yasakli avusturya mİzah dergİsİ der floh …den, kendini gururu okşanmış hissetmekte ve...

KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ

146

YASAKLI AVUSTURYA MİZAH DERGİSİ DER FLOH (PİRE) ÜZERİNE BİR İNCELEME

-II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ (1876-1909)-

A STUDY OF BANNED AUSTRIAN WEEKLY MAGAZINE OF HUMOUR AND SATIRE „DER FLOH“ -

ERA OF ABDULHAMİD II (1876-1909)-

ИССЛЕДОВАНИЕ НАД ЗАПРЕТНЫМ АВСТРИЙССКИМ ЮМОРИСТИЧЕСКИМ ЖУРНАЛОМ “DER FLOH” – ПЕРИОД

ПРАВЛЕНИЯ АБДУЛХАМИДА II-го (1876-1909)

Dr. Nihal Kubilay PINAR* Özet Der Floh (Pire) 1869 yılında Avusturya’da faaliyetlerine başlamış haftalık re-

simli mizah dergisi olup 1919 yılına dek yayımlanmıştır.Derginin bazı sayıları II. Abdülhamid Dönemi’nde sansüre uğramış ve yasaklanmıştır. Bu makalede DerFloh dergisinin yasaklı birkaç karikatürünü inceleyip, yorumlayacağız.

Anahtar Kelimeler:Der Floh, II. Abdülhamid dönemi, Mizah, Yasak, Sansür Abstract: The Austrian illustrated satirical weekly "Der Floh" was founded in 1869 and

published until 1919. Some issues of the magazine "Der Flor" were (1892-1899) censored and banned in the Ottoman Empire, -Era of Abdulhamid II (1876-1909)-. In thıs article, we try to interpret selected caricatures of the magazine “Der Flor”.

Key Words: Der Floh, Era of Abdülhamit II, satire, weekly, magazine II. Abdülhamid döneminde “Der Floh” (Pire) adlı Avusturya mizah dergisinin

1892 ile 1899 arasındaki çeşitli yayımlarının yine çeşitli nedenlerle sansüre uğradı-ğını ve Osmanlı Devleti sınırları içerisinde yasaklandığını görüyoruz. Bu çalışma-mızda, bahsettiğimiz zaman aralığından, daha çok II. Meşrutiyet Dönemi’nden

*Viyana Üniversitesi Öğretim Elemanı. Viyana/AVUSTURYA ([email protected])


147

seçmiş olduğumuz birkaç karikatürü inceleyip, karikatürlerin yasaklanma nedenle-rini tartışmayı deneyeceğiz.

Aşağıda yer alan karikatür Avusturyalı karikatürist F. Graetz tarafından çizil-miştir. Karikatür, onsekiz yaşındaki Sırp kralı I. Alexander Obrenović’in 1894 yılında gerçekleştirdiği İstanbul ziyaretini konu almaktadır. Karikatür “„Alexander der Kleine in Istanbul“ (Küçük İskender İstanbul’da) başlığını taşımaktadır. Kari-katürün resim altı yazısında: “Ziyaretçi: İşte nihayet burada bir kez olsun çocuk muamelesi görmeyeceğim, çünkü bana burada masumane bir ziyaret için izin ver-miyorlar”1 ifadesinin yer almakta olduğunu görüyoruz.

“Der Floh“ -Alexander der Kleine in Istanbul- 01.07.1894

1„Der Besucher: hierwerdeichendlicheinmalalskeinKindbehandelt, dennmangestattet

mir nichteineharmloseBesichtigung“


148

Sol alt köşede kısa bir diyaloga yer verildiğini görüyoruz: - Şuradakini tanıyor musun? - Yok, hayır, ama babası ile Paris’te tanışmıştık.2 Bir pencere arkasından üç kadının erkek figürlere doğru ilgiyle baktığı izleni-

mini elde ediyoruz. Hemen bu pencerenin sol tarafında, duvarın üzerine yine başka bir metnin yerleştirilmiş olması dikkat çekiyor. Bu metinde, içeriye yalnız görevli-lerin girebildiği iletisi verilmiş. 3 I. İskender’in (soldaki erkek figür) II. Abdülhamid (sağdaki figür) ile sohbet ettiği anlaşılıyor. Her ikisi de saraya ait olan gösterişli bir kapının önünde bulunmaktalar. Saray kapısının sol sütunlarının he-men üzerinde bir balkon olduğunu ve bu balkonda iki kadının yer aldığını görmek-teyiz. Karikatürde yer alan toplam beş kadının da bu iki erkek figürü izleyip, göz-lemlediklerini fark ediyoruz.

Karikatüre ait metinleri dört bölüme ayırmamız mümkün: 1.) Balkonda duran iki kadın arasında geçen diyalog, yani: - Şuradakini tanıyor musun? - Yok, hayır, ama babası ile Paris’te tanışmıştık 2.) Ziyaretçinin yani Sırp kralı I. İskender’in: “İşte nihayet burada bir kez olsun çocuk muamelesi görmeyeceğim, çünkü ba-

na burada masumane bir ziyaret için izin vermiyorlar” ifadesi, 3.) Karikatüristin açıklama metni ya da başka bir deyişle karikatür başlığı: “Küçük İskender İstanbul’da” 4.) Son olarak duvardaki plaka: “Yalnız görevliler girebilir” Karikatürist F. Graetz giriş kapısının hemen üstüne iliştirdiği altı köşeli yıldız

aracılığıyla büyük olasılıkla binanın Yıldız Sarayı olduğuna dikkat çekmek istiyor. Duvardaki plaka (4. metin), Etraftaki kadınlar, karikatüre ait metinlerin toplamı yani mevcut tüm unsurlar ana figürlerin (Sultan II. Abdülhamid ve Kral I.İskender) Yıldız Sarayı’nın Harem girişinde olduklarını işaret ediyor diyebiliriz.

Ve hareme girme hakkını taşıyan yegâne erkek Sultan II. Abdülhamid olduğu için ve evet “Küçük İskender” sultan tarafından “Adam” olarak kabul görüldüğün-den, kendini gururu okşanmış hissetmekte ve erkeksi bir haz duymaktadır diyebili-riz.

Ben burada böyle bir yorumun isabet olacağı kanaatini taşıyorum: Artık o kü-çük bir çocuk değildir ve yasak onun için yani erişkin ve erkek olarak kabul edili-yor oluşunun bir onayıdır ya da belgesidir. Öte yandan karikatür, onsekiz yaşındaki Sırp kralının dönem Avrupası’nda önemsiz bir figür(an) olarak kabul edildiğinin

2–Kennstdu den da? – Nein, seinenVaterhabeich in Paris kennengelernt“ 3„Der Eintrittist nur hier den Beschäftigtengestattet“.


149

iletisini de taşıyabilir. Karikatüristin “Büyük İskender” i “Küçük İskender” e dev-şirmesinin, yani bir tür kelime oyununa başvurmasının nedeni I. İskender’in silik, önemsiz bir politik figür olarak kabul ediliyor oluşudur diye düşünebiliriz. Osmanlı Arşivinde yaptığımız araştırmalar sonucunda bu karikatür yakışıksız ve saygısız olarak nitelendirilerek Osmanlı’da yasaklanmıştır(Krşl. BOA, Dosya numarası: 188, 8, Kod: HR.SYS).

Şimdi inceleyeceğimiz bir diğer karikatür 1899 yılında Lacivon F tarafından çizilmiş. Karikatürün başlığı: “Mısırlı Köle!”4

„Der Floh“ dergisinde 04.06.1899 tarihinde basılan karikatürün ana metni ise

şöyledir:

4„DieägyptischeSklavin!“


150

“Haşmetli köle taciri: Allah sizi cezalandıracak! Bakmak parayla değil ama eğer elle dokunmak istiyorsanız, öncesinde bedelini ödemek zorundasınız. Bu size birkaç meteliğe patlar.”5 Karikatür gerek karikatürde yer alan yarı çıplak kadın figürü gerek içeriğinden dolayı yasaklanmıştır (BOA, Dosya Numarası: 194, 76, Kod: HR.SYS).

Ben “Mısırlı Köle!”adlı karikatürün oryantalist bir perspektiften çizildiği inan-cını taşıyorum. Oryantalist kavramından da anladığım şey de pek tabi Edward Said ile örtüşmektedir. Birçok Avrupalı sanatçının resimlerinde doğulu kadın; cinsel bir obje, ilkel bir varlık ve itaatkâr olarak betimlenmiştir. Bu bağlamda karikatür or-yantalist bir bakış açısıyla çizilmiştir diyebiliriz.

Üçüncü ve son karikatürümüz „Der Floh“ un 25.12.1898 tarihli sayısında ba-

sılmıştır. Karikatür Osmanlı İmparatorluğu’nun Hırvatistan ve Yunanistan’a karşı olan

ironik, politik eğilimleri konusunu işlemektedir. “Yıllık Politik Teftiş” “Politische Jahresrevue“ başlıklı karikatür diğer iki karikatürden farklı bir nedenle, yani politik gerekçelere dayanarak yasaklanmıştır (BOA, Dosya Numarası: 194, 22, Kod: HR.SYS).

5 Der großherliche Sklaven Händler: Allah straf `Euch! Anschau`n kost`t nichts,

aberwennihrh and greiflich werden wollt, müsst Ihrvorher den Preis, den Siekostetbaarberappen.“


151

Alkan’ın (2006, 318 f) da ifade ettiği gibi Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı Devleti batı karikatür dünyasında oldukça olumsuz ve ilkel motiflere başvurmak suretiyle tasvir edilmişlerdir. Ben de büyük ölçüde Alkan ile paralel düşünüyor ve dönem karikatürlerinin birçoğunun 19. ya da 20. yüzyılın realitesini yansıtmadığını düşünüyorum. Alkan, dönemin Avrupa karikatürlerinin büyük bir bölümünün Av-rupa toplumunun kolektif bilinçaltını ve önyargıları yansıttığını düşünmektedir (Alkan,2006, 318 f).

KAYNAKÇA Arşiv: Başbakanlık Osmanlı Arşivi –BOA- Istanbul BOA, Dosya numarası: 188, 8, Kod: HR.SYS BOA, Dosya Numarası: 194, 76, Kod: HR.SYS BOA, Dosya Numarası: 194, 22, Kod: HR.SYS Yazılı Metin: 1. And, Metin. Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu. Ankara: İş Bankasi

KültürYayinlari, 1977. 2. Scheidl, Ernst. Die humoristisch-satirische Presse in Wien von den

Anfängen bis 1918 und die öffentliche Meinung, Wien 1950, Dissertation. 3. Genz, Katharina. Ein Wiener Lied – Repertoire der Zeitschrift „Kikeriki“

vom 24. Dezember 1868. 1966, FB Germanistik, Nederlandistik und Skandinavistik der Universität Wien.

4. Moos, Ruprecht. Zur Soziologie des Witzblattes. Karls-Universität, Heidelberg. 1915. Original von: University of California, Digitalisiert: 7. Juli 2009.

5. Alkan, Necmettin. AvrupaKarikatürlerinde II. Abdülhamid ve Osmanli Imaji, Istanbul: Selis Kitaplar, 2006.

6. Capanoglu, Münir Süleyman. BasintarihimizdeMizahDergileri. Istanbul: GarantiMatbaasi, 1970

7. Moran, Berna (1995):Türk Romanına elestirel bir bakıs, Band1,Istanbul: IletisimYayınları

8. Genz, Katharina. Ein Wiener Lied – Repertoire der Zeitschrift „Kikeriki“ vom 24. Dezember 1868. 1966, FB Germanistik, Nederlandistik und Skandinavistik der Universität Wien.

9. Würsch, Renate. (2005): Die arabische Tradition der aristotelischen Rhetorik in. Aristotelische Rhetoriktradition: vom 5. - 6. Oktober 2001 in Tübingen / hrsg. von Joachim Knape und Thomas Schirren, Stuttgart: Franz Steiner Verlag


152

10. Friedrich Wilhelm von Hermann Heidegers Philosophie der Kunst, Frank-furt am Main. Klostermann, 1994

11. Kılıç, Sibel. „Contributionof Karagöz Humour Magazine (1908-1955) tosocioculturalTransformationsoftheTürkish society which derives ist sources from the Karagöz Humour practice sandits importance through the perspective oft he Türkish cultural History“ in The Journal of International Social Research, Volume: 4 Issue: 16, Winter 2011.

12. Enis Tahsin. İstibdatla İdarenin Başlıca A l â m e ' i: Sansür. Resimli Tarih Mecmuası Cilt : 2, Sayı : 23. Kasım 1951. İstanbul

13. BGC. Bursa Gazeteciler Cemiyeti Yayin Organi, Zahl: 4, Dezember, 2008.s.27

Kudret Cevdet, Abdülhamit Devrinde Sansür, Milliyet Yayinlari, I. Auflage, 1977

14. Haerkötter, Ruth. Sultan Abdülhamid II. in der türkischen Publizistik seit Gründung der Republik, Peter Lang Europäischer Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main. 1996

yasakli avusturya mİzah dergİsİ der floh …den, kendini gururu okşanmış hissetmekte ve...

Documents