բարոյականաջակցություն ցուցաբերելը։

2009թ. Մարի քաղաքում Աշոտ Մարտիրոսյանի նախաձեռ -նությամբ ձևավորվել է ևս մեկ համայնք։ Այս համայնքին հաջողվելէ նույն տարի սեպտեմբերի 1-ին հայկական դպրոց բացել, որտեղհայերեն և հայոց պատմություն են սովորում 6-66 տարեկանաշակերտներ, այդ թվում՝ թուրքմեն, ղազախ և ադրբեջանցի։Դպրոցում կազմակերպվում են տարաբնույթ միջոցառումներ,գործում է պարի խումբ։ Համայնքը մեկ այլ դպրոց էլ բացել էՄարիից 60 կմ հեռավորությամբ գտնվող փոքրիկ Իոլոտաքաղաքում, որտեղ բավական շատ հայեր կան: Նախատեսվում էմեկ դպրոց էլ բացել Թուրքմենբաշիում։ Աշգաբադում ևս դես պա -նատան աջակցությամբ հայկական դպրոց է գործում։

Թուրքմենստանի հայության շրջանում կան կաթոլիկներ և ՀայԱռաքելական եկեղեցու հետևորդներ, բայց նրանցից ոչ մեկին չիհաջողվում ազատորեն իրացնել կրոնական իրավունքները։ Հայկաթոլիկներն ընդհանրապես չեն ընդունվում և ստիպված են իրենցծիսակարգն անցկացնել արտասահմանյան դեսպանատներիցմեկում1։ Իսկ Հայ Առաքելական եկեղեցու պաշտոնական գրանց -

117

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://kisori.livejournal.com/5473.html

ման խնդիրը, որը դեռևս 1992-ից ջանում էր իրականացնել Աշ գա -բադի հայ համայնքը, այդպես էլ լուծում չի ստացել։ Մինչ -խորհրդային ժամանակներից կանգուն մնացած հայկականեկեղեցիների վերադարձման խնդրանքները նույնպես մերժվել ենիշխանությունների կողմից1։ Ներկայում Թուրքմենստանի Հայառաքելական համայնքը պաշտոնապես ներառված է Ռուսաս -տանի և Նոր Նախիջևանի թեմում։

Հայկական լրատվամիջոցները

Թուրքմենստանը, լինելով հետխորհրդային տարածքի առավելփակ հասարակություն ունեցող երկրներից մեկը, հնարավորությունչի ընձեռում սեփական քաղաքացիներին ազատ տեղեկատվականմիջոցներ հիմնել։ Հետևաբար, Թուրքմենստանում հայկականտեղեկատվական ռեսուրսները բացակայում են։

118

_______________________________________

1 http://www.memo.ru/hr/politpr/cntrasia/turkm2/part3.htm

3.4 ԼԱՏՎԻԱ

Ըստ Լատվիայի պաշտոնական վիճակագրության` հայերիթիվը 2008թ. կազմել է 2.742: Ըստ հայկական տարբեր աղ -բյուրների` այդ թիվը 4500-5000 է1: Հայերը հիմնականում բնակվումեն մայրաքաղաք Ռիգայում (մոտ 2300), նաև Լիեպայա, Յուրմալա,Ելգավա, Վենտսպիլս, Վալմիերա, Դաուգավպիլս քաղաքներում2:

Պատմական ակնարկ

Առաջին հայ բնակիչները Լատվիայում հաստատվել են 19-րդդարում` Ռուսական կայսրության ներքո, զբաղվել են հիմնա կա -նում առևտրով: 19-րդ դարի վերջին այստեղ բնակվել է 65, ըստ1913թ. տվյալների` 121 հայ: Նրանք Լատվիա են եկել Թուրքիայից,Իրանից, Ռուսաստանի Ելիզավետպոլի նահանգից և Կարսիմարզից:

20-րդ դարի սկզբին Ռիգայի պոլիտեխնիկական ինստի տու -տում սովորել է ակտիվ հայ ուսանողների մի խումբ, որը հիմնել է«Սևան» միությունը: Առաջին համաշխարհային պատերազմիսկզբում Լատվիայի փոքրամասնությունների կազմը զգալիորենփոփոխվել է. հայ շատ ուսանողներ, ի թիվս այլ կովկասցիուսանողների, վերադարձել են հայրենիք՝ մասնակցելու պատե -րազմական գործողություններին:

1920-30-ական թթ. Լատվիայում գործել է «Կովկաս» միությունը,

119

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 Տե´ս Մ.Մալխասյան, «Հայերն աշխարհում», Երևան, 2007, էջ 329։2 «Հայ սփյուռք հանրագիտարան», Երևան, 2003 (գլխ. խմբ.՝ Հ.Այվազյան):

որն իր կազմում հիմնականում ներառել է հայերի և վրացիների:Մինչ Լատվիայի` Խորհրդային Միության կազմում ընդգրկվելը(1940թ.), անկախ Լատվիայում, չնայած փոքրաթիվ լինելուն,հայերը մասնակցել են երկրի քաղաքական և սոցիալականկյանքին: Ամենաակտիվ հայ գործիչներն այդ շրջանում կապեր ենունեցել Փարիզի էմիգրացիոն կենտրոնների հետ1: Այդ ընթացքումայստեղ ապրել են նաև հայ քաղաքական վտարանդիներ Խորհր -դային Միությունից:

Հայերի թիվը Լատվիայում զգալիորեն ավելացել է հետպա տե -րազմյան տարիներին, երբ պատերազմից վերադարձածբազմաթիվ հայ ծառայողներ, զինվորականներ և սպաներ,բժիշկներ իրենց ընտանիքներով բնակություն են հաստատելայստեղ:

Ներկայիս համայնքի հայերի հիմնական մասը Լատվիա է եկելվերջին 60 տարիներին:

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո հայերի թիվը Լատվիայի արևելքումև հարավում համեմատաբար մեծացել, այնուհետև շարու նա -կական ներգաղթն ընդհատվել է սահմանները խստացնելումիջոցառումներով: 90-ականների սկզբին հայերի ստվար խումբ էեկել Լատվիա, հիմնականում` 1988-ի փախստականներ Ադր բե -ջանից և երկրաշարժից տուժածներ, որոնց մի մասն այժմ էլբնակվում է Լատվիայում:

1991թ. անկախացումից հետո` հետխորհրդային ժամանակա -շրջա նում, էթնիկ փոքրամասնությունների համար պայմանները

120

_______________________________________

1 http://www.li.lv/index.php?option=com_content&task=view&id=102&Itemid=595

զգալիորեն փոխվել են. լատիշերենի պարտադիր իմացությանպահանջը ոչ լատվիացիներին թույլ չի տալիս պետական պաշ -տոններ զբաղեցնել: Այնուհանդերձ, Լատվիայում հայերըներկայացված են տարբեր սոցիալական շերտերում, և դեռևսառկա է կովկասյան մտավորականների շրջանակ: Լատվիայումհատկապես հայտնի են հայ լրագրողները ռուսագիր մամուլում։Լատվիայի հայության շրջանում զգալի թիվ են կազմում նաևճարտարագետներ, նկարիչներ և երաժիշտներ (ջութակահարներիև դաշնակահարների Սարգսյան ընտանիքը, դաշնակահարՐաֆֆի Խարաջյանը), առողջապահության ոլորտի մասնագետներ(Նատալյա Բաղրամյան), ինչպես նաև արդյունաբերական ևառևտրային ձեռնարկությունների ղեկավարներ, պետծառայող -ներ, արհեստավորներ:

Հատկանշական է, որ «Լոռի» հայկական տան հիմքի վրահայերը Լատվիայում ստեղծել են նարդու ֆեդերացիա, որըՌիգայում կազմակերպում է նարդու բաց առաջնություն` տարբերազգերի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ: Լատվիայումգործում է 20 հայկական ռեստորան1:

121

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://www.armenianow.com/?action=viewArticle&AID=1046&CID=1239&lng=arm&IID=1040

Հայկական կառույցները

Լատվիայում հայ համայնքային կառույց ստեղծելու առաջինքայլերը կատարվել են 1988թ., երբ մի խումբ հայ մտավորա -կանների նախաձեռնությամբ տեղի ունեցած Լատվիայիհայության ընդհանուր համագումարում հիմնվել է ազգայինմշակութային կառույց` «Լատվիա-հայկական ընկերությունը»(ԼՀԸ), առաջին հասարակական կազմակերպությունը, որըհամախմբեց Լատվիայում բնակվող հայերին։ Ընկերությանառաջին նախագահն է եղել գիտության ոլորտում հայտնի ՍուրենԳասպարյանը:

2000 թվականից ընկերությունը գլխավորել է հայտնիերաժշտագետ և երաժիշտ Րաֆֆի Խարաջյանը, որը միաժա -մանակ Լատվիայի ազգային փոքրամասնությունների մշակու -թային միությունների ընկերակցության նախագահն է:Ընկե րակցությունը համակարգում է Լատվիայում ներկայացվածտասնյակից ավելի էթնիկ խմբերի մշակութային միությունները:

ԼՀԸ-ում ծագած տարաձայնությունների արդյունքում հեղինա -կավոր և գործունյա անդամների մի մասը հեռացել է կազմա -կերպությունից, որի հետևանքով այն լուծարվել է։ 2002թ. ԳիտունԲաղդասարյանի գլխավորությամբ հիմնվել է Ռիգայի հայկականհամայնքային կառույցը1, որն այժմ ղեկավարում է խորհուրդը՝Ալեքսանդր Գերոնյանի գլխավորությամբ։ Կառույցին կից գործում

122

_______________________________________

1 http://aniv.ru/view.php?numer=9&st=2&rub=11, http://noev-kovcheg.1gb.ru/ar-ticle.asp?n =70&a=18

է Լատվիայի երիտասարդների միության խորհուրդը:Ռիգայի հայկական համայնքային կառույցը ծավալում է

բազմակողմանի գործունեություն՝ մասնակցում է կոնֆերանսների,հրատարակում թերթ, գրքեր, կազմակերպում Հայոց ցեղա սպա -նության ճանաչմանն ուղղված մշակութային միջոցառումներ ևքաղաքական ակցիաներ։ Կառույցը կապեր է պահպանումԼատվիայի խորհրդարանում ստեղծված Հայաստանի աջակցու -թյան խմբի անդամների հետ և ակտիվ գործունեությունիրականացնում Լատվիայի Սեյմի կողմից Ցեղասպանությանճանաչման ուղղությամբ1։

ԼՀԸ ջանքերով 1989թ. բացվել և այժմ Ռիգայի հայկականհամայնքի աջակցությամբ գործում է կիրակնօրյա հայկականդպրոց Ռիգայի կենտրոնում` թիվ 1 գիմնազիայի շենքում:Դպրոցում, բացի հայերենից, դասավանդվում են հայոց պատ -մություն և մշակույթ: Դպրոցի սաները մասնակցում են Լատվիայիազգային փոքրամասնությունների միջև անցկացվող աշակեր -տական տարբեր մրցույթների2:

Համայնքը Լատվիայի ազգային փոքրամասնություններիհասարակական կազմակերպությունների «Համագործակցություն»միության անդամ է և պետությունից ֆինանսավորում է ստանում:2008թ. դրությամբ Ռիգայի հայկական համայնքի նախագահն էհայտնի լրագրող, Լատվիայի լրագրողների միության և գրողների,հրապարակախոսների, միջազգային ասոցիացիայի անդամ,

123

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://www.vem.am/ru/topics/news/8562 http://www.armenianow.com/?action=viewArticle&IID=1040&CID=1239&AID=1046&lng=eng

Լատվիայում լույս տեսնող «Արարատ» և «Մեր սերունդը» թերթերիխմբագիր Ալեքսանդր Գերոնյանը1:

1993թ. հուլիսին հիմնադրվել է Հայաստանյայց Առաքելականեկեղեցու Ռիգայի համայնքը (տե՛ս Աղյուսակ 3.4.1)՝ ՆորՆախիջևանի և Ռուսաստանի թեմի կազմում: 1997-ին սկսվել և2002-ին ավարտվել է Ռիգայի կենտրոնում՝ քաղաքապետարանիկողմից համայնքին հատկացված հատվածում (Կոյուսալասի 6հասցեում) Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու շինարարությունը:Վերջինս Բալթյան պետություններում կառուցված առաջինհայկական եկեղեցին է: Եկեղեցու և եկեղեցական համայնքիկայացման գործում մեծ ավանդ է ունեցել Տեր Մարկոսը, որին այժմփոխարինել է Տեր Խոսրովը։ Վերջինս իրավամբ դարձավ Բալթյաներկրների հայերի հոգևոր առաջնորդը, նա պատարագ էմատուցում ինչպես Ռիգայում, այնպես էլ Տալլինում և Վիլնյուսում։

Հայկական լրատվամիջոցները

Լատվիայում լույս է տեսնում հայկական «Արարատ» թերթը:Այն հիմնադրվել է 1991թ., 20 հազար տպաքանակով, միառ ժա -մանակ գործել է, սակայն ֆինանսական խնդիրների պատճառովթերթի հրատարակումը դադարեցվել է 11 տարով և նորիցվերսկսվել 2002թ.` Ռիգայի հայկական համայնքի հիմնադրումիցհետո: Թերթը լույս է տեսնում 2500 տպաքանակով (2007թ.

124

_______________________________________

1 http://www.golos.am/index.php?option=com_content&task=view&id=34153&Itemid=53

դրությամբ): Ներկայացնում է համայնքի կյանքը, հայտնի հայերին,հայաստանյան և արցախյան լուրեր և թեմաներ և այլն: 2002թ.սեպտեմբերից «Արարատի» խմբագիրն է Ալեքսանդր Գերոնյանը:

«Արարատ» թերթը հրատարակվում է բարերարների տրամա -դրած միջոցներով։ Այն տարածվում է անվճար, հարևաներկրներում՝ Էստոնիայում և Լիտվայում, Լատվիայի հայկականեկեղեցում, Ռիգայի Մամուլի տանը, ինչպես նաև հայկականռեստորաններում: Թերթն ուղարկվում է նաև Սանկտ Պետերբուրգև Մինսկ։ Ոչ կոմերցիոն հիմունքներով Լատվիայի հայերիշրջանում տարածվում են նաև Ալ.Գերոնյանի հեղինակած`հայության թեմաներով գրքերը (դրանց թվում` «Հանգրվանտապանի համար», «Հայաստանի համառոտ պատկերազարդպատմություն», «Լատիշերեն-հայերեն զրուցարան» և այլն):Տպագրությանը և անվճար տարածմանն աջակցում է հայկականհամայնքը, ինչպես նաև տեղի հայ անհատների (ՎաչագանՊողոսյան, Էդուարդ Ասատուրյան, Ատոմ Խաչատրյան և այլք)հովանավորությունը1:

Լատվիայում լրագրության ոլորտում հայտնի հայ անուններ ենռուսագիր մամուլի ոլորտում գործող Ալեքսանդր Գերոնյանը,Յուրի Մելքոնովը (որը «Արարատ» թերթի խմբագրական խորհրդիանդամ է, վերջերս դարձավ Լատվիայում ՌԴ դեսպանատաննանցկացվող ամենամյա “Янтарное перо” միջազգային գրականմրցույթի դափնեկիր), Անժելա Գասպարյանը (ԽՍՀՄ և Լատվիայիլրագրողների միության անդամ), Կարեն Մարկարյանը (“Вести”

125

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://forum.vardanank.org/lofiversion/index.php/t434.html

շաբաթաթերթի գլխավոր խմբագրի տեղակալ) և այլք: 1989-ից ռուսերեն լեզվով հրատարակվել է «Լույս»

տեղեկագիրը1:Լատվիայում լույս է տեսնում նաև «Հավատք» ամենամսյա

պարբերականը, գլխավոր խմբագիրն է Իրինա Տեր-Տաճատյանը2

(կոնտակտային տվյալները տե՛ս Աղյուսակ 3.4.2-ում): Պետք է նշել, որ Լատվիայում գրանցված մոտ երկու տասնյակ

համայնքներից միայն հայերն ու բելառուսներն են թերթհրատարակում, ընդ որում՝ բելառուսների թիվը հասնում է 100հազարի, իսկ հայերի թիվն անհամեմատ ավելի փոքր է։

Լատվիական պետական ռադիոն ամիսը մեկ անգամ կես ժամտևողությամբ ռադիոեթեր է տրամադրում «Արևիկ» հայկականհաղորդման համար3:

126

_______________________________________

1 «Հայ սփյուռք հանրագիտարան», Երևան, 2003 (գլխ. խմբ. Հ.Այվազյան):2 http://www.pressinfo.am/index.php?-

option=com_content&task=view&id=307&Itemid=28&lang=russian3 «Հայ սփյուռք հանրագիտարան», Երևան, 2003 (գլխ. խմբ.՝ Հ.Այվազյան):

127

3.4.1

1.

. , 1007,

. 37

. (+0132)

7614221, (+0132)

7555477, (+0132) 9218229

2.

` .

. , 1003,

. 5

. (+371) 7131719 (+371) 7189708

. havatk@

inbox.lv

128

3.4

.2

1.

«

»

.

-

. , 1

019,

.19-

60

. (+

371)

264

9105

9

. h

avat

kjou

rnal

@in

box.

lv

3.5 ԼԻՏՎԱ

Ըստ 2007թ. պաշտոնական տվյալների` Լիտվայում հայերի թիվըկազմել է 2150 հոգի1: Ըստ տարբեր պաշտոնական և ոչ պաշ -տոնական աղբյուրների` հայերի թիվը Լիտվայում տատանվում է1400-2500-ի սահմաններում2: Հիմնականում բնակվում են մայ րա -քաղաք Վիլնյուսում և Կաունաս, Վիսագինաս քաղաքներում:

Պատմական ակնարկ

Լիտվայի տարածքում հայերի ներկայության մասին առաջինվկայությունները վերաբերում են 13-14-րդ դդ., երբ բազմաթիվվաճառականներ առևտրային կապեր են ստեղծել Հայաստանիցմինչև Բալթիկ ծով և բնակություն հաստատել Լեհ-լիտվականմիացյալ պետությունում: Տեղեկություններ կան այստեղ ապրածհայ շինարարների, ոսկերիչների, կաշեգործների վերաբերյալ,ինչպես նաև այն մասին, որ 14-15-րդ դդ. հայերը` որպես պա լա -տական թարգմանիչներ, զինծառայողներ և գործիչներ, մասնակցելեն երկրի քաղաքական և ռազմական կյանքին:

17-18-րդ դդ. վերստին մեծ թվով հայեր բնակություն ենհաստատել Լեհ-լիտվական միացյալ պետության տարածքում, ևլիտվական արխիվներում կան տեղեկություններ արդեն 17-րդ դ.սկզբին հիմնականում հայերից բաղկացած կաշեգործներիընկերության մասին։

129

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://www.a1plus.am/ru/politics/2007/10/8/61382 «Հայ սփյուռք հանրագիտարան», Երևան, 2003 (գլխ. խմբ.՝ Հ.Այվազյան), էջ 329:

Լիտվայի ժամանակակից հայ համայնքը սկսել է կազմավորվելԽորհրդային Միության տարիներին` 1950-ական թթ.: Երկրորդհամաշխարհային պատերազմին հաջորդած տարիներին շատ հայզինվորականներ մշտական բնակություն են հաստատել այստեղ:Հայերի թիվը երկրում, պաշտոնական տվյալներով, 1959-1989թթ.471-ից աճել է 1655-ի: 1988-1990թթ. համայնքի կազմը համալրվել էՍումգայիթի և Բաքվի փախստականներով, և արդեն 1993թ.մարդահամարի տվյալներով` Լիտվայում բնակվում էր մոտ 2000հայ: Այս թիվը քիչ է փոխվել մինչև այսօր:

Ներկայում Լիտվայի հայերը զգալի դեր են խաղում երկրիհասարակական կյանքում, ներկայացված են նաև ինքնակառավարմանմարմիններում1: Լիտվայի հայերի մեջ կան ճանաչում ունեցողգեղանկարիչներ, գործարարներ, ինչպես նաև մարզիկներ։

Հայկական կառույցները

1988թ. Վիլնյուսում գրանցվել է «Գարուն» հայ մշակութայինընկերությունը` Օլեգ Իսաևի նախագահությամբ։ 1992թ. ստեղծվելէ Լիտվա-Հայաստան ընկերությունը, որի անդամների մոտ կեսըհայեր են։

Լիտվայի հայ համայնքը պաշտոնապես գրանցվել է 1994թ.,նախագահն է 1986թ. Լիտվա տեղափոխված Արա Թունյանը։(Լիտվայի հայկական կառույցների մասին տե՛ս Աղյուսակ 3.5.1):Հայկական համայնքային կառույցը չի անդամակցում Լիտվայի

130

_______________________________________

1 http://www.a1plus.am/ru/politics/2007/10/8/6138

«Ազգային փոքրամասնությունների տուն» կազմակերպությանը։1994թ. գրանցվել է նաև Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցու

«Սուրբ Վարդան» լիտվահայ համայնքը՝ Սանկտ Պետերբուրգիհոգևոր հովվության հովանու ներքո, և ընտրվել է եկեղեցականխորհուրդը։ Միևնույն ժամանակահատվածում սկսել են գործելհայ համայնքի ճյուղերը Կաունաս և Վիսագինաս քաղաքներում։Մոտ 20 հայ ընտանիքներից կազմված Վիսագինասի հայկականմիությունը գրանցվել է 2002թ., սակայն մինչ այդ գործել էՎիսագինասի ազգային մշակույթների կենտրոնի հովանու ներքո։Նախագահն է Անուշ Միքայելյանը։ Միության անդամները հա ճա -խակի հանդիպում են, նշում հայկական պետական, ազգային ուկրոնական տոները1։

Հայերի միության նախագահը Լիտվայում հայ համայնքիառաջնահերթ խնդիրը համարում է հայկական մշակույթինառնչվող բոլոր բաղադրիչների պահպանումը2:

2009թ. մայիս-հունիսին Լիտվայում տեղի է ունեցել Բալթյաներկրների հայ համայնքների առաջին համագումարը` յուրաքան -չյուր երկրի համայնքների նախաձեռնությամբ և Բալթյաներկրներում ՀՀ դեսպան Աշոտ Գալոյանի աջակցությամբ։ Այս հա -մագումարով պաշտոնապես հիմնադրվել է «Բալթիայի հայերիհամագումար» կազմակերպությունը, ընտրվել է գործադիրմարմին, որի կազմում ընդգրկվել է 5 ներկայացուցիչ 3 երկրից։Փոխատեղման սկզբունքով որպես համագումարի խորհրդինախագահ 1 տարով ընտրվել է հայերի լիտվական համայնքի

131

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://www.vtkc.lt/groups.php?id=32 http://www.a1plus.am/ru/politics/2007/10/8/6138

ղեկավար Արա Թունյանը։2003թ. տվյալների համաձայն, երկրում գործող 3 հայկական

կիրակնօրյա դպրոցներ կան` Վիլնյուսում (հիմնադրվել է 1989թ.),Կաունասում (1994թ.) և Վիսագինասում (1993 կամ 1994)1։Հետագայում բացվել է նաև չորրորդ դպրոցը: 2007թ. դրությամբդպրոցները դասագրքերով ապահովված լինելու խնդիր ունեն`չնայած ՀՀ կառավարության որոշակի աջակցությանն այս գործում2։

Հայկական դասարանի սաները մասնակցում են ազգայինկենտրոնի շրջանակներում կազմակերպված միջոցառումներին,ստացել են կիրակնօրյա դպրոցների փառատոներին մասնակ ցու -թյան դիպլոմներ և պատվոգրեր Լիտվայի ազգային փոքրա -մասնությունների դեպարտամենտի կողմից:

Ըստ Լիտվայի հայ համայնքի նախագահ Արա Թունյանի 2007թ.տրամադրած տեղեկատվության` Լիտվայի հայ համայնքը ձեռք էբերել տարածք Վիլնյուսի կենտրոնում, որտեղ և սկսվել էհայկական եկեղեցու կառուցումը, մինչ այդ տեղի հայերըհաճախել են կաթոլիկ եկեղեցի3:

Հայկական լրատվամիջոցները

Ներկայում Լիտվայում գործող հայկական տպագիրպարբերականներ կամ ինտերնետային լրատվականներ չկանկամ հայտնի չեն:

132

_______________________________________

1 http://en.tmid.lt/national-minorities/education/saturday-and-sunday-schools/2 http://www.a1plus.am/ru/politics/2007/10/8/61383 Նույն տեղում:

133

3.5.1

1.

`

.

,

. 22

. 370-232-754

2.

`

.

, 2000,

. 25

. 2624830, 23 78 36

3.

`

.

, 3041,

. 70-60 .

370-37-384863, 370-698-24396 .

alikbojadzian@one.lt

3.6 ՂԱԶԱԽՍՏԱՆ

Համաձայն Ղազախստանում ՀՀ դեսպանատան տվյալների՝երկրում բնակվում է շուրջ 25 հազար հայ, իսկ ոչ պաշտոնականտվյալներով` հայերի թիվը հասնում է 60-100 հազարի։ Նրանցզգալի մասը հաստատված է նախկին մայրաքաղաք Ալմաթիում,մյուսները՝ Աստանա, Ակտյուբինսկ, Կուստանայ, Քարաղանդա,Պետրոպավլովսկ, Պավլոդար և այլ քաղաքներում։

Պատմական ակնարկ

Հայերը Կենտրոնական Ասիայում հաստատվել են վաղժամանակներից։ Որպես այդպիսին հայկական համայնքըՂազախստանում ձևավորվել է 19-րդ դարի 2-րդ կեսին, երբՌուսաստանն իր գերիշխանությունն էր հաստատել Կենտրո -նական և Միջին Ասիայում։ Այդ ժամանակաշրջանում Ղազախս -տա նում հայեր են հաստատվել Թուրքմենստանից, հետագատարիներին` նաև Արցախից, Նախիջևանից և Հայաստանի այլշրջաններից։ Ղազախստանի հայկական համայնքը ստվարացել էխորհրդային իշխանության տարիներին, այդ թվում նաև ի հաշիվ1937-1949թթ. Հայաստանից, Վրաստանից, Ղրիմից և այլ վայրերիցաքսորված հազարավոր հայ ընտանիքների։ Հայերը Ղա -զախստանի հասարակական կյանքում աչքի են ընկել հայտնիդեմքերով՝ պետական կառավարման (2 փոխնախարար), ռազ -մական (1 գեներալ, 1 գնդապետ), կրթության, գիտության, կինոյիու թատրոնի, գինեգործության և շինարարության ոլորտներում։Խորհրդային վերջին տարիներին հայերի որոշակի արտահոսք

134

տեղի ունեցավ ազգամիջյան հարաբերությունների սրմանպատճառով։ Հետխորհրդային շրջանում երկրիկառավարությունը ջանքեր է գործադրել ազգայինփոքրամասնությունների խնդիր ների հարթեցման ուղղությամբ՝1995թ. ձևավորելով Ղազախս տանի նախագահին կիցժողովուրդների համագումարի ինս տի տուտ, որտեղներկայացված է նաև հայկական համայնքը։ Ազգայինփոքրամասնությունների համար բարենպաստ միջավայրը թույլէ տալիս հայերին ինտեգրվել հասարակական կյանքի տարբերոլորտներում: Ներկայումս Ղազախստանի հայերը հիմնականումզբաղվում են գինեգործությամբ, ճանապարհաշինությամբ,ընդգրկված են արդյունաբերության, կրթության, գիտության,ճարտարապետության, առողջապահու թյան, կինոյի և այլարվեստների, պետական կառավարման և գործարարությանոլորտներում:

Հայկական կառույցները

Ղազախստանում հայկական կառույցները հիմնականումկառավարվում կամ հովանավորվում են երկրում հաջողակ հայգործարարների կողմից, ովքեր նաև հասարակական բարձր դիրքեն զբաղեցնում երկրում։

Հայերի առաջին հասարակական միավորումը` «Լույս» հայազգային-մշակութային կենտրոնը», ձևավորվել է 1991թ. ԱլմաԱթայում, որի առաջին նախագահն էր Սարգիս Սարգսյանը: 1992-ից կենտրոնին կից գործում է հայկական երկամյա կիրակնօրյադպրոց: Կենտրոնում գործում են նաև տարբեր ազգության

135

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

երեխաների համար պարարվեստի «Էկզերսիս» մանկականստուդիան և «Ախթամար» պարի համույթը: 2000թ. «Լույս»կենտրոնի նախագահ է ընտրվել պրոֆեսոր, գինեգործ ևգործարար Ռուդիկ Մնացականյանը: Վերջինիս աջակցությամբ ևգլխավորությամբ Ալմաթիում կառուցվել է «Հայկական տուն»մշակութային օջախը, որտեղ 2003-ից անցկացվում են հայհամայնքի բոլոր միջոցառումները, ամենամսյա ժողովները,պարապմունքներ են անցկացնում կիրակնօրյա դպրոցն ուպարային համույթները1։ «Լույս» կենտրոնը 2009-ից ղեկավարումէ Արտյոմ Գասպարյանը։

Ղազախստանի երկրորդ հայկական կառույցը՝ Կուստանայիշրջանի «Էրեբունի» հայ համայնքը, ձևավորվել է 1992թ., գրանցվել1993թ.։ Առաջին նախագահն է դարձել այժմ հանգուցյալ,«Кустанайпроект» նախագծատեխնիկական կենտրոնի ղեկավարՌաֆիկ Մինասյանը, որը կառույցը ղեկավարել է 8 տարի։ 2000-իցԿուստանայի հայ համայնքը նախագահում է «ВНЕДРЕНЧЕСКАЯФИРМА «ТОРО» ՍՊԸ ղեկավար Մայիլ Թորոյանը, որը նաևՂազախստանի նախագահին կից Ղազախստանի ժողովուրդներիհամագումարի անդամ է։ 1999-ից համայնքին կից գործում է հայոցլեզվի, գրականության և պատմության կիրակնօրյա դպրոցը։Համայնքի երիտասարդ անդամների ջանքերով նաև ՈւՀԱ (КВН)թիմ է ձևավորվել։

«Էրեբունի» անունով հայկական ազգային-մշակութային կենտ -րոն է գործում նաև Քարաղանդա քաղաքում, որը նախագահում է

136

_______________________________________

1 http://www.assembly.kz/index.shtml?f=show&type=6&id=55529466459

Արթուր Նավասարդյանը։ Այս կենտրոնը ևս աշխատանքներ էիրականացնում քաղաքի հայ բնակչության համախմբման,երիտասարդներին հայերեն, հայկական երգուպար ուսուցանելուուղղություններով։

Վերը նշված 3 համայնքային կենտրոնները, ինչպես նաևՂազախստանի տարբեր քաղաքների ևս 11 հայկական կառույցներմիավորված են 2004թ. հոկտեմբերի 30-ին հիմնադրված Ղազախս -տանի հայկական մշակութային կենտրոնների «Նաիրի»ասոցիացիայում։ Այն գլխավորում է Արտուշ Կարապետյանը, որըգինու արտադրության ոլորտում հայտնի «Բաքոս» ձեռնար կու թյանտնօրենների խորհրդի նախագահն է1 և «Նաիրի» ասո ցիացիաններկայացնում է Ալմաթիի «Փոքր համագումարում»2 (բացի այդ,Արտուշ Կարապետյանը 2008թ. հեղինակել է «Լևոն Միրզոյան.կենսագրական ակնարկ» գիրքը)։ Ասոցիացիային անդամակցողբոլոր 14 մշակութային կենտրոններն ունեն կի րակնօրյադպրոցներ, երգի-պարի համույթներ, երիտասարդականենթակառույցներ։ Այսպիսի ձևաչափով համագործակցությունըհայկական համայնքներին թույլ է տալիս համակարգված կերպովմիջոցառումներ կազմակերպել բոլոր քաղաքներում, ինչպես նաևփոխայցելություններ կատարել։ Օրինակ, ասոցիացիայի անդամկառույցներում մշտապես նշվում են հայոց այբուբենի ստեղծմանհոբելյանական տարելիցները, հայ գրողների ծննդյան տոները,ավանդույթ են դարձել եռամսյակային այցելություններըՂազախստանի տարբեր քաղաքների հայկական մշակութային

137

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://www.bakhus.kz/index.php2 http://www.assembly.kz/small.shtml?f=show&type=5&id=128854710387

կենտրոններ1։ «Նաիրի» ասոցիացիայի ջանքերով կազմակերպվումեն ինչպես մշակութային միջոցառումներ, գի տաժողովներ, այնպեսէլ հայկական ճաշատեսակների փառա տոներ, գեղեցկության ևսպորտային մրցույթներ։

Հայկական կառույցների գործունեության մեջ մեծ ակտի -վություն են ցուցաբերում հատկապես երիտասարդները:Կուստանայի հայ համայնքի երիտասարդների նախաձեռնու -թյամբ 2007թ. ձևավորվել է հանրապետական մասշտաբի առան -ձին կառույց` «Ղազախստանի հայ երիտասարդություն» անունով,որի նպատակն է համախմբել երկրի հայ երիտա սարդությանը:Վերջինիս առանցքն ու հիմքն են կազմում «Նաիրի» մշակութայինկենտրոնների ասոցիացիայում ընդգրկված երիտասարդները:Կառույցի առաջին ղեկավարը դարձավ Նարեկ Ալեքսանյանը, իսկարդեն 2008թ. նոր նախագահ ընտրվեց Մաքսիմ Դալլաքյանը:

Հայկական կազմակերպությունները Ղազախստանում հիմնա -կանում կրթական-մշակութային և բարեգործական նախաձեռ նու -թյուններով են հանդես գալիս, նշում են հայկական և ղազախականօրացույցների հիշարժան օրերը՝ համագործակցելով ոչ միայնմիմյանց, այլև մյուս ազգային միավորումների ու պետականկառույցների հետ (Ղազախստանի հայկական կառույցների մասինտե՛ս Աղյուսակ 3.6.1)։

Հայ համայնքը 1990-ականներից սկսած՝ Ալմաթիում ձեռնար -կել է նաև Սբ. Կարապետ եկեղեցու կառուցման աշխատանքները,որը բացվեց 2006-ին։ Եկեղեցին կառուցվել է Ղազախստանի

138

_______________________________________

1 http://armyane.kz/ekskluziv?article=380

հայկական մշակութային կենտրոնների «Նաիրի» ասոցիացիայինախագահ Արտուշ Կարապետյանի միջոցներով: Կուստանայումևս եկեղեցու կառուցման նպատակով հայերին տարածք է հատ -կացված: Ղազախստանի Ֆորտ-Շևչենկո քաղաքում (Մանգիշլակթերակղզում) պահպանվել է 1880-ականներին հայ վաճառա -կանների կառուցած հայկական մատուռ: Ղազախստանի Հայառաքելական համայնքն ընդգրկված է Հայոց եկեղեցուՌուսաստանի և Նոր Նախիջևանի թեմում:

Հայկական լրատվամիջոցները

Ղազախստանում գործում է armyane.kz էլեկտրոնային կայքով«Armyane.kz» հայկական մեդիա միավորումը, որի պաշտոնականձևավորումը թվագրվում է 2006թ. հունվարի 13-ից։ Հիմնադիրներնեն Ղազախստանի հայկական մշակութային կենտրոնների«Նաիրի» ասոցիացիայի 13 երիտասարդ անդամներ1։ Կայքումկարելի է տեղեկություններ գտնել Ղազախստանում ապրողհայերի, հայկական համայնքային կազմակերպություններիմասին, ունի Հայաստանին առնչվող լրատվական բաժին։ 2007-ից«Նաիրի» ասոցիացիան 5000 տպաքանակով նույնանունամսաթերթ է հրատարակում, իսկ 2008թ. լույս տեսավ «Նաիրի»երկլեզու (հայերեն, ռուսերեն) ամսագրի անդրանիկ համարը(նշված լրատվամիջոցների մասին տե՛ս Աղյուսակ 3.6.2)։ Բացի

139

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://armyane.kz/about

թերթի ու ամսագրի թողարկումից, Ղազախստանի հայերը նաև այլհրատարակչական նախագծեր են իրականացնում։ Այսպես,2008թ. 2000 օրինակ տպաքանակով, ռուսերեն, լույս է տեսել «ԼևոնՄիրզոյան. կենսագրական ակնարկ» գիրքը, որը ներկայացնում է1937թ. Ղազախստանի կոմկուսի կենտկոմի գլխավոր քարտուղարԼևոն Միրզոյանի կյանքը, իսկ երեխաների համար հայերենովթողարկվել է այբբենարան։

140

141

3.6.1

11.

«

»

.

, 050010,

. 40

. (+8 3272) 670746 (+8 3272) 670746,

(+8 3272) 503088

2004

.

2.

«

»

.

91 . (+ 3272) 402742

(+ 3272) 432897

1991

.

3.

. (+8 3272) 302053 (+8 3272) 305708

.

chachoyan@yahoo.com

-

2005.

-

-

, -

, ,

-

4.

«»

-

. 3,

22 . (+8 7212) 514604

( +8701)5553545

1994

.

142

55.

- «

»

.

, 1

05

.

. (+

7 71

42) 5

6 85

38

(+7

7142

) 263

322

1

992

.

6.

«»

.

. 27

-

199

7.

-

-

,

7.

«

»

.,

. 5

1,

. (+

7182

) 321

737

2004

.

,

-

8.

«

»

. (+

7 3

172)

212

055

.

kaza

r-fin

ans@

mai

l.ru

9.

«»

.,

. 1

39/

.

(+31

32) 5

7301

1 .

pk

_21@

mai

l.ru

143

110.

«

»

.

, 49200,

. 63

. (+8 705) 50600608, (+8 705) 2828282 (+7 232) 253006

11.

«

»

-

-

-

,

. 6

. (+8 705) 8016015, (+8 705) 284935

(+8 705) 53-75-10

12.

--

-

-

. (+ 8701) 4776491

(+ 8 7252) 564202

(+ 8 7252)

566227

.

andranikmezh@

mail.ru

13.

. (+ 87162) 425980

(+ 87162) 425979 (+ 87162) 425978

.

jardem@

inbox.ru,, arevik@

inbox.ru

144

3.6

.2

()

1.

A

RM

YA

NE.

KZ

-

arm

yane

.kz

.

ar

mya

ne.k

z@gm

ail.c

om

2

006

. 1

3

2.

«

»

arm

yane

.kz/

gmai

l .

.

, -

. 1

5,

. (+

727)

234

1331

.

ar

m@

arm

yane

.kz

2007

.

«»

3.7 ՂՐՂԸԶՍՏԱՆ

Ղրղըզստանում պաշտոնական տվյալներով բնակվում է 1364հայ, իսկ ոչ պաշտոնական տվյալներով՝ ավելի քան 30001։ Հայերըհիմնականում բնակվում են մայրաքաղաք Բիշքեկում։

Պատմական ակնարկ

Ղրղըզստանի, ինչպես և Միջին Ասիայի մյուս երկրների հետհայերի կապի մասին պատմաբանները հիշատակում են վաղժամանակներից։ Սակայն հայկական հոծ խմբեր այստեղ սկսել ենտեղափոխվել 19-րդ դարի 2-րդ կեսին՝ Արցախից, Զանգեզուրից,Նախիջևանից, Պարսկաստանից, իսկ 20-րդ դ. 20-ական թթ.՝ նաևՈւզբեկստանից, Թուրքմենստանից, Ղազախստանից։ Խորհրդայինշրջանում Ղրղըզստանում հայտնված հայերի մի մասնաքսորյալներն էին, իսկ հետագայում` հրավիրված և գործուղվածմասնագետներ։ Ղրղըզստանի հայտնի հայերի շարքում եղել ենձեռներեցներ, 2 նախարար, փոխնախարար, վարչապետիխորհրդական, երգարվեստի ճանաչված գործիչներ։ Այժմ էլհայերը Ղրղըզստանում մեծ ներդրում ունեն կրթության,բժշկագիտության, պարի և երգի, շինարարության ոլորտներում։

145

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 Տվյալը վերցված է «Հայ սփյուռք հանրագիտարանից» (Երևան, 2003թ.),սակայն Ղրղըզստանի հայ ներկայացուցիչների 2001 թվականի տվյալներով`երկրում բնակվում է շուրջ 4000 հայ։Տե´ս http://www.publish.diaspora.ru/magazin/articles/armenia027_1.shtml

Հայկական կառույցները

Ղրղըզստանում ներկայում գործում է մեկ հայկական կառույց՝«Քարավան» հայերի ընկերակցությունը» (կոնտակտային տվյալներըտե՛ս Աղյուսակ 3.7.1-ում)։ Հիմնադրվել է 1996թ., նախագահն էԷդուարդ Սողոմոնյանցը (որոշ աղբյուրներում՝ Սաղոմանյանց)։Հիմնական նպատակն է հայոց լեզվի, ազգային մշակույթի ևավանդույթների ուսումնասիրումը և բարեգործությունը։«Քարավանն» անդամակցում է 1994-ից պետական նախա ձեռ -նությամբ ձևավորված «Ղրղըզստանի ժողովրդի ընկերակցություն»հասարակական կազմակերպությանը, որը միավորում է երկրիազգային-հասարակական կառույցները, ինչպես նաև դրանցտրամադրում գրասենյակներ մեկ ընդհանուր տանիքի՝ «Բարե -կամության տուն» շինության ներքո1։ Այս համայնքային կառույցինկից գործում են կիրակնօրյա դպրոց և ազգագրական համույթ։ Բացիայդ, Ղրղըզստանում բնակվում են մոտ 1500 մահմեդական հայեր՝համշեր, որոնք կապված չեն հայկական համայնքի հետ2։

Հայկական լրատվամիջոցները

Ղրղըզստանում հայկական լրատվամիջոցներ չկան։

146

_______________________________________

1 http://www.publish.diaspora.ru/magazin/articles/armenia027_1.shtml2 http://www.panarmenian.net/news/arm/?nid=38240

147

3.7.1

1.

«»

.

, 78/31

./ (+996) 312 512721

. ashot777@

mail.ru

2.

«»

.

, 720040,

. 78, .114, 115

. +996 (312) 28-53-18, +996 (0502) 35-34-31

3.8 ՄՈԼԴՈՎԱ

Ըստ երկրի պաշտոնական մարդահամարի տվյալների`Մոլդովայում բնակվող հայերի թիվը 2004թ. կազմել է 1.829 մարդ1։Մոլդովայի հայկական համայնքի ներկայացմամբ` հայերի թիվնայստեղ 2009թ. տվյալներով անցնում է 12 հազարից2: Հիմնականումբնակվում են մայրաքաղաք Քիշնևում, Բելցի, Հնչեշտ, Օրգև, Բենդեր,Գրիգորիուպոլ քաղաքներում (վերջին երկուսը՝ չճանաչվածՄերձդնեստրյան Մոլդովական Հանրապետությունում)։

Պատմական ակնարկ

Մոլդովայի տարածքում հայերի ներկայության մասին առաջինհիշատակումները թվագրվում են 6-7-րդ դդ.։ Հետագայում հայերիհոսքը զանգվածային բնույթ է ստացել 11-րդ դարի 60-ականներից։Առաջին հայ բնակիչները Մոլդովայի տարածք են եկել Ղրիմից,այնուհետև՝ Հայաստանից, Կիլիկիայից և Փոքր Ասիայից։

1359 թվականին՝ մոլդովական իշխանության կազմավորումիցհետո, երկրում ամրացել են հայերի դիրքերը, հիմնվել ենհայկական կենտրոններ: 1401թ. իշխանական հրամանագրովՄոլդովայի մայրաքաղաք Սուչավայում ստեղծվել է առանձինհայոց թեմ` իր եպիսկոպոսով: Մոլդովահայերը զբաղվել ենառևտրով, արհեստներով և երկրագործությամբ, հայ վաճառա-

148

_______________________________________

1 http://igorpivovar.wordpress.com/statistics/2 http://www.panorama.am/ru/culture/2009/10/23/qishnev/

կանների ձեռքում կենտրոնացված է եղել Մոլդովայի արտաքինառևտրի հիմնական մասը։ Երկրի գլխավոր առևտրական ճա -նապարհը կրել է «Հայկական ճանապարհ» անունը: Մոլդովականիշխան Ալեքսանդր Բարեպաշտի հրատարակած հրամանագրի(1408թ.) համաձայն` հայ բնակիչները մի շարք կարևոր արտո -նություններ են ստացել առևտրի և ձեռնարկատիրականգործունեության ասպարեզում: Հայերի հիմնած Գրիգորիուպոլքաղաքում (18-րդ դարավերջ), ինչպես նաև Սուչավայում հայերնունեցել են ինքնավարության մարմիններ, իրենց քաղաքապետը ևդատարանը, ղեկավարվել են հայկական դատաստանագրքով, որըփոխ էին առել Լեհաստանի հայերից: Ինքնավարություններըպահպանվել են մինչև 19-րդ դարի սկիզբը։ 19-րդ դարում հայերիթիվը երկրում կազմում էր շուրջ 7 հազար։

Ավելի ուշ ներկայիս Մոլդովայի տարածքում առաջինհայկական համայնքը հիմնվել է 19-րդ դարավերջին Ջորջ Ասակիի`Գեորգի Իսահակյանի կողմից Բեսարաբիայում1: Նա ստեղծել էմշակութային կենտրոն, հիմնել առաջին հայկական դպրոցըՅասիում, մոլդովական և ռումինական իշխանություններիցպահանջել է երկրի հայերին քաղաքացու կարգավիճակ շնորհել:Բացի հայանպաստ գործունեությունից, ստեղծել է առաջինռումինական թատրոնը և համալսարանը, ռումիներեն առաջինհանրագիտարանը, առաջին տպագրատունը, ներկայացրել ևպաշտպանել է Մոլդովայի քաղաքական շահերը:

149

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 Այս մասին նշում է Մոլդովայի հայ համայնքի գործող նախագահ ՎեներաԳասպարյանն իր հարցազրույցներից մեկում, տե՛սhttp://www.golos.am/index.php?option= com_content&task=view&id=47489&Itemid=53

Տարբեր ժամանակներում ազգությամբ հայ գործիչներ ևգործարարներ անմիջական մասնակցություն և նշանակալի դերեն ունեցել Մոլդովայի հասարակական, քաղաքական և ռազ -մական կյանքում։ Հայկական ծագում է ունեցել մոլդովականիշխաններից Սերպեկի գահատոհմի ներկայացուցիչ Իոն Ար մեա -նուլը (Հովհան Հայը), որը կառավարել է 1572-1574թթ.։Մոլդովայում պատմական հայտնի կերպար է Մանուկ ԲեյՄիրզոյանը, որը մեծ դերակատարություն է ունեցել 1812թ.Բեսարաբիան Ռուսաստանին միացնելու գործում: Մինչ այսօրՀնչեշտ քաղաքում (Քիշնևից 45 կմ հեռավորության վրա) կանգունեն Մանուկ Բեյի կալվածքի շինությունները, որոնք պատմա -մշակութային արժեք ունեն և պահպանվում են պետությանկողմից:

Մոլդովայում խոշոր և վաղուց ձևավորված հայկականսփյուռքի մասին են վկայում բազմաթիվ պատմական փաստեր,գրքեր, հայկական գերեզմանոցի և Քիշնևում Հայկական անունովփողոցի առկայությունը, եկեղեցիները։ Հայկական կենտրոններիկազմավորմանը զուգընթաց հիմնվել են հայկական դպրոցներ ևեկեղեցիներ։

Մոլդովայի մի շարք տարածքային վերակազմավորումների ևմասնատումների արդյունքում (Առաջին համաշխարհայինիցհետո Բեսարաբիայի անցումը Ռումինիային, որոշ մասիխորհրդայնացումը և այլն) Մոլդովայի հայերի ազգային ևհամայնքային կյանքը, ըստ էության, կանգ է առել: Հայերի թիվըորոշ չափով աճել է խորհրդային ժամանակներում` 1950-80թթ.ընթացքում, ինչպես նաև 80-ականներին, երբ հայերն այստեղ ենտեղափոխվել Արցախից, Ադրբեջանից և Հայաստանից:

150

Մոլդովայի, մասնավորապես` Քիշնևի և Գրիգորիուպոլի հայհամայնքները վերստին աշխուժացել են 1990-ականների սկզբից:

Ներկայում Մոլդովայում բնակվող հայերի շրջանում կանպատմաբաններ, լեզվաբաններ և այլ ոլորտների գիտնականներ(որոնց թվում՝ ակադեմիկոսի աստիճան ստացած), ինչպես նաևգործարարներ, երաժիշտներ:

Հայկական կառույցները

Մոլդովայում հայերի համախմբման և կազմակերպման,ազգային կյանքի վերականգնման նոր փուլն սկսվել է 1991թվականին, երբ համայնքի այն ժամանակվա ղեկավարներ Արմենև Սիմոն Գուլքանյան եղբայրներն իրենց միջոցներովվերանորոգեցին Քիշնևի շուրջ 200-ամյա պատմություն ունեցողՍբ. Աստվածածին հայկական եկեղեցին, որը վերաբացվեց 1993թ.։

Համայնքի կազմավորման հարցում մեծ ներդրում է ունեցել պրոֆ.Արշո Փարսադանյանը, որը Մոլդովայի գիտամանկավարժականոլորտում ճանաչված մասնագետ է, Քիշնևի համալսարանում վարելէ մեխանիկայի ֆակուլտետի դեկանի և էլեկտրատեխնիկայիամբիոնի վարիչի պաշտոնները1:

Հայկական առաջին հասարակական կազմակերպությունը`

151

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1http://www.noev-kovcheg.ru/mag/2009-06/1665.html, http://ru.hayazg.info/%D0%9F%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B0%D0%B4%D0

%B0%D0%BD%D1%8F%D0%BD_%D0%90%D1%80%D1%88%D0%BE_%D0%A1%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87

«Մոլդովայի հայ համայնքը», հիմնվել է 1992թ., սակայնպաշտոնապես գրանցվել է 1997թ.1 (Մոլդովայի հայկականկառույցների մասին տե՛ս Աղյուսակ 3.8.1): 2009թ. փետրվարինկազմակերպության նախագահ է ընտրվել Հայկ Գևորգյանը:Կազմակերպությանը կից գործում է կիրակնօրյա դպրոց։

Ներկայում Մոլդովայի հայությանը ներկայացնում է ևս մեկհամայնքային կազմակերպություն՝ 2000-ին հիմնադրված «Մոլ -դովայի Հանրապետության հայկական սփյուռքը»։ Այս կառույցիղեկավար Վեներա Գասպարյանը միաժամանակ գլխավորում է«Մոլդովայի հայ կանանց «Տաթևիկ» ընկերակցություն» և«Մոլդովայի Հանրապետությունում քրիստոնեական առաքելականհայկական հոգևոր կուլտ» կազմակերպությունները, հանդիսանումէ «Մոլդովայի կանայք» ֆորումի բյուրոյի անդամ և ՄոլդովայիՀանրապետության միջէթնիկական հարաբերությունների դեպար-տամենտի կոորդինացիոն խորհրդի անդամ, իրավաբանական գի-տությունների թեկնածու է, հայտնի է որպես երգիչ-կոմպոզիտոր։Կազմակերպության ուժերով հայ համայնքին 25 տարով անհատույցօտագործման է վե րադարձվել (2003-ից) Քիշնևի Սուրբ Հարությունհայկական եկեղեցին՝ կառուցված 19-րդ դարի վերջին ԲորիսԲաղդասարովի կողմից: Եկեղեցու հարևանությամբ 2009թ.հոկտեմբերից գործում է «Արմենիա» հայկական մշակութայինկենտրոնը և Մեսրոպ Մաշտոցի անվան հայկական կիրակնօրյադպրոցը: Կենտրոնում գործում են հայկական երգի, երաժշտության,պարի, թատրոնի խմբակներ, իսկ դպրոց են հաճախում մինչև 70-75

152

_______________________________________

1 http://www.panorama.am/ru/culture/2009/10/23/qishnev/

տարեկան հայեր, ովքեր ցանկանում են տիրապետել հայոց լեզվին1:Այս կազմակերպության ջանքերով պաշտպանվում է նաև Քիշնևիհայկական գերեզմանատունը:

Քիշնևում գործող երկու հայկական դպրոցներին անհրաժեշտգրականությամբ ապահովելու հարցում օժանդակել է ՀՀ Սփյուռքինախարարությունը, որը տրամադրել է հայոց պատմությանը,գրականությանը և լեզվին առնչվող գրականություն, այդ թվում`այբբենարաններ: Հայկական կիրակնօրյա դպրոց է բացվել նաևԲենդերի քաղաքում՝ հայ գործարարի աջակցությամբ2։

Մոլդովայում գրանցված և գործող ազգային փոքրամաս նու -թյունների հասարակական միավորումների շարքում է նաև 2000թ.ստեղծված «Մայր Հայաստան» Մոլդովայի հայկական սփյուռք»կազմակերպությունը՝ Արտյոմ Նահրադյանի ղեկավարությամբ3։2003թ. տվյալներով` գործել է Գրիգորիուպոլի «Վերածնունդ»բարեգործական միությունը, ինչպես նաև Քիշնևում հայկականմշակույթի «Անի» կենտրոնը, որի նպատակն է եղելմոլդովահայերի ավանդույթների վերականգնումը, պահպանվածհայկական հուշարձանների մասին հոգալը4։ Մոլդովայումգրանցված է նաև Մոլդովայի հայ բժիշկների և իրավաբանների«Ուրարտու» միջազգային մարդասիրական ընկերակցությունհասարակական կազմակերպությունը5։

153

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://hetq.am/am/society/hay-hamaynq2 http://www.armenianchurch.do.am/publ/2-1-0-203 http://www.iatp.md/ladom/downloads/Mngo.doc4 «Հայ սփյուռք հանրագիտարան», Երևան, 2003 (գլխ. խմբ.՝ Հ.Այվազյան),

«Հայերն աշխարհում», Երևան, 1995թ.:5 http://igorpivovar.wordpress.com/ngo-minorities/

Բացի Քիշնևում գործող Սուրբ Աստվածածին և ՍուրբՀարություն եկեղեցիներից, մեկ հայկական եկեղեցի էլ գործում էԲելցի քաղաքում:

Հայկական լրատվամիջոցները

1997-2000-ին Քիշնևում լույս է տեսել «Ноев ковчег» («Նոյյանտապան») ռուսերեն ամսաթերթը (հիմնադիր և գլխավորխմբագիր` Գրիգորի Անիսոնյան), որը 2000-ից մինչև այժմ լույս էտեսնում Մոսկվայում: Այդուհետ հայկական լրատվամիջոցներՄոլդովայում չեն գործել, սակայն «Մոլդովայի Հանրապետությանհայկական սփյուռք» կազմակերպությունը նախատեսում է տեղիպարբերականներից մեկում հրատարակել հայ համայնքիխնդիրները և իրադարձությունները լուսաբանող հայալեզուներդիր1։

Հեռախոսային և ինտերնետային կապի և հեռուստատեսայինծառայությունների ոլորտում հայտնի է Մոլդովայում գործող«Արաքս Թելեքոմյունիքեյշն» ընկերությունը, որը հիմնադրվել է1992թ., ղեկավարն է ազգությամբ հայ գործարար ԱրմենՑիցինովսկին (arax.md):

154

_______________________________________

1 http://hetq.am/am/society/hay-hamaynq

155

3.8.1

1.

.

, -

,

. 8

./ (+373 22) 222329,

(+373 79) 529499, (+373 22) 214147, (+373 22) 271503, (+373 79) 529994

2.

.

,

. 11

. (00373 22) 271503, (+003736) 9949494

3.

«

» /

.

,

. 11

. (+ 373 22) 271503, (+ 3736) 9107353 4.

«»

.

,

. 26, . 99

. / (373 22) 271503,

5.

. / (+373) 69107353,

(+733) 69109134

3.9 ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԴԱՇՆՈՒԹՅՈՒՆ

Ռուսաստանի Դաշնությունում տարբեր հաշվարկներով 1 մլն-իցմինչև 2.5-3 մլն հայ է բնակվում։ Հայերը ՌԴ ազգությունների շարքումպաշտոնական տվյալներով զբաղեցնում են 5-րդ, իսկ ոչ պաշտոնականտվյալներով՝ 4-րդ տեղը (ռուսներից, թաթարներից և ուկրաինացիներիցհետո)1։ Հարյուր հազարավոր հայեր սփռված են Ռուսաստանիտարբեր հատվածներում, սակայն առավել կենտրոնացված ենմայրաքաղաք Մոսկվայում (շուրջ 500 հազար), Կրասնոդարի ևՍտավրոպոլի երկրամասերում (համապատասխանաբար՝ 800 հազարև 400 հազար) և Ռոստովի մարզում (135 հազար)2:

Պատմական ակնարկ

Ռուսաստանի տարածքում հայերի բնակության մասինվկայություններ կան Կիևյան Ռուսիայի կազմավորման շրջանից(11-12-րդ դդ.) սկսած: Այստեղ հայերի հետագա ստվարացումը ևհայկական բնակավայրերի ու համայնքների հիմնադրումըհիմնականում պայմանավորված է եղել պատմական տարբերժամանակաշրջաններում Հայաստանի դեմ արշավանքներով ևհայերի տեղահանություններով (13-14-րդ, 19-20-րդ դդ.), ինչպեսնաև Ռուսաստանի աշխարհաքաղաքական դերի աճով և հայվաճառականության շերտի ձևավորմամբ ու զարգացմամբ (սկսած17-րդ դ.):

156

_______________________________________

1 Մ.Մալխասյան, «Հայերն աշխարհում», Երևան, 2007թ., էջ 99:2 Նույն տեղում, էջ 27:

Հայկական համայնքներ հիմնվել են Մոսկվայում (14-րդ դ.),Նովգորոդում, Կազանում (18-րդ դ.), Աստրախանում, Ղզլարում(18-րդ դ. սկիզբ), Մոզդոկում, Ռուսաստանի նախկին մայրա -քաղաք Սանկտ Պետերբուրգում, Կուբանի մարզում (19-րդ դ.) ևայլուր: 1778թ. Ղրիմի խանության գրավումից հետո տեղի հայբնակչությունը վերաբնակեցվել է Դոնի գետաբերանի տարածքում(1779թ.), ուր և հիմնել են այժմյան Ռոստովի մաս կազմող ՆորՆախիջևան քաղաքը և շրջակա 5 հայկական գյուղերը:

Այդ ժամանակներում հայ-ռուսական հարաբերություններըհիմնականում կրել են առևտրական և մշակութային բնույթ:Հայերն առաջին օտարերկրացիներն են եղել, որոնք ստացել ենՌուսաստանով տարանցիկ առևտուր անելու արտոնություն:Այսպես, 1667թ. ցար Ալեքսեյ Միխայլովիչը առևտրականպայմանագիր է կնքել Իրանի Նոր Ջուղայի (Սպահան) հայվաճառականների ընկերության հետ, որով վերջիններիս տրվումէին Իրանի և Ռուսաստանի միջև, ինչպես նաև Ռուսաստանիտարածքով Արևմուտքի և Արևելքի երկրների հետ մետաքսիառևտրի աննախադեպ արտոնություններ և իրավունքներ:

Հետագայում էլ հայերը, Ռուսական կայսրության տնտեսականկյանքում նշանակալի դերակատարներ համարվելով,արտոնություններ են ստացել Պետրոս I-ի, Եկատերինա II-ի ևՊավել I-ի օրոք:

Հայ համայնքներին Ռուսաստանի իշխանությունները շնորհելեն ոչ միայն տնտեսական, այլև իրավական արտոնություններ: 18-րդ դարից սկսած` Աստրախան, Ղզլար, Մոզդոկ համայնքներըստացել են ինքնավարություն, որն իրականացվել է հայկականդատարանի կամ մագիստրատի միջոցով: Ինքնավարության այդ

157

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

մարմինները գոյություն են ունեցել մինչև 1840-ականները:Ռուսահայ շատ համայնքների ներքին կյանքը կարգավորվել է1760-ականներից կազմված Աստրախանի հայոց դատաստա նա -գրքով։

Ռուսաստանում հայկական համայնքների կազմավորումըշարունակվել է նաև 19-րդ դարի ընթացքում: Մասնավորապես, 19-րդ դարի առաջին կեսին է հիմնվել Արմավիր քաղաքը ՀյուսիսայինԿովկասում, հայերը հաստատվել են նաև այլ քաղաքներում: Իսկ19-րդ դարի երկրորդ կեսին Արևմտյան Հայաստանում հայերիվիճակի կտրուկ վատթարացմամբ և 1894-96թթ. կոտորածներովպայմանավորված` բազմաթիվ արևմտահայ փախստականներհաստատվել են Սև ծովի կովկասյան ափի քաղաքներում:Արևմտահայ փախստականների հաջորդ ալիքը Ռուսաստանիհարավում ապաստան է գտել 20-րդ դարի Ցեղասպանությանհետևանքով:

Հայ Առաքելական եկեղեցին, ի դեմս Աստրախանի թեմի,այստեղ հիմնվել է 1717թ.՝ միավորելով տարբեր հայաշատբնակավայրերի հայությանը։ 18-րդ դարի վերջից հիմնվել են նաևհայկական կրթօջախներ բազմաթիվ քաղաքներում, որոնցիցառավել հայտնի են Նոր Նախիջևանի Սբ. Խաչ վանքի դպրոցը,Աստրախանի Աղաբաբյան դպրոցը, Մոսկվայի Լազարյանճեմարանը։

Առաջին հայկական տպարանը Ռուսաստանում հիմնադրվելէ 1780-ական թթ. Սանկտ Պետերբուրգում։ Այդ ժամանակվանիցմինչև 1920-ականները ընդհանուր առմամբ գործել է 24 հայկականտպարան։ Առաջին հայ պարբերականը՝ «Արևելյան ծանուցմունք»շաբաթաթերթը, լույս է տեսել 1816-ին Աստրախանում: Տարբեր

158

տարիների հայերեն թերթեր ու ամսագրեր հրատարակվել ենՄոսկվայում (ավելի քան 20 անուն), Նոր Նախիջևանում (20անուն), Սանկտ Պետերբուրգում (5 անուն), Պյատիգորսկում (6անուն) և այլն։

Խորհրդային շրջանում Ռուսաստանի տարածքում հայերըհիմնականում հաստատվել են Ալթայի երկրամաս աքսորվելուհետևանքով կամ էլ մասնագիտության բերումով։ Այս ընթացքումՌուսաստանի հայերի ազգային կյանքի դրսևորման միակ ձևըապրիլի 24-ին Ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրվածարարողություններն էին։ Ցանկացած այլ փորձեր (օրինակ`հայերենի ուսուցման խմբերի ձևավորման) շատ արագ հանգչումէին՝ բախվելով իշխանությունների ցավագին արձագանքին։ Մինչև1987թ. կեսերին գորբաչովյան վերակառուցումը խորհրդայինքաղաքացիներին ազգային միավորումներ և համայնքայինկառույցներ ձևավորելու հնարավորություն ընձեռված չէր։

Նորագույն ժամանակներում՝ 1988-ից, մոսկովյան հայությունըսկսեց ակտիվ և կազմակերպված մասնակցություն ցուցաբերելՀՍՍՀ-ի և ԼՂԻՄ-ի շուրջ ընթացող քաղաքական կյանքին։ 1988թ.ձևավորվեցին առաջին հայկական կազմակերպությունները՝«Ղարաբաղ» կոմիտեն, «Բարև ձեզ», «Հյուսիսափայլ», «ՄաշտոցՀՄՄԿ» մշակութային միությունները, «Վասպուրական» երիտա -սարդական միությունը։ Իսկ արդեն 1991թ. հիմնվեց Մոսկովյանհայկական համայնքը։

Նույն շրջանում` 1988-1990թթ., դեպի Ռուսաստան հայերի մեծհոսք տեղի ունեցավ Ադրբեջանից` Սումգայիթում, Կիրովաբադում,Բաքվում կազմակերպված ջարդերի և այլ հայաշատ բնա կա -վայրերից հայերի բռնի տեղահանման հետևանքով: Այս նոր ալիքը

159

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

համալրվեց նաև 1990-ականներին Վրաստանից և Հայաստանիցտնտեսական վիճակի վատթարացման պատճառով արտագաղթիճամփան բռնած հայերով:

Այժմ էլ ՌԴ-ն Հայաստանի աշխատանքային միգրանտներիթիվ 1 երկիրն է, որը նրանցից շատերի համար ժամանակիընթացքում աշխատանքայինից վերածվում է մշտականբնակության վայրի:

Հայերը Ռուսաստանում մշտապես աչքի են ընկել բոլոր ոլորտ -ներում՝ ակտիվորեն դրսևորվելով տնտեսական, ռազմական,քաղաքական, պետական կառավարման և սոցիալ-մշակութայինոլորտներում։ Ռուսաստանյան հայերի շարքում են ակադե մի -կոսներ, պրոֆեսորներ, դոկտորներ, հայտնի բժիշկներ, դերա -սաններ, նկարիչներ, մարզիկներ, քաղաքագետներ,պետ պաշ տոնյաներ, ռազմական գործիչներ, ովքեր նպաստել ևշարունակում են նպաստել ռուսական պետությանբարգավաճմանը։

Հայկական կառույցները

Հետխորհրդային տարածքում սփռված հայկական կազմակեր -պությունների շարքում ռուսաստանյան կառույցները գլխավորնշանակություն ունեն, քանի որ առաջին հերթին ներկայացնումեն միլիոնավոր հայերի։ Բացի այդ, հայկական սփյուռքը ՌԴ-ումմեծ մտավոր և տնտեսական ներուժ ունի, որի կազմակերպումը ևի նպաստ Հայության ուղղորդումը կարևոր առաջնահերթությունէ։ Այժմ հայկական կազմակերպված կառույցներ գործում են ՌԴ

160

բազմաթիվ հայաշատ բնակավայրերում (ՌԴ հայկականկառույցների մասին տե´ս Աղյուսակ 3. 9.1-ում)։

Ներկայում ՌԴ-ում գործող հայկական կառույցների բազման -դամ ցանց ունի Ռուսաստանի հայերի միությունը (ՌՀՄ), որըձևավորվել է 2000թ.՝ ռուսահայությանը ներկայացնող միասնա -կան կազմակերպություն ստեղծելու նպատակով։ Այն ընդգրկումէ արդեն կայացած բազմաթիվ հայկական կազմակերպություններՌԴ տարբեր անկյուններից և շարունակում է ընդարձակվել նորձևավորվող մարմինների միջոցով։ ՌՀՄ գլխամասային կառույցըև դրա մոսկովյան մասնաճյուղը ղեկավարում է հիմնադիրնախագահ, գործարար Արա Աբրահամյանը: ՌՀՄ-ն միավորում է64 մասնաճյուղ (տե´ս Հավելվածի Աղյուսակ Դ) ՌԴ հանրա -պետություններում, երկրամասերում և շրջաններում։ ՄիայնԿրասնոդարի երկրամասում գործում են ՌՀՄ 40-ից ավելիտեղական մարմիններ։ Ռուսաստանի հայերի միության և նրաբոլոր մասնաճյուղերի գործունեության հիմնական ուղղու -թյուններն են միջհամայնքային կապերի զարգացումը, հայկականեկեղեցիների նորոգումը կամ կառուցումը, խաչքարերի տեղա -դրումը, կիրակնօրյա դպրոցների և մշակութային կենտրոններիբացումը, պատմական օրերի և ազգային տոների, հիշատակիօրերի նշումը, մշակութային արժեքների և ազգային ավան -դույթների պահպանումը: ՌՀՄ մոսկովյան մասնաճյուղին կիցգործում են նաև Ռուսաստանի հայերի միության երիտասարդ -ների ասոցիացիան, կիրակնօրյա դպրոց, մշակութային կենտրոն,կինոյի և սպորտի ակումբներ։ ՌՀՄ մոսկովյան մասնաճյուղն իրհերթին ասոցիացիաներ է հիմնել նաև Հայաստանում («Լոռի-Վանաձոր» և «Շիրակ-Գյումրի»)։

161

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

Բացի ՌՀՄ կազմում ընդգրկված կամ առանձին գործողհայկական կազմակերպություններից, ՌԴ-ում առկա են նաևհայկական ուսանողական միություններ (օրինակ՝ Մոսկվայիմիջազգային հարաբերությունների պետական ինստիտուտիհայկական ընկերակցությունը (Армянское Сообщество МГИМО(У) МИД РФ), որոնց գործունեությունը հիմնականում մշակու -թային–լուսավորչական բնույթ ունի և ուղղված է հայկականինքնության պահպանմանը, համայնքային կյանքի կազմակերպ -մանը, տեղի հայության ինքնադրսևորմանը, հայ–ռուսականկապերի ամրապնդմանը։

2010թ. փետրվարին ստեղծվեց Մոսկվայի հայկականկազմակերպությունների ֆորումը, որի նպատակն էր միավորելՄոսկվայում գործող հայկական կազմակերպությունները,համակարգել նրանց գործունեությունը։ Ֆորումի առաջին նիստըտեղի ունեցավ փետրվարի 27-ին։ Ֆորումն ընտրեց խորհուրդ, որիանդամներն են՝ «Ռուս-հայկական համագործակցություն»կազմակերպության նախագահ Յուրի Նավոյանը, «Ноев Ковчег»թերթի գլխավոր խմբագիր Գրիգոր Անիսոնյանը, «Արևմտահայերիհայրենակցական միություն» կազմակերպության ներկայացուցիչԻգոր Զարգարյանը, «Արցախի ընկերներ» ակումբի նախագահԷդուարդ Ղուլյանը, «Հայ մշակույթի զարգացման հիմնադրամի»նախագահ Մեցո Իգիթյանը, «Արարատ» միության նախագահՄանվել Դոլբակյանը։

ՌԴ-ում գործում են նաև բազմաթիվ հայկական մշակութայինօջախներ, ինչպես, օրինակ, Մոսկվայի հայկական թատրոնը, որըհիմնադրվել է ՌԴ-ում ՀՀ դեսպանության կողմից։ Այն իրբազմազան խաղացանկով հաջողությամբ հանդես է գալիս ոչ

162

միայն հայկական և ռուսական, այլև երրորդ երկրների բեմերում։ՌԴ-ում բազմաթիվ են նաև հայերենի, հայոց պատմության և

հայ մշակույթի ուսուցման կիրակնօրյա դպրոցները։ Դրանցշարքում է նաև ՌԴ–ում ՀՀ դեսպանությանը կից կիրակնօրյադպրոցը Մոսկվայում։ Հայկական մշակութային դաստիարակու -թյան թեքում ունի Մոսկվայի №1110 միջնակարգ դպրոցը (տնօրեն՝Սեդա Գալոյան)։ Հայոց լեզու, պատմություն և մշակույթ ենուսուցանում նաև Հայ Առաքելական եկեղեցու «Հայորդյաց տունը»Մոսկվայում և գործող եկեղեցիները ՌԴ մյուս քաղաքներում։

Հայ Առաքելական եկեղեցին ՌԴ-ում ներկայացված է ՆորՆախիջևանի և Ռուսաստանի թեմով, որի կենտրոնը գտնվում էՄոսկվայում։ Այն ընդգրկում է 40-ից ավելի համայնք, որոնցից 27-ը` ՌԴ տարածքում։ Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմիանդամ են նաև Ուկրաինայի, Մոլդովայի, Ուզբեկստանի,Լատվիայի, Բելառուսի Հայ առաքելական համայնքները։Հետխորհրդային շրջանում Հայ Առաքելական եկեղեցուն ենվերադարձվել հայկական որոշ եկեղեցիներ։ Այժմ հայհամայնքներում գործում են 30-ից ավելի եկեղեցիներ, մատուռներ,կառուցվում են նորերը։ Մոսկվայում վեհաշուք հայկականեկեղեցու կառուցման շինարարական աշխատանքներ ենընթանում։ Բացի այդ, կառուցվում են եկեղեցիներ ոչ ավանդական,բայց ներկայում հայաշատ ՌԴ շրջաններում՝ Սիբիրի Օմսկ, Տոմսկ,Կրասնոյարսկ, Նիժնի Նովգորոդ քաղաքներում և այլուր։

163

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

Հայկական լրատվամիջոցները

Ներկայում հայաստանյան լրատվամիջոցներից ՌԴ-ումտարածվում են ռուսերեն «Հայաստանի Հանրապետությունը» և«Голос Армении»-ի դայջեսթը: Բացի այդ, ռուսաստանաբնակհայերը ևս կարողանում են որոշակի տեղ գրավել ՌԴ մեդիադաշտում` թեև ոչ միշտ համառուսաստանյան նշանակության,բայց տեղի հայության համար նշանակալի թերթեր և ամսագրերհրատարակելով (ՌԴ հայկական լրատվամիջոցների մասին տե՛սԱղյուսակ 3.9.2)։ Որոշ պարբերականներ առանձնանում եննրանով, որ ունեն ավելի լայն լսարան, ընդգրկում են ոչ միայնռուսաստանյան, այլ նաև շատ հետխորհրդային երկրներիլսարաններ։

Այս առումով առանձին տեղ է գրավում «Ноев ковчег»ռուսալեզու ամսաթերթը՝ իր noev-kovcheg.ru և novostink.ruկայքերով (վերջինս ներկայացնում է առօրյա թարմացվողլրատվական էջ)։ Տպագիր հանդեսն ավելի քան 500 հազ. մշտականընթերցող ունի, իսկ կայքերը՝ օրական միջինը 5500 այցելու։Հիմնական թեմաներն առնչվում են ռուսաստանյան իրադար -ձություններին, հայ համայնքների կյանքին և հայաստանյաններքին ու արտաքին քաղաքականությանը։ «Ноев ковчег»ամսաթերթն այն սակավ ԶԼՄ-ից է, որոնք համագործակցում են ոչմիայն հայկական մեդիա դաշտի, այլև բնակության երկրիպարբերականների հետ։

Մեծ լսարանով և հետխորհրդային բոլոր երկրների հայությանճակատագրի մասին հետաքրքրությամբ առանձնանում է ևս մեկռուսալեզու ամսաթերթ՝ «Еркрамас», իր yerkramas.org կայքէջով։

164

Թերթի տպաքանակը 17.000 է։ Կայքի օրական միջին այցե -լությունների թիվը կազմում է 1800-2000 հոգի։ Երկրամասըհրատարակում է և՛ հայերեն, և՛ ռուսերեն հոդվածներ։

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Նոր Նախիջևանի և Ռու -սաստանի Հայոց թեմը ՌԴ-ում հրատարակում է «ՀայաստանյայցԵկեղեցի» (ք.Մոսկվա) և «Լուսավորիչ» (ք.Վոլգոգրադ) պարբե -րականները։

ՌԴ մեդիա դաշտում առկա են բազմաթիվ հայկականբարձրակարգ ժամանցային–մշակութային ամսագրեր։ Դրանցշարքում իր ավանդական տեղն ունի «Անիվ» ամսագիրը։ «Անիվը»լույս է տեսնում 2000 տպաքանակով, իսկ թեմատիկան տեղայ նա -ցված չէ, այլ ընդգրկուն է, համահայկական: Համապատաս խա -նաբար` համագործակցության դաշտը և լսարանը շատ ավելիլայն են։ Այն տարածվում է Հայաստանում և Արցախում, ՌԴ,Բելառուսի, Էստոնիայի, Լատվիայի և Ուզբեկստանի հայ հա -մայնքների շրջանակներում։ Ամսագրի փոքրաթիվ օրինակներդուրս են գալիս հետխորհրդային տարածքի սահմաններից՝ուղարկվելով Ֆրանսիա, Գերմանիա, Լեհաստան, Իտալիա,Լիբանան և այլուր: Ամսագիրը նաև տեղակայված է aniv.ruկայքում, գլխավոր խմբագիրը հրատապ թեմաները քննարկում էիր անձնական բլոգում (karen-aghekian.livejournal.com): Մոսկովյանմեկ այլ ամսագիր՝ «Ժամ»-ը, 10.000 մշտական ընթերցող ունի, 2.5ամիսը մեկ անգամ հրատարակում է հայերեն և ռուսերենլեզուներով հոդվածներ։

Մշակութային-ժամանցային ուղղվածության Կրասնոդարիառաջին գունավոր ամսագիրը «Խաչքար» հայկական մշակու -թային կրթական կենտրոնի կողմից հրատարակվող նույնանուն

165

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

ամսագիրն է։ Մշտական լսարանը կազմում է 25 հազ. հոգի։Գործում է նաև khachkar.ru կայքը, որտեղից ռուսերենով ևանգլերենով կարելի է տեղեկանալ թարմ համարի հիմնականբովանդակությանը, Կրասնոդարի հայության կյանքում տեղիունեցած նշանակալի իրադարձություններին և այլն։

Առավել բազմազան են հայկական ինտերնետային էջերըռուսական դոմեյնային տիրույթում: Նրանց բոլորի համարընդհանուր է Հայաստանի և Հայության տեղեկատվականանվտանգությանն առնչվող հիմնախնդիրների նկատմամբզգայունակությունը։ Սակայն որքան էլ դրանք շատ են, ակնհայտ է,որ մեծ մասը կամավորական նախաձեռնությունների արդյունք էև հիմնականում որոշակի ակտիվության շրջանից հետոհայտնվում է սառեցված կարգավիճակում ու ժամանակ առժամանակ է թարմացվում։ Այնուամենայնիվ, գործում են նաև ոչսիրողական մակարդակի նախագծեր։ Առավել նշանակալիհայկական լրատվական, տեղեկատվական-վերլուծական կայքերըներկայացնում են Հայաստանին և Հայությանը, այդ թվում`հետխորհրդային երկրների հայությանն առնչվող հարցեր։

Դրանց շարքում կարևոր դիրք է զբաղեցնում miasin.ru–ն, որինպատակն է աջակցությունը համայն Հայության համախմբմանը։Այն ոչ միայն ներկայացնում է լուրեր հայ համայնքներիգործունեությունից, Հայաստանից և Արցախից, այլև ամփոփում էհայկական կառույցների և ԶԼՄ-ի մասին անընդհատ թարմացվողտեղեկատու։ Այցելուների թիվը կազմում է ամսական 6000-7000հոգի։

Կրկին համահայկական տեղեկատվական նշանակությանկայք է արագ զարգացող armenia.ru-ն` իր ենթակայքերով (օրական

166

միջինը 2000 այցելու)։ Այն ունի տարբեր լրատվական աղբյուր -ներից մեջբերումներով կազմված նորությունների բաժին, հայ -կական մշակույթի բաժին, տեսադարան, հայ–ռուսերեն ևռուս–հայերեն on-line բառարան։ Պարունակում է նաև հղումgenocide.ru կայքին, որը Հայոց ցեղասպանության մասին ռու -սալեզու հագեցած ինտերնետային ռեսուրս է (գրքեր, հոդվածներ,ելույթներ, վկայություններ, լուսանկարներ)։

Հայության տեղեկատվական անվտանգության տեսանկյունիցնշանակալի արխիվացման և վերլուծական աշխատանք էիրականացնում karabah88.ru կայքը՝ հավաքագրելով և ներ կայաց -նելով Հայաստանի, Հայության և ղարաբաղյան իրադար ձու -թյունների մասին լրահոսը և արձագանքելով հակահայկականտեղեկատվական հարձակումներին։ Այս կայքում ամսականմիջին այցելությունները կազմում են 4500, լսարանն ընդգրկում էայցելուներ ՌԴ-ից, Հայաստանից, Ադրբեջանից, Ուկրաինայից ևԱՄՆ-ից։

Հայության մասին ամփոփ շտեմարանի նախագիծ է իրա կա -նաց նում «Հայազգ» հիմնադրամը, որն արխիվացնում և hayazg.infoկայքում ներկայացնում է աշխարհի տարբեր անկյուններում հաս -տատված վաստակաշատ հայ գործիչների, հայկական կազմա -կերպությունների և Հայության բարեկամների մասինտեղե կատվություն։

2010թ. մարտի 1-ից ՌԴ-ում հեռարձակվում է հայկականռուսալեզու ТВ АРМЕНИЯ РУ հեռուստաալիքը։ Հեռուստաալիքիկազմակերպիչներն առաջնային խնդիր են համարում ինչպեսՀայաստանի և Ռուսաստանի, այնպես էլ այլ երկրներում բնակվողհայերի հասարակական, մշակութային, քաղաքական և

167

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

տնտեսական կյանքի լուսաբանումը։ ТВ АРМЕНИЯ РУ հեռուս -տաալիքը հեռարձակվում է HOTBIRD արբանյակի միջոցով։

ՌԴ-ում հայկական ԶԼՄ-ը հիմնականում սերտ առնչությունունեն հայ համայնքների և գործարարների հետ։ Շատ հաճախհայկական ԶԼՄ-ը և կառույցները հանդես են գալիս միասնականնախաձեռնություններով և միջոցառումներով։ Դրանց մի մասըհամագործակցում է նաև հայաստանյան կառույցների, ԶԼՄ-ի,վերլուծական կենտրոնների կայքերի հետ։ Սակայն ՌԴ հայկականմեդիաներն ունեն նաև հիմնախնդիրներ։ Դրանք կապված ենՀայության տեղեկատվական անվտանգության համընդհանուրհայեցակարգի և Հայաստանում օպերատիվ արձագանքող ԶԼՄ–իբացակայության հետ։ Դրանք լուրջ խոչընդոտ են ՌԴ ակտիվմեդիաների համար, քանի որ վերջիններս հաճախ կարիք ենունենում որևէ համահայկական նշանակության իրադարձությանառնչությամբ հայաստանյան տեսակետների մասին օպերատիվիրազեկման։ Որոշակի խոչընդոտ է նաև Հայաստանից տարածվողպաշտոնական լրատվության նկատմամբ վստահության ոչ բարձրաստիճանը։

Հայաստանից սպասվող տեղեկատվությունը կապված է ՀՀներքին սոցիալ-քաղաքական կյանքի մասին անաչառ լրատվության,Հայաստանում հայրենադարձների կենսագործունեության, Հայաս -տանի մարզային խնդիրների և իրադարձությունների հետ և այլն։

Հայաստանի և հայ համայնքների մեդիաները փոխադարձաբարլավ չեն ճանաչում տեղական իրականությունները, որոնցում աշ խա -տում են իրենց ազգակից գործընկերները, հետևաբար վիրտուալ կամon-line հաղորդակցումը Հայաստանի և համայնքների միջևառաջնահերթություն է։ Հայկական մեդիաների կապը, վիրտուալից

168

բացի, իրական հանդիպումներով ամրապնդվելու կարիք ունի՝առնվազն ամենամյա այցելությունների, կոնֆերանսների միջոցով։

ՀՀ կառույցների և ՌԴ մեդիաների համագործակցությունըհնարավոր է Հայաստանի և Հայության շահերի ներկայացման,ինչպես նաև ազգային անվտանգության, մասնավորապես՝տեղեկատվական անվտանգության հիմնախնդիրների շուրջ,հայրենադարձության ակտիվացման, Հայաստանում ներդրումներիխրախուսման և շատ այլ հարցերում։

169

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

170

3.9

.1

1.

mos

arm

.ru

.

, 123

242,

.,

9 .,

4..

(+7

495)

255

9817

, .

info

@m

osar

m.ru

1

991

. -

-

-

2

000

. 2.

«

»

-

-

sarin

fo.o

rg

. , 1

2927

2,

-

.

8 .,

1

. (+

7 49

5) 7

4408

17, 7

4408

04,

7440

824 (+

7 49

5) 7

4408

05, 7

4408

17

. sa

rmos

@m

ail.r

u

2000

.:

3.

«

» -

. , 1

2927

2,

-

.

8 . ,

1

. (+

8 49

5) 7

4408

17,7

4408

24

. s

arm

os@

mai

l.ru

4.

-

.

sa

r-m

olod

ezh@

mai

l.ru

2002

.

-

-

-,

171

5.

«»

-

urartufund.ru

.

, 121835,

. 35 ., 649

. (+7 495) 7614444

. info@

urartufund.ru

2009.

«-

»

-

-

6.

--

«

»

.

, 113519,

. 24 ., 4

, . 170

. 9391255, 9380452, 3347201, 3132414, 3320186

. hna@

meil.sitek.ru

,

-,

, -

7.

-

.

, 119899,

., 1 . 9391255, 9380452

4052420, 4277418, 93853 .

Grigor@

inmeh.m

su.su

-

-

8.

«-

»

. ,

.

. 8/7, 20

. 6060834

9.

(.

..

) -

hom

enetmen.ru

. ,

., 80

., 1 . (+7916) 2666393

. hm

em@

mail.ru

1918.

,

,

10.

«»

-

-

arm

enianchurch.ru

.

. ,

.,

10 . (+ 7 792) 66958850

. souz_m

ol_nur@m

ail.ru

172

11.

-

-

siv.a

m

. ,

.,

82

. (+

7 49

5) 7

9624

68

. si

vam

@siv

.am

7

0 -

5

00

-

1

5 ,

-,

-

-

5

-

12

.

«

-

»

arm

iane

.spb.

ru

. (+

812)

921

3933

. .

info

@ar

mia

ne.sp

b.ru

2002

.

-

,

-

-

,

1999

. 13

.

«

»

.

,

1910

11,

. 4

2

. (+

812

) 219

4108

, (+

812

) 35

0530

1

(+ 8

12) 3

5028

92

1

975

.,

198

8.,

- 2

000

.

--

173

14.

- «

-

» -

-

.

,

199048,

. 29 . (+7 812) 3505301

1997

., 2000

.

15.

«

»

.

,

.,

42 . (+7 812) 3505301, 3184148

16.

«»

arm

kc.ru

. , 350000,

87/1

. ./

2627815, 2627850 .

office@khachkar.ru

2007.

17.

«»

,

. , 354000,,

. 142

. (+7 8622) 984278

“

”

-

18.

«

»

-

-

arm-nn.ru

.

,

603057,

. 5.

. 4300678, 300678

300678

1993

. 1-

, 27-

,

,

174

19.

«

»

.

, 443

090,

-

-

., 55

. .

(+84

6) 2

2461

84

. sa

mar

m@

sam

ara.

ru

1995

.

20.

.

, . 6

8,

. (+

8 84

82) 4

2911

1 , 2

1727

9

1995

.

21.

«

» ek

hpay

ruty

un.ru

.

660

077,

. 3,

, .

(+7

391

) 277

1199

.

z

ov_a

rmen

ii@m

ail.r

u kr

oo_a

nko@

ekhp

ayru

tyun

.ru,

adm

in@

ekhp

ayru

tyun

.ru

1988

.

1996

.

-

200

0.

«»

22.

«

»

-

.

,

. .

(+8

3532

) 998

772,

998

-73

(+

8 35

32) 9

9877

3

23.

--

«

»

. ,

40

. .

(+

8635

2) 4

8496

1996

.

24.

«

»

. ,

. 1

4 .

(+ 8

442)

426

420,

473

527

. k

ocha

r77@

mai

l.ru

25.

«

»

nnao

.ru

.

,

3440

19,

14-

7

4/1

.

(+86

3)28

3068

1 .

nna

o@m

ail.r

u

2010

. «»

175

26.

«-

»

. apaga.org@

gmail.com

. (+7 863) 2648555, (+7 863) 2648555

27.

«

» -

hayazg.org

, 344029,

. 16

. (+863) 2831870 .

mailbox@

hayazg.info

2007.:

«»

28. -

.

-

«

»

.

, .

. 16

. (+ 8672) 537899 .

mail@

eribyni.ru

1989.:

«»

-

-

176

3.9

.2

()

1.

«

» -

-

no

ev-k

ovch

eg.ru

.

, 1

2747

3,

1

, 5-

. (+

7495

) 967

1660

, (+

7 49

5) 9

6716

61

(+ 4

95)6

3179

28

(495

)631

7054

.

noev

kovc

heg@

unia

stru

m.c

om;

rekl

ama@

noev

-kov

cheg

.ru;

6317

928@

mai

l.ru;

in

fo@

noev

-kov

cheg

.ru

199

7.

- (

.

, 2

000

.

) -

, 104

.500

-

-

,

2.

"

"

.

«

»

-

«

.

»

«

»

«.

»

177

()

3.

«

»

.

«

»

(«-

»

-

)

-

«

»

«

-

», «»

«

.

»

4.

«»

-

zham

.ru

.

. (+495) 5042027, (+ 495) 5898320, (+8903)7628284

. zham

@zham

.ru akopova@

zham.ru

2008.,

, 1000

5.

«»

m

agazine.yerevan.ru

.

, .

40/12 ., 2

. . (+7 495) 9874665

. ida.m

artirosyan@

e-magazine.am

, info.m

ag@yerevan.ru

2005

.

6.

"Celebrities "

celebrities.am

.

, 115172,

1/15

./

(+8 495) 77842 41 .

celebrities@

mail.ru

-

-

2007

.

-

(-

,

, ,

-,

)

178

()

7.

«»

2

006

. 8

-

8.

«

»

ham

shen

.ru

.

ha

msh

en@

ham

shen

.ru

200

9.

15-

9.

«»

.

an

iv20

05@

yand

ex.ru

2

005-

, , 2

10.

«»

, 199

9178

,

2

9

. (+

7 81

2) 3

5053

01

. a

r-st

ar@

yand

ex.ru

199

3-

11.

--

m

asht

ots.r

u

,

.

, 35

0020

,

. 48

/1

., 2

1 ./

(+86

1) 2

5593

14.

200

2.

, (

)

12.

«

»

khac

hkar

.ru

.

.

, 35

0000

,

87/

1 .

./ 2

6278

15, 2

6278

50

.

khac

hqar

@ya

ndex

.ru

adm

in@

khac

hkar

.ru

edito

r@kh

achk

ar.ru

- «

»

-

-,

,

179

()

13.

«

»

yerkramas.org

.

.

, 350063,

. 49

./ (861) 2671798

(+ 8918) 0262446, (+ 8918) 3234256

.

info@yerkram

as.org

1996-,

-

-

17.000

-

:

, ,

,

-,

, -

14.

"

"

.

.

410, 131,

. (+74012) 614662 (+74012) 669009

.

armcentr@

yandex.ru

15.

«

»

.

kam

urdj@m

ail.ru

,

-

-

«

» -

-

,

-

,

-

-

-

180

()

16

.

«

»

arm

enia

nchu

rch.

do.a

m

.

,

. 1

0,

,

.

ar

mch

urch

@gm

ail.c

om

-

200

6-

-

-

,

-

17.

«

»

sbge

vorg

.ru/lu

savo

rich.

php

. ,

4001

19,

, 1

4 . (+

8442

) 473

527

(+84

42) 9

0533

9231

2 .

koc

har@

tele

-ko

m.ru

-

2

003

.

-

,

-

-

-

-,

-

,

,

-

,

,

-

-

181

()

18.

«

»

.

kochar77@m

ail.ru

«

»

-

, -

,

,

-

19.

«

»

.

manvelov76@

mail.ru

2004.

15-,

, 4500

-

-

-

«

»

- «

»

- «

»

(«»

)

20.

M

iasin.ru

.

info@m

iasin.ru geo@

miasin.ru

,

(

, -

, -

,

,

,

)

182

()

21

. -

.

«»

er

ibyn

i.ru

-

. ,

.

16

. .

(+86

72) 5

3789

9 .

m

ail@

erib

yni.r

u

«

» -

-

200

9.

-

, ,

22

.

kara

bah8

8.ru

.

.

kara

bah8

8@gm

ail.c

om

2

008

. 1

3-:

,

-,

-

-

23.

haya

zg.in

fo

,

3440

29,

. 1

6

. (+

863)

283

1870

, (+7

918

) 55

8012

7 .

m

ailb

ox@

haya

zg.in

fo

«

» -

24.

G

enoc

ide.

ru

.

ta

ragi

r@ge

noci

de.ru

, gr

igor

@ge

noci

de.ru

, ed

itor@

geno

cide

.ru

2

001

. 4

-

25.

V

arda

nank

.org

26.

ne

ws.a

rmen

ia.ru

,

183

()

27.

tvarm

enia.ru

. ,

. 8, 2-

, 6

. (+8 800) 1007533,

(+7 926) 6222638 (+7 495) 7858250

-

-

-,

,

-

3.10 ՎՐԱՍՏԱՆ

Վրաստանն աշխարհի հայահոծ երկրներից մեկն է։ Համաձայն2002թ. Վրաստանում անցկացված մարդահամարի պաշտոնականտվյալների, հայերի թիվը երկրում 249 հազար է, իսկ ըստ ոչպաշտոնական տվյալների՝ հայերը կազմում են շուրջ 350 հազար1։Չնայած 1995թ. տվյալների (430 հազ.) համեմատ հայությաննվազմանը՝ վիրահայությունը շարունակում է երկրի ազ գու թյուն -ների շարքում զբաղեցնել երկրորդ տեղը։ Իսկ Սամցխե Ջավախքնահանգում հայերն ավանդաբար առաջին տեղում են՝ կազմելովբնակչության 54.6%-ը։ Սամցխե Ջավախք նահանգի երկուշրջաններում՝ Ախալքալաքում և Նինոծմինդայում (Ջա վախք),հայերը կազմում են բնակչության գերակշիռ մեծա մաս նությունը՝համապատասխանաբար 94.3%-ը և 95.9%-ը։ Հայերը մեծա մաս -նություն են կազմում նաև Քվեմո Քարթլի նահանգի Ծալկայիշրջանում՝ 55%։ Մառնեուլի շրջանում 9 գյուղեր (Ախքյորփի,Չանախչի, Գյուլուբաղ, Խոխմել, Դամիա, Բրդաձոր, Կարմիրգյուղ,Շահումյան, Ղուդրի) բացառապես հայկական են, իսկ 3 գյուղերում(Սիոն, Ծոփ և Խոժոռնի) հայերը կազմում են ճնշող մեծա -մասնություն: Բացի նշված շրջաններից, հայերը խիտ բնակեցվածեն Աջարիայի Ինքնավար Հանրապետությունում (25 հազ., 6.5%) ևՎրաստանի մայրաքաղաք Թբիլիսիում (150 հազ., 13.6%)։

184

_______________________________________

1 Տե´ս «Հայ սփյուռք հանրագիտարան», Երևան, 2003թ., էջ 545:

Պատմական ակնարկ

Պատմական աղբյուրները հավաստում են, որ ժամանակակիցՎրաստանի տարածքում հնագույն ժամանակներից եղել ենհայաբնակ գավառներ: Հայերի թիվն այստեղ ստվարացավ 5-րդդարի առաջին կեսին, երբ Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգիգավառները կցվեցին վրացական մարզպանությանը։ Արդեն 9-րդդարում հայերի թիվը ստվարացել է Տփղիսում (Թիֆլիս)՝ կապվածմեծ թվով սասունցիների գաղթով։ 10-րդ դարի սկզբին Կուր գետիհովտի և Կովկասյան լեռների միջև ընկած հայաբնակ Կամբե -ճանում ձևավորվել է Կամբեճան-Հերեթի, իսկ 978թ.՝ Գուգարքիարևելյան մասում Կյուրիկյանների թագավորությունը։ Հայերիարտագաղթը Վրաստան նոր թափ ստացավ Բագրատունյացթագավորության անկումից (1045թ.) հետո։

Հայերի հոսքը Վրաստան շարունակվել է նաև 14-18-րդ դարերիընթացքում, իսկ 18-րդ դարի 30-ական թվականներից կրել զանգ -վածային բնույթ՝ հիմնականում օտարների ծանր լծի և ասպա տա -կությունների հետևանքով։ Միայն Գանձակից Թիֆլիս էտե ղափոխվել 3 հազ. շինական։ Մեկ-երկու տասնամյակ անց Մուխ -րա նում և շրջակա գյուղերում է հանգրվանել ասպատակիչներիարշավանքներից տեղահան եղած Լոռիի բնակչությունը, այդ թվումնաև Արղությանների (Երկայնաբազուկներ) նշանավոր տոհմը։ 18-րդդարի 90-ական թթ. Արցախի Գյուլիստան, Խաչեն գավառներից մեծթվով հայեր տեղափոխվել և բնակություն են հաստատել Բոլնիս,Շուլավեր, Մեծ Դաղեթ և այլ բնակավայրերում։

1829-30թթ., համաձայն Ադրիանապոլսի պայմանագրի, 58 հազ.հայեր Էրզրումի նահանգից գաղթում և բնակություն են

185

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

հաստատում Ջավախքում, Սամցխեում և Թռեղքում։ Այս զանգ վա -ծային տեղաշարժը մեծապես նպաստում է այստեղի համայնքներիստվարացմանը։ Արդյունքում՝ վերահայացել են բազմաթիվբնակավայրեր, այդ թվում նաև Ախալքալաք և Ախալցխա քա ղաք -ները։ Հայերի տեղաշարժը Վրաստան ակտիվ բնույթ է կրել նաև1890-ական թթ., ինչպես նաև 1915-1920թթ.՝ պայմանավորվածՕսմանյան Թուրքիայում հայերի զանգվածային կոտորածներով ևՑեղասպանությամբ։ Այդպիսով, 1917թ. մարդահամարի տվյալ նե -րով Վրաստանում ապրող հայերի թիվը կազմում էր մոտ 280 հազ.։

Խորհրդային տարիներին, չնայած արտագաղթի մեծ չափերին,այդ թիվը գրեթե կրկնապատկվել է՝ հիմնականում ծնելիությանբարձր ցուցանիշի արդյունքում։ 1989թ. մարդահամարիտվյալներով՝ Վրաստանում ապրում էր շուրջ 437 հազ. հայ։ 1994թ.այդ ցուցանիշը կազմում էր 430 հազ.։ Ներկայումս Վրաստանումբնակվող մեծ թվով հայեր հանգամանքների բերումով կրում ենվրացական ազգանուններ, իսկ նրանց մի մասն էլ ձուլվել է։

Հայերն ավանդաբար մեծ ներդրում են ունեցել Վրաստանիզարգացման և շենացման գործում։ Նրանք հայտնի են եղելհատկապես քաղաքական, ռազմական, տնտեսական ևմշակութային ոլորտներում։ Ներկայումս հայերը Վրաստանումառանձնանում են գրական, մշակութալուսավորչական ևհասարակական-քաղաքական գործունեությամբ։

Թիֆլիսը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառորդում եղելէ հայկական մշակույթի ամենամեծ կենտրոնը Կովկասում։Այստեղ ծաղկում են ապրել հայ գրականությունը, ճարտա րա -պետությունը, կերպարվեստը, երաժշտությունը, թատրոնը։Ներկայումս Թիֆլիսում գործում են Վրաստանի գրողների

186

միության հայկական մասնաճյուղը, Վրաստանի հայ գրողների«Վերնատուն» միությունը, Պ.Ադամյանի անվան Թբիլիսիիհայկական պետական դրամատիկական թատրոնը, Սայաթ-Նովամշակութալուսավորչական ընկերությունը։ Լույս են տեսնում«Կամուրջ» և «Վերնատուն» գրական տարեգրքերը։

Հայկական կառույցները

Վրաստանում գործում են և՛ հանրապետական, և՛ տեղական-համայնքային մասշտաբի հայկական հասարակական կազմակեր -պու թյուններ (Վրաստանի հայկական կառույցների մասին տե՛սԱղյուսակ 3.10.1): Հանրապետական կազմակերպություններըկենտրո նացված են Թբիլիսիում, իսկ տեղականները՝ հիմնականումՋավախքում։

Հանրապետական մասշտաբի հայկական կազմակերպություն -ներից ամենանշանավորը Վրաստանի հայերի միությունն է։ Այն,ըստ էության, վրաստանաբնակ ողջ հայությունը ներկայացնողկառույց է և կոչված է պաշտպանելու վերջինիս շահերը։Վրաստանի հայերի միությանը կից գործում են հայ կանանց,նկարիչների, Թբիլիսիի հայերի ընկերակցությունները։

Թբիլիսիում գործող ակտիվ կառույցներից են նաև Վրաստանիհայ երիտասարդական միությունը, Վիրահայոց թեմի Հայեկեղեցասեր երիտասարդաց միությունը, «Բազմազգ Վրաստան»համաքաղաքացիական շարժումը։ Վերջինս զուտ հայկականկառույց չէ, այլ ներկայացնում է Վրաստանի բոլոր ազգայինփոքրամասնություններին և կոչված է պաշտպանելու նրանց

187

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

շահերը։ Այս նշանավոր հասարակական կազմակերպությունըղեկավարում է մեր հայրենակից Առնոլդ Ստեփանյանը։

Թբիլիսիում գործող հայկական մշակութային կառույցներիցնշանավոր են Վրաստանի գրողների միության հայկականմասնաճյուղը և Վրաստանի հայ գրողների «Վերնատուն» միու -թյունը։ Վերջիններս ներկայացնում են վրաստանաբնակ հայգրողներին, աջակցում նրանց գործունեությանը։ Նրանց կողմիցհրատարակվում են համապատասխանաբար՝ «Կամուրջ» և«Վերնատուն» գրական հանդեսները։

Վրաստանի հայկական մշակութային կառույցների մեջ իրուրույն տեղն ունի նաև Թբիլիսիի Պ.Ադամյանի անվան հայկականպետական դրամատիկական թատրոնը, որը հիմնադրվել է դեռևս1921թ.։ 1998-ից կրթամշակութային գործունեություն էիրականացնում Սայաթ-Նովա միությունը։

Ինչ վերաբերում է Վրաստանի հայկական համայնքային-տեղական հասարակական կազմակերպություններին, ապադրանց գերակշիռ մեծամասնությունը կենտրոնացված է ՍամցխեՋավախք նահանգում։ Այդ կառույցներից աչքի են ընկնում«Ջավախք. ժողովրդական շարժումը», «Վիրք», «ՄիասնականՋավախք» ժողովրդավարական դաշինք», «Ակունք», «Լեռնաշ -խարհ» ՀԿ-ները, «Շառլ Ազնավուր» բարեգործական-մշակութայինմիությունը և այլն։ Սամցխե Ջավախքում գործող հայկականկազմակերպություններից շատերի գործունեությունը, բացիհասարակականից, կրում է նաև ընդգծված քաղաքական բնույթ։Դրանց կողմից բարձրացվում են երկրի քաղաքական համակարգիբարեփոխման, ինչպես նաև ջավախահայության իրավունքներիպաշտպանության, այդ թվում` հայոց լեզվին տարածաշրջանային

188

լեզվի կարգավիճակ շնորհելու հարցերը։ Նման կառույցներիգործունեությունը չի խրախուսվում վրացական իշխանություններիկողմից1: Սամցխե Ջավախքում գործող հայկական կազմակերպու -թյունների գործունեությունն ավելի արդյունավետ դարձնելունպատակով 2003թ. ստեղծվել է Սամցխե Ջավախքի և ՔվեմոՔարթլիի հայկական հասարակական կազմակերպություններիխորհուրդ։

Ջավախքից բացի, տեղական հայկական կազմակերպություններկան նաև Վրաստանի այլ շրջաններում։ Այդպիսի կառույցներից է,օրինակ, 2004թ. հիմնված «Աջարիայի հայերի միությունը», որիառաքելությունն է համախմբել տեղի հայությանը, կազմակերպելհամայնքային կյանքը, պաշտպանել տեղի հայության շահերը և այլն։

Հայկական լրատվամիջոցները

Հայկական առաջին տպարանը Թիֆլիսում հիմնադրվել է1823թ., իսկ առաջին պարբերականը` «Կովկասը», լույս է տեսել1841-ին: Այդ ժամանակվանից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը Թիֆ -լիսում ընդհանուր առմամբ լույս է տեսել 200 անուն հայերենօրաթերթ, շաբաթաթերթ և ամսագիր:

Ներկայումս Վրաստանում հրատարակվող հայկական

189

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 «Միասնական Ջավախք» կազմակերպության ղեկավար ՎահագնՉախալյանը Վրաստանի դատարանի վճռով 2009թ. դատապարտվել է 10տարվա ազատազրկման, ինչը փորձագետների կողմից գնահատվում է իբրևքաղաքացիական ակտիվիստի գործունեությունը սահմանափակելու միջոց:

պարբերական մամուլը պայմանականորեն կարելի է բաժանելավանդականի և ոչ ավանդականի (Վրաստանի հայկականլրատվամիջոցների մասին տե՛ս Աղյուսակ 3.10.2)։ Ավանդականտպագիր մամուլը կազմում են դեռևս խորհրդային ժամանակներիցլույս տեսնող հայկական պաշտոնաթերթերը։ Թիֆլիսում լույստեսնող «Վրաստան» շաբաթաթերթը Վրաստանի խորհրդարանիպաշտոնաթերթն է։ Այն Վրաստանի պաշտոնական տեսակետներիարտահայտողն է, բովանդակում է քաղաքական, մշակութային ևայլ բնույթի նյութեր։ Թերթը հիմնադրվել է դեռևս 1920թ.՝ նախքանՎրաստանի խորհրդայնացումը։

Ավանդական մամուլի շարքին են դասվում նաև Նինոծմինդայումև Ախալքալաքում լույս տեսնող համապատասխանաբար՝ «Ար -շալույս» և «Փարոս» պաշտոնաթերթերը։ Դրանք հիմնականումբովանդակում են տեղական պաշտոնական լուրեր՝ քաղաքական,տնտեսական, մշակութային ուղղվածությամբ։

Ոչ ավանդական կամ ժամանակակից հայկական մամուլըՎրաստանում կազմում են հետխորհրդային շրջանում հիմնա -կանում Ջավախքում հիմնադրված թերթերը։ Դրանցից ենՆինոծմինդայի «Լեռնաշխարհ», Ախալքալաքի «Ակունք» և «Քա ջա -տուն» թերթերը և այլն։ Այս հրատարակությունները հիմնականումարտահայտում են տեղի հայկական հասարակական կազմա -կերպությունների («Լեռնաշխարհ», «Ակունք», «ՄիասնականՋավախք») տեսակետները՝ շոշափելով Ջավախքի կարգավիճակի,լեզվական, կրոնական և այլ խնդիրներ։

Քաղաքական և այլ բնույթի հիմնախնդիրների է անդրա -դառնում նաև «Հարավային դարպաս» երկլեզու (հայերեն ևվրացերեն) շաբաթաթերթը։ Այն հիմնադրվել է «Պատերազմ և

190

խաղաղություն» ինստիտուտի (Institute for War and Peace Reporting(IWPR)) հովանավորությամբ, խմբագրություններ ունի Ախալց -խայում, Ախալքալաքում և Նինոծմինդայում։

Վիրահայոց տպագիր պարբերականների թեման հնարավոր չէշրջանցել առանց «Կամուրջ» և «Վերնատուն» գրական հան -դեսների։ Երկու տարեգրքերն էլ հրատարակվում են Թբիլիսիում։«Կամուրջը» լույս է ընծայվում Վրաստանի գրողների միությանհայկական բաժանմունքի, իսկ «Վերնատունը»՝ Վրաստանի հայգրողների համանուն միության կողմից։ Երկու հանդեսներն էլունեն գրական ուղղվածություն։

Տպագիր հրատարակությունների շարքում իր ուրույն տեղնունի նաև Հայ Առաքելական եկեղեցու Վիրահայոց թեմի«Նորաշեն» հանդեսը։ Այն ունի հոգևոր, մշակութային ևլրատվական ուղղվածություն։

Վրաստանում հայկական հեռուստաընկերությունների պատմու -թյունը սկսվում է հետխորհրդային շրջանից։ Այսօր Վրաստանումհայկական հեռուստաընկերություններ կան միայն Ջավախքում։Դրանք են Նինոծմինդայի «Փարվանա» և Ախալքալաքի «ATV-12» ու«Ջավախք» տեղական հեռուստաընկերությունները։ Դրանք հե ռար -ձակում են տեղական նորություններ՝ որոշակիորեն անդրադառ -նալով նաև համավրաստանյան, ինչպես նաև միջազգայինիրա դարձություններին։ «Փարվանա» հեռուստաընկերությանհեռար ձա կումները, բացի Նինոծմինդայից, հասանելի են նաևԱխալքալաքում։

2002թ. Ախալքալաքում տեղի հայ հասարակական-քաղա քա կանշրջանակների («Միասնական Ջավախք» ժողովրդա վա րա կանդաշինք) կողմից հիմնվեց Ջավախքի երիտասարդական ռադիոն։

191

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

Վրաստանաբնակ հայությունը տեղեկատվության տարածմանգործում օգտվում է նաև համացանցի հնարավորություններից։Թբիլիսիում գործող հայկական տեղեկատվական միջոցներից է«Վրաստանի հայկական հանգույցը» (armenia.ge)։ Ջավախքիտեղեկատվական կայքեր են Ա-Ինֆո (a-info.org), Ախալցխայիվերածնունդ (akhaltskha.net) և այլ կայքէջերը։ Այս համացանցայինհանգույցներում տեղ են գտնում ինչպես նորություններ, այնպեսէլ վերլուծական նյութեր։

Բացի լրատվական հանգույցներից, համացանցում առկա են նաևՋավախքի առնչությամբ տվյալների բազաներ պարունակող,պատմական, մշակութային, ճամփորդական կայքէջեր։ Առանձ նա -հատուկ տեղ ունեն ֆորումները, որտեղ քննարկվում են Ջավախքինվերաբերող տարատեսակ հարցեր։ Ջավախքի մի շարք գյուղերստեղծել են իրենց համացանցային կայքէջերը, որոնք գյուղականմակարդակով յուրահատուկ ազգագրական շտեմարաններ են։

192

193

3.10.1

1.

.

, .

. 8

1992.

3 .

-,

,

-

2.

«

»

. ,

., 2-

, 15-

, . 17

,

3.

.

,

. 13

4.

.

, .

. 8

./ (+995 32) 998790

(+995 77) 443564 .

atg1996@

yahoo.com;

arnostep@yahoo.com

1996.

,

194

5.

«

»

pmm

g.or

g.ge

.

, 011

2,

.

. 82

.

(+99

5 32

) 91

05 5

7 (+

995

32) 9

1 05

57

.

pmm

g@pm

mg.

org.

ge,

pmm

g@ca

ucas

us.n

et

,

. 14

. (+

995

99) 5

4347

7

. ,

. 5

. (+

995

99) 9

2 89

01

1999

.

-

-

-

(

), «

»

- (

)

6.

-

. ,

. 1

-

7.

-

«»

.

, .

.

8

,

8.

1998

.

«

»

195

9.

«»

(

)

.

, .

. 2

1899.

1997

.

«-

»

-

- «

»

(

) -

(-

)

10.

«-

» -

. (+899) 777867; (+899) 505708

1998.

-

11.

-

-

-

. ,

. 53

,

12.

. haim

an@list.ru

(

) . 99593737977

-

,

-

13.

-

. ,

. 12

196

14.

.

, .

.

15.

-

«»

. ,

. 8

2/2

16.

- «

»

.

, .

. 4

4

17.

.

-

tbila

rmth

eatr

e.ge

.

, .

.

8

. 99

5327

4776

4

99

5327

4769

6

.

tbila

rmth

eatr

e@ca

ucas

us.n

et

1921

.

18.

«

» -

19

90.,

1

993

.

-,

, ,

19

.

-

.

,

. .

8265

2066

5

8

9956

0936

8

9968

1933

2006

.

2

00

,

,

197

20.

.

,

. 22

21.

«»

-

.

,

. 110

22.

«»

. ,

.

. 899952066

-

-

23.

.

,

. 4

24.

«

-

»

.

,

. . 895575010

25.

«»

. ,

.

26.

«.

»

/

.

,

.

1988

.

--

27.

«

» /

2003

.

-

198

28.

«

» -

-

-

-

. 89

9967

596:

.

d_

rsta

kjan

@m

ail.r

u

. 89

9188

156:

.

jhm

ipe@

mai

l.ru:

1999

-

-

29.

«

»

-

--

20

05.

-

,

-

, «

» ,

, «

»

30.

-

-

(

)

20

01.

-

-,

, -

«-

»

-

199

31.

-

2001.

,

-

«

» -

32.

«

»

-

«

-

» -

33.

«»

.

, (

36-6) . (+ 899) 188156

.

akunq@m

ail.ru

. 899188156

. jhm

ip@m

ail.ru

-

-

«

»

34.

«

»

/

-

, -

35.

2002

.

36.

2007.

-

, ,

400

200

37.

«

»

20

06.

, -

, ,

--

38

.

«

-

»

.

,

. 45

-,

39

.

-

.

,

.

102

40.

«

–

»

41.

-

-

. 89

9 57

42

71

42.

«

-

-

-

»

.

,

. 14

. 89

9 54

34

77

43.

«

»

.

855

17

56 2

7

-

201

44.

ECM

I

.

,

. . 899959373

45.

«»

. ,

. 74

46.

«»

. 899952582

,

()

47.

48.

«

-

»

.

.

,

.

49.

-

50.

-

.

,

. 19 . 899208335

51.

-

-

2005

.

-

52.

«

»

. ,

.

. 5

2001

.

--

«-

»

202

53.

-

«W

ORL

D V

ISIO

N»

.

,

.

-,

, ,

54

.

,

,

. 3

.

8995

4920

8

-

-

55.

«

»

. ,

.

7 .

8999

0633

2

-

()

-

56

.

,

.

,

. 17

.

8991

8088

2

57.

-

.

,

. 8

. 82

6122

204

-

58.

. ,

. 2

9 .

8261

2286

8

59.

«

»

.

, 1

0 .

8994

5205

5

60.

«

..

.»

61

.

«»

--

62

.

203

63.

64.

.

, .

.

2

2004.

300

«

-

»,

150

-

65.

«

» /

.

2002

.

.

-

204

3.1

0.2

()

1.

«»

010

5,

.

. 5

. 99

0739

, 990

774

. v

rast

an@

cauc

asus

.net

1

920

.

-

,

2.

«

»

193

5.

196

6.,

«

»,

«-

»

(1

)

6

00

-

-

3.

«

»

: «

»

205

(

)

4.

«

»

.

1985-

1931.

1965.

«

-

», «

»

-

-

, ,

5.

«

»

. ,

. 11

. (+99) 188156 .

akunq@m

ail.ru

. 899188156,

. jhm

ip@m

ail.ru

2001

. «

»

-

6.

«

»

2002

.

«

-»

-

7.

«».

»

, -

206

(

)

8.

«

»

Sam

khre

tiska

ribc

he.g

e

ha

rava

inda

rpas

.ge

(

)

-

.

,

. 39,

.

,

. 45

.

8995

7406

7 (

)

8

9949

3367

()

. sa

mkh

retis

k@m

ail.r

u

sam

khre

tisk@

ram

bler

.ru

2

004

.

«

-»

(Ins

titut

e fo

r War

an

d Pe

ace

Repo

rtin

g (IW

PR))

9.

«»

1

997

.

100

0

-

«

»

,

-

10

.

«

»

1

961-

«»

11.

«»

-

«

»

-

207

(

)

12.

«

»

«

»

-

(

) 13.

«»

.

.

, 0105,

. 5

. 00 995 32754111 00 99532 751790

.

armenian_diocese@

yahoo.com

.

,

. 52 . (374 10) 56 20 79

.

yerevan_norashen@m

ail.ru

2005

. ,

, ,

14.

«»

-

parvana.ge

.

,

. 39

. (+9953 8261) 22959, (+99599) 188329, (+99599) 451842

. ,

. 17

. 899188329

.

,

. 2 . 895-53-23-59

1990

.

(,

)

208

(

)

15.

ATV

-12

--

at

v12.

ge

()

.

,

. 5

6

. 22

972

2

2263

()

. ,

.

. 78

. 89

9-11

-62-

66

. v

alik

_kto

yan@

mai

l.ru

. (8

99) 1

0-82

-25,

8-

262-

2-32

-82

. g

abi5

2@.m

ail.r

u

2

000

.

16.

«» -

.

,

. .

995

262

2-30

-89

1

991

.

17.

arm

enia

.ge

( -

-

)

.

,

. 7

./ 9

95 3

2 98

61

88

. a

ccg@

arm

enia

.ge;

in

fo@

arm

enia

.ge

,

,

18.

- –

-

a-

info

.org

/arm

.

,

. 11

.

899

92 1

3 88

, (+9

95 9

9) 9

3-75

-61

.

new

s@a-

info

.org

2

002

. ,

, ,

-

209

(

)

19.

«

»

akhaltskha.net

.

axalcxa@bk.ru

-

20.

-

-

akhalkalaki.ge

-

-

.

,

. 11

. (+995 262) 23233; (+995 262) 22174

.

varchutyun@

gmail.com

(

)

-

21.

-

«»

abul.wm

site.ru

. vidabul@

yandex.ru

. ,

. 1

.

abul@land.ru

2009

.

-

22.

-

2002.

«

»

3.11 ՏԱՋԻԿՍՏԱՆ

Տաջիկստանում հայերի թիվը, ըստ տեղի հայ համայնքիղեկավարի 2009թ. հայտնած տվյալների, կազմում է 1000 հոգի1, իսկըստ 2007թ. տվյալների՝ 15002։ 2000թ. Տաջիկստանի պաշտոնականմարդահամարի տվյալները նշում են 995 թիվը։ «Հայ սփյուռքհանրագիտարանն» ավելի մեծ ցուցանիշներ է ներկայացնում՝նշելով, թե 2003-ին Տաջիկստանում 3000 հայ է ապրել՝ 1994-ի 6000հայի համեմատ3։

Հայերը հիմնականում բնակվում են երկրի մայրաքաղաքԴուշանբեում և Խուջանդ, Չկալովսկ, Կուրգան-թյուբե, Ռիգարքաղաքներում։

Պատմական ակնարկ

Համաձայն պատմական աղբյուրների վաղ հիշատակումների`Միջին Ասիան հայերի հնագույն գաղթավայրերից է: Ավելի ուշշրջանում հայ համայնքը ներկայիս Տաջիկստանի տարածքումձևավորվել է 19-րդ դարի երկրորդ կեսին, Արցախից, Նախիջևանից,Զանգեզուրից և Պարսկաստանից տեղափոխված հայերից: Նրանք

210

_______________________________________

1http://www.hayernaysor.am/newsday.php?p=0&c=0&t=0&r=0&year=2009&month=10&day=21&shownews=4178&?p=0&c=0&t=0&r=0&year=2009&month=10&day=21&shownews=4192&LangID=4#4192

2 Арен Вардапетян, «Таджики и армяне», Ноев Ковчег.http://noev-kovcheg.ru/mag/2007-10/901.html3 «Հայ սփյուռք հանրագիտարան», Երևան, 2003 (գլխ. խմբ.՝ Հ.Այվազյան), էջ 581:

հիմնականում հաստատվել են երկրի մայրաքաղաք Դուշանբեում,ինչպես նաև Աֆղանստանին սահմանակից քաղաքներում: 19-րդդարի վերջին Տաջիկստանում հայերն ունեցել են առևտրիմենաշնորհ, տնօրինել են նաև բամբակի, նավթի, էլեկտրա կա նու -թյան արտադրման և արդյունահանման մի զգալի մասը: 20-րդդարի սկզբին Տաջիկստանում հիմնվել են հայկական կազմակեր -պություններ, որոնք դադարել են գործել երկրի խորհրդայնացումիցհետո: Հայերն իրենց ներդրումն են ունեցել երկրի տնտեսական,գիտական, սպորտային և մշակութային կյանքում։ Հետխորհրդայինշրջանի առաջին տասնամյակում Տաջիկստանի անկայունքաղաքական վիճակի և հրահրվող հակահայկական տրամադրու -թյունների պատճառով շատ հայեր հեռացել են երկրից։

Հայկական կառույցները

Տաջիկստանում գործում է մեկ հայկական համայնքային-մշակութային միավորում՝ Տաջիկստանի Մեսրոպ Մաշտոցիանվան հայկական համայնքը (տե՛ս Աղյուսակ 3.11.1)։ Այնձևավորվել է 1989թ. Դուշանբեում՝ համախմբելով մայրաքա -ղաքում բնակվող հայերին։ Գործունեության առաջին տարիներինկառույցի ակտիվությունը կապված էր դրամատիկ իրադար -ձությունների հետ։ Դուշանբեում 1990թ. փետրվարին հակա պե -տական ելույթները սկսվեցին հայերի դեմ ազգամիջյանկոնֆ լիկտի հրահրմամբ և հակահայկական տրամադրություններիտարածմամբ։ Այս պայմաններում հայկական համայնքը կազմա -կեր պում էր հայ երեխաների, կանանց և ծերերի ժամանակավոր

211

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

տարհանումը դեպի Հայաստան և նյութական օգնության տրա -մադրումը Ադրբեջանից Տաջիկստան եկած փաСխստականներինու Հայաստանում 1988–ի երկրաշարժից տուժածներին1։

Հայ համայնքը հիմնադրել և 20 տարի ղեկավարել է ԹելմանԳուրգենի Ոսկանյանը, որը 1958-1959թթ. արժանացել է Տաջիկս -տանի բռնցքամարտի չեմպիոնի և հետագայում՝ ԽորհրդայինՏաջիկստանի վաստակավոր մարզչի կոչումներին։ Նա այժմ էլ հայհամայնքի պատվավոր նախագահն է, իսկ գործող նոր նախագահը2009թ. ապրիլին համայնքի համագումարի կողմից ընտրված`«Ասիա-պլյուս» ռադիոկայանի նախկին աշխատակից, 29-ամյաՀրանտ Ղազարյանն է2, որը նաև Տաջիկստանի նախագահին կիցհանրային խորհրդի անդամ է։ Համայնքային միավորմաններկայիս առաջնահերթություններն են համայնքի անդամներինաշխատատեղերով ապահովելը, երեխաների և մեծահասակներիհամար կիրակնօրյա դպրոցի բացումը և հայոց լեզվի ու մշակույթիպահպանումը, հայ երիտասարդների պսակադրումը եկեղեցականծիսակարգով, երեխաների կնունքը, ինչպես նաև Հայաստանի հետկապերի ամրապնդումը։ Նոր ղեկավարի գործունեությանշրջանում համայնքը գրանցվել է իբրև հասարակական կազմա -կեր պություն, պետական աջակցությամբ ձեռք բերել գրասենյակ։Մինչ այդ համայնքին գրասենյակային տարածք էր տրամադրումհամայնքի փոխնախագահ Սլավիկ Ավանեսովը՝ իր «Էրեբունի»

212

_______________________________________

1 http://www.minority.tj/index.php?option=com_content&task=view&id=11&Itemid=392 http://www.asiaplus.tj/articles/200/3301.html

ռեստորանում1։ Բացվել է համայնքի կայքը (տե՛ս Աղյուսակ 3.11.2)։2009թ. հոկտեմբերին երիտասարդ ղեկավարն այցելել է Հայաս -տան, հյուրընկալվել Սփյուռքի նախարարի կողմից2։ Համայնքըսեփական անդամների սուղ միջոցների հաշվին է գոյատևում ևչունի խոշոր նվիրատուներ ու բարեգործներ։

Հայկական լրատվամիջոցները

Հայկական տպագիր մամուլ Տաջիկստանում չկա։ 2010 թ.բացվել է Տաջիկստանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան հայկականհամայնքի կայքը armenia.tj հասցեով։

213

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 Арен Вардапетян, «Таджики и армяне», Ноев Ковчег. ttp://noev-kovcheg.ru/mag/2007-10/901.html

2 http://www.hayernaysor.am/newsday.php?p=0&c=0&t=0&r=0&year=2009&-month=10&day=21&shownews=4178&?p=0&c=0&t=0&r=0&year=2009&month=10&day=21&shownews=4192&LangID=4#4192

214

3.1

1.1

1.

. (+

0099

2) 9

0500

0888

. g

azar

yang

@ta

lco-

s.tj

215

3.11.2

()

1.

armenia.tj

. (+992 918) 42 95 95 .

info@arm

enia.tj

3.12 ՈՒԶԲԵԿՍՏԱՆ

Ուզբեկստանը հետխորհրդային տարածքի հայաշատերկրներից մեկն է։ Այստեղ բնակվում է շուրջ 70 հազար հայ,որոնցից 50 հազարը երկրի քաղաքացի է։ Հայերը հիմնականումբնակվում են մայրաքաղաք Տաշքենդում, Անդիժան, Սամարղանդև Ֆերգանա քաղաքներում։

Պատմական ակնարկ

Ուզբեկստանի, ինչպես և Միջին Ասիայի մյուս երկրներումհայերի ներկայության մասին պատմաբանները հիշատակում ենվաղ ժամանակներից: Իսկ ավելի ուշ շրջանում հայերը զանգ -վածաբար հաստատվել են 19-րդ դարի 70-ականներին` արտա -գաղ թելով Արցախից, Զանգեզուրից, ինչպես նաև ԱրևմտյանՀայաստանի շրջաններից: Խորհրդային տարիներին հայերը,մասնավորապես, ակտիվ են եղել գիտական ոլորտում: 1967թ.Ուզբեկստանում ազգությամբ հայ գիտությունների 12 դոկտոր և 84գիտությունների թեկնածու կար: Հայ գիտնականների հետա զոտ -ման ոլորտներն են եղել տնտեսագիտությունը, գյուղատնտե սու -թյունը, երկրաբանությունը: Բացի գիտության ոլորտից, երկրումհայերը հայտնի են եղել նաև պարարվեստի, երգարվեստի ևերաժշտագիտության, գեղանկարչության բնագավառներում: Ներ -կայում էլ Ուզբեկստանի հայերը հաջողությամբ են ինքնա -դրսևորվում ինչպես այս ոլորտներում, այնպես էլ արտադրությանղեկավարման և գործարարության մեջ:

216

Ուզբեկստանում Հայ Առաքելական եկեղեցու հիմնադրմանմասին վաղ տեղեկությունները վերաբերում են 14-րդ դարիերկրորդ կեսին։ 1903թ. Սամարղանդում կառուցվել է ՄարիամԱստվածածնի եկեղեցին` Թադեոս Հովսեփյան վաճառականիմիջոցներով, որի համար Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ IԽրիմյանը առանձին կոնդակով օրհնություն է հղել նրան։ 20-րդդարի սկզբին հայկական եկեղեցիներ են կառուցվել նաևՏաշքենդում, Կոկանդում, Անդիժանում, Բուխարայում։

Հայկական կառույցները

1989թ. դեկտեմբերին հիմնադրվեց «Ուզբեկստանի հայ ազ -գային մշակութային կենտրոնը»՝ առաջիններից մեկնՈւզբեկստանի համայնքային կառույցների շարքում: Կենտրոնիձևավորման և կայացման գործում մեծ ներդրում է ունեցել տեղիողջ հայությունը: Բացի Տաշքենդից, համանման շրջանայինկառույցներ են ձևավորվել Անդիժանում («Անդիժանի շրջանայինհայկական մշակութային-լուսավորչական կենտրոն») ևՍամարղանդում («Լույս» հայ ազգային մշակութային կենտրոն»):

Տաշքենդի կենտրոնի առաջին նախագահն է «Հայերը ՄիջինԱսիայում» գրքի հեղինակ Արկադի Գրիգորյանը: 1993-ինկենտրոնին կից բացվել է Տաշքենդի հայկական կիրակնօրյադպրոց ոչ միայն հայ երեխաների, այլև հայերենով և հայոցպատմությամբ հետաքրքրված ցանկացած տարիքի և ազգությանմարդու համար: Կենտրոնին կից գործում են նաև երգչախմբային,պարային, դրամատիկական և գեղարվեստի ստուդիաներ: 2010թ.

217

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

սկզբին Սամարղանդում բացվեց հայ ագային մշակութայինմիության նոր գրասենյակը, որը կհեռարձակի հայկականհեռուստաընկերության առավել վարկանիշային հաղորդումները1։

Սկսած 2001-ից` Տաշքենդի կենտրոնի հիմքի վրա ձևավորվեցհանրապետական կարգավիճակ ունեցող հասարակականմիավորում, որը համակարգում է ոչ միայն մայրաքաղաքի, այլևԱնդիժանի և Սամարղանդի հայ ազգային մշակութային կառույցները:Ներկայում «Ուզբեկստանի հայ ազգային մշակութային կենտրոնը»ղեկավարում է Արթուր Ստամբոլցյանը: Կառույցն իրականացնում էուսումնակրթական, սպորտային, սոցիալական-բարեգործական,երիտասարդական, հոգևոր-լուսավորչական, ազգամիջյան ևմշակութային ծրագրեր: Տարիներ շարունակ գործել է 2001-ինհիմնադրված «Տաշքենդի հայեր» ՈւՀԱ (КВН) թիմը (Ուզբեկստանիհայկական կառույցների մասին տե՛ս Աղյուսակ 3.12.1):

2005թ. «Ուզբեկստանի հայ ազգային մշակութային կենտրոնին»կից կազմավորվել են «Արվեստ» ստուդիան և «Ապագա» բարե -գործական հիմնադրամը: Վերջինիս նպատակն էր հայ կականմշակույթի տան և Հայ Առաքելական եկեղեցու տաճարի հիմնումը,ինչը հաջողվեց իրականացնել 2 տարի անց, շնորհիվ Շահ բա -զյանների ընտանիքի կողմից եկեղեցուն նվիրաբերված շինության:

Ներկայում գործում է 2 հայկական եկեղեցի, մեկը` 1993-ինպետականորեն գրանցված և 1995-ին վերաօծված Սամարղանդի Սբ.Աստվածածինը, իսկ մյուսը՝ 2007թ. գրանցված Տաշքենդի Սբ.Փիլիպոսը։ Ուզբեկստանի Հայ առաքելական համայնքները Նոր

218

_______________________________________

1 http://miasin.ru/news/com/item1859.html

Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմի մասն են կազմում։ Միջին Ասիայիչորս պետություններում` Ուզբեկստանում, Տաջիկստանում, Ղրղըզս -տանում և Թուրքմենստանում բնակվող մեր հայրենակիցների հոգևորառաջնորդն է Տեր Գառնիկ քահանա Լոռեցյանը։

Հայկական լրատվամիջոցները

Ուզբեկստանի հայ ազգային մշակութային կենտրոնը» 2005-իցսկսեց հրատարակել «Ապագա» թերթը, որը 2008-ից վերածվեցամսագրի` «Դեպ ապագա» անունով: Գլխավոր խմբագիրն էԳեորգի Սահակովը: Այն անդրադառնում է համայնքի կյանքին ևՀայությանն առնչվող թեմաներին:

Սամարղանդի «Լույս» հայ ազգային մշակութային կենտրոնը»նույնպես նախաձեռնել է հայկական պարբերականի թողարկում։«Լույսի» վարչության անդամ Ռուբեն Նազարյանը1, որը հիմնադրելէր նույնանուն թերթը, դարձավ դրա առաջին խմբագիրը։

Բացի այդ, մի խումբ էնտուզիաստների նախաձեռնությամբգործում է նաև armyane.uz կայքը, որից կարելի է որոշտեղեկատվություն ստանալ Ուզբեկստանի հայ համայնքի կյանքի,տեղի ունեցած միջոցառումների և նշանավոր հայերի մասին(Ուզբեկստանի հայկական լրատվամիջոցների մասին տե՛սԱղյուսակ 3.12.2):

219

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 Ռ.Նազարյանը նաև հեղինակել է 2007-ին լույս տեսած «Սամարղանդիհայերը» գիրքը: Տե´ս http://www.noev-kovcheg.ru/mag/2007-07/783.html

220

13.

12.1

1.

,

. 5

.

(+99

8 71

) 133

1419

5 (+

998

71) 1

3213

36

.

artu

r@on

lineu

z.co

m

1989

.

2.

«

»

700

100,

-

,

, -

, 5-

.+99

8-23

7-28

-46

+99

8-23

7-28

-44

.

arm

cent

uz@

mai

l.ru

2005

.

,

,

-

-

-

3.

-

, .

,

. 12

. 22

5552

1; 2

2444

73

-

4.

«

»

sa

mar

kand

arm

enia

ns.co

m

-

,

.

. 36

6 23

4375

4

1992

.

221

13.12.2

()

11.

-

--

armyane.uz

.

info@

armyane.uz

2.

«»,

2008- «

»

.

700100,

,

,

- 5-

. +998 237 28 46 +998 237 28 44

.

armeentuz@

mail.ru

2005

.

3. «

»

13.3 ՈՒԿՐԱԻՆԱ

Ուկրաինայում վերջին տարիներին հայերի թիվն ավելացել է՝ոչ պաշտոնական տվյալներով հասնելով շուրջ 500 հազարի:Հայերն ընդհանուր ազգաբնակչության մեջ զբաղեցնում են 3-րդտեղը։ Հիմնականում բնակվում են մայրաքաղաք Կիևում, Լվովում,Օդեսայում, Դոնեցկում, Դնեպրոպետրովսկում, Խարկովում,Ղրիմի Սիմֆերոպոլ, Եվպատորիա, Թեոդոսիա, Կերչ, Յալթա,Ստարի Կրիմ, Սուդակ, Սևաստոպոլ քաղաքներում։

Պատմական ակնարկ

Ժամանակակից Ուկրաինայի տարածքում հայերը բնակու -թյուն են հաստատել դեռևս վաղ միջնադարում։ Պատմականաղբյուրները տեղեկություններ են պահպանել Կիևյան Ռու -սիայում 10-11-րդ դդ. հաստատված հայերի մասին։ Հայերի գաղթըդեպի Կիևյան Ռուսիա ուժգնացել է 11-րդ դ. երկրորդ կեսից՝պայմանավորված սելջուկյան թուրքերի գերիշխանության տակհայտնված Հայաստանի ծանր վիճակով։ 12-րդ դարում Կիևում ևՎալախիայում (Հարավային Ռումինիա) բնակվող հայության միմասը տեղափոխվել է Գալիչ, Խոլմ, Լուցկ և Լվով։ Լվովում, թեև այնդեռևս ավան էր (քաղաքը հիմնադրվել է միայն 1200-ականներին),հայերը 1183թ. արդեն ունեին փայտաշեն եկեղեցի։ Քաղաքըհետագայում՝ 14-րդ դ., դարձավ հայկական եպիսկոպոսությանկենտրոնը (մինչ այդ Լուցկն էր այդպիսին)։

14-րդ դ. Կիլիկիայի հայկական թագավորության անկումից

222

հետո տեղի է ունեցել հայ գաղթականների ամենամեծ հոսքը՝սկզբում դեպի Ղրիմ, իսկ այնտեղից` նաև ՀարավարևմտյանՌուսիա։ 15-րդ դ. Կիևի հայերն ունեցել են վարչակրոնականինքնավար մարմիններ, հայերին հանձնվել են մի շարքշնորհագրեր, որոնցով թույլ է տրվել Կիևում ունենալ տներ,այգիներ, բանջարանոցներ, զբաղվել արհեստներով և առևտրով,օգտվել նույն իրավունքներից, ինչ որ լեհ և ուկրաինացիբնակչությունը։

Այդ շրջանում հայերը Ղրիմում հայտնի են եղել գիտության,հատկապես բժշկագիտության ասպարեզում և մշակույթում։Ղրիմի հայ գրչության կենտրոններում ստեղծվել են մանրա -նկարներով զարդարված բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնց 300օրինակներ ներկայում պահվում են Երևանի Մատենադարանում։

Դեպի Ուկրաինա արտագաղթի հաջորդ մեծ հոսքը տեղի էունեցել 20-րդ դ. սկզբին Ցեղասպանությունից փրկվածներից։ Իսկվերջին՝ նորագույն շրջանի ալիքը սկիզբ առավ 1988թ. ևշարունակվեց 1990–ականներին, ինչն էլ հանգեցրեց Ուկրաինայիբնակչության մեջ հայերի համամասնության աճին։

Հայկական կառույցները

Ուկրաինայում նորագույն հայկական համայնքային կառույցներսկսել են ձևավորվել 1990-ականների սկզբից։ Իսկ 2001–ին հիմնվելէ նաև Ուկրաինայի հայերի միությունը՝ որպես երկրի հայերիհամախմբման հանրապետական նշանակության կառույց։ Այնընդգրկում է Ուկրաինայի բոլոր համայնքային կառույցները, որոնք

223

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

գործում են մայրաքաղաքում և երկրի 24 այլ քաղաքներում(Ուկրաինայի հայկական կառույցների մասին տե´ս Աղյուսակ3.13.1)։ Կառույցի կենտրոնական գրասենյակը գտնվում է Կիևում,2006-ից ղեկավարվում է Հայկ Փամբուքչյանի կողմից, որը մինչ այդԿիևի հայ համայնքի նախագահն էր։ Գործադիր տնօրենն է ՏիգրանԱվագյանը։ Համայնքային բոլոր կառույցներին կից գործում ենառանձին մարզամշակութային կենտրոններ, կիրակնօրյադպրոցներ, մեծ մասն ունի նաև երիտասարդական թևեր կամկառույցներ։ Վերջիններս իրենց հերթին միավորված են 2010թ.հունվարին ստեղծված Համաուկրաինական երիտասարդականհասարակական «Ուկրաինայի հայ երիտասարդների ասոցիացիա»(aamu.at.ua) կազմակերպությունում, որը ներկայացչություններ ունիերկրի 17 շրջաններում։ Կառույցի նախագահն է Դավիթ Մկրտչյանը։Ուկրաինայի հայ երիտասարդության միության կառավարմանխորհրդի կազմում ընդգրկված են անդամ երիտասարդականկառույցների ղեկավարները, ինչպես նաև մայր կառույցի՝Ուկրաինայի հայերի միության ներկայացուցիչը։

Երիտասարդները համայնքային կառույցների աջակցությամբնախաձեռնում են միջոցառումներ, մրցույթներ, հավաքույթներ,շաբաթօրյակներ և այլն։

Օդեսայի հայ համայնքի ջանքերով քաղաքում կառուցվել էՀայկական մշակույթի տունը, որը նախատեսված է նաևմեծամասշտաբ միջոցառումների համար։

2009թ. հուլիսի 1-ից Ուկրաինայում պաշտոնապես գործու -նեությունն սկսեց Ուկրաինայի հայոց ազգային կոնգրեսը (ՈՒՀԱԿ):Կոնգրեսի անդամներ են դարձել Ուկրաինայի հայտնի հայեր,նախագահն է Ուկրաինայի մշակույթի վաստակավոր գործիչ Աշոտ

224

Ավանեսյանը, որը նաև Ուկրաինայի ազգային փոքրա մաս նու -թյունների խորհրդի նախագահն է: Կոնգրեսն իր գործունեությունըծավալում է հիմնականում քաղաքական հարթությունում։ Աշխա -տանքներ են տարվում Ուկրաինայում հայոց լեզվի կարգավիճակի,Ուկրաինայի և Հայաստանի միջև համագործակցության ամրապնդ -ման, Ցեղասպանության ճանաչման և այլ հացերի ուղղությամբ։ՈՒՀԱԿ-ը ունի նաև երիտասարդական թև՝ «Հայկական երիտա սար -դական կենտրոն»1։

Ուկրաինայի հայ համայնքը նշանակալի մասնակցություն ունիՀայ Առաքելական եկեղեցու հիմնադրման և շենացման գործում։Նորագույն շրջանում Հայ Առաքելական եկեղեցու թեմը պաշտո -նա պես գրանցվել է 1991թ. (կենտրոնը` Լվով)։ Այն Ուկրաինայիտարածքում ավանդաբար հաստատուն դիրքեր է ունեցել, և որոշեկեղեցիներ, որոնք այժմ գործում են կամ նորոգվում, կառուցվելեն դեռևս 14-րդ դարում։ Բայցևայնպես, համայնքների մասնակ -ցու թյամբ նաև նոր հայկական եկեղեցիներ են կառուցվել և օծվել՝Օդեսայում (1995թ.) և Խարկովում (2004թ.)։ Ընդհանուր առմամբերկրում գործում են 8 հայկական եկեղեցի և մատուռ։ ՆերկայումԿիևում հայկական եկեղեցու կառուցման աշխատանքներ ենտարվում, որի համար տեղական իշխանությունները հող ենհատկացրել, դրվել են նաև Չերկասիում և Նիկոլայևում կա -ռուցվելիք եկեղեցիների հիմքերը։

225

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

_______________________________________

1 http://hayernaysor.am/newsday.php?p=0&c=0&t=0&r=0&year=2009&-month=12&day=29&shownews=6237&LangID=4#6237

Հայկական լրատվամիջոցները

1994թ. Կիևի հայ համայնքում հիմնադրվեց հայկական «Արագած»թերթը, որը մինչև օրս լույս է տեսնում։ Այնուհանդերձ, ավանդականմեդիան Ուկրաինայի հայերի շրջանում ներկայում նահանջ էապրում (մամուլի բաժանորդագրությունը չի անցնում 150-ից)։

Դրա փոխարեն աշխուժանում է էլեկտրոնային մեդիան։ Առանձինկայքեր ունեն Կիևի, Օդեսայի, Կրիվոյ ռոգի և Ղրիմի հայհամայնքները։ Բացի այդ, համաուկրաինական մասշտաբով գործումէ analitika.at.ua տեղեկատվական–վերլուծական կայքը, որն Ուկ -րաինայի հայ երիտասարդության միության կողմից հայտարարվածմրցույթում 2009թ. օգոստոսին երկրի լավագույն հայկական ԶԼՄ էճանաչվել։ 2009թ. հոկտեմբերին, հայ մամուլի օրվա առիթով, կայքիղեկավար Մարատ Հակոբյանին ՀՀ Սփյուռքի նախարարը հատուկպատվոգիր է շնորհել՝ Հայաստան–Սփյուռք գործակցության զար -գացման և Սփյուռքում հայ ինքնության պահպանմանն օժանդակելուհամար։ Կայքն ունի միջինը 100 հազարի հասնող լսարան՝ Ուկրաի -նայից, Ռուսաստանից, Հայաստանից, Իսրայելից, Վրաստանից,ԱՄՆ–ից, Ադրբեջանից և որոշ եվրոպական երկրներից։ Այնթղթակիցներ ունի Օդեսայում և Կիևում։ 2010թ. մարտից analitika.at.uaտեղեկատվական–վերլուծական կայքի ղեկավար Մ.Հակոբյանինախաձեռնությամբ սկսեց գործել նաև «Ուկրաինայի հայերի վիդեո»նոր պորտալը (UA-Report.at.ua), որտեղ զետեղված են տեսա -նորություններ Ուկրաինայում, ինչպես նաև Հայաստանում և ողջաշխարհում բնակվող հայերի մասին։

Ղրիմում և Կիևում կան նաև հայկական հեռուստահա -ղորդումներ (Ուկրաինայի հայկական լրատվամիջոցների մասինտե՛ս Աղյուսակ 3.13.2)։

226

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԵՎՐՈՊԱՅԻ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ

227

13.3.1

11.

sau.in.ua

.

,

34,

502

./ (044) 4619122

. info@

sau.in.ua

23

,

2.

kao.kiev.ua

.

, 01133,

34, 503

. (+80444)619123

. kao@

kao.kiev.ua

(

) -

1993

.

-

,

-

,

-

–,

-

«,

»

3.

«»

.

, 25001,

. 12/2

.` (+80522) 247519, (+80522) 223423

` (+80522)223423 .

taron2004@

rambler.ru

(hayerkirovograd.at.ua)

4.

«

»

. ./

(+8 057) 71725 5, 7596158

. w

altsam@

mail.ru

,

,

«»

,

,

-

-

228

55.

«»

, .

, 910

16,

. 2

6,

. 31

.` (+

8064

2) 5

3552

0 `

(+80

642)

533

048

.

zorr

oxp@

gmai

l.com

,

-

-

6.

«

»

, .

, 210

50,

. 5

0, 4

15

.

(+80

432)

671

433

(+80

432)

671

433

.

3517

83@

ram

bler

.ru

7.

-

-

,

. -

, 490

41,

3

4

7.,

1

.` (+

805

62)-

3143

10(1

1,12

) .

ana

ida@

ua.fm

«

»

«»

8.

, .

, 830

50,

2

9

.` (+

8 06

2) 3

8588

19

./`(

+8 0

62)

3858

819

. o

da@

nedr

a.dn

.ua

, «

»

, «

» ,

-

, -

229

99.

«

»

, .

, 10009,

6, .: ( + 80412) 332000

.

erebunizt@ram

bler.ru

,

«-

» ,

, ,

-

,

10.

.

,

. 4 . (+ 8 061) 2138554, (+ 8

0612) 637049, 962810 (+

80612) 636052 .

galust@yandex.ru

«»

(w

ww

.urartu.at.ua)

11.

hayastankrig.info

, 50050,

.

,

. 37 . (+8 0564) 928858,

927734 .

dgerelo@m

ail.ru

,

,

,

-

-

12.

.

. , 54001,

. 58

. (+ 80512) 479581

.

mashtots@

yandex.ru

,

,

-

, -

230

113.

«

»

, .

, 880

09,

.

. 5/1

.

(+8

0312

) 630

030

.

arar

at-o

rg@

ram

bler

.ru

14.

arm

-ode

ssa.u

coz.r

u

.

, 650

42,

. 1

7

. (+

8 04

8) 7

2085

26,

7208

533

.

gp_b

lok@

yaho

o.co

m

,

,

«»

15

.

«

»

.

ge

voan

@m

ail.r

u

16.

«»

, 36

000,

. 1/2

7

. (+

8 05

32) 5

0622

5 (+

8 05

32) 5

0622

5 .

pl

ora5

5@ra

mbl

er.ru

, «

» -

,

,

,

-

17.

«

»

.

, 330

27,

.

. 19,

312

. (+

8 03

62) 6

0889

3 (+

8 03

62) 6

0889

3 .

na

iri_

arm

@m

ail.r

v.ua

231

118.

«

»

, 40009,

. ,

. 96/27

. (+8 0542) 274247 (+8 0542) 210470

.

philial11@utel.net.ua

19.

14005,

. 106,

. 14 ./

(+8 0462) 226341

.

const@chb.net.ua

20.

.

, 18016,

. 62 . (+8 0472) 432587

. m

artina-ven@

mail.ru

«

»

21.

«

»

79005,

. 4/5

./

(+8 0322) 742305

.

deyk@gala.net

232

222.

«»

.

, 29

000,

. 57

, . 3

8 ./

(+

8 03

82) 7

6326

0, 2

3216

2 .

so

uz_a

rara

t@m

ail.r

u

,

-

23.

-

ka

o.ia

tp.o

rg.u

a

950

01,

.

9

./ (

+8 0

652)

27

8915

, 276

3 37

.

ka

o.or

g@m

ail.r

u

, «

» ,

, -

,

, «

»

,

24.

sam

u.or

g.ua

.

pred

seda

tel@

sam

u.or

g.ua

ad

min

@sa

mu.

org.

ua

.

-

(.

-),

(.

),

- (

.

),

(.

),

(.

),

(.

),

(

.)

233

225.

mokao.org.ua

.

info@m

okao.org.ua ceo@

mokao.org.ua

2004.

-

11

,

26.

«

»

,

,

.,

.

. 67

.` (+8 05534) 93173 (+8 05534) 32525

. genrayrada@

mail.ru

2006

.

27.

-

kamk.org.ua

2002

.

234

13.

3.2

()

11.

«»

-

an

aliti

ka.a

t.ua

-

gova

zd@

ukr.n

et

-

-

200

5.

2008

. 2

1-

60

-

-

,

,

-

2.

«

»

sa

u.in

.ua

, 0

1601

, ,

34-

502

.

3804

4) 4

61 9

1 22

`

(380

44) 4

61 9

1 22

-

: av

@sa

u.in

.ua,

sa

u200

7@uk

r.net

, 2

006-

sa

u.in

.ua

235

()

33.

«

»

., 03047,

. 4

.

ara@golos.com

.ua . (38044) 503 70 33

1994.

-

"

"-

-/

-

,

-

,

-

5000,

,

-

,

-

4.

«»

. 8057-717-25-55, 759-61-58

.

ano-kharkov@m

ail.ru

2001.

1-

-

,

,

-

5.

«

»

«

» -

6.

"

"

-,

,

1630-

236

«

»-

vosk

anap

at.in

fo-

ww

w.jo

shua

proj

ect.n

et -

.-

.-

1.

30

.000

0,

3%

10.2

00(1

999

.)0,

11%

24

.000

25

.000

2.

2.00

0 0,

14%

1.

400

(200

1.)

0,1%

1.

400

2.00

0 3.

20-2

2.00

0 0,

44%

31

.400

(1

995

.) 0,

7%

22.0

00

20.0

00

4.

4.

5001

0,2%

2.

700

(200

4.)

0,12

%

2.70

0 2.

500

5.

25

00

0,07

%

1.50

0 (2

005

.)0,

04%

1.

400

2.50

0 6.

25.0

00

0,17

%

19.1

00

(198

9.)

0,12

%

15.0

00

10.0

00

7.

3.

0002

0,06

%

3.30

0 (1

999

.) 0,

07%

1.

500

1.00

0 8.

8.00

03 0,

23%

2.

000

(200

4.)

0,06

%

2.50

0 7.

000

9.

2.

800.

000

(200

6.)

1,93

%

- -

1.10

3.00

0 2.

700.

000

10.

42

0-43

0.00

0 9,

64-9

,87%

24

8.90

0 (2

002

.) 5,

7%

234.

000

460.

000

1

3

2

136

4

3

11

ՀԱՎ

ԵԼՎ

ԱԾ

237

«

»-

voskanapat.info-

w

ww

.joshuaproject.net -

.-

.-

11.

3.000 0,04%

4.100 (1996

.) 0,07%

3.400

3.000 12.

70.000

0,27%

42.400 (2000

.) 0,18%

34.000

70.000

13.

500.000 (2006

.) 1 1,06%

99.900

(2001.)

0,2%

98.000 15.000

1 «

»

, . «

»,

, 2003, 589

238

/

%-

(2003 .) 11. 30.000 (2003 .)1 0,3

. - -

. - -

. - - 2. 2000 0,14

. - -

. - -

. - -

. - -

. - -

. - - 3. 20-22.000 0,44

. - -

. - -

. - -

. - - 4. 4500 0,2

. - -

. - -

. - -

. - -

. - -

. - - 5. 2500 0,07

. - -

. - -

. - - 6. 25.000 0,17

. - -

. - -

. - -

. - -

. - - 7. . 3000 0,06

. . 3000 0,5 8. 8000 0,23

1

239

/

%-

(2003 .) . - - . - - . - - . - - . - -

9. 2.800.000 (2006 .) 1,93 . . 500.000 (2003 .) 6,02 . 100.000 (2003 .) . 60.000 (2003 .) 1,3

. 25.000 5,6 . 2000 0,26

. - . 30.000 4,43 . 5000 13 . 20.000 6,44

. 8000 0,81 . 800.000 16

. 150.000 (2003 .) 23,63

. 25.000 44,1

. 25.000 14

. 2000 4,04

. 1000 1-2

. 20.000 9,84

. 100.000 (2003 .) 30,1

. 15.000 15-30 . 40-50.000 1,5

. 10.000 1,14 . 400.000 15,07

. 15.000 4,42

. 8000 8-16

. 5000 5-10

. 3650 -

. . 7000 8,04

. 5000 17,01

. 10000 8,6

. 2500 2,5-5

. 35-40.000 30 . 20.000 1,66

60.000 6,34 11000 0,38

. . 1000 0,94 2500 0,25

240

/

%-

(2003 .) . 1500 0,4

45.000 1,65 135.000 3,13

. 40.000 4 120.000 3,66

10.000 0,22 . 10.000 0,8

40.000 1,5 . 4000 0,84 . 8000 20 . 20.000 2,32 . 8000 155

110. 1 350.000 (2003 .) 9,9 150.000 13.64 113.300 54.6

700 3.4 2300 17.5

16.900 36.6 57.500 94.3

3100 9.6 32.900 95.9

11500 55 25.000 6.46

3000 - 1200 1,2

500 .5 11. 3000 (2003 .) 0,04

. 3000 (2003 .) 0,52 12. 70.000 (2003 .) 0,27

. 30.000(2003 .) 1,42

. 8000(2003 .) 2,7

. 32.000(2003 .) 8,63 13. 500.000 (2006 .) 1,06 (2006 .) . . 10.000 0,38 . - -

20.000 -

1 ´ . , « », , 2007, 30,

. , . , , 2006 ., 124, . , . ,

http://www.ararat-center.org/upload/files/Javakhk_01_Tsalka_ARM.pdf

241

/

%-

(2003 .) . 14.000 1,32

1000 - . 15.000 1,48 . 12.000 0,82 . . 30.000 2,92 . - - . -- - . - - . - - 20.000 0,87

. - -

. - -

. - -

. - -

. - - . - - . - -

. - -

. - -

242

-

1.

m

yarm

enia

.ru

+

2.

ha

yer.

ge

+

,

200

9.

.

info

@ha

yer.

ge

3.

ja

vakh

k.ne

t -

,

, ,

,

.

info

@Ja

vakh

k.ne

t 4.

java

khk1

915-

23.c

om

- .

in

fo@

Java

khk1

915-

23.c

om

5.

trav

el.ja

vakh

k.ne

t/

-

200

6.

.

info

@ja

vakh

k.ne

t

6.

m

erha

yren

ik.n

arod

.ru

+

7.

ar

mya

ni.n

et

-

8.

ha

yast

an.r

u -

9.

arar

at-o

nlin

e.ru

-

2

008

. 9

-

.

arm

enst

udio

@ya

ndex

.ru

10.

m

erer

kir.

naro

d.ru

/ +

11

.

publ

ish.

dias

pora

.ru

- "

", "

"

"

", "

"

12

.

nahi

chev

an.r

u/

-

-

243

13.

melkonchaltr.narod.ru/

-

. m

elkon_2000@ram

bler.ru 14.

alastan1.narod.ru/

-

2003.

.

alastan1@ya.ru; erm

ik@m

ail.ru 15.

dam

ala.info/ +

2007

. 16.

satkha.com

-

. satkha@

mail.ru

17.

cinuban.ru/ +

2008

. .

info@cinuban.ru

18.

norshen.ru/ +

. 72-961-278 .

ararat@norshen.ru

19.

khando.narod.ru/ -

. K

hando@ya.ru

20.

khashut.ru +

2009

. .

. info@khashut.ru

21. gisher.ru

-

2006

. 17-

22.

m

asis.tv -

-

-

.

info @ m

asis.tv 23.

acher.ru

+

PanArm

enian.net-

,

,

1800-2500

. artur.balayan@

gmail.com

24.

arm

net.ru +

25.

youtharm

enia.uk.tt

+ .

sa_yer1975@yahoo.com

IC

Q: 468-587-799

244

26.

ba

rev.

net

+

.

supp

ort@

bare

v.ne

t IC

Q: 4

86-6

22-0

53

27.

ne

ws.b

arev

.net

+

. a

dmin

@ba

rev.

net

ICQ

: 777

7-02

-32-

32-3

5 28

.

hays

ite.r

u -

. h

aysi

te@

yand

ex.r

u 29

.

vipd

raxt

.ru

+

30.

ka

rot.a

t.ua

+

31.

ha

yerk

irov

ogra

d.at

.ua

-

32

.

haya

stan

.com

+

. w

ebm

aste

r@ha

yast

an.c

om

33.

ar

men

iant

ales

.nar

od.ru

-

. a

rmen

iant

ales

@na

rod.

ru

34.

ha

yoc-

erki

r.ru

/ +

35.

ar

mya

ni.n

et

-

36.

ar

msi

te.r

u -

37

.

jigya

rov.

net/

+

38

.

java

khkm

usic

.com

-

2

008

. 39

.

ance

stra

lsto

nes.c

om

-

«

»

200

5.

.

mai

l@an

cest

rals

tone

s.com

40

.

foru

m.ja

vakh

k.ne

t/

+

200

5.

41.

ja

vakh

k.liv

ejou

rnal

.com

/ +

.

2

008

. 42

.

java

khkp

age.

wor

dpre

ss.c

om

+

wor

ldpr

ess-

245

«

» (

)

,

1.

(

)

.

,

., 8

. 8(495) 744-08-17, 744-08-24

. sarm

os@m

ail.ru

2.

196103, .

,

., 3

. 8 (812) 388 55 56, 388 77 60

3.

656002, .

, 58

.

./ (3852) 24-05-03

4.

163061,.

,

. 64.,

. 3 ./

(8182) 65 35 10

5.

309530, .

,

.

22.

(4725) 22 02 43

6.

(

-

)

241037 .

,

. 160, . 22

(4832) 41-16-27 (4832) 64 81 99

. kpogosian@

on-line.debrynsk.ru

7.

(""

.

)

601780, .

,

. 19 (49245) 4 52 10

(49245) 2 21 74 .

masterdiler@

mail.ru

246

,

8.

arm

enia

34.ru

400

012,

.

,

. 14

8

(844

2) 3

2 14

86

. a

rman

-tad

@m

ail.r

u 9.

160

004,

.

,

. 38

8

(817

2) 2

1 18

51

(817

2) 2

5-18

-51

10.

394

068,

.

,

. 39

(473

2)54

64

44

(473

2)54

64

44

11.

. ,

. 1

0

(849

3) 2

5-28

-27,

45

49 2

7 12

.

664

000

. ,

. 3

(395

2) 2

5 14

05,

25

11 0

2 (3

952)

29

23 9

2 13

.

(«-

»

)

236

039

.,

.

83,

-8

(4

012)

63

11 7

8 (4

012)

66

90 0

9 14

.

24

8023

, .

,

. 60

8

(084

2) 5

9-10

-79,

59-

10-6

0

. ta

shir

@ka

luga

.ru

bsha

hane

v@ka

luga

.ru

gort

sara

r@m

ail.r

u 15

.

. , 6

5007

0,

.

45/5

2

(384

2) 3

1 07

07

247

,

16.

610019 .

,

. 69

(8332) 38 15 14 (8332) 38 11 81

. tavrosm

@m

ail.ru 17.

156000, .

, 29

./ 8(0942) 311045

. pdka@

kmtn.ru

18.

350000, .

,

., 53 .

8 (8612) 53-12-72 .

alsari@yandex.ru

19.

660097, .

,

. 1 (

.

, 1) 8 (3912) 22-35-10

8 (3912) 22-44-69 20.

640026, .

,

., 74

., . 46

8 (3522+2) 445278 21.

101512, .

,

., 61

.

(0712) 32 99 55 22.

199034, .

,

., 20

., 2

./ 8 (812) 356 99 91

23.

-

(495) 592 55 98

24.

8 (8152) 47 22 53, 48 23 42

8 (8152) 44 06 90

248

,

25.

6

0303

7 .

,

. 1

0-71

8 (8

312)

300

678

8

(831

2) 3

0067

9 26

.

./

8 (8

162)

77

71 3

4 27

.

630

091,

.

,

. 77

6,

. 15

/ (3

832)

21-

10-9

9

28.

o

msk

sar.r

u

644

020

. ,

.,

5 .,

. 85

./ 8

(381

2) 4

6 80

90,

46

76 0

2

29.

460

000,

.

, 9

-

., 51

. 8

(353

2) 3

6031

3 8

(353

2) 7

7705

2

30.

302

040,

.

,

. 68

.,

. 104

./

8 (0

862+

2) 4

1 64

26

31.

440

026,

.

, 4

5 8

(841

-2) 5

2 01

17

8

(841

-2) 5

5 08

63

32.

614

000,

.

,

. 41

8

(342

2) 2

4-95

-95,

8 (3

422)

24-

96-9

6

8 (3

422)

206

310

33.

, .

,

., 14

6 .,

. 66

./ 8

(423

37) 4

4757

249

,

34.

180016, .

,

., 19

.

./ 8 (8112) 46 6286, 46 84 62

35.

.

,

./

8 (4112) 250367,266448, 266448

36.

390000

. ,

.

67 . ./

8 (0912) 72 9677, 20 55 09

37.

443090, .

, -

55-116 .

./ 8 (8462) 246184

38.

410031,

. ,

. 50

./ 8 (8452) 23 4733

39.

420100,

. ,

. 15

./

8 (3432) 244668,241850

40.

215810,

,

. ,

., 1

. ./

8(08143) 55 317

41.

. 357 500,

. 24

(88793) 39 20 57

. stavrosar2@

kmv.ru

42.

392000, .

,

., 5

. ./

8 (0752) 48 33 33

43.

170001, .

,

. 21 .,

. 8 ./

8 (0822)42208, 42-22-82

250

,

44.

.

,

. 82

./ 8

(382

+2)3

0-08

-85;

(382

3)56

-13-

43;9

9-06

-27

45

.

. ,

.

47

8 (0

872)

362

4 37

, 36

24 3

6 8

(087

2) 2

7 09

55

46

.

6

2500

1,

. ,

.

50

./ 8

(345

2)43

1911

, 431

910

47

.

432

063,

.

,

. 95

8 (8

422)

42-

97-4

2 .

hai

knah

apet

@ya

ndex

.ru

48

.

. ,

.

326/

31

49.

8 (3

022)

232

601

8

(302

2) 2

10 9

30

50

.

.

,

. 31

. (4

8535

) 3-0

9-43

.

yar

.arm

.nai

ri@

mai

l.ru

51

.

.

3

7500

8,

. ,

2

., 8

. 8

(877

22) 4

670

52.

.

4

5007

6,

. ,

.,

54.

8 (3

472)

51

6575

8 (3

472)

50

28 4

8

53.

.

671

220

.

,

. 79,

300

8 (3

012)

21

1072

8

(301

2) 2

1 64

74

54

.

.

. ,

.6

.,

. 1

./ 8

(872

40) 2

-57-

42

55

.

-

-

.

3

6375

0,

. ,

. 6

3.

./ (

8673

6) 4

1633

, 340

90

251

,

56. -

.

-

360017, .

,

. 17, .109

8 (8662) 42-29-72

8 (8662) 42-46-20 .

jirair@inbox.ru

57.

.

185030

. ,

. 20

(8142) 56-76-75 53-66-88 (911) 408-77-99 .

anesian-1941@m

ail.ru

58. -

.

-

.

,

. 3.

. 46 8(87922) 43198

59.

.

420011, .

,

. 23

./ 8 (8432) 921600

60.

.

167000, .

,

. 34 3 (8212) 24-79-68, 24-79-69

(8212) 24-79-99 .

rosarrk@yandex.ru

61.

.

430005,

. ,

. 29

(8342) 23-37-83 29-18-83

62.

.

426000, .

, 30-

.,

28 .,

. 8

(3412) 59-38-11 59-14-92

63.

.

428000, .

,

. 3

(8352) 64-74-64, 30-80-02

64. -

.

-

629300, -

, .

,

. 182

. 8 (3494) 977-777, 8 (961)559-17-77

8 (3494)922-938

. sar.yanao@

mail.ru

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԸ

Հեղինակային խմբի ղեկավարԱննա ԺԱՄԱԿՈՉՅԱՆ

Հեղինակային խումբԴիանա ԳԱԼՍՏՅԱՆ

Սամվել ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆՍոնա ՄԱՆՈՒՍՅԱՆ

Վահրամ ՀՈՎՅԱՆ

Տեխնիկական խմբագիրներԽոնարհիկ ՔԱՐԱՈՒՂԼԱՆՅԱՆ

Լուսինե ԲԱՂՐԱՄՅԱՆՁևավորող

Արմեն ԲԱՐԻՇՅԱՆ

«Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամՀՀ, 0026 Երևան, Գարեգին Նժդեհի 23/1

Կայք՝ www.noravank.amԷլ.-փոստ՝ office@noravank.am

Հեռախոս/ֆաքս՝ + (374 10) 44 04 73

Թուղթը՝ օֆսեթ, ծավալը 15.75 տպ. մամուլ։Տպաքանակը՝ 300։ Տառատեսակը՝ Sylfaen։

Տպագրվել է «Գասպրինտ» ՍՊԸ տպարանում։