yahudilikte din adamlari muessesesi tanah doneminde the institution of priesthood in judaism in the...

8/7/2019 Yahudilikte Din Adamlari Muessesesi Tanah Doneminde the Institution of Priesthood in Judaism in the Tanakh Period

1/329

T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANA BLM DALI

FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI

YAHUDLKTE DN ADAMLARI MESSESES

(Tanah Dneminde)

(Doktora Tezi )

Hamza ZM

stanbul-2007


2/329

T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANA BLM DALI

FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI

YAHUDLKTE DN ADAMLARI MESSESES

(Tanah Dneminde)

(Doktora Tezi )

Hazrlayan

Hamza ZM

Danman

Yrd. Do. Dr. Krad DEMRC

stanbul-2007


3/329


4/329


5/329

III

B. YAHUDLKTE KOHENLERLE LGL YASALAR..........................................63

1. badet ve Mabetle lgili Yasalar..........................................................................642. Kurbanla lgili Yasalar .......................................................................................68

3. Arnma ve Kefaretle lgili Yasalar......................................................................72

4. Salkla lgili Yasalar.........................................................................................74

5. Yaplmas Ruhbanlara Haram Olan eylerle lgili Yasalar..................................77

6. Dini Gnler ve Bayramlarla lgili Yasalar ..........................................................79

7. Adl Konularla lgili Yasalar ..............................................................................84

II. BLM

SRALN DOUU VE GELME DNEMNDE

RUHBANLIK

A. SRALN DOUU DNEMNDE RUHBANLIK ...........................................90

1. Hz. Ms ve Ruhban Snf.................................................................................90

2. Bir Din Adam Olarak Hz. Ms ........................................................................92

2a. k 24: 3-8.................................................................................................94

2b. k: 18.......................................................................................................95

3. Hz. Harun ..........................................................................................................98

B. HAKMLER DNEMNDE RUHBANLIK (M.. 1380-1050)...........................102

1. Hakimler 17-18/19 ...........................................................................................103

2. Levililer (Ruhban olan Gerler) ......................................................................104

3. Hakimler Dneminde Kenan Tesiri ..................................................................106

C. GELME DNEMNDE RUHBANLIK (1050-100) .........................................107

1. ilo..................................................................................................................108

1a. I. Samuel 1/1-4n Tertibi...........................................................................108

1b. Elinin Ruhban Ailesi .................................................................................110

1c. Bir Din Adam Olarak Samuel....................................................................111

2. ilo ve Kuds Arasnda Ruhbanlk...................................................................116

2a. Kiryat-yearim .............................................................................................117

2b. Sonraki Eller ............................................................................................117

2c. Nob ............................................................................................................118

D. BR DN ADAMI GRUBU OLARAK LEVLLER............................................120


6/329

IV

1. Levi Kelimesinin Etimolojik Tahlili .................................................................120

2. Babadan Oula Geen Ruhbanlk.....................................................................123

3. Ms ve Levililer .............................................................................................126

4. Levinin Ruhban Kabilesi.................................................................................128

5. Levi Oullar Kabilesinin Tarih Gelenekleri....................................................129

6. Ruhbanln Tarih Geliimi.............................................................................132

6a. Levili Olmayan Kohenler............................................................................133

6b. Levili Kohenler ..........................................................................................135

6c. Kohenler ve Levililer..................................................................................137

7. Levili ehirleri.................................................................................................140

8. Ruhban Olmayan Levili Kabile ........................................................................143

9. Levililerin Kkeni............................................................................................145

10. Levililerin Vazifeleri........................................................................................148

11. Levililer ve Ahid Sand .................................................................................151

12. Levililer Arasnda Klt Peygamberlerinin Yeri.................................................152

13. retmen ve Vaiz Olarak Levililer...................................................................152

III. BLM

MONAR DNEMNDE RUHBANLIK

A. AHD SANDIININ KUDSE NAKL...........................................................158

B. SADOK VE ABATAR ......................................................................................159

C. SADOKUN KOHEN TORUNLARI ..................................................................164

D. MONAR DNEMNDE (M.. 1000-586) KUDSTE RUHBANLIK...........167

E. KOHENLER VE KRALLAR ARASINDAKHTLAFLAR..............................169

F. SRALDE RUHBAN KRALLAR .....................................................................171

G. RUHBAN HYERARS ..................................................................................172

1. st Rtbedeki Grevliler...................................................................................173

2. Alt Rtbedeki Grevliler ...................................................................................175

H. RUHBAN SINIFININ GELRLER ....................................................................177

I. SRAL DEVLET KOHENL MODELLER....................................................183

1. Davud Krallnn Genel Tekilatlanma Modelleri.............................................184

2. Kuds Ruhbanl .............................................................................................185

. SRAL KRALLARININ RUHBAN YN ........................................................186


7/329

V

1. Kadm Yakn Douda Krallar ve Ruhbanlk ......................................................186

2. srailde Krallar ve Ruhbanlk ...........................................................................187

2a. Sang ve Kohen ...........................................................................................187

2b. Kraln Ruhban Oullar ................................................................................190

J. BRN KRALLAR VE KLT FONKSYONLARI ...........................................192

K. BLNM KRALLIK DNEMNDE RUHBANLIK.....................................194

1. Kudse Kar ilo...........................................................................................195

2. Kraliyet Merkezlerinde Ruhbanln Dinen Gerilemesi.....................................197

3. Kraliyet Kohenlerine Kar Levili ddialar........................................................200

L. MONAR DNEMNDE RUHBAN FAALYETLER .....................................201

1. Tanrya Danmak...........................................................................................201

2. Tora ................................................................................................................202

3. Kurban............................................................................................................204

4. Kohenlerin Hukuksal Faaliyetleri ..................................................................206

M. LEVLLER VE PEYGAMBERNE RUH: HOEA......................................209

O. MABEDLE LGL PEYGAMBERLERN VARLII.....................................211

IV. BLM

SRGN SONRASI (KNC MABED DNEM) RUHBANLIK

A. SRGN DNEMNDE RUHBANLAR (M.. 586-538)..................................216

B. KOHENLERN NDERLNDE BR TOPLUM .............................................217

C. EZRA VE NEHEMYA DNEMNE KADAR KOHENLER VE LEVLLER....222

D. V. ASIRDA KOHENLERN KARAKTERST ..............................................226

1. Kudste Kohenlik...........................................................................................226

2. Yukar Msrn Elephantin Blgesindeki Yahudi Kohenler ....... ....... ....... ........ .228

E. RUHBAN METNLERNLERNDE KOHENLER VE LEVLLER...................228

F. TARHLER KTABINDA LEVLLER ..............................................................230

G. SRGN SONRASI KOHENLER VE LEVLLERN TEKLATLARI...............

VE VAZFELER ................................................................................................232

1. Ruhban Tekilat ..............................................................................................232

2. Ruhbanlarn Vazifeleri ve Faaliyetleri ..............................................................237

2a. Kohenlerin Vazifeleri ..................................................................................237

2b. Levililerin Vazifeleri ...................................................................................239


8/329


9/329

VII

KISALTMALAR

A.g.e. : Ad geen eser.

ANET : J. B. Pritchard (ed.), Ancient Near Eastern Texts relating to the Old

Testament (2nd ed.; Princeton, 1955).

AJSL : American Journal of Semitic Languages and Literatures.

BASOR : Bulletin of the American Schools of the Oriental Research.

Bkz : Baknz.

BZAW : Beihefte zur Zeitschrift fr die Alttestamentliche Vissenschaft (Berlin).

CE : New Catholic Encyclopedia

DCR : A Dictionary of Comparative Religion

DA : Trkiye Diyanet Vakfslm Ansiklopedisi

DRE : A Dictionary of Religion and Ethics

EBT : Encyclopedia of Biblical Theology

EJd. : Encyclopaedia Judaica

ER : The Encyclopedia of Religion

ERE : Encyclopaedia of Religion and Ethics

HAT : Handbuch zum Alten Testament (Tbingen)

HUCA : Hebrew Union College Annual

ICC : The International Critical Commentary (Edinburg)

IDB : The Interpreters Dictionary of the BibleA : slm Ansiklopedisi

JE : The Jewish Encyclopedia.

JAOS : Journal of the American Oriental Society.

JBL : Journal of Biblical Literature.

JNES : Journal of Near Eastern Studies.

JPOS : Journal of the Palastine Oriental Society.

JSS : Journal of Semitic Studies.

JTS : Journal of Theological Studies.

LXX : SeptuagintMT : Masoretic Text

TB : Talmud Bavli (Babil Talmudu)

VT : Vetus Testamentum

ZAW : Zeitschrift fr die Alttestamentliche Wissenschaft.


10/329

VIII

NSZ

Felsefe ve Din evreni anlamaya/anlamlandrmaya ynelik abalardr. Felsefe szkonusu anlamlandrmay insann yeteneklerinden hareketle yaptn syledii

halde din bunu, ilahi bir kaynaktan ald bilgiden hareketle yapt inancndadr.

Felsefe ve Dinin evreni anlamlandrmaya ynelik abalar arasnda, birincisinin

bu dnya ile snrl olmas tekinin ise, bu dnyay aarak te dnyaya kadar

uzanmas gibi farkllklarn yan sra bir baka temel fakllk daha vardr. Felsefe-

nin doasnn bir sonucu olarak felsefi sistem sahibi filozoflar genellikle, bu d-

ncelerinin kendisinden sonra da devam etmesi abasnda olmamlar; Buna kar-

lk bilinen din kurucular ve peygamberler dinin doasndan da kaynaklanan

ebed zm bulma iddiasnn bir sonucu olarak, dinlerini tebli etmeye baladk-

lar ilk andan itibaren kendileri vastasyla ortaya kan bu inan ve ameller bt-

nn kendisinden sonra da devamn salamann aresini aramlardr. Bunu Bu-

dann Anandaya tavsiyesinde, Hz. Musann mabet ibadetlerini Levililerin elle-

rine vermesinde, Hz. sann Petrusu kilisesinin temeli olarak zikretmesinde ve

Hz. Peygamberin Ashab- Suffaya ynelik ilgisinde grmek mmkndr. Bu ilgi

zamanla, bir anlamda dinlerin varlklarnn devam etmesinde temel bir unsur hali-

ne gelen dini inan ve ameller konusunda uzman kiiler/din adamlar grubunun

ortaya kmasyla sonulanmtr. Dorudan iinde ortaya ktklar dinin zn

ve tarihsel geliiminin! bir gstergesi olarak grlebilecek olan dini inanlar ve

uygulamalar hususunda uzman kiiler/din adamlar konusu bir ok bakmdan in-celenmeye deer bir konudur.

Herhangi bir din, kabile dinlerinden milyarlarca mntesibi bulunana varnca-

ya kadar bu bakmdan ele alnp incelenebilir; ve incelenmesi de bir zorunluluktur.

Ancak her dinin bu konu asndan incelenmesi mmkn olsa da, bizim iin hem

tarihsel hem de gnmz artlarndan dolay ve almayla alakal hemen hemen

mstakil hibir aratrma bulunmadndan Yahudi din adamlar grubunu almam-

za konu edindik. Elimizdeki konu sadece kendisi asndan deil, yan konular olan

srailde krallk, peygamberlik, liturji, dindarlk meseleleri ve dini, medeni, kltrel

ve siyasi gelimeler itibariyle de nemlidir. Yahudi ruhban kurumunu aratrmakla

ayn zamanda srail Dininin merkezi bir konusunun ana hatlarn alm olduk.

Ruhban snf ana hatlaryla bir srail tarihi verir. Daha zel de ise Eski Ahid tarihi

sunar.

almay yaparken, tarihsel bak as esas alnmtr. Ruhban tarihini ince-

lerken, ortaya kan temel fenomenleri bir yandan tarihsel sreci gz ard etmeksizin


11/329


12/329

1

GR

A. ARATIRMANIN METODU VE KAYNAKLAR

Elinizdeki alma, dorudan Tanah dnemindeki ruhbanlk messesesini ince-

leyecektir. alma geleneklerin geliiminden bahsetmemektedir; ancak arkeoloji,

filoloji, fenomenoloji ve mukayeseli din almalar gibi disiplinlerden faydalanarak

Yahudi ruhban messesesini tarih seyri iinde ele alacaktr.

almada, Eski Ahidin kohenlik teolojisi mesel onlarn kurbanla veya -

retimle irtibatlar- ihmal edilmeyip zel nem verilecektir. Bu konular fenomenolojik

olarak ele alnacak ancak tarihsel sre de gzard edilmeyecektir. Eer srail ruhbansnfnn tarihsel geliimi objektif olarak ele alnrsa, o zaman daha salam teolojik

dayanaklara ulamamz da mmkn olabilecektir. Grayin de dikkat ektii gibi,1

Yahudi tarihiyle ilgili zorluklarn en banda Yahudiliin ruhban snfyla olan derin

ilikisi gelmektedir. Bu sebeple birok sorun iin tam bir zm bulmak bir yana,

ou zm sadece bir hipotez olarak da kalabilmektedir.

Aratrmann temel kaynan, Yahudi kutsal kitab Ahd-i Atikve

Deuterokanonik (Apokrif) Kitaplartekil etmektedir. almada Tevrattan yaplan

nakillerde Kitab- Mukaddes irketi tarafndan neredilen bask esas alnd.2

Bu ki-taplarda din adamlaryla ilgili verileri bulmak iin, Villiam R. Harpern The Priestly

Element in the Old Testament adl eseri kullanld.3 brnce kelimelerin tahlilinde

Ahd-i Atikin Masoretik metni ile Reuben Grossman ve H. Sachsn birlikte hazrla-

dklar Compendious Hebrew-English Dictionary (Tel-Aviv 1938) adl szlkten

faydalanld.

almada en fazla istifade edilen eserler arasnda Roland de Vauxun, Yahudi

ruhban-ln kurumsal balamda fenomenolojik olarak iledii eseriAncient Israel:

Its Life and Institutionsn; 4 Aelred Codynin srail din adamln tarihsel metodla

1 G. B. Gray, Sacrifice in the Old Testament, Oxford 1925, 211.2 stanbul, 1997.3 Constructive Bible Studies: Chiago, 1905.4 Ancient Israel (Its life and Institutions), trc. John Mc Hugh, New York 1994. (Eserin asl

Franszcadr:Les institutions de lAncien Testamet. 2 vols (Paris, 1958-60).


13/329

2

ele ald A History of Old Testament Priesthoodadl kitab,5 Baudissinin, Die

Geschichte des alttestamentlischen Priesterthums, (Leibzig 1889), Georg Fohrerin, History of Isrealite Religion (London 1975), Robert H. Pfeifferin Religion in the

Old Testament (London 1960), Kitab- Mukaddes metin kritii asndan Richard

Elliot Friedmann, Who Wrote The Bible?6 ve mer F. Harmann Metin, Muhteva

ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar,7 adl eserleri yer almaktadr.

Ahd-i Atik ruhban tarihi konusunda ilk almalar Wolf Graf von Baudissin ta-

rafndan yaplmtr.8 Baudissinin, ncelikli gayesi, Ahd-i Atik vesikalar zerinde

younlaarak, srail ruhban snfn tarih seyrine gre anlatmaktr. Baudissinin ta-

kipisi Van Hononacker ise, tam bir krolonojik tarih takip etmemi, eriat ile ruhbansnf arasndaki ilikiyi ortaya koymaya almtr. Fakat o, srail ruhbanlnn ge-

liiminde farkl dokman ve gelenekleri ne karmaya alm bu da tarihi seyir

izlemediinden karmakla yol amtr.9imdiye kadar en gzel, kapsaml, ksa ve

objektif tarihsel almalardan biri Wellhausenin halefleri Smith ve Berthlet tarafn-

dan yaplmtr. Onlar, bran ruhbanln, kadim yakn dou medeniyetlerinin ta-

mamnn o geni konteksi ierisinde yerletirmeye almtr.10 Sonra Kitab- Mu-

kaddes metin tenkidi daha da gelitirildiinde Gunneweg, kendi tarihsel ve gelenek-

sel yaklamn edeb kritikle tamamlamtr. Fakat, almasn geleneklerin ortaya

kmas ve gelimesiyle snrlandrmtr. Gunneweg tarih proplemlere sradan an-

lamlaryla dorudan bakarak bir tarih yazmaya gayret etmitir.11 Roland de Vaux da,

kurumsal balamda eski srail ruhbanln fenomonolojik olarak ilemitir.12 Aelred

Cody ise eserinde ilk dneme deil ikinci Mabed dnemine nem vermi; Hristiyan

ruhban snfnn ve Hz. sann geliinin meruiyetini ispatlamay amalam; sann

5 Pontifical Biblical Institute: Rome, 1969.6 Bu kitap Muhammed Tarak tarafndan Trkeye evrilmitir. Kitab Mukaddesi Kim Yaz-

d?, Kabalc Yaynevi, stanbul 2005.7 stanbul 1988 (Neredilmemi doentlik tezi).8 W. W. G. Baudissin,Die Geschichte des alttestamentlischen Priesterthums, Leipzig, 1889.9 A. Van, Hoonacher,Le sacerdoce lvitigue dans la loi et dans lhistoire des Hbreux , London-

Louvain, 1899.10 W. R. Smith, ve A. Bertholet, Levites, and Priests,in T. K. Cheyne and J. S. Black (eds.),

Encyclopaedia Biblica, II-III, 2770-76 and 3837-47, London 1902.11 A. H. J., Gunneweg,Leviten und Priester, Gttingen, 1965.12 Roland de Vaux,Les institutions de lAncien Testamet. 2 vols (Paris 1958-60).


14/329

3

barhipliinin altyapsn hazrlamtr.13 Son olarak Villiam R. Millar ise

Priesthood in Ancientsrael adl eserinde konuya Kitab- Mukaddes balamndatarihsel ve politik bir yorum getirmitir.14

alma konumuzla ilgili Avrupada kan pek ok sreli yayndaki deerli

makalelerden de faydalanlmtr. Bu balamda olmak zere zellikle u makalelerin

belirtilmesi gerekir: G. E. Wright, The Levites in Deuteronomy, in VT, IV, 1954,

325-30; M. Greenberg, A New Approach to the History of the Israelite Priesthood,

in JAOS, LXX, 1950, 41-6; H. H. Rowley, Early Levite History and the Qestion of

the Exodus, JNES, III, 1944, 73-8; M. Tsevat, Studies in the Book of Samuel, I,

HUCA 32 (1961) 191-216; L. Waterman, Moses the Pseudo-Levite, JBL 59 (1940)397-404; Some Determining Factors in the Northward Progress of Levi JAOS,

LVII, 1937, 375-80; R. J. Morgenstern A Chapter in the History of the High

Priesthood, AJSL 55 (1938) 1-24, 183-97, 360-77.

almamzda kullandmz bir dier literatr de dinler tarihine dair eitli

madde balklarna yer veren ansiklopedilerdir. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklope-

disi, A Dictionary of Comparative Religion, A Dictionary of Religion and Ethics, The

Interpreters Dictionary of the Bible, Encyclopaedia Biblica, Encyclopedia of Biblical

Theology, Encyclopaedia Judaica, The Encyclopedia of Religion, Encyclopaedia of Religionand Ethics, The Jewish Encyclopedia gibi ansiklopediler iinde yer alan; Priests and

Priesthood, Sacerdoce, Sacrifice, Minister, High Priest, Levi, Levites,

Levitical Cities, Urimm and Thummim, Ephod, Priestly Code gibi maddeler en

fazla mracaat edilen maddeler arasndadr.

slm kaynaklar dorudan konuyla alakal olmadklarndan almada yeri

geldiinde mukayese sadedinde olmak zere mesela, Kurn- Kerm yetlerine atfta

bulunulmutur. Konuya k tutan Trke kitap ve makaleler de faydalanlan alma-

lar arasnda yer almaktadr.

13 Aelred Cody,A History of Old Testament Priesthood, Pontifical Biblical Institute, Rome 1969;Hz. sa, Hz. Davudun soyundan geldiinden bu dneme geni yer ayrmtr.

14 William R. Millar, Priesthood in Ancient Israel, Chalice Pres, 2001.


15/329

4

Bir dildeki terimlerin telaffuzu, baka dillere her zaman doru olarak aktarla-

mayp, okunuta baz hatalara sebep olduundan, nemli kavramlar parantez iindebrnce harflerle yazlmakla kalmayp, Trkeye en uygun telaffuzla da aktarlma-

ya allmtr.

B. ESK YAKINDOU DNLERNDE RUHBANLIK

Her ne kadar asl konumuz, Tanah dnemi Yahudi din adamlarnn aratrlma-

s olsa da, ona hazrlk olmak ya da hangi balamda durduunu grmek iin bir grup

olarak bunlarn ortaya k srasnda, etraflarnda bulunan dier dini topluluklarn

etkisinin var olup olmadn grmek bakmndan, sz konusu dnem zarfnda srail-

lerin komu olduklar dini evrelerdeki din adamlar gruplarna ksa da olsa bakmakuygun olacaktr.

Eski Yakndouda Kenanllar, Hititliler, Amorlular, Perizliler, Hibller,

Girgallar, Yebsler ve Filistler gibi farkl kkenlerden gelip birbirine karm

halklar vard. Blgenin hkim dini doayla yakndan ilikili pagan diniydi. nsanlar

gk, frtna, deniz, verimlilik ve lm gibi kinattaki en kudretli glere ibadet eder-

lerdi. Bu insanlarn ina ettikleri heykeller, kiliselerdeki ikonlara benziyordu. Hey-

keller tanr veya tanray tasvir ediyor, ibadet eden kiiye tanrnn mevcudiyetini

hatrlatyor, insanlarn tanrya duyduklar saygy gsteriyordu. Ancak bir Babil met-

ninin de iaret ettii gibi, heykeller tanr deildi. srail lkesi haline gelecek olan bu

blgede pagan ba tanrs Eldi. El erkek patriyarkal ve hkmeden bir tanryd. Bl-

genin dier byk tanrs byk tanrs olan Haddudan (Baal, frtna oulu,

bealim) farkl olarak El, doadaki herhangi bir gle zdeletirilmemiti. El, tanr-

lar divannn banda bulunur ve bu divann kararlarn aklard.15

Ruhbanlk konusuyla ilgili olarak, Kitab- Mukaddes dndaki, kaynaklarda

fazla bilgi bulmak zordur. brn kltr, monariden nce yerleik kent kltr de-

ildi. Yar gebe kavimlerin tersine Smer, Babil, Asur ve Msr dini kurumlarnn

hepsi de yksek organizeli, karmak ruhbanlk ve klt gruplarna sahip cemiyetler

olup, ehir medeniyetleri yoluyla aktarlagelmitir.

15 Richard Elliot Friedman, Kitab Mukaddesi Kim Yazd?, stabul 2005, 45-48.


16/329

5

Msr dininin, ruhban snfyla beraber, sonraki dnemlerde srail zerinde ne

gibi etki braktn tespit kolay deildir. Hatta semitik kken arandnda (ruhbansnf iin) bunun bulunmas da olduka zor olacaktr. Hititlerde ruhbanlarn snflar

halinde organize olduu bilinse de ilevleri konusunda fazla bilgi bulunmamaktadr.

Gnmze ulaan Hitit kaynaklar resmi dokmanlar olduu iin bu dokmanlarda

Hitit kral bir barhip ve bir tr devlet kltnn ba olarak grnr.16 Ancak bu

ehir medeniyetlerinin erken dnem srail dini zerindeki etkisi ok net deildir.

M.. ikinci bin yla ait dokmanlar, proto Arm rklarn yani, Suriye Arap

llerinde yaayan sraillilerin atalarnn, sosyal hayatlar hakknda bize zengin bilgi-

ler aktarmaktadrlar.17

Kabile ruhbanlarn kkenini bulmak konusunda zellikle, Mari kavminden ge-

len dokmanlardan ok az bilgi edinebiliriz. Mari halk Mezopotamya kkenli bir

kavim olarak, krallara ve ruhbanlara sahipti. nceleri gebe olan Mari halk zaman-

la yerleik hayata gemelerine ramen kendi gebe komularyla temaslar yok de-

necek kadar azd.18

Gebe toplumlarla ilgili bilgiler iin slm ve Hristiyanlk ncesi Arabistana

ynelmek gerekir. Gney Arabistann gelimi krallklar bu konuda rnek tekil

etmez. Gney Arabistan din adaml zerindeki yabanc etki, bu blge kitabelerin-

dekifkl adyla bilinen din adamlar kadrosunda grlebilir.19 Bufkl Akkad apkallu ile

ayn kkten gelmektedir ve onun hem Akkad hem de Gney Arabistan epigrafisinde-

ki varl, apkallunun kendisinin Smer kkenli olduundan, ortak semitik bir kken-

le aklanamaz.20 Arab kkenli malzemelerin Ahd-i Atiki aydnlatmak zere kulla-

nlmas ok nemlidir. nk Arap edebi kaynaklar Ahd-i Atik metinlerinden ok

daha sonraki dneme aittir ve gebe halk konusunda nemli bilgiler barndrmakta-

16 M. Eliade-P. Couliano Ioan,Dinler Tarihi Szl, trc. Ali Erba, stanbul 1997, 168.17 Bkz. A. Parrot and G. Dossin, Archives royales de Mari, Transcriptions et traductions, Paris

1950.18 Bkz. G. Mendelhall, Mari, The Biblical Archaelogist 11 1948 2-19 M. Noth, Die

Ursprnge des alten Israel im Lichte neuer Quellen, passim; J. C. L. Gibson, Light fromMari on the Patriarchs Journal of Semitic Studies (7) 1962 44-62.

19 Bkz.Rpertoire dpigraphie smitigue (Paris 1900), V, no. 2689.20 Bkz. W. Von Soden, Akkadisches Handvterbuch, Wiesbaden, 1959; A. Jaussen ve R.

Savignag,Mission archeologigue en Arabie, II Paris, 1914; A. Grohman, Arabien Handbuchder Altertumsvissenschaftt, III, I iii, 3, iv, Munich, 1963, 87.


17/329

6

drlar. En nemli Arap kayna, bnl-Kelbnin Kitbl-Esnm adl eseridir21. Bu J.

Wellhausenin22 en ok kulland kaynaktr.23

Gene de slm ncesi Arap gebelerinin medeniyeti ile Ahd-i Atikte anlatlan

gebe ve yar gebe tablolar birbirine olduka benzerler. Biz, sadece dikey haliyle

bir ailenin, klann veya oklu bir kabile konfederasyonundaki ncl atalarn sosyal

yaplarna bakmak zorundayz.24 Ayrca kohenlerin dnda kalan kabilenin veya aile-

lerin bakanlarnca kesilen kurbanlar25 veya Ahid Sand gibi tanabilir mabedler26;

hatta gebe veya yerleik kavimlere ait adet ve greneklerin oynad rolleri anlatan

sahneler; ister Araplar arasnda, isterse srailliler arasnda olsun nemlidir. Yine zel

baz tapnaklar,27

yin iin kutsal bir mekanda toplanma, kabile tarihinin anlatm,ritel kurallar ve ahid yenilemeleri de ruhbanlk snfn anlamak iin nemlidir.28

Btn bunlar Araplarla Yahudiler arasndaki benzerliklerdir.

Bilhassa brnlerin Kenan feth ettikleri srada, Fenike medeniyetinden kalma

eserler, burada yaayan insanlarn kalntlar da nemlidir. Fenike sahilindeki din

mitler ve panteon hakknda bir ok bilgiye sahip olsak da29 onlarn ruhban snflar ve

21 Putlar Kitab adyla, Beyza Dngen tarafndan Trkeye evrilmitir. Ankara 1968.22 Julius Wellhaussen (1844-1918), nl Alman oryantalist ve Kitab- Mukaddes tenkitisidir.

Wellhaussen, zellikle Ahd-i Atik zerine yapt kritik almalaryla dikkatleri ekti. O, Ya-hudiliin bir kabile dini eklinde baladn, sonra peygamberler dnemi vastasyla bir hukukdini ekline dntn ifade etti. Bkz. inasi Gndz,Din venan Szl, Ankara 1998,387.

23 Bkz. J. Wellhausen, Reste arabischen Heidentums 2. bask Berlin 1894; W. R. Smith,Lectureson the Religion of the Semites, London 1894; M. J. Lagrange, Etudes sur les religionssemitigues, 2. bask, Paris 1905.

24 Kr. W. R. Smith, Kinship and Marrriage in Early Arabia, London 1903, 1-72; T. Ashekenazi,La tribe arabe: ses lments, Anthropos 41-44 (1946-1949) 657-72.

25 Kr. J. Wellhausen,Reste arabischen Heidemtus, 115, 119; bnl Kelb, Putlar Kitab, 10, 29,35; Bkz. Tekvin, 22:13; 31:54;46:1; Yua 1:5; 42:8.

26 Bkz. J. Morgerstern, The Ark, the Ephod, and the Tent of Meeting, Cincinnati, 1945=HUCA17 153-266; 18 1-52; Kr. H. Lammens, Le culte des btyles et les processions religieuseschez les Arabes prislamites, Bulletin, 17 (1919), 39-41.

27 Bkz. Hakimler, 17. bb; A. Jamme, La religion sud-arabe prislamigue in M. Brillant, R.Aigrain,Histoire des religions, IV, Paris 1956, 292, 294.

28 Bkz. Yeu, 18/1; 21/2; 22/9,12; Hakimler, 21:19 vd.; H. Lammens , Les sanctuairesprislamites dans IArabie, Mlanges de IUniversit de St-Joseph 11 (1926) 55, 83, 99, 149.

29 Kr. M. Dahood, Ancient Semitic Deities in Syria and Paletsine, S. Moscati (ed.),Le antichedivinita semitiche, Roma niversitesi, Studi Semitici, I; Roma 1958, 65-94; R. De Langhe,Myth, Ritual, and Kingship in the Ras Shamra Tablets, S. H. Hooke (ed.),Myth, Ritual, andKingship, 2. bas. Oxford 1958, 122-48.


18/329

7

din pratikleriyle ilgili somut bilgiye sahip deiliz. Bu konudaki ana dayanamz

genelde arkeolojidir. Ancak konuyla ilgili daha fazla edebi ve epigrafik malzemeye

ihtiya vardr. Bunlar olmadan rhiplik ve grevleri konusunda bir eyler sylemek

zordur. Bu kiilerin brnlere ait dini fikir, kavram ve pratiklerine ne gibi etkileri

olduu konusunda nemli bilgilere sahip olmamz gerekir. nk Fenikeliler, Atalar

dnemi ve erken demir andaki ruhbanlkla ilgili bilgilere sahiptirler. Rene

Dussaud, srail ibadetinin Msdan asrlarca nce; zellikle srail ve Fenikeliler

Kenanda bir arada yaarlarken meydana geldiine inanmaktadr.30 Ancak Fenikelile-

rin uygulamalarndan dn alnanlar, atalar dnemindeki glerle baladysa da

gerek dn almalar ve tesirler zellikle ilk dnem demir anda sraillilerin Ke-

nan topraklarn igal etmeleriyle olmutur. Bu zellikle kltle ilgili kiiler veya e-

yalar yoluyla gereklemitir. Ahd-i Atikin sunduu haliyle, atalar dneminde ruh-

ban snfn olmasa da, semitik gebelerin etkisi gz nne alndnda Fenike ve

Kenan etkisi daha ok ruhbanln gelitii Hakimler dnemindeki Yahveci bran-

lerde grlr.31

C. ERKEN DNEM SRAL RUHBAN SINIFININ MAHYET

Yahudilerin tarih sahnesine kt ilk dnem, Atalar Dnemi (M.. 2000-

1300) olarak adlandrlr. srailin byk atas brahim, olu shak ve torunu Ya-

kuptur. Tarihilerin ou bu dnemin, M.. 1900lerde baladn kabul eder.32

Peygamberlik Dnemi olarak da adlandrlan bu dnem, Yahudiliin birinci devre-

sini oluturur.33

srailoullarnn kohenlii tarif edilirken, baz aratrclar kurban merkeze

oturturlar. Ancak bunun pek de doru olmad anlalmaktadr. Zira k 24/5de

Ms kurban kesme iini ruhban olmayan gen adamlara tevdi etmiti. Fakat

30 Bkz. R. Dussaud,Les origines cananennes du sacrifice isralite , 2. bask; Paris 1941.31 Bkz. J. Gray, Cultic Affinities between Israel and Ras Shamra, ZAW62 (1950) 207-20.32 Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, stanbul 1979, I, 27.33 Bkz. Moshe Sevilla-Sharon,srail Ulusunun Tarihi, Yerualayim 1981, 1-2.


19/329

8

Levililerin sonraki metinlerinde, sunma iini yapan bir gruptan bahsedilmektedir.34

Burada sradan insanlarn da kurban sunduklar grlmektedir. Ayrca ilk dnemitibariyle, tekilatlanm bir din adam snfndan ve onlarn kurban takdim etme gibi

temel grevlerinden bahsetmek mmkn gzkmemektedir.35

Baudissin, Ahd-i Atik kohenini basite, sunak banda Tanrya hizmet eden

kii36 olarak tanmlar. Smith ve Bertholete gre ise, kohen btn vazifesi toplumun

yararna belli kamu ritelleri icr eden bir mabed grevlisi olup, zellikle Tanrya

ynelik kurbanlarn takdiminin memurudur.37

brn ruhban snfna iaret eden her iki tanm da en gelimi dneminden,

Hristiyan hiyerarik rhipliine kadarki dnemi kapsamaktadr. Asur-Babil Sangsuhakknda Smith ve Bertholetin tanm, zellikle de bu kral btn halknn Tanr kar-

sndaki temsilcisi olarak riteller icra edip, kurbanlar sunduunda, daha ak bir

ekilde grnen muayyen bir din adaml anlayn karlayabilir.38 Ancak her ikisi

de, ilk dnem iin yeterli bir tanm deildir.39

brn kohenlerinin kurban ileri; bilhassa monari dnemlerinde daha belirgin

olmak zere geliip byyerek monarinin balangcndan, ibadetin kurumsallama-

sna kadar varln korumutur. Habil ile Kabil,40Nuh,41brahim42 ve Yakup43ruhban

deillerdi ama kurbanlar sunmulard. Hakimler dneminde ise Gideon,44 Manoah,45

Elkana46 ve Samuelin babas ayn ekilde kurban takdimesi yapmlard.47 Ms ise,

34 Bkz. Levililer, 4/24.35 Aelred Cody,A History of Old Testament Priesthood, 12.36 Baudissin, Geschicte, 269.37 W. R. Smith ve A. Bertholet, Priest, Encyclopaedia Biblica, II, London 1902, 3838.38 Kr. R. Labat, Le caractre religieux de la royaut assyro-bbylonienne (Etudes

dAssyriologie, II; Paris 1939), 131-218; A. Falkensten, La cit-temple sumrienne, Cahiersdhistorie mondiale 1 (1954) 784-814.

39 Bkz. W. R. Smith ve A. Bertholet, Priest, 3838.

40

Bkz. Tekvin, 4/3 vd.41 Bkz. Tekvin, 8/20.42 Bkz. Tekvin, 22/13.43 Bkz. Tekvin, 31/54; 46/1.44 Bkz. Hakimler, 6/25.45 Bkz. Hakimler, 13/16-23.46 Bkz. I. Tarihler, 6/7-13; 6/18-23.47 Bkz I. Samuel, 1/3,4,21; 2/19.


20/329

9

kurban kesme iini ruhban olmayan gen adamlara tevdi etmiti.48 Levililerin sonraki

metinlerinde ise, sunma iini yapan reislerden49veya halktan birileri50tarafndan su-nulan kurbanlardan bahsedilmekteydi. Halbuki kohenler, onlara sadece kurbann baz

aamalarnda grev vermilerdi.

k 12/21-27e gre ev sahibi, ktan ok sonra bile, Fsh kuzusu kurban

eder.51. Kurbann Kuds ruhbanlarnn en nemli ii olduu bir dnemde yazan biri

olarak Philo, btn Yahudi ev sahiplerinin nderlerini bu szkonusu gerekeyle

kohen olarak tavsif eder.52 Eer Hezekiel 44/6-10 snnetsiz yabanclarn Mabed iin-

de hizmet etmesini knyorsa bunun sebebi Yeu 9/27de ifade edildii zere uzun

zamandan beri bu hizmette bulunuyor olmalarndan dolaydr. te yandan, srail Di-

ninin daha gelimi olduu dnemlerinde kehanet danmanlar eklindeki nceki

ilevlerinin geniletilmi ya da arlatrlm hali olan kohenler, Tr tatbikat al-

malarna da sahiptiler.53 srail ruhbanlarnn tanm, kurbana dayal olarak yaplrsa,

bu kesinlikle yeterli deildir. stelik ilk dnem iin dnldnde, ayn zamanda

yanltc ve yanl yola gtrcdr. Zira Atalar kurbanlarn bizzat kendileri kesmi-

lerdir. Onlarn sunduu kurbanlar, olduka basittir. Bu takdimeler daha ziyade ahs

ibadetlere bir vasta olmas dncesiyle, Tanrya sunulan ferd saygnn bir ifadesi-

dir. Tanrnn huzurunda kendilerini sunmay arzu ettiklerinde sahip olduklar hu

duygularn bu ekilde ortaya koymulardr.54

Baudissinin yapt daha geni tanmda kurbanla ilgisi olmayan; sz gelii su-

nakta tts yakmak gibi ruhban grevlerini de buna dahil eder.55 I. Samuel 2/28

paragrafndada, sunaa gidip buhur veya kurban yakmak (qtoret), ttslemek veya

efod tamak zere seilen kiilerden bahsedilir. Ancak kutsal kuralar yani urim ve

tummin adl kutsal ubuklar ihtiva etmekte olan efod, kehanet ilerinde kohenler

tarafndan kullanlmaktayd ve kesinlikle sunaa veya Mabede hasredilmi bir ilem

48 Bkz. k, 24/5.49 Bkz. Levililer, 4/24.

50 Bkz. Levililer, 1/5; 3/2, 8, 13; 4/28, 33.51 Bkz. k, 12/21-27.52 Philo,De vita Mosis ii (iii). 224 in Aelred Cody, A History of Old Testament Priesthood, 12;

Kr. Hezekiel, 44/11, II. Tarihler, 29/22 vd.53 Bkz. J. Begrich, Die priesterliche Tora, Verden und Vesen des Alten Testaments, BZAW,

LXVI; Berlin 1936, 63-88; Begrich, Gesammelte Studien, 232-60.54 H. H. Rowley, Worship in Ancient Israel: Its Forms and Meaning, Philadelphia 1967, 24.55 Bkz. Saylar, 17/5; I. Tarihler, 23/13.


21/329

10

deildi.56 Mesel Ahiya, efod giyerek, Tanryla mzkere yaptnda, Saulun asker-

lerinin toprandayd.57

Yine I. Samuel 28/6, 30/7de geen mzkerelerde de ayndurum sz konusudur. Baudissin, kendi tanmnn ilk dnem ruhban snfn tam kar-

layamadn ve yetersiz olduunu kabul etmektedir58. Ancak Onun tanm ok

daha sonraki dnemler iin geerlidir.

Ahd-i Atikte monari ncesinde kohenler, genelde ncelikli olarak bir mabed

etrafnda toplanrlar; kehanet danman olarak grnrlerdi. Mabed veya Ahid San-

d tandnda59, Tapna veya Sand koruma grevi kohenlere verilirdi60. Ahid

Sand, Filistlerden geri alnnca Kiryat-yearime getirildi ve Abinadapn olu

Eleazar takdis edilerek onun muhafz seildi61. Ne hkimler dneminde62 ne de S-

leyman devrinde63 hayata geirilemeyen ibdetin merkezletirilmesi; bir tekmabed kural, Monari dneminde Yoiya tarafndan uygulanmtr.64 Yoiyann

din reform program sonucu btn dier mabedler yklm ibadet Kudsteki

Mabedte merkezlemitir.65 Dolaysyla Monari dnemindeki ruhbanlarn tarihi,

genelde Kudsteki Mabed etrafndaki rakip mahalli mabedlerin ve artan merkezi-

yetiliin tarihidir.

Btn bu tespitler, balangta Yahudi din adam snfnn bulunmadn, daha

sonralar toplumun sosyal organizasyonun gelimesine bal olarak ortaya ktn

gstermektedir. Bu balamda, sonraki dnemlerde toplumun baz yelerine,

mabedleri gzetmek ve karmak bir hale gelen ayinleri gerekletirmek gibi zel

grevler verilmitir.66

srailoullar tarihinde ruhbanlk balangta belirli bir kesimin tekelinde bu-

lunmuyor; aksine herkese ak bir konum olarak grlyordu. Ancak sonraki dnem-

lerde Levililerin ibadetle ilgili imtiyazlar gittike nem kazanm, zellikle srgn-

56 Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 349-50.57 I. Samuel, 14/18 vd., 36-42.58 Baudissin, Geschichte, 270, Kr. 58, 186, 205.

59

Bkz. Saylar, 1/53; 3/23, 28, 32, 35, 38.60 Bkz. Saylar, 4/58; Yeu, 3/3,14; 4/10 vd.; 8/10.61 Bkz. I. Samuel, 7/1.62 Bkz. Hakimler, 6/28; 13/26.63 Bkz. I. Krallar, 3/4.64 Bkz. II. Krallar, 23/4-20.65 Bkz. II. Krallar, 12; 14/22-29; 15/19-23; 16; 17/8-13; 18/1-8-13; 18/1-8; 26/12-15.66 Roland de Vaux, a.g.e., 345.


22/329

11

den (M.. 586-538) sonra Levililer hakimiyetlerini iyice artrmlard. Bakohen

baz dnemlerde sivil olduu kadar manevi bir bakan zellii de tamtr.67

Srgn sonrasnda srailoullarnn kendisini onarmasnda kohen, olduka

nemli bir Mabed grevlisi haline gelmitir. Ancak geen zaman zarfnda ruhban

kavram, eski sadeliini kaybetmi ve karmak bir hale gelmitir. Eski kehanet da-

nmanlndan bu dnemde geriye sadece urim ve tumim yani bakohenin gslk

plakalar gibi maddi malzemeler kalmtr. Levili olmak ecere balamnda bir kabile

anlamn korumakla beraber ruhbanlar ve fonksiyonel balamda, kohenlerden ayr

olarak Mabed idarecilerini de kapsamtr.68

D. SRALN KOMULARINDAK BENZER RUHBANLIK KLTLER

1. Kuzey Arabistanda Kahana ve Sadana Kavramlar

Greke mantis, Latince vates kelimelerinin Arapa karl olan khinin

menei tartmaldr. Kelimenin ayakta durmak anlamnda kvn kknden, eil-

mek anlamndaki Akkada kanudan, veya bolluk mnasna gelen Srynce

kahnenden ya da bir mbedin tesisi anlamndaki k(v)n den geldii ileri srl-

mektedir.69

slm ncesi, cahiliye devrinde bakclara yahut gipden haber veren kimselere

khin denilirdi. Bu isim, brnce kohen, rmice kahen veya kahnaya teka-

bl etmekle berber, khin bunlarn Arapa bir ekli olmayp, dorudan eski Arap-

adan gelmedir.70 Zira yahudilerin koheni veya kaheni, mhiyet itibri ile, Arapa

khin ()den tamamyle farkldr; birincisi, byk bir ihtimalle nce gipten

haber veren bir ahs iken sonradan, kehnetlerde bulunan, bilhassa kurban kesen ve

Toray tedris eden bir kimse olarak grnmektedir. Hlbuki ikincinin bir din adam

olduuna71 ve bu tr vazifeler ifa ettiine dair elde hibir delil yoktur. Bu kiinin ib-

67 Joachim Wach,Din Sosyolojisi, trc. nver Gnay, stanbul, FAV yay., 1995, 465.68 Aelred Cody, a.g.e., 191.69 . F. Harman, Khin, DA, XXIV, 170; J. Auneneau, Sacerdoce, DBS, X, 1197; R. Abba,

Priests and Levites,IDB, IV, 877.70 Bkz. Nldeke,Neue Beitrage zur semitischen Sprachvissenschaft, 36, n. 6.71 Wellhausen, a.g.e., 134.


23/329


24/329

13

lanlan khin kavram tam olarak srail kohen kavramn karlamaz. Hatta bu kelime,

baz ynleriyle ilk dnem brn peygamberlerini daha ok temsil eder.76 Bu yzdenArapadaki khin terimi, kohenle ayn anlamdadr demek yanl olur. brnce

kohenin Arapadaki khinle alkas vardr. Fakat Araplar baz sebepler ile khinin

dier grevlerini daha n plna karm, neticede Arapada bu kavram gelecekten

haber veren mnasnda kullanlr olmutur.77

Arapada khin temelde bir tr gelecei haber veren mneccim78 gibi bir an-

lama gelir. Genelde bu ii yapan birisi kendi kabilesinde yksek bir prestij kazanmak

iin by yapmaktayd. O sadece bir mneccim deil, ayn zamanda bir tr kabilenin

efendisi (seyyid)79

veya hikmet sahibi adam (hakm )80

idi. Sadn () birtr mabede devam eden kiiydi.81 Hem kahana hem de sadana seyyar mabedle ilgile-

niyorlar82 ve sava seferlerine elik ediyorlard.83 Kohen, bir kurban kesici deildi.

Benzer ekilde sadin de sradan kurbanlar iin grevli deildir.84slm ncesi Kuzey

Arabistanda byk bedevi topluluklarnda, sadn tarafndan icra olunan kurban t-

renlerine rastlanmaktadr. Sadinler kurban keserken dier insanlar ayakta bekleyerek

(vukuf), kurbann kesilme ilemini izlerdi.85

bask; Garden City 1957, 234, n. 46da bat semitik komr ve Akkada kumru kelimesine ha-

dm rahip gibi zel bir anlam ileri srmtr. A. Vincent, La religion des Judo-aramensdElphantine, Paris 1937, 456 vd. da khnnin yahvist metinle ilgili, kmrnin ise putperest ra-hip iin kullanldn; Ahd-i Atikteki kemrim kelimesinin hadm anlamna gelemeyeceiniileri srmtr. Kr. F. Rosenthal, Die aramaistische Forschung seit Th. NdlekesVerffentlichungen, Leiden 1939, 21 vd.

76 J. Pedersen, The Role Played by Inspired Persons among the Israelites and the Arabs,Studies in Old Testament Prophecy T. H. Robinson, Edinburg 1950, 127-42.

77 Bu nedenle tezimizde Yahudi din adamlar iin kohen tbirini kullandk. Ayrca Hristiyanlartrd iin de Yahudi Din adamlar iin rhip kelimesini kullanmamay tercih ettik.

78 A. Fischer, Kahin, A, VI, stanbul 1968, 71; Wellhausen, Reste arabischen Heidentums,134-38; Lammens,LArabie occidentale avant lHgire, 106.

79 Lammens,LArabie occidentale, 103, 106-09, 151, 158; Fischer, 665.80 Lammens, a.g.e., 109, 135, 158.81 Smith,Lectures on the Religion of the Semites, 112, 145; Wellhausen, 130; W. R. Smith ve A.

Bertholet, Priest,, 3841; TH. Ndleke, Arabs (Ancient), Hastngs Encyclopaedia ofReligion and Ethics, I, Edinburg 1908, 667; Hakimler, 17/5, 9/4; I. Samuel, 3/3, 21/10.82 Lammens, a.g.e., 141.83 Lammens, a.g.e ., 106-08.84 Wellhausen, 130;Lagrange, tudes sur les religions smitigues, 217; Fischer, 665; Lammens,

107; J. Henninger, La religion bdouine prislamigue, 137.85 Kr. Lammens, Les sanctuaires prislamites dans IArabie occidentale, Mlangs de

IUniversit de St. Joseps 11 (1926), 83.


25/329

14

Ayrca, Arap khinlerinin, brn kohenlerinin urim ve tummimine benzeyen

kuralar bulunur ve bununla evet veya hayr eklinde kura oklar ekerlerdi. Buuygulamaya istisgm86 denirdi. ki davac, bir khini hakem olarak kabul ettiklerinde

khin, kura oklar ekmek suretiyle onlarn aralarnda hkm verirdi. Fail-i mehul

hrszlk olaynda olduu gibi, kararszlk iin de istisgm uygulard. Fischere gre,

bu, kesinlikle bir khin ii olarak anlalmamaldr.87 Ancak khinler, anlalmas g

baz kehnetleri terennm ederlerdi.88 Theodor Nldeke, fal oklarnn sradan kiiler

tarafndan kullanmayan kutsal objeler olduunu ileri srer.89 Ancak biz bugn sra-

dan insanlarn da ruhbanlar olmadan istisgm ii yaptklarna dair baz kaytlara sahi-

biz.90 Sadn () ile khin () arasndaki temel fark ok aktr. Sadn

tapnakta grevli, khin ise gelecekten haber veren kiidir. Dolaysyla brnlerdeki

kohenlerin karl khin deil, belki sadn olabilir.91 Bizim elimizde tapnak iinde

kehanet danmanlnda bulunan sadnlere ait ak kaytlar bulunmaktadr.92

Arapa khin () kelimesinin, kohene denk grlmesi, brn ruhban sn-

fnn eski devirlerde tpk Arap khinine benzeyebilecei teorilerini gndeme getir-

mi olabilir. Saylar 22/4-9a gre Ms, tpk Arap khin gibi bir salk bahedici-

dir.93 Arapa khin kavram kesinlikle srail kohen ile ayn deildir.94 Hollandal

Keunen, meslekta Land izleyerek, brn koheninin birincil grevinin kehnet

mzkeresinde bulunmak olduunu iddia eder ve kendisini hakl gstermek iin de

kohen kelimesinin lgat anlamna bavurur.95 Zeydan ise, kehnetin, astroloji (yldz

86 Bkz. Wellhausen, a.g.e., 130-38. stiksm, puttan karar rica etmektir. brnice kesem ise, oklar-la karar aramak, fal bakmak anlamndadr.

87 Fischer,666.88 Bkz. bnl-Kelbi, 46; Wellhausen, 130-132; Pedersen, The Role Played by Inspired

Persons, 135; G. Ryckmans, Les religions arabes prislamigues (Bibliothgue du Muson,XXVI; Louvain 1951, 9-11.

89 Nldeke, Arabs (Ancient), 671.90 bnl-Kelbi, 30, 40, 41.

91

Pedersen, 132-35.92 Bkz. bnl-Kelbi, 36; Wellhaussen, sdini papaz, din adam diye eviriyor. (s. 29) Fakat Bey-

za Dngene gre, sdini beki, bakc diye evirmek daha uygundur, nk Arap putu-luu bir papaz snf tanmaz. Bkz. Putlar Kitab, 69, n.116.

93 Saylar, 22/4-9.94 bn Hiam, Sretn-Nebeviyye, Beyrut 1992, 284.95 A. Kuenen, De godssdienst van Israel, Haarlem 1869-70, I, 101; Land, Theologischrift 2

(1868) 171.


26/329

15

bilimi) ile birlikte Kaldelilerden geldiini belirterek Arapada khine hzi den-

diini, bu szcn ise Kaldelilerde grc ve bakc anlamnda olduunu, k-hin szcnn ok daha sonra brnceden alndn ileri srmektedir.96

Arapa khin () kelimesi konusunda Bernhard Stade, daha da ileri giden

bir iddia ortaya atmtr. Ona gre brn kohenler aslnda vecd halinde gelecei

gren kiilerdi. Ancak bunlar zamanla vahiy alan mabed grevlileri haline dn-

mlerdi.97 Byle bir iddiay Wellhausene atfedenler bulunursa da o, asla Arapa

kelimeyi kullanmam fakat brn kohenliini genel olarak gelecekten haber verme

erevesinde deerlendirmitir. Stadein de onunla benzer fikirleri paylat grlr.

Mesela Wellhausen, kohen derken, bazen Araplarn sadin, bazen de khin anlamnkullanm olabilir. O, ayn zamanda ilk dnemde Arap khinlerin, hem gelecekten

haber veren bir tr falc hem de sadn, yani Mabed muhafz ve hcib (kap grevlisi)

olarak anlaldklar bir gelimeden bahseder.98 Zaman iinde falclk ne knca

rhipler bu faaliyetten geri kaldlar. Bylece, sadn ()ile hacp ()

makamlar birbirinden ayrlm oldu. Wellhausenin istisgam olayn, bu dnemde

khinlere atfedip atfetmedii meselesi mulak kalmtr. Ancak o, baz Arap

metinlerinde, brn kohenlerinin karlnda tek kii olarak sadni de bulduu

olmutur. Bylece byk Alman arkiyats Welhaussen, kohenin bir keresinde

sadin () veya hcip () manasna gelmesiyle, Kenan dillerindeki khin

teriminin gerekte falclkla uraan kii anlamna gelemeyeceini ileri srm

olmaktadr. 99Arapa khin () kelimesiyle ilgili filolojik sorunun, bran ruhban snf-

nnkiyle ilikilendirilmesi kesinlikle doru deildir. Arapa khin () kelimesi

muhtemelen, kuzey bat Sami dillerinden Aramiceden tremitir.100 Kuzey Arap

halklar, Kenanllarn khn grevini yreten vahiy grevlilerini gzlemledikleri srada,

brnler, bu kelimeyi oktan benimsemilerdi. brn kohenleri ile Arap khinlerini

96 Corci Zeydan,Medeniyet-islmiye Tarihi, trc. Zeki Megamiz, III, 27 vd.97 B. Stade, Geschichte des Volkes Israel, Berlin 1887-88, I, 471.98 Wellhausen,Reste arabischen Heidentums, 134; Kr. Smith and Bertholet, 3840.99 Wellhausen, 134; Kr. Albright, From the Stone Age to Christianity, 47, n.31.100 T. Nldeke, Arabs (Ancient), Hastings Encyclopaedia of Religion and Ethics, ERE, I, 667;

Kr. Nldekes Neue Beitrge zur simitischen Sprachvissenschaft, Strassburg1910, 36, n. 6;Roland de Vaux, Lvites minens et levites isralites, in Lex tua Veritas, FestschrifeteHubert Junker; Trier, 1961, 265-73.


27/329

16

mukayese ederken, nemli farkllklar ile ilk dnem brn kohenlerin kehanette

bulunma durumlar ortaya konulabilecektir.101

2. Ugarit ve Fenike Literatrnde khnm Kavram

Kuzey Bat Semitik kaynakl olan brn Kohen () terimi, Ugarit ve Fenike

metinlerinde geen khn kavramyla asla elimez.

Ras Shamra (Res amra) blgesinde mulakln hl koruyan Ugarit metinle-

rinde,102rb khnmeklinde barhip manasna gelen bir kavram bulunmaktadr. Bu

kavram, o dnemlerde ruhban snfnn kurumsallatn gsterdii gibi onlarn fa

ettii baz grevlerinin bulunduunu da gsterir. Khnm snfnn yannda, kutsalbir snf olan qdshm (kadiim) adnda bir grup daha vardr. Bunlar din grevler,

takdimeler, kurbanlar, arnmalar ve khinlik statsne bal hizmetler yapmaktay-

d.103

Ugarit rhipler heyetinin ortak bir yaam srp srmedii konusunda

Gordonun alt en son klliyatn bir satrnda transliterasyon olarak, d. bd. dr.

khnm. eklinde bir ipucu bulunmaktadr. Metinde bu saha rhiplere tevdi edilmi

demektir.104 Gordon, burada geen dr kelimesinin, Arapadaki dayr () yani

manastr kelimesiyle e anlaml olabileceini ileri srmektedir. zellikle Hristiyan

kaynaklarda, bu kelime manastr anlamna gelirken, ayn kelime Araplarda dr), ikametgh, ev ve oturacak yer anlam kazanmaktadr.105) Bylece Ugarit

metinlerdeki dr kelimesi, belki fiil bir ikametgh anlamndan ziyade, sosyal bir

merkez, eitilmi bir snfn makam veya alan, rhipler topluluunun yeri anlamna

101 Aelred Cody,A History of Old Testament Priesthood, 18.102 Ras Shamra Tabletleri, Suriyede Ugarit blgesinde bulunan ve muhtemelen M.. XIV. yya

ait olan hiyeroglif tabletler. eriinin Ahd-i Atike yakn benzerliiyle dikkatleri eken bu tab-letler, eitli ritelleri ve mitolojik unsurlar ihtiva eder. inasi Gndz,Din venan Szl,319.

103 M. Eliade-P. Couliano Ioan,Dinler Tarihi Szl, trc. Ali Erba, 196; C. H. Cordon, UgariticTextbook, Analecta Orientalia, XXXVIII; Rome 1965, texts a and b; 63:1; 62:54; 63:1; 81:1;82:1; 113:72; 115:9; 169:6;1026:6; 2019:6; 2020:4.

104 Gordon, Ugaritic Textbook, 387, n. 697.105 Gordon, 8:57; 2090:17.


28/329


29/329

18

katen ilgintir. Her halkrda buralardaki khnm adn tayan kiiler, brnlerdeki

kohanim () gibi mabedlerde grevli kiilerdir.113 Bunlar tpk brnmabedlerindeki kohenler gibi,114 kltten gelen kurallara gre yaamaktaydlar ve

tpk Kuds kohenlerinde olduu gibi mabedlerin kollanmasndan sorumlu olup,115

kurban kesenlerden farklydlar.

Sonu olarak Ugarit ve Fenike yerlekelerindeki khnm kurumu, ehirli bir me-

deniyetin rhipleriydi. Bunlarla bran kohanim () kurumu arasndaki ben-

zerlik, brnlerin, Filistine yerlemelerinden sonra, hatta srail monarisinin kurul-

masndan sonra daha da artt. Bu da Fenikelilerin, srail zerindeki gittike artan

kltrel tesirini gstermektedir.

3. Mezopotamyada Bir Klt Snf Olarak Brlar

Mezopotamyal din adam olan br, br-rhip olarak adlandrlmaktayd.

Bu sebeple baz aratrmaclar br ile kohen terimi arasnda paralellik kurup en

azndan kken itibariyle szn tam anlamnda kohenin din adam olduunu ileri sr-

mektedir.116 Burada u sorulabilir: Br rhip olarak adlandrlabilir mi?

Br, Mezopotamya dini iindeki kltle ilgili kiilerden biri kabul edilebilir.117

Ancak buradaki klt kiilik kohenin karl deildir. Biz burada teknik terimin ne

olduunu belirlemeliyiz. Mezopotamya klt kii ve ruhbanlyla brnun ilevleri

ayrdr. nk brnun, kehnetle herhangi bir ilikisi yoktur.

Dier taraftan Mezopotamyada sang terimi, Monari dnemindeki durumu

ve organizeli mabed ayinleri ynyle, ksmen olmak kaydyla kohen ile

irtibatlandrlabilir.118 Mezopotamyadaki urigallo snf ise bir ynyle mabedlerin

113

A.g.e., 37: A:9; 69; 80:1; 159:5.114 Tesniye, 18/1-5; I. Samuel, 2/ 12-17; II. Krallar, 12/5-17; 22/ 3-7; Hezekiel, 44/29; Amos, 4/4.115 II. Krallar, 12/5-17; 22/3-7.116 Bkz. J. Lindblom, Prophecy in Ancient Israel, Oxford 1962, 85; A. Guillaume, Prophtie et

divination chez les Smites, Paris 1950, 43; A. Haldar, Associations of Cult Prophets amongthe Ancient Semites (Uppsala, 1945), 102.

117 Bkz. E. Dhorme,Les Religions de Bbylonie et dAssyrie ( Mana , I/2; Paris 1945), 198-214.118 Frank, Studien zur Bbylonischen Religion, 5 vd; Dhorme, 201 vd.


30/329


31/329

20

4. Kohen ve Etimolojik Yaps

Kitab- Mukaddesin Trke tercmesinde khin eklinde tercme edilen ke-

limenin, brnce karl () kohendir. Kohen, din adam veya rhip manasn-

dadr. Ancak kelimenin Arapadaki khin kelimesiyle de alkas vardr. Kohen ke-

limesinin kkeni konusunda iki nemli gr bulunmaktadr:

1. Bu kelime, kvn kknden gelmitir. Gl, salam, sren ve ik-

me edilen demektir. Bu anlamlandrmada kohen, Tanr nnde sunakda salam ola-

rak duran manasndadr.128

2. Akkada knu karl olarak kahnu kelimesinden treyen kelime budilde Safel veya kklerinden treyip meyletmek ve snmak anlamna gelir.

Buradaki anlamyla bir kohen, Tanrya snan kii demektir.129

Ancak bu iki neri de filolojik adan baz mahzurlar iermektedir. Skvn k-

k her zaman Baudissin ve Stadenin iddia ettii gibi ayakta durmak veya hizmet

etmek anlamna gelmez. Bu sebeple, eer khn ile kvn arasnda bir iliki bu-

lunmu olsayd, khn kk kvn kknden deil, tam tersi, kvn nin khn k-

knden gelmesi gerekirdi.130 nk bat semitik konumalarnda anlamsz kkten

treyen ortadaki ikinci hnin bir grevi vardr. Buna karlk Albright, anlamsz birkkten tredii dnlen, aslnda ortasndaki nszn h olan bir kkten bir rnek

sesliyle birleerek trediini gsterir. Bu sebeple, v/h yerine, rnein ah/ ya da da

olabilir.131 Haupta gre ise, ortadaki hnin sk sk ses birim olarak kaldrlmas ikin-

cil hatal olabilir. nk ikincil olan daha ok zt semboldr. Eer khn ve kvn arasn-

da bir balant olsayd, bu muhtemelen kvnden deil tersine khnden tremikhv

olacakt.132 Yine Albright, gol kelimesinin, gavludan treyemeyeceini dn-

mektedir. nk Silioam (Silvan) yaztlarnda gvl eklinde deil, gl eklinde

128

Bkz. Baudissin, Geschichte, 269; Stade, Geschichte des Volkes Israel, I, 471; P. Haupt,Hebrew kohen and gahal, JAOS 42 (1922), 322-375.129 Lagrange, tudes sur les religions smitigues, 215, n. 5; . Dhorme, Prtres, devins et mages

dans Iancienne religion des Hbreux, RHR108 (1933), 117 vd.130 Von Sodens, Grundriss in Bibliotheca Orientalis 12 (1955), 105; M. Dahood, Ugaritic-Hebrev

Philology, Biblica et Orientalia, XVIII; Rome, 1965, 105.131 VT Suppl 4 (1957) 256;BASOR, No. 163 (Ekim, 1961), 50 vd.132 Bkz. P. Haupt, Hebrew kohen and gahal, JAOS 42 (1922), 322-375.


32/329

21

kaytldr. Bu Silioam (Silvan) yaztlarnn yansmasdr. Yahuda diyalektiinden

beri, ift nller daraltlamaz: yni gavludan gol her zaman gl eklinde deil, gvleklinde olur. Albrightn teorisinde brnce golun gavla dnmesi gibi ayn kk-

ten gelen adlarla ilgili formlar Arapada olmasna ramen, mesel nr ()

kelimesi oul hale dntnde, ortadaki nsz v harfi krlarak envr ()

eklinde okunur. Sryanice ayn kkten gelen nuhrda olduu gibi ortadaki nsz

h, Proto-Semitik dillerde grlr. Brockelmann, Akkada nru rneindeki or-

tadaki hyi ayn ekilde ele alr.133

kinci nerinin izah da gtr; zira, Akkad kantndan haraketle kohen kelime-

sini kvn kknden geldii eklinde bir iddiada bulunmak olduka gtr. nkayn kkten deillerdir.134 Akkada kahnudan knunun nasl trediini gs-

termek olduka zordur. Bu yzden bat semitik khnnin knu ile herhangi bir

balantsnn olmas olduka zordur. Akkadadaki orijinal h semitik dilin k-

ltme kipi (tasgr) ile ortaya kmtr.135

Kanaatimizce, kohenin imkan dahilindeki bir baka etimolojik izah vardr. Bu

da Sryaniceden haraketle gelitirilebilir. Sryanicede kahhen (krm kkn-

den) fiili iki anlama sahiptir; birincisi rhip olmak veya rhip ilevi grmek ve

kahna, rhipten normal isim formatdr; ikincisi, khn kknde ise gelitir-mek, kalkndrmak ve zenginletirmek demektir ve burada kahhnt yani bere-

ket ve refah iinde olmak bundan treyenkahhn kelimesi ise, zenginlik, bere-

ket manasna gelmektedir.136

Sryanice ve dier Aramice lehelerinde din adamna zgn krm kelimesi

kullanldndan, kahhenin baskn anlam brniceden alnmtr. brniceden yapl-

d belirgin ekilde olan bu alnt, bu dilden Eski Ahidin yakn anlaml kohen ve

133 C. Brockelmann, Grundris der Vergleichenden Grammatik der semitischen Sprachen, Berlin

1908-13, I, 45.134 Bkz. R. Dozy, Supplement aux dictionnaires arebes, II, Leiden 1881, 496.135 Brockelmann, Grundris der Vergleichenden Grammatik, I, 127 ve 45r.; W. Von Soden,

Grundris der akkadischen Grammatik, Rome 1952, 98a-b.136 Bu kanaatmz Wisemann u gryle desteklebiliriz. Wisemana gre hipotez biraz ayartc

gelmekle beraber filolojik adan mmkndr ve kantlanabilir. Bkz. D. J. Wiseman, TheAlalakh Tablets (Occasional Publications of the British Institute of Archaeology at Ankara, II ,London 1953, 63.


33/329

22

baskn olarak kihen () kelimelerinin etkisiyle yaplmtr. Kanaatimizce eski

anlam, bu ikinci anlamdan gelmektedir. Yani kelime, semitik kohen kelimesi yann-da, Sryanice kahhenden tremi de olabilir. Ugarit ve Fenike kkenleriyle khn

orjinalinde Srynice kahhenin ikinci anlamndan bamsz olarak alnt yaplm

ok eski kuzey-bat Semitik kknden gelme zenginlik, iyilik, bereket getiren kii

gibi bir anlam m tar?. Teyit etmek iin sahip olmamz gereken kantlara sahip ol-

masak ta (eski Aramicede) hipotez ok cazip ve dilbilim asndan mmkndr.

imdilik kelimenin anlamndan -epigrafik malzemelerin gelecekteki bululardan da-

ha fazla aklama umarak- tatmin olmalyz. nk, henz kullanmdadr. Btn

bunlardan kardmz sonuca gre kehanetlerle ilgili danma, ona aktiviteleri ol-

masna ve dier adamlar gibi onlarn kurban sunmasn yasaklyacak hibir ey ol-

mamasna ramen srailliler arasndaki en eski kohenler aslnda tapnakta szkonusu

ileri yapanlard. Kohenler khin, falc veya kurban kesen deillerdi. Kohenin bat

semitik kkeninden hakl yere emin olabiliriz ama Tanah dndaki bat semitik me-

tinler bu kltrel evrede bir rhibin doas hakknda ok az bilgi verir. brn din

adam kavram, yakn karl dilbiliminde kohen kkeni yerine sadn olarak Arap

kaynaklar tarafndan ok kullanlmtr. Msa ncesi dnemde bran hayat artlar

din adam iin sonraki anlamn nne gemitir. bran din adamlnn anlam

Yahvizmin teekkl yllarnda kuzey Arap ve Medyen etkisiyle balasa bile, balan-gta bu kurumun yelerinin kohanim olarak adlandrlmas proplem olarak ortaya

kar. Eer branler Yahveci tapnak hizmetkarlarysa ki ylelerdi, din kardeleriyle

Kenana vardklarnda kohanim () olarak adlandrlmyorlard -ve byk olas-

lkla da deillerdi- Kenan topraklarndaki seleflerinden bir takm eyler renmek

iin geldiklerinde kendi makamlarna uygun olarak Kenan ismini aldlar.137

Kohen, toplum veya onun lideri tarafndan, kurban veya mabedlerle balantl

ibadetleri idare etmek iin tayin edilen ahstr.138 Ksaca, Tanr ile kul arasnda arac

olan ve gnlk ibadetleri yneten kutsal bir kiidir.139

137 Aelred Cody, a.g.e., 29.138 C. H. Toy,Introduction to History of Religions, Boston 1913, 512.139 G. Fohrer, History of Isrealite Religion, trc. David F. Gren, London 1975, 212; Toy, a.g.e.,

513.


34/329

23

Kohenler, kkeni itibri ile, mnlara, rhip-tabp ve feti rhiplerine balanr-

lar; fakat eski Arap hikyelerinde, hadste ve daha ender olarak da, slmiyettennceki cahiliye iirlerinde rastladmz ekliyle, bunlar mnizmin en kaba ekille-

rini ok geri brakmlardr. Onlarn gip hakkndaki bilgileri, vecdden kaynaklanan

ilhma dayanyordu. Ayn zamanda geceleri, keif yolu ile kendilerine dier insanla-

ra mehul kalan gizli ve istikbale dair hdiseler malum olmakta idi.140 Kohen, byc

ve amandaki vecd haline yabanc deildir. Tonga adalarndaki gibi, ter ve titreme-

ler iinde ve deiik bir sesle, ilahlarn szn, birinci ahs olarak nakleden ilham

alm khinler vardr. Fakat bu, genelde ibtid dinlere hastr. Rhipteki bu vecd ve

ilh gcn mevcudiyeti, deta donmu ve kristallemi haldedir, sabittir; belirli za-

man, mekn, davran ve szlere baldr. Halbuki byc ve peygamberde ise, ru-

hun kendilerini harekete geirdii, bir ihtiyacn kendisini hissettirdii yer ve zaman-

da, kendiliinden ortaya kmaktadr.141

Kohenlik atama ile olmakta ve miras yoluyla devam etmektedir. srailde ruh-

ban snf, din gelenekleri koruyan ve insanlarn ulhiyetle irtibata gemesini sala-

yan bir kurumdu. Balangta bu, belli bir kastn (snf) deil, kable eflerinin gre-

viydi. Hkimler dneminde ise Levili olmak nem kazanmtr. srail tarihinde,

Yoiyann reformuna kadar, peygamberlik n plandadr. Belli bir dnemde, bu iki

kurum arasnda bir denge sz konusu ise de, II. Mabed dneminde, ruhban snf,

daha n plana gemitir. I. Samuel 2/28de kohenin grevi u ekilde belirtilmitir.

Mezbahma kmak, buhur yakmak, nmde efod giymek iin, kendime kohen ola-

rak, srailin btn sbtlarndan onu setim. Tesniye 33/8-10da verilen bilgiler,

M.. VIII. asrn ilk yarsna aittir ve kohene Senin hkmlerini Yakuba ve eriat-

n sraile retecekler grevini de yklemektedir. u halde kohenin, biri ibadet

dieri din eitimi olmak zere iki temel grevi vardr. Ruhban metnine gre, ibadetle

ilgili olanlar, Kohen-Levilinin ilk ve asli grevidir.

140 Mesud,Murcuz-zeheb, III,Mektebetl-Ticaretil Kbra 1964, 379, 394 vd.; Sprenger, DasLeben und die Lehre des Mohammed(2. tab.), I, 176.

141 G. Van der Leeuw,La Religion dans son esence et ses manifestations, Paris 1970, 214.


35/329

24

brnicede kihen () fiili kohen gibi davranmak,142 Rabbin kohenleri

gibi hizmet etmek143 anlamndadr. Kohenlik anlamnda kehunnah ismi de var-dr.144 Ahd-i Atikin, Tanrnn (Yahve) kohenlerine atfettii tek isim kohendir. Ayn

kelime yabanc ilhlarn rhipleri iinde kullanlr.145 Kohen kelimesi hem Ugarit

metinlerinde hem de Fenike ve Nabti dillerinde mevcuttur. Kohen anlamna gelen

bir dier isim kmr kknden tremitir. Kmrkknden gelen bir baka isim olan

kemar() ise M.. 2000 yllarnda Asurlarn Kapadokya kolonilerinde mevut-

tur. Yine eski Aramicede ve daha sonralar Srynicenin Palmira lehesinde de yer

almaktadr. brnce oulu kemarm ()dir. Ahd-i Atikte oul olarak

kez geer ve btl ilahlrn rhipleri iin kullanlr.146

Khin kelimesi Bat Smlerinde bir cemaat adna kurban takdimi, ulhiyyet

nezdinde bu cemaati temsil, ulhiyyetin emirlerinin aklanmas ve niyetlerin nce-

den bilinmesi gibi grevler stlenen kiiyi ifde etmektedir. Dolasyla khin hem

kurban takdimi gibi mabedin muhafazas grevini hem de ulhiyetle cemaatin irtiba-

tn salama ve ulhiyetin planlarn anlayarak arzularn nceden bilme grevlerini

elinde bulundurmutur. Bu sebeple brnce kohen () kelimesi din adam

anlam tamaktadr.147

Dier taraftan, yine Ahd-i Atikte din adamlarn ifade etmek zere Levi keli-mesinin de sk sk kullanld grlmektedir. Bu terimin, ilk Ahd-i Atik nshalarn-

da din adamn ifade ettii ve Kuzey srail kltrne ait bir terim olduu anlalmak-

tadr.148

Yahudilikte din adaml herkese ak ve herkesin yapmasna msaade edi-

len bir grev olarak kabul edilmemektedir. Bu kltrde kohen () kelimesinin

142Bkz. k, 31/10.

143

Bkz.Levililer, 7/35; II. Tarihler, 11/14.

144Bkz. k, 29/9.

145 Mesel Msr, Tekvin, 41/45; 47/22, Fenike II. Krallar, 10/19; 11/18; Filistin I. Samuel, 5/5;6/2; Moab, Yeremya,48/7; Amman, Yeremya, 49/3.

146 II. Krallar, 23/5; Hoea, 10/5; Nehemya, 1/4.147 . F. Harman, Khin, DA, XXIV, 170.148 Baruch A. Levine, Jewish Priesthood, ER, ed. Mirce Eliada, Macmillan Publishing, New

York VIII, 534.


36/329

25

kadn din adamlarn ifade eden bir ekli yoktur. nk kadnlarn mabedlerde ta-

pnma ilemlerinde her hangi bir misyona sahip olduklar kabul edilmemektedir.149

149 Yine bu erevede kadn din adamlarn ifade etmek zere takdis edilmi kadn manasna gelenqedeshah terimine de bu kltrde rastlanmamaktadr. Bkz. Levine, Levites,ER, VIII,523.


37/329

26

I. BLM

RUHBANLIK MESSESES


38/329

27

A. RUHBANLIK MESSESES

Kelime olarak kurulu, bina olunmu ve temeli atlm gibi mnalarda

kullanlan messesenin, bat dillerindeki karl instituion veya monumentdir.150

Yaplar icab messeseleri, madd, mnev, din, hukuk, idar, kaza, mal, sosyal ve

asker gibi ksmlara ayrmak mmkndr. Her toplumun, kurulu dzeni vardr. Bu

messeseler nizam kanun, tekilt ve gelenekleri ile sadece tarihte deil, gnmzde

de devam edegelmektedir.151

Ahd-i Atikten nce yni Atalar dneminde (M.. 2000-1900), resm hi bir

ruhbanlk snf yoktu.152 Habil ile Kabil, Nuh, brahim ve Yakup rhip deillerdi;

ancak kurban takdim etmilerdi. Bununla beraber onlar, kurbann din adamlar tar-

znda belirli bir zmre tarafndan sunulmas gerektiine dair her hangi bir talimat da

vermemilerdi.

Eski devirlerde kitlesel ibadet eylemleri; zellikle merkez eylem olarak kur-

ban, ailenin ba tarafndan icr edilirdi.153 Atalar gebe olduklarndan, ziyaret ettik-

leri mabedlerde kurbanlarn sunarlard. Tekvin kitab yabanc milletlerle ilgili atflar

dnda kohenlerden asla bahsetmez. Bu da Atalar dneminde ruhbanln olmadn

gsterir154. Mabede dzenli cemaatler tarafndan hizmet edildiini im eden sadece

iki tane ifade vardr: lki Rebekann hamile olduu ikiz ocuklar Esav ve Yakup

iin mabede giderek bir kohen araclyla Tanr ile yapt mzkere155 dieri ise

Yakubun Beyt-elde kurmu olduu mabede r deme szdr.156

150 emsettin Sami, Kamus- Trk, stanbul 1317, II, 1429.151

Ziya Kazc,slm Messeseleri Tarihi, Kayhan Yaynevi, stanbul 1991, 13.152 Bkz. W. W. G. Baudissin , Die Geschichte des alttestamentlischen Priesterthums, Leipzig,

1889.153 Bkz. k, 22; 31/54; 46/1.154 Bkz. Mesel Msr rahipleri (Tekvin, 41/45; 47/22) ve Melkizedek (Tekvin, 14/18), Salemin

kral rahibi (khini olarak) takdim edilir.155 Bu ifdenin normal gidiat udur: O, kutsal bir yere, bir tanr adamndan kendisi iin kehnette

bulunulmas iin gidiyor (Tekvin, 25/22).156 Tekvin, 28/22; Ancak bu, sonraki bir rfn temize karlmasn salayan bir eylemdir. Bkz.

Amos, 4/4.


39/329

28

Kohen kelimesi tam anlamyla gelimi kurumlarn ortaya kna kadar g-

rlmemitir. Sonralar toplumun baz yelerine mabedlere gz kulak olma konusundave gittike karmak hale dnen dini ritellerin ifsnda zel grevler verilmitir.

Bu dini ritelleri yerine getiren kiilere kohen () denilmitir.157

Levililer kitabnn, ruhbanlkla ilgili tasviri, asrlar boyu sren bir tekmln

neticesidir. Eski devirlerde, kohenlikle ilgili iler, zel bir snf tarafndan icra edil-

miyordu. Atalar da, kurban takdimesi tatbik etmilerdi.158 Bununla birlikte, zamanla

ibadet mahallerinin evresinde, Makdisin hizmetini yrtecek, gelenekleri ve usulleri

muhafaza edecek ruhban aileleri yerletirilmitir. Kudsde Hz. Dvd bir kohen

ailesi (Sadok ailesini) bulmutu. Kudsn nem kazanmasyla birlikte, baka ibadetyerlerindeki pek ok kohen, Kudse gelmiti. Yoiyann reformu dneminde ise,

bunlar gruplandrlmlardr. Sleymann hakimiyetinde, Evyatar ile Tsadok kohen

aileleri arasnda mcadeleler olmutur. Babil esareti bu tartmalara son vermi ve bu

iki grup, nesep olarak Haruna balanmtr.159

Babil esaretinden dnte, krallk yeniden tesis edilmedii iin, halkn yneti-

mini kohenler ele almtr. Bakohen ( ) diye adlandrlan kii, kralnkine

benzer bir fonksiyon icra etmeye balamtr. Krallk tac tam ve meshedilmi-

tir.160

Hamon hanedanlnda Aristobule Iden (M.. 104-103) itibaren ise, kohenresmen kral nvann almtr.

Dier taraftan bilindii zere Levi oullar Yahudi din adaml tarihinde mer-

kezi bir neme sahiptir. Ancak ilk dnem srail gelenei, Levi oullarn dier kabi-

lelerden her hangi biri olarak grr. Yani onlarn dini ayinlerdeki fonksiyonlarndan

bahsedilmez.161

157 Roland de Vaux,Ancient Israel; Its Life and Instituons, 345.158 Bkz. Tekvin, 8/20; 15/9-10; 22/1-14.159 . F. Harman, Metin, Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, stanbul 1988,

73.160 Levililer, 8/9, 12.161 Aelred Cody, a.g.e., 33.


40/329

29

1. Din Adamnn Tayin Edilmesi

srailde din adaml bir meslek deil, bir kurumdu. Bu sebeple bir peygamber

ya da seilen bir kral iin kohen () terimi kullanlmazd. Tanr Ahd-i Atikte

setii ya da ard kimseye kohen dememektedir. Gerekten de II. Tarihler

24/20de Tanrnn ruhu bir kohenin olu olan Zekaryann zerine iner. Ama bu

Onu bir peygamber yapmak iindir, ruhbanla ykseltmek iin deil. Yine kutsal

metinler bize Tanrnn (Yahve) Levi kabilesini kendi tapnana hizmet iin setii-

ni anlatr. Bu seim kabile yelerinin her birine zel bir konum salamtr. Aslnda

daha eski metinlere gre din adamlar hibir ilhi mdhele olmakszn insanlar tara-

fndan tayin edilirdi. Mika ilk defa kendi oullarndan birini,162 sonra bir Leviliyi163

kendi zel tapna iin semiti. Kiryat-Yearimin ahalisi Eleazar Ahid Sandn

gzetmesi iin tayin etmiti.164 Krallar kendi resmi tapnaklarndaki hizmetileri tayin

edip, sonrada grevden alabiliyorlard.165 Daha sonralar ise fiziksel bir sakatl ol-

madka bir kii eer kohen soyundan ise ruhbanlk iin yeterli nitelikte saylyor-

du.166

Bir kohenin atanmas ile ligili en eski ve en ak metin, Hkimler 17/512dir.

Burada Onu atamak iin elimi tuttu ifadesi gemektedir. Bu millum ()

tbiri ayn zamanda k 32/29 ve I. Krallar 13/33de de gemektedir.167 Sonunda

millum kelimesinin lafz anlam (elini tutmak) unutulmu ve Ezra 43/26da sunatakdis etmek anlamna dnmtr.168 Netice de k 29/22-34 ve Levililer 8/22-

33de millum kelimesi lafz olarak bir koheni giydirmek, atamak anlamna gelmi-

tir.169 fadenin (millum) orjinal anlam tartmaldr.170 Levililer 8/2728 ve

k 29/2425deki izaha gre Ms Harun oullarnn ellerinin iine kurbanlk

paralarndan koyuyor ve bunu sunaa yerletirmelerini istiyordu. Yine onlarn ya-

162 Hakimler, 17/5.163 Hakimler, 17/10.

164 I. Samuel, 7/1.165 Bkz. I. Krallar, 2/27; 12/31.166 Bkz. Levililer, 21/16-24167 Ayrca bu tabir I. Krallar, 13/33 ve ruhban metninde k, 28/41 ve 29da passim()

eklinde; Levililer, 8/33; Saylar, 3/3de de gemektedir.168 Bkz. Hezekiel, 43/26.169 bkz k, 29/22-34; Levililer, 8/22-33.170 Geni bilgi iin Bkz. E. J. Brill, Priesthood a Comparative Study, Leiden 1973, 137-138.


41/329


42/329


43/329


44/329


45/329


46/329

35

meshediliine dair kesin kant yoktur.210 Tahmin edilebilecei gibi ne k 29/5-8 ne

de Levililer 8/13 kohenlerin meshine deinir. Fakat k 29/21 ve Levililer 8/30agre hem Harun hem de oullar kutsama yayla meshedildiler. Sonra kohenlik

nvan verilme seremonisinin kurbanlndan tahsis edilen komnyon yemeinde

yeralrlar: Msa, Haruna ve oullarna; eti toplanma adrnn kapsnda halayn;

onu ve tahsis sepetinde olan ekmei yiyin, dedi. Etten ve ekmekten arta kalan yaka-

caksnz. Tahsis gnleri tamam oluncaya kadar yedi gn buluma adrnn kapsn-

dan kmayacaksnz; nk tahsisiniz yedi gn srecektir.211

3. Din Adam ve Mabed

Her din adamnn bir mabede hizmet etmesi iin seilip, tyin edilmesi gelene-i evrensel bir kuraldr. Bu gelenek bilhassa slm ncesi dnemlerde Araplar tara-

fndan da bilinmektedir. Araplarn rhipleri temelde sadin; yani o tapna gzeten,

misafirleri kabul eden ve hediyeleri alan tapnak muhafz idi. Gerekten onu tapna-

a balayan boyunduruk o kadar glyd ki, kabile g etse bile sadn geride kalr

ve yabanclar arasnda grevini srdrrd. lmnden sonra oullar kendi yerini

alr ve bylece bir rhiplik ailesi meydana gelirdi. Muhtelif tapnaklar iin de rhip

aileler benzer ekilde oluurdu.212 Ayn durum srail iin de geerlidir. ldeki do-

lama kssalarnda Levililierin Toplanma adr (Mikan) etrafna yerletikleri anlat-

lr.213 Her klan kendisine tayin edilmi bir yere sahipti.214 Harunun oullar sradan

halkn Mikana () girmesine engel olmak iin adrn nne yerletirilmiler-

di.215 Bu mekn iin kullanlan kelime muhafz (beki) idi.216 Bununla birlikte sra-

ilde adr seyyar bir mabetti. Kohenler onunla birlikte hareket eder ve onu tarlar-

d.217 Hezekiel mukaddes topraklardan yer ayrlmasn tasvir ederken, ldeki bu tas-

niften ilham alm ve kohenleri ona gz kulak olmak iin Bet ha-Mikdan (

210 Roland De Vaux, a.g.e., 105.211 Levililer, 8/31-33; kr. k, 29/35-37.212 Roland de Vaux, a.g.e, 348.213 Saylar, 1/53.214 Bkz. Saylar, 3/23, 29, 35.215 Saylar, 3/38.216 Saylar, 1/53; 3/28, 32 vd.217 Tesniye, 10/8; Saylar, 4/5 vd.


47/329

36

Byk Mabed) etrafndaki mukaddes yere yerletirmitir.218 Neticede bir

rhibi olmayan tapnak tasavvur etmek imknszdr. Hakimler dneminde Mika zelve kendi ev halk iin bir tapnak in etmi ve ona bir de kohen atamt. lk nce

kendi z olunu atam, daha sonra onu bir Levili ile deitirmiti219. Bu Levili,

sonradan Danlere katld. Onlar kuzeye doru g ederlerken Lai-dan denilen bir

yerde yeni bir mabedin sorumluluunu ald.220 Ahid Sandnn korunduu mabed

ilodayd ve Eli ailesine emnet edilmiti.221 Sandk, Kiryat-Yearimde Abinadabn

evinde yirmi yl Eleazarn himayesinde kald. Filistinden vatanna gelirken bir

kohen onu dinen kutsad222.

srailde ruhban snfnn kaderi mabedlerin kaderi ile yakndan ilgilidir. Hz.Dvd dneminde Tsadok ve Evyatar Ahid Sandndan sorumluydular.223 Ancak

Sleyman dneminde Evyatar grevden uzaklatrld.224 Sadok Mabedle tek bana

brakld. Sonra da grevini oluna brakt.225 Yeroboam Beytelde tapna kurdu-

unda nce oraya kohenleri atad226. Ancak, nasl Kudsteki Mabed dier ibadet

mahallerinin tamamn glgede brakyorsa ayn ekilde Kuds kohenlii de eyaletler

mabedlerindeki tm kohenlerden ok nemliydi. Bu yzden klt ibadetlerini merke-

zletirme teebbsleri ruhban snfnn yeniden bir araya getirilmesiyle e zamanl

olmutur.227 Ancak biz sadece Byk Mabed (Bet ha-Mikda ) kohenleri

hakknda bilgiye sahibiz.

4. Din Adam ve lah Kehnet

Kehanet, sezgi veya bir tr ilhamla yahut baz iaretlerin yorumuyla istikbalde

meydana gelecek olaylar nceden grme ya da haber verme, gizli veya esrarengiz

218 Hezekiel, 45/4; Kurn- Kermde sra Suresinde etrafnn kutsallna iaret etmek iinhavlehu=evresinde kelimesini kullanmtr. Bkz. sra, 17/1.

219 Hakimler, 17.

220

Hakimler, 18/30.221 I. Samuel, 1-2.222 I. Samuel, 7/1.223 II. Samuel, 15/24-29.224 I. Krallar, 2/26-27.225 I. Krallar, 2/35; 4/1.226 I. Krallar, 12/31.227 II. Krallar, 23/8.


48/329


49/329

38

dir.238 Ahd-i Atikte rya yoluyla eitli kiilerin gelecek hakknda bilgilendirildiine

dir mlumat vardr.239

Gelecei kefetmek iin Ahd-i Atikte meru kabul edilen bir dier yol da urim

tummim yoludur. Urim ve tummim, srailoullarnn bunlar vastasyla Tanrnn

iradesini anladklar mahiyeti bilinmeyen nesnelerdir. k 28/30 pasajnda Tanr

Msya, urim ve tummimi hkm gsl iine koymasn emretmitir.

Bakohen, srail milletiyle ilgili pheli ve tehlikeli durumlarda bunlar kullanarak

Tanrnn iradesini reniyordu.240 Kohenler Tanrya danrken efod giysisini ve

urim ve tummimi kullanrlard.241

lk dnem brn ruhbanlnn en nemli mzkere zellii urim ve tummimile olan kohenlik grevleriydi. I. Samuel 9/9da olduu gibi kehanet danmak iin

kullanlan fiil, dara () deil aal (sormak) () idi. Dara () fiili ise

bir peygamber araclyla Tanryla mzkere etmeyi gsterir.242 II. Krallar 22/11-

20de sahte ilh ile mzkerede de dara () fiili kullanlr.243 Ancak bu metinlerin

tamam, ikiye ayrlm Monari dnemine aittir.244 Tanahta Dara () fiilini bir

kohene atfeden herhangi bir cmle mevcut deildir.

4a. Efod ()

Efod kelimesinin orijinal anlam tartma konusudur. Res-amra iirinde epd

kelimesi Tanra Anatn cbbesini ifde eder. Epadtu, (oulu epadatu olup) Kapa-

dokyadan gelen eski sur tabletlerinde zengin elbise anlamna gelir. 245 Efod bd

gnmzde halen kohenler tarafndan giyilen geleneksel elbisedir. Bakohenin efodu

238 Bkz. Tesniye, 18/20-22.239 Bkz. Tekvin, 37/5-10; 40/5-22; 41/1-8, 25-36; Daniel 2/1-45; 4/4-27.240 Bkz. Saylar, 27/21; I. Samuel, 14/41.241 Bkz. F. Kchler, Das priesterliche Orakel in Israel und Juda, in Abhandlungen zur

semitischen Religionskunde und Sprachvissenschaft (Festschrift Baudissin), Giessen 1918,285-301; Dller J.,Die Vahrsagarei im Alten Testament, Mnster i. V., 1923; J. Begrich, Daspriesterliche Heilsorakel, in ZAW, LII, 1934, 81-92

242 I. Samuel, 9/9; I. Krallar, 14/5, 22/5, 8; II. Krallar, 3/11, 22/11-20.243 II. Krallar, 22/11-20.244 I. Samuel, 9/9; Harman, a.g.e., 111.245 W. F. Albright, Are the Ephod and Teraphim Mentioned in Ras Shamra texts? BASOR, 83 ,

1941, 39- 42.


50/329

39

daha sonraki dneme ait olup ok lkstr. Efodun Tanrya danmak iin bir klt

objesi olarak kullanlmas konusunda metinler bize ak bir anlam vermezler. Ancakefod tanabilir, ortaya karlabilir, bir kenara veya aaya konulabilir. Baz bilim

adamlar, bu efod ile kohenler ve bakohen tarafndan giyilen efod arasnda herhangi

bir ba kurmamaktadr.246 Onlardan bazlar metni dzeltmeyi tercih edip efod ()

yerine aron ( sandk) veya abbir ( boa) eklinde okumay tercih ederler247.

Yine efod kelimesinin bzen bir ilhn heykeline karlk geldii bilirtilmitir.248 Ba-

zs ise onu ldeki adrn kk bir modeli veya kutsal kura oklarnn sakland

kk bir kutu olarak anlamtr.249 Ancak burada aklmza neden bir kohenin elbisesi

ile bir kk kutu iin tek ve ayn kelime, ayn kltle ilgili balamda kullanlmasn

eklinde bir soru gelebilir. Bu kelimenin Ahd-i Atik ve dier Smi metinlerinde kul-

lanlmas, kohenlerin ve bakohenin elbiselerini kehnette bulunmak iin kullandk-

larn gstermektedir. Bu noktada u grler ileri srlmtr:

1. lhlarn elbiselerinin bzen zengin sslerle kaplandn biliyoruz. Efod bu-

rada ilk bakta bir ilhn heykelini dekore etmek iin kullanlmtr. Daha sonra bu

efod kehnette bulunan bir kohenin ayrtedici bir iareti olagelmi ve nihayet

bakohenin elbisesi olmutur.

2. Bunun aksine ok yeni bir gre gre, efodun ncellikli anlam bakohenin

elbiselerinden birisi olarak kehnetle olan sk balantsdr.250 Bu apron (elbiseden

bir para) altndan bir iple rlmt ve karldnda da eklini koruyordu.

Golyadn klc onun arkasna saklanabildiinden dolay elle tanabiliyor ya da or-

taya karlabiliyordu. Urim ve tummimi saklayan kk paket olan hoen ona ek-

lenmiti. Kehnet hasl olduunda da efod ortaya karlyordu.

246 E., Sellin, Das sraelitische Ephod, in Orientalische Studien Th. Nldeke , II, Giessen,1906, 699-717; Ephod und Terafim, in JPOS, XIV, 1934, 185-94; Zu Efod und Terafim, inZAW, LV, 1937, 296-8.

247 Bkz. W. R. Arnold, Ephod and Ark (Harvard Theological Studies, 3), Cambridge, Mass.,1917.; J., Morgenstern, The Ark, the Ephod and the Tent of the Meeting, HUCA, XVIII, 1943-4, 1-17.

248 Bkz. M., Haran The Ephod according to Biblical Sources, (brnce), Tarbits, XXIV, (1954-5), 380-91; K., Budde, Ephod und Terafim, in ZAW, XXXIX, 1921, 1-42; K., Elliger, Ephodund Choschen, in VT, VIII, 1958, 19-35.

249 H. G. May, Ephod and Ariel, in AJSL, LVI, 1939, 44-52.250 K. Elliger, Ephod und Choschen, in VT, VIII, 1958, 19-35.


51/329


52/329


53/329


54/329


55/329

44

nemli bir rolnn olduunu anlatr. Bu metine gre tummimin, urimi tamamlayan

bir obje olmad anlalmaktadr. ki zt olaslk arasnda karar vermek gerektiinde,evet ya da hayr cevab almak iin urim ve tummime dan lrd ve kehnetin sonun-

da daima evet veya hayr vard. Kehnet urim ve tummim kullanlarak bir eleme so-

nucunda kesin olarak ortaya kard. Mesel I. Samuel 14/18-19a gre, Saul Filistin

askeri kampna saldrp saldrmayacan renmek istemiti. Ancak kehnetin sor-

gulanmas uzun srd. Saul dman kampndaki hareketlenmeyi grnce kohenden

elini geri ekmesini, kehaneti bitirmesini syledi. O, bylece Yahveyle mzakereyi

kesti ve harekete geti. Bu olaydaki gibi bazen kehnet bir cevap vermeyi red etti-

inde hem evet hem hayr cevab gelirdi.

ba. Ahd-i Atikte Urim ve Tummim

Ruhban metnine gre,284 bakohen gslnn plakalar zerine yerletirilen

urim ve tummime danr.285 Bakohen bir cevap elde etmek iin Tanrnn huzuru-

na yani kutsal mabede urim ve tummimle girmek zorundadr. Urim ve tummimin

kullanm eski srail din adamlnda yaygndr.286 Kitab- Mukaddes iki eit keh-

netten (kader, talih) bahseder. Biri peygamberlerin287 ve azizlerin288 sk sk bavurdu-

u ve yabanc halklar arasnda yaygn olan,289 gnlk hayatta kullanlandr. Dieri

ise Tanrnn huzurunda mabette yer alan resmi kohenlere ait kehanettir. Bu trkehnet halkla ilgili ve ulusal nem tayan kararlar iin kullanlrd. rdnn bat

toprann ayrlmas,290 herem ilan edilen bir adamn geri kalan insanlardan ayrlma-

s,291 Bnyaminin savalarn semesi292 ve Saulun kral olarak seimi293 Ahd-i

284 Ruhban metni (P) Tevratn drt ana kaynandan birisidir. Bbil esareti dneminde ve esaretsonrasnda, Yahudi din adamlar tarafndan yazld iin bu ad almtr. Geni bilgi iin Bkz.mer Faruk Harman, Metin, Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, 94-99;Baki adam Rabban kaynak olarak isimlendirmektedir. Bkz. Baki Adam, Yahudi Kaynakla-rna Gre Tevrat, Ankara 1997, 46.

285 Saylar, 27/21; k, 28/30; Levililer, 8/30.286 Rabbinik gelenee gre; Urim ve tummim sayesinde gs levhas zerindeki baz harfler

aydnlanr ve Bakohen de sorularna cevap alabilmek

yahudilikte din adamlari muessesesi tanah doneminde the institution of priesthood in judaism in the...

Documents