MU'TEMiD-ALELLAH, ibn Abbad

Ortaçağ Endülüs tarihiyle ilgili kaynaklar-da muhafaza edilmiş , bunların bir kısmı yayımlanmıştır (Ahmed Ahmed Bedevi-Hami d Abdülmec!d, Kah i re ı 95 ı ; Rıza Hablb Süveysl, Tunus ı975, ı985 ; Maria Jesus Rubiera Mata, Madrid ı 982 !ispan-yolca tercümesiyle birlikte J).

BİBLİYOGRAFYA :

Feth b. Hakan ei-Kaysi. ~ala'idü'l-'ilı:yan, Ka-hire 1354, s. 22-30; İbn Bessam eş-Şenterini, ~ıal;ire fi mef:ıasini ehli'l-Cezfre (nşr. Salim Mus-tafa el-Bedri). Beyrut 1998, ll, 21; Abdülvahid ei-Merraküşi, el-Mu'cib fi teli)fşi ai)bari'l-Magrib (nşr. M. Said el-lryan). Kahire 1383/1963, s. 190-228; İbn İzari, el-Beyanü'l-mugrib, lll, 21-44; İbn EbQ Zer', el-Enisü'l-mutrib (nşr. G. ). Tornberg), Rabat 1973, s. 143-155; Zehebi. A'lamü'n-nü-bela', XIX, 58-66; el-ljulelü '1-mevşiyye fi ?ikri'l-ai)bari'l-Merraküşiyye (nşr. Süheyl Zekkar - Ab-dülkadir Zimame) , Beyrut 1399/1979, s. 38-45; Makkari, Nef/:ıu't-tfb (nşr. Yüsuf M. el-Bikal). Bey-rut 1998, I, 139-142, 332-339; ll , 28-30, 129-131; V, 37-43, 138-415; Yusuf Eşbah, Tarfi)u'l-Endelüs fi 'ahdi'l-Murabıtfn ve'l-Muvaf:ıf:ıidfn (t re. M. Abdullah inan). Kahire 1940, s. 73-107; A. Huici Miranda, Las crônicas Latinas de la re-conquista, Valencia 1913, ll, 279-292; a.mlf. , Las grandes batalias de la Reconquista duran-te /as invasiones Africanas, Madrid 1956, s. 19-34; E. Levi-Provençal, el-İslam fi'l-Magrib ve'l-Endelüs (tre. Mahmud Abdülazlz Salim- M. Se-lahaddin Hilmi). Kahire, ts . (Daru nehdati Mısr). s. 119-152; a.mlf., "aı-Mu'tamid Ibn Abbad", Ef2 (İng.). VII, 766-767; Abdülvehhab Azzam, el-Mu'temid b. 'Abbad, Kahire 1959; D. W. Lomax, The Reconquest of Spain, London 1967, s. 64-73; R. P. Scheindlin, Form and Structure in the Poetry ofal-Mu'tamid fbn 'Abbad, Leiden 1974; a.mlf .. "aı-Mu'tamid Ibn

günü (25 Ocak 866) hutbe Mu'tez adına okundu ve bütün ordu yetkililerinden biat alındı. Müstaln isteği doğrultusunda önce Vasıt'a gönderildiyse de çok geçmeden ye-ni halifenin emriyle orada öldürüldü (252/ 866)

Mu'tez halife olduktan sonra kardeşleri Müeyyed ve Ebu Ahmed'i hapse attırdı. Ardından Müeyyed'i veliahtlıktan azietti ve bir gün sonra da yattığı hapishanede onun ölüsü bulundu. Mu'tez halifeliği Türkler'in yardımıyla ele geçirmiş olmasına rağmen onlara ve özellikle kendisi için tehlike gör-düğü Vaslf ve Boğa es-Sagir'e güvenmi-yordu. Nihayet 253'te (867) Vaslf'i , 254'-te de ( 868) Boğa es-Sagir'i katlettirmek suretiyle bu iki önemli gaileden kurtuldu. Ancak onların katledilmesi halife üzerin-deki Türk baskısını azaltmaya yetmediği gibi Türkler arasında onun aleyhine genel bir hoşnutsuzluk meydana getirdi. Nite-kim bir süre sonra maaşlarını zamanında alamayan Türk askerleri Megaribe ile de anlaşarak isyan ettiler ve ele geçirdikleri Mu'tezz'e işkence yaparak onu halifelikten çekilmek zorunda bıraktılar (27 Receb 255 1 ı ı Temmuz 869). ardından da zinda-na attılar. Mu'tez altı gün sonra öldü ve Müntasır- Billah için yaptırılan Kubbetü's-suleybiyye'ye defnedildi. Yerine Vasil5- Bil-lah'ın oğlu Mühtedi-Billah halife ilan edil-di (2 Şaban 255/16 Temmuz 869).

Mu'tez döneminde cereyan eden başlıca olaylar şunlardır: Deylemliler Rey'e sal-dırdılar ve halka büyük zarar verdiler. Re-ceb 252'de (Temmuz-Ağustos 866) Türk-ler'le Megaribe arasında çatışma çıktı. Me-garibe ilk anda Türkler'i saraydan uzaklaştırmayı başardıysa da çok geçmeden Türk-ler, olaylardan sorumlu tuttukları Muham-med b. Raşid ve Nasr b. Sa'd'ı bir baskınla ele geçirip öldürdüler. Böylece Megaribe avantajlı durumunu kaybederek yine es-kisi gibi ikinci planda kaldı. Musa b. Boğa ei-Keblr'in kumandasındaki birlikler, Cibal bölgesinde bulunan Dülefıler' i Hemedan yakınlarında ve Kerec yolunda yenerek merkezleri Kerec'i ele geçirdiler (Receb 253 1 Temmuz 867) . Ya'küb b. Leys es-Saf-far. Sistan'da Saffarller Devleti'nin teme-lerini attı (253/867) 254'te (868) vekil sıfatıyla Mısır'a vali tayin edilen Ahmed b. Tolun burada zamanla Abbas! halifeliğine ancak ismen bağlı kalan Tolunoğulları ha-nedanını kurdu. Basra bölgesinde Zenci-ler'in çıkardığı karışıklıkları Ali evladından İsmail b. Yusuf'un Hicaz'da, Hasan b. Zeyd b. Muhammed'in Taberistan'da başlattığı isyanlar takip etti. Mu'tez zamanında Hariciler de etkinliklerini arttırdılar; bun-

lardan Müsavir b. Abdülhamld, Musul ve çevresinde yağmalarda bulunarak güç ka-zandı. Mu'tez devri Abbas! tarihinde Türk-ler'in etkilerini en fazla hissettirdikleri, aynı zamanda karşıtlarının yavaş yavaş topar-lanmaya başladığı bir dönem olarak dik-kat çekmektedir. Mu'tez adına kesilmiş sikkelerden altı tanesi İstanbul Arkeoloji Müzeleri'nde bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA :

Ya'kübi, Tarif]., II, 593, 595, 603, 610-616; Ta-beri, Tarif]. (Ebü'I-Fazl). bk. İndeks; İbnü'I-İmrani. el-İnba' fi taril].i'l-l].ulefa' (nşr. Kasım es-Samer-ral), Leiden 1973, s. 128-132; İbnü' I -Esir, el-Ka-mil, bk. İndeks; Nüveyri, Nihayetü '1-ereb, XXIII, 308-320; Zehebi, A'lamü'n-nübela', XII, 532-535; SüyGti, Taril].u 'l-l].ulefa' (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamid). Kahire 1371/1952, s. 359-360; Hu-dari, MuQa.çiarat: 'Abbasiyye, s. 272-289; Ar-tuk, İslami Sikkeler Kataloğu, 1, 104-106; Hak-kı Dursun Yıldız, İslamiyet ve Türkler, İstanbul 1980, s. 116-125; Cebrail Süleyman CebbCır, el-Mülakü'ş-şu'ara', Beyrut 1401/1981, s. 139-140; Hasan İbrahim, İslam Tarihi, lll, 347-348; H. Kennedy, The Prophet and the Age of the Ca-liphates, London 1986, s. 173-174; Yusuf el-Iş. Tanl].u 'aşri'l-l].ila{eti'l-'Abbasiyye, Beyrut 1990, s. 118-119; G. le Strange, Baghdad during the Abbasid Caliphate (ed. Fuat Sezgin). Frankfurt 1993, s. 171,247, 311 -313; C. Melchert. "Reli-gious Policies of the Caliphs", Islamic Law and Society, 111/3, Leiden 1996, s. 330-334; K. V. Zet-tersteen, "Mütez", İA, VIII, 756; C. E. Bosworth, "al-Mu'tazz Bi'llah", Ef2 (İng.), VII, 793-794.

L

il ALiAKTAN

MU'TEZİLE ( :ı.ljMJI)

İtikadi meselelerin yorumunda akla ve iradeye öncelik veren

kelam mezhebi. _j

Sözlükte "ayırmak, uzaklaştırmak" anla-mındaki azi kökünden sıfat olan mu'tezi-le kelimesi "uzaklaşan, ayrılıp bir köşeye çekilen" demektir. Mu'tezile adının ilk de-fa ne zaman ve kimler için kullanıldığı ko-nusunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bir anlayışa göre Hz. Ali'nin hilafete geti-rilmesi (Zeynüddin ibnü'I-Verdl, 1, 239) ve-ya Muaviye ile anlaşmazlığa düşmesi (Nev-bahtl, s. 5; Taberl, IV, 496-497; V, 142) ya-hut Hz. Hasan'ın hilafeti Muaviye'ye ter-ketmesi (Ebü'l-Hüseyin ei-Malatl, s. 36) üzerine hiçbir tarafı desteklemeyen grup-lara Mu'tezile veya Mu'tezele denmiştir (Nallino, s. 186) Diğer bir anlayışa göre ise Mu'tezile ismi, aşırı uçlardan uzak durduk-larını ifade etmek için kendi mensuplarınca tercih edilmiştir; ayrıca ''i'tizal" kavra-mı Kur'an'da müsbet mamida kullanılmıştır (ei-Kehf 18/16; Meryem 19/48) ResUl-i

MU'TEZiLE

Ekrem' e ümmetinin yetmiş üç fırkaya ay-rılacağını, bunlardan sadece Mu'tezile'nin kurtulacağını ifade eden bir hadis nisbet edilirse de (Kadi Abdülcebbar, Fatlü'l-i'ti-zal, S. 165- 166; İbnü'I-Murtaza, Tabakatü'l-Mu'tezile, s. 2) hadis kaynaklarında böyle bir rivayete rastlanmamıştır. Ebü'I-Kasım ei-Belhl, Mu'tezile'nin büyük günah işleyen kimseyi kafir veya mürnin değilfasık sayması sebebiyle bu adı aldığını kayde-der Cıikrü'l-Mu'tezile, s. 115).

Daha çok Sünni kaynaklarında Mu'tezi-le isminin, Vasıl b. Ata'nın mürtekib-i ke-blre konusunda farklı bir anlayışa sahip olan hacası Hasan-ı Basri'nin ders halka-sından ayrılması ve onun Vasıl'ın kendile-rinden uzaklaştığını (i'tizal) söylemesi se-bebiyle ortaya çıktığı zikredilir. Ayrıca Mu'-tezile'de Hasan- ı Basri'nin görüşlerini be-nimseyen ve kendilerine Haseniyye deni-len bir fırka da vardır (Muhammed b. Ah-med el-Harizml, s. 18). Bazıları ise Vasıl yerine Amr b. Ubeyd, hatta Mu'tezile rica-linden olmayan Amir b. Ubeyd ismini zik-reder; ancak alimler bunun isabetli olma-dığını belirtir (İbn Abdürabbih, ll, 387; Mes-'O.dl, III, 234; IV, I 04-105; krş. Şerif ei-Mur-taza, ı. 168).

İbn Kuteybe, Abdülkahir ei-Bağdadl, Şehristanl, İbn Teymiyye ve İbn Kayyim ei-Cevziyye gibi alimler, Mu'tezile mensup-larını, kaderi tartışmaya açıp inkar ettik-leri veya kulun kendi fiilierini yaratmaya kadir olduğunu söyledikleri için Kaderiyye. Cehm b. Safvan'dan etkilendikleri için Ceh-miyye, "Allah şerri yaratmaz" dedikleri için Seneviyye ve Mecusiyye, tövbe etmeden ölenlerin bağışianmayacağım söyledikleri için Valdiyye, Allah'abazı kadim sıfatları nisbet etmekten kaçındıkları için Muattıla olarak da adlandırmıştır. Cahiz, fasıkın ebedl olarak cehennemde kalacağını ileri sürdüklerinden onlara Havaric ismini nis-bet etmiştir (el-Beyan ve't-tebyfn, I, 23). Ancak Mu'tezile alimleri bu isimleri red-detmekte (Hayyat, s. ı 26-127, ı 34; Şehristanl, I, 50; Kalkaşendl, XIII, 254), ken-dilerini Mu'tezile'nin yanı sıra "ashabü'l-adl ve't-tevhld, adliyye, ehl-i adi, ehl-i hak, el-fırkatü'n-naciye" gibi adlarla zikretmek-te (İbn Abdürabbih, II, 378; Şehristanl, I, 43; ibnü'I-Murtaza, Tabakatü 'l-Mu'tezile, s. 2), hasımiarına ise Mücbire, Kaderiyye, Müşebbihe, Haşviyye gibi isimler izafe et-mektedirler (Makbill, s. 12; Zühdl Carul-lah, s. 14)

Kuruluşu. Mu'tezile mezhebinin ll. (VIII.) yüzyılın başlarında , büyük günah işleyen kişi hakkında Hariciler'le Mürcie'nin ileri

391