HACİÇ, Kasım

ll. Dünya Savaşı'nın ardından komünist iktidarın Zagreb'deki şeriat mahkemele­rini kapatıp hakimlerini toplama kamp­larına sürdüğü dönemde Kasım Haciç de bir toplama kampında iki ay sorgulandı. Kendisine yapılan baskının hafıtlediği bir sırada Zagreb Üniversitesi Hukuk Fakül­tesi'ne kaydolup buradan da mezun ol­du.

23 Ağustos 1946'da komünistler tara­fından tutuklanıp Saraybosna'ya gönde­rilen Haciç. kendisine isnat edilen bazı suçlar sebebiyle yargılanarak altı yıl hap­se mahkum edildi. Ancak askeri mahke­me bu karara itiraz edince cezası on iki yıla çıkarıldı. Kasım Haciç hapishaneden çıktıktan sonra bir süre çeşitli devlet şir­ketlerinde çalıştı. Daha sonra Gazi Hüs­rev Bey Medresesi hocalığına tayin edildi (1967). Burada kelam. islam tarihi. Arap­ça ve hitabet dersleri okuttu. 22 Ekim 1990'da Saraybosna'da vefat etti ve Ba­re Kabristanı'na defnedildi.

Kasım Haciç çok yönlü bir müellif olup ll. Dünya Savaşı öncesinde ve sonrasında çeşitli dergilerde pek çok makalesi neşre­dilmiştir. Osvit dergisinin sorumlu yazı işleri müdürlüğü ile başyazarlığını da yü­rüten Haciç. IL Dünya Savaşı'ndan sonra YugoslaVya Diyanet İşleri Başkanlığı'nın yayımladığı bütün dergi ve gazetelere ma­kaleler yazmıştır. Bir süre redaksiyon so­rumluluğunu üstlendiği Preporod gaze­tesinde SOO'ü aşkın yazısı. Glasnik VIS ile Islamska Misao dergilerinde, Takvim ve Zemzem'de, ayrıca yurt dışındaki bir­çok dergide makaleleri yayımlanmıştır. Yazılarının büyük bir kısmında "Kasim HadziC". bazılarında ise "HAK" (Hacı Ab­dullah'ın Kasım' ı) veya "HKH" (büyük bir ihtimalle Hacı Kasım Haciç) imzaları gö­rülmektedir. Kullandığı "HAK" imzası se­bebiyle öğrencileri arasında Hak adıyla da tanınmaktadır.

Kasım Haciç'in Gazi Hüsrev Bey Med­resesi öğrencileri için hazırladığı Il~u'l-

512

Kasım

Haciç

kelam-Islamska Apologetika ile (Sara­jevo ı 972) Historija Islama (Sarajevp ı 972) adlı ders kitaplarının çeşitli baskı­ları yapılmıştır. Onun henüz yayımlanma­mış olan Vjerovjesnici (peygamberler) ve Hadis adlı iki hacimli eseri daha vardır. Müellifın ayrıca Arapça, İtalyanca, Fran­sızca ve Esperanto dillerinden Boşnakça'­ya yaptığı çeşitli tercümeleri bulunmak­tadır (makaleleri ve eserleri hakkında da­ha geniş bilgi için bk. Muharem Omerdic, Glasnik Rijaseta lslamske Zajednice, Lll/ 1, s. 108-131).

Eserleri, ayrıca eğitim ve öğretim faa­liyetleriyle döneminin ünlü hocaları ara­sında anılmaya layık görülen Kasım Haciç'­in, Bosna'da İslami eğitim veren müesse­selerin yeniden canlandırılıp yaygınlaştı­rılması, Yugoslavya Diyanet teşkilatma yeni elemanların yetiştirilmesi ve ülkede İslam'ın kamuoyuna mal edilip müslü­manlar arasında dayanışmanın gerçekleş­tirilmesi gibi konularda önemli hizmetler­de bulunduğu kabul edilmektedir.

BiBLiYOGRAFYA:

Mahmutovic Mirsad, "Prof. Kasim ef. Had­zic", Preporod, Sarajevo 1990; Muharem Omerdic, "Hadzi Kasim ef. Hadzic", Glasnik Rijaseta lslamske Zajednice, Ll/6, Sarajevo 1990, s. 109-112; a.mlf., "Bibliografıja Ob­javljenih Radova Prof. Kasima Hadzica", a.e., Lll/!, Sarajevo 1991, s. 108-132; Mustafa Ceman. "HadZic, Kasim", Bibliograf!ja Bo~­njacke Knjizevnosti (nşr. Sebil). Zagreb 1994, s.572. ~

JS1!1 MUHAREM ÜMERDIC

L

HACiÇ, Osman Nuri (1869-ı 937)

Boşnak asıllı alim, hukukçu ve devlet adamı.

_j

28 Haziran 1869'da Mostar'da doğdu. Bu şehrin tanınmış ailelerinden birine mensuptur. İlk ve orta öğrenimini bura­

da tamamladı. Daha sonra Saraybosna'­daki Şeriat Kadılık Okulu'nu (Seriatsko-Su­dacka Skola) bitirdi; 1889'da Zagreb Üni­

versitesi Hukuk Fakültesi'nden mezun ol­du. Bir süre Viyana'da kaldı. Bosna-Her­

sek'e döndükten sonra Mostar ve Saray­

bosna mahkemelerinde memuriyete baş­ladı; ayrıca o dönemin hükümetinde hu­kuk müşavirliği görevini üstlendi. Şeriat Kadılık Okulu'nda hocalık ve 1912-1914

yılları arasında müdürlük yaptı. I. Dünya Savaşı'nın ardından kurulan Yugoslavya Krallığı'nın başşehri Belgrad'da İçişleri Bakanlığı müsteşarlığı görevinde bulun­du. 1924'te emekliye ayrılan Haciç, ha-

yatının son günlerinde Yugoslavya Krallı­ğı Devlet ŞOrası üyeliğine seçildi ve bu gö­revde iken 23 Aralık 1937'de Belgrad'da vefat etti (Emin, lll/42, s. 8).

XIX ve XX. yüzyıllarda Avrupa ülkelerin­de eğitim görmüş Boşnak aydınlarının en başarılılarından sayılan Haciç. Bosna-Her­sek'e döndükten sonra eğitim , din, siya­set ve kültür sahalarında etkili faaliyet­lerde bulundu. özellikle 1889'dan itiba­ren ivan Miliçeviç ile beraber "Osman­Aziz" imzasıyla yazdıkları hikaye ve ro­manlarla şöhret kazanmıştır. Bir yandan yükşek okullarda görev yapan Haciç öte yandan hukukçuluk mesleğini sürdür­müştür. 1900 yılı baharında neşredilme­ye başlanan ve Bosna-Hersek'teki müs­lüman halkın edebiyatma ağırlık veren Behar dergisinin kurucularından biri ola­rak dönemin aydınlarını bu dergi etrafın­da toplamaya çalışmıştır. Boşnakça'dan

başka Türkçe. Fransızca. Arapça ve Rus­ça'ya da vakıf olan Haciç'in eserlerinde seçtiği konulara bakılırsa onun. toplumu yaşadığı dönemin kültürel değerlerine bağlı kalarak geliştirmek amacını taşıdı­ğı anlaşılır.

Eserleri. Haciç'in kendi imzasıyla neşre­dilen başlıca eserleri şunlardır: 1. Mus­limansko Pitanje u Bosni i Hereegovi­ni (Bosna Hersek'te müslüman sorunu IZagreb 18921). 2. Islam i Kultura (islam ve kültür ızagreb 18941). 3. Ago Saric {Zagreb 1894). 4. Pogibija i Osveta Sma­il Age Cengica (ismail Ağa Çengiç'in öl­dürülmesi ve intikamı ızagreb 18951). S. Muslimanska Vjersko-Prosvjetna Aut- · onomija u Bosni i Hercegovini i Pi­tanje Carigradskog Halilata (Bosna­Hersek'te müslümanların din ve eğitim özerkliği ve istanbul hilafeti sorunu ısa­rajevo 19251) . 6. Muhamed a.s. i Kur'an - Kulturna Istorija Islama (Muhammed ve Kur'an-islam kültür tarihi IBeograd 1931; Saraievo 1968; Zagreb 19871). Bal­kanlar'daki müslüman aydınlar tarafın­dan takdir edilip benimsenmiş bir eser­dir. Kitabın ikinci baskısının bazı tashih­ler yapılarak Yugoslavya Diyanet İşleri Baş­kanlığı tarafından gerçekleştirilmesi mü­ellifın görüşlerinin bu kuruluş tarafından benimsendiğini gösterir (N .s., ı 1 ı 982 ı. s. 233).

ivan Miliçeviç ile beraber yazdıkları baş­lıca hikaye ve romanlar da şunlardır: 1. Pripovijesti iz Bosanskog Zivota (Bos­na hayatından hikayeler IZagreb 18951). 2. Na Pragu Novog Doba (Yeni döne­min eşiğinde ısarajevo ı 9801). 3. Pri­povjesti (Hikayeler ısarajevo 19801). 4.

Bez Nade (Ümitsiz [Mostar 1895[). S. Bez Svrhe (Gayesiz [ Mostar 1896[). Son iki eserde Osmanlı dönemi medrese ha­yatı anlatılmaktadır.

Behar, Glas Hercegovine, Nada, Prosvjeta, Vijenac, Dom i Svijetve Gaj­ret gibi dergilerde çok sayıda makale ve hikayesi yayımlanan Haciç'in (Mustafa Ce­man, s. 514, 572) ayrıca Narodna En­ciklopedija'da çeşitli maddeleri bulun­maktadır.

BİBLİYOGRAFYA :

Osman Nuri Hadzic, Muhamed a.s. i Kur'an­Kulturna lstorija Islama, Sarajevo 1968, s. 9-1 O; Basagit Safvetbeg, "Pogibija Smailage Cen­gica", Mearif - Muhamedanski Kalendar za God. 1312 (haz. Osman-Aziz). Sarajevo 1894-95, s. 65-66; Muhsin Rizvic, Knjizevni Ziuot Bosne i Hercegouine lzmedju · Dua Suetska Rata, Sarajevo 1980, tür.yer.; N. S., "Muha­med a.s. i Kur'an", Zbornik Radoua Jslams­kog Teoloskog Fakulteta u Sarajevu, 1, Sara­jevo 1982, s. 233-234; lbrahim Kemura, Uloga Gajreta u Dru5tuenom ziuotu Muslimana Bos­ne i Hercegouine: 1903-1941, Sarajevo 1986, s. 23; Mustafa Ceman, Bibliogra{ıja Bosrıjacke Krıji.Zeunosti, Zagreb 1994, s. 514, 572; Err,ıin, "Umro Osman Nuri HadziC", Muslimanska Suijest, 111/42, Sarajevo 1938, s. 8; K. Krajsu­movic, "Osman Nuri Hadzic", Politika, Beog­rad 23.04.1938, s. 6; ı. Kc., "HadZic, Osman Nuri", Enciklopedija Jugoslauije, Zagreb 1958, lll, 650; Munib Maglajlic, "Osman Nuri Had­tic", O pea Enciklopedija, Zagreb 1977, lll, 327

' ~ ENES PELIDIJA

r

L

HACİR (~!)

Hakları kullanma ehliyetinin yokluğu, kaldırılması

veya kısıtlanması anlamında İslam hukuku terimi.

_j

Sözlükte "engellemek. yasaklamak. kı­sıtlamak" manasma gelen hacir (hacr) ke­limesi. İslam hukukunda sözlük anlamıy­la da bağlantılı olarak kişinin sözlü tasar­rufunun hukuki geçerliliğinin engellenme­sini ifade eder. Ancak hukuk! niteliği ve sonuçlarında ciddi bir görüş ayrılığı bulun­masa da hacrin tarifinde fıkıh mezheple­ri ve fakihler arasında bazı farklılıklar mev­cuttur. Fakihlerin çoğunluğu hacri "kişiyi mali tasarruftan menetme", Hanefi fa­kihleri de "kişiyi sözlü tasarruftan menet­me" veya daha teknik bir ifadeyle "sözlü tasarrufun hukuki geçerliliğinin engellen­mesi"(Haskeft, VI, 143) şeklindetarif eder. Mecelle'de hacir, "bir şahs-ı mahsfısu tasarruf-ı kavlisinden men'" olarak tanım­lanır (md. 941 ). Haciraltına alınan kişiye mahcfır (mahcGrun aleyh, kısıtlı) denilir. Th-

riflerde yer alan "mali tasarruf' kaydıyla mali olmayan tasarruflar. "sözlü tasar­ruf' kaydıyla da itlaf gibi fiili tasarruflar dışarıda bırakılmak istenmiştir. Ancak bu­rada mali veya sözlü bir tasarrufun mad­di varlığı değil onun itibari ve hukuk! var­lığı, yani hukuki sonuç doğurması engel­lendiğİnden hacrin sadece sözlü tasarruf­lara hasredilmeyip failin kasıt ve iradesi­'ne bağlı olarak hukuk! sonuç doğuran fiili tasarruflar için de hacirden söz et­mek doğru olur (İbn Abidln, VI, 143).

Kur'an-ı Kerim'de hacir kökünün bazı türevleri sözlük anlamında kullanılmış (bk. ei-En'am 6/138; ei-Furkan 25/22, 53; ei­Fecr 89/5), hadislerde de hacir çok yerde sözlük manasıyla geçmiştir (b k Wensinck, el-Mu'cem, "I:ıcr" md.) . Kelimenin. kişinin eda ehliyetinin kısıtlanması anlamında kullanımının sınırlı sayıda kaldığı ve daha çok hadis mecmualarının bab başlıkların­da yer aldığı (bk. Buhar!, "İsti\5raz" 19, "Jjuşümat" 2; EbO DavOd, "Büyü<" 66; Tirmizi, "Büyü<" 28) göz önüne alınırsa hacrin. sözlük anlamından fazla bağım­sız olmayan terim anlamının İslam hu­kuk terminolojisinin oluştuğu ileriki dö­nemlerde netleştiği söylenebilir. Bunun­la birlikte Kur'an'da ferdi .hak ve hürriyet­lere; kişinin kendi yaptığından sorumlu olması ilkesine ağırlık verilmesinin yanı sıra sefihlere mallarının teslim edilmeme­si. evlilik çağına gelinceye kadar yetim ço­cukların gözetitip denenmesi. onlarda akıl bakımından bir olgunlaşma görüldü­ğünde mallarının kendilerine verilmesi emredilmiş (en-N isa 4/5-6), borçlunun se­fih, aklı zayıf veya cahil olması durumun­da velisinin onun hukukunu koruması is­tenmiştir (ei-Bakara 2/282). Habban b. Münkız adlı sahabinin ailesi, Habban'ın alışverişlerinde devamlı aldandığını söyle­yerek Hz. Peygamber'den onun hacir al­tına alınmasını istemiş. ResGl-i Ekrem de bu sahabinin ehliyetini kısıtlama yerine ona yaptığı alışverişler için üç gün muhay­yerlik hakkı tanınacak şekilde bir çözüm önermiştir (Buhar!, "Büyü<" 48; Ebü Dil­vOd, "Büyü<", 66; Şevkanl, v, 206-208). Bu hadis, ayrıca buna benzeyen naslar ve uy­gulama örnekleri, hangi durumlarda ve ne gibi sebeplerin varlığı halinde kişilerin hukuk! işlem ehliyetinin kaldırılacağı veya kısıtlanacağı konusunda ileriki dönemler­de ortaya çıkan ictihadların ve doktriner tartışmaların hareket noktasını teşkil et­miş. sonuçta fıkıh literatüründe hacrin mahiyeti ve çeşitleri, hacir sebepleri, hac­rin kapsamı ve usulü gibi konularda zen­gin bir hukuk doktrini oluşmuştur.

HAC iR

İslam hukukunun genel nazariyesine göre -akli ve bedeni gelişimi ne durumda olursa olsun- din, renk, cins ve ırk ayırımı gözetilmeksizin yaşayan her insan, insan olma vasfı sebebiyle şariin veya hukuk dü­zeninin tanıdığı haklardan faydalanma (vücGb) ehliyetine sahip olduğu gibi akli ve bedeni gelişimine ve tabi olduğu hukuk düzenine bağlı olarak bu hakları bizzat kullanma (eda) ehliyetine. hukuki işlemleri bizzat yapma yetkisine de sahip olur. İyi­yi kötüden, faydalıyı zararlıdan ayırt ede­meyen çocuklara ve deliye hakları kullan­ma ehliyetinin tanınmayışı ve onların an­cak kanuni temsilcileri aracılığıyla bu hak­ları kullanabilmeleri, öncelikli olarak bu şahısların haklarını korumayı amaçlar. Ay­nı şekilde mümeyyiz küçüğün, malını öl­çüsüzce harcayan sefıhin, ölüm yatağın­daki hastanın, iflas etmiş borçlunun vb. kişilerin hukuki tasarrufta bulunma ehli­yetlerinin belirli ölçüde kısıtlanması. ba­zan bu şahısların, bazan da başkalarının haklarını korumak için gerekli olabilir. An­cak bu ikinci grupta yer alan kısıtlama ge­nel kurala getirilmiş bir istisna mahiyetin­de olduğundan arızi bir tedbir görünü­mündedir. Bu sebeple Hanefi hukukçula­rından İbn Abidin hacrin üç derecesinden söz eder. Birincisi tasarrufun aslının en­gellenmesi olup (kuwetli hacir) bu durum­da o tasarruf hukuk! varlık kazanmamış (batı!) sayılır; gayri mümeyyiz çocuğun ve mecnün-ı mutbakın bütün tasarrufları ile mümeyyiz çocuğun sırf zarar olan tasar­rufları böyledir. İkincisi. tasarrufun lüzum ve nefazının engellenmesi olup (orta ha­cir) bu durumda tasarruf hukuki varlık ka­zanmış (mün'akid) olur; fakat bağlayıcı ve nafız olabilmesi için ek bir işleme (izin ve­ya icazet) gerek vardır. Mümeyyiz çocuk ve bu hükümde olanların (sefih. ma'tGh) kar ve zarar ihtimali bulunan tasarrufları bu gruba girer. Üçüncü çeşit hacir ise (zayıf hacir) tasarrufun vasfının vasfına. yani ne­fazın derhal gerçekleşmesine engel ol­maktır. Borç sebebiyle hacredilen kişinin ikrarının derhal nafı.z olmasının engellen­mesi böyledir (Reddü 'L-mu/:ıUir, VI, 143)

Bir başka açıdan hacir hükmi ve kazai kısımlarına ayrılır. Hükmi hacir, mahke­me kararına gerek olmaksızın kendiliğin­den, yani şer'in muktezasınca mahcür olanları (çocuk, mecnun ve ölüm hastalığın­daki kişi), kazai hacir ise mahkeme kara­rıyla hacir altına alınanlan (sefih. borçlu, müflis, cahil tabip) ifade eder. Öte yandan bir kimsenin mal varlığıyla ilgili bütün ta­sarruflannın menedilmesi halinde külli ha­cirden (el-hacrü'l-am). belli mallarında me-

513