Loyiha

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ADLIYA VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT YURIDIK UNIVERSITETI

XO‘JALIK PROTSESSUAL HUQUQI

(DARSLIK)

TOSHKENT – 2016

2

Toshkent davlat yuridik universiteti O‘quv-uslubiy kengashining 2016 yil “ ”

_______dagi ___-sonli majlis bayonnomasi qarori bilan nashrga tavsiya etilgan.

UDK

Xo‘jalik protsessual huquqi / Darslik. Mas’ul muharrir yu.f.d.

Z.N.Esanova. – Toshkent: TDYuU, 2016. – 536 bet.

Mualliflar jamoasi:

yu.f.d., prof. O.Okyulov, yu.f.d., dots. Z.N.Esanova – 1-bob;

yu.f.d., prof. E.Egamberdiyev, K.S.Avezov – 3-bob;

yu.f.d., prof. Sh.N.Ruzinazarov – 24-bob;

yu.f.n., dots. F.X.Otaxonov – 15, 16-bob;

K.Ubaydilloyev – 17-bob;

yu.f.n., dots. F.X.Otaxonov, S.F.Otaxonov – 14, 23-bob;

yu.f.d., prof. M.M.Mamasiddiqov, N.A.Azizov – 7, 9-bob;

yu.f.n., dots. X.T.Azizov – 21-bob;

yu.f.n., dots. D.Yu.Xabibullayev – 2-bob;

yu.f.n. M.P.Kalandarova – 5, 8, 11, 12, 19-bob;

yu.f.n. M.P.Kalandarova, yu.f.n. dots. M.Azimov – 10-bob;

K.S.Avezov – 4-bob;

R.S.Altiev – 6-bob;

N.A.Azizov – 8, 13;

N.A.Azizov, M.Berdikulov – 18-bob;

I.M.Salimova – 22-bob;

K.Davletova – 20-bob.

Taqrizchilar:

Ushbu darslikda xo‘jalik protsessual huquqi tushunchasi, tizimi, prinsiplari, xo‘jalik

protsessual huquqiy munosabatlar va ularning elementlari, xo‘jalik protsessining asosiy institutlari,

alohida toifadagi ishlar bo‘yicha ish yuritish xususiyatlari, hakamlik sudining hal qiluv qarori bilan

bog‘liq ishlarni yuritish, huquqiy ta’sir choralarini qo‘llash, kоrporativ nizolar bo‘yicha ish yuritish,

xo‘jalik sudi qarorlarini qayta ko‘rish va sud hujjatlarini ijro etish tartibi bilan bog‘liq masalalar,

shuningdek har bir mavzuga oid kazuslar, asosiy tushunchalar, nazorat uchun savollar o‘rin olgan.

Darslik bakalavriat ta’lim yo‘nalishi talabalari, magistratura talabalari, ilmiy tadqiqotchilar,

professor-o‘qituvchilar, sud, prokuratura, adliya, advokatura va huquqni muhofaza qiluvchi boshqa

organlar xodimlari, shuningdek keng kitobxonlar ommasiga mo‘ljallangan.

© Mualliflar jamoasi, Toshkent davlat yuridik universiteti. 2016 yil

3

MUNDARIJA

KIRISH 4

ASOSIY TUSHUNCHALAR 6

1-BOB. Xo‘jalik protsessual huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi 14

2-BOB. Xo‘jalik protsessual huquqining prinsiplari 25

3-BOB. Xo‘jalik protsessual huquqiy munosabatlar va uning

elementlari 43

4-BOB. Xo‘jalik nizolarni sudgacha hal qilishning (talabnoma

yuborish) tartibi 109

5-BOB. Xo‘jalik ishlarining taalluqliligi va sudlovliligi 126

6-BOB. Xo‘jalik protsessida sud xarajatlari.

Sud jarimalari 166

7-BOB. Xo‘jalik protsessida protsessual muddatlar 182

8-BOB. Xo‘jalik protsessida isbotlash va dalillar 191

9-BOB. Xo‘jalik sudlarida buyruq tartibida

ish yuritish 216

10-BOB. Da’vo va himoyaning boshqa vositalari 226

11-BOB. Sudda xo‘jalik ishlarini qo‘zg‘atish 240

12-BOB. Ishni sudda ko‘rishga tayyorlash 259

13-BOB. Ishni sudda ko‘rish 270

14-BOB. Xo‘jalik sudining hujjatlari 296

15-BOB. Alohida toifadagi ishlar bo‘yicha ish yuritish xususiyatlari 323

16-BOB. Hakamlik sudining hal qiluv qarori bilan bog‘liq ishlarni

yuritish

350

17-BOB. Huquqiy ta’sir choralarini qo‘llash to‘g‘risidagi ishlarni

yuritish 375

18-BOB. Korporativ nizolar bo`yicha ish yuritish 407

19-BOB. Xo‘jalik sudlarida apellyatsiya tartibida

ish yuritish 421

20-BOB. Xo‘jalik sudlarida kassatsiya tartibida

ish yuritish

439

21-BOB. Xo‘jalik sudlarida nazorat tartibida

ish yuritish 453

22-BOB. Xo‘jalik sudining qonuniy kuchga kirgan hujjatlarini yangi

ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko‘rish 465

23-BOB. Sud hujjatlarini ijro etish 481

24-BOB. Chet el tashkilotlari, xalqaro tashkilotlar va tadbirkorlik

faoliyatini amalga oshirayotgan chet ellik fuqarolar,

fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ishtirokida ishlarni yuritish

506

Foydalanishga tavsiya etiladigan manbalar ro‘yxati 534

4

KIRISH

Sud-huquq islohotlari sharoitida xususiy mulk, kichik biznes va xususiy

tadbirkorlik sohasini huquqiy jihatdan yanada mustahkamlash borasida bir qator

normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinishi barcha sohalarda singari xo‘jalik

protsessida ham ishtirokchilarning huquqlari va manfaatlarini samarali himoya

qilinishini amalda ta’minlamoqda.

Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2015 yil 15

maydagi “Xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli

himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf

etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonining qabul qilinishi hamda ushbu

farmonga asosan tegishli da’voni ko‘rib chiqish davrida tadbirkorlik sub’ekti

tomonidan shikoyat qilinganida sudlarga nazorat qiluvchi organ qarori ijrosini

vaqtincha to‘xtatib turish huquqi berilishi, tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan

e’tiroz qilinadigan qo‘shimcha hisoblangan bojxona to‘lovlari xo‘jalik sudi

qarori bo‘yicha undirilishi, Oliy xo‘jalik sudiga Adliya vazirligi, Moliya vazirligi

va boshqa manfaatdor vazirliklar hamda idoralar bilan hamkorlikda tadbirkorlik

sub’ektlarining qonuniy manfaat va huquqlarini ishonchli himoya qilish,

tadbirkorlik sub’ektlari da’volarini ko‘rib chiqish muddatlari, shu jumladan

axborot kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish orqali tezlashtirishni

ta’minlash bo‘yicha sud organlari roli va faoliyati samaradorligini yanada

oshirish borasida takliflar ishlab chiqish kabi vazifalar yuklatilganligi ham ushbu

sohani rivojlantirishni taqozo etmoqda.

Hozirda odil sudlov sifatini oshirish, sudda ishlarni hal qilish tartibini

takomillashtirish, fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlarining sud orqali o‘z

huquqlarini himoya qilish imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida keyingi

yillarda O‘zbekiston Respublikasining Xo‘jalik protsessual kodeksiga o‘ndan

ortiq qo‘shimcha va o‘zgartishlar kiritildi. Jumladan, O‘zbekiston

Respublikasining 2007 yil 1 avgustdagi O‘RQ-106-son qonuni bilan “Hakamlik

sudining hal qiluv qarorini bekor qilish to‘g‘risidagi ishlarni yuritish” nomli 201-

bob, “Hakamlik sudining hal qiluv qarorini majburiy ijro etish uchun ijro

varaqasi berish to‘g‘risidagi ishlarni yuritish” nomli 202-bob, O‘zbekiston

Respublikasining 2011 yil 21 apreldagi O‘RQ-288-son qonuni bilan “Huquqiy

ta’sir choralarini qo‘llash to‘g‘risidagi ishlarni yuritish” nomli 203-boblar kiritildi.

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 2 avgustdagi

“Sud tizimi xodimlarini ijtimoiy muhofaza qilishni tubdan yaxshilash chora-

tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining 2012 yil 10 dekabrdagi “Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot-

kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 346-

5

son qarori qabul qilinishi natijasida 2013 yil 30 apreldagi O‘RQ-352-son qonuni

bilan O‘zbekiston Respublikasining Xo‘jalik protsessual kodeksiga o‘zgartish va

qo‘shimchalar kiritilib, xo‘jalik sudiga elektron shaklda murojaat qilish,

videokonferensaloqa rejimida sud majlisini o‘tkazish kabi sud faoliyatiga

zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari joriy etildi.

O‘zbekiston Respublikasining Xo‘jalik protsessual kodeksiga O‘zbekiston

Respublikasining 2015 yil 20 avgustdagi O‘RQ-391-son qonuni bilan

“Korporativ nizolar bo`yicha ish yuritish” nomli 204-bobning kiritilishi ham

xo‘jalik sudlariga taalluqli nizolarning kengayishiga olib keldi.

O‘zbekiston Respublikasining Xo‘jalik protsessual kodeksiga kiritilgan

qo‘shimcha va o‘zgartishlar hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

2013 yil 28 iyundagi “Yuridik kadrlar tayyorlash tizimini yanada

takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi” PQ-1990-son qarorining qabul

qilinishi o‘z navbatida bu boradagi yangi avlod darsliklari va o‘quv

qo‘llanmalarini yaratishni taqozo etmoqda.

Shu ma’noda, “Xo‘jalik protsessual huquqi” moduli bo‘yicha hozirgi kun

talablariga javob beradigan, yuqori malakali raqobatbardosh, mamlakatda

o‘tkazilayotgan demokratik va huquqiy islohotlarning yuqori talablariga,

zamonaviy xalqaro standartlarga javob bera oladigan yuridik kadrlarni tayyorlash

hamda qonunchilikdagi so‘nggi o‘zgartishlarni inobatga olgan holda

tayyorlangan “Xo‘jalik protsessual huquqi” nomli darsligi talabalarda xo‘jalik

sud ishlari yuritish haqida asosiy tushuncha, ko‘nikma va bilimlar hosil qilish,

xo‘jalik sud ishlarini yuritishga oid etarli tajriba orttirishda muhim ahamiyat kasb

etadi. Ayniqsa, mazkur darslik hozirgi zamon talablaridan kelib chiqib, talabalar

tomonidan sohaga oid nazariya va amaliyot materiallarini tizimli ravishda va o‘z

vaqtida o‘zlashtirilishini tashkil va tahlil etish, talabalarda mustaqil ishlash

ko‘nikmasini rivojlantirishga xizmat qiladi.

6

ASOSIY TUSHUNCHALAR

Xo‘jalik protsessual huquqi tushunchasi – xo‘jalik sudlari tomonidan

odil sudlovni amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan ijtimoiy

munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan normalar yig‘indisi.

Xo‘jalik protsessual huquqi predmeti – xo‘jalik sudlov ishlarini yuritish

sohasida sud va protsess ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan protsessual

huquqiy munosabatlarni o‘rganadi.

Xo‘jalik protsessual huquqining vazifasi – mustaqil huquq tarmog‘i

sifatida xo‘jalik sudlarida xo‘jalik sudlov ishlarini yuritish sohasini tartibga

solishga qaratilgan faoliyatni huquqiy tartibga soladi.

Huquqiy tartibga solish uslubi (metodi) – xo‘jalik protsessual huquqi

predmeti hisoblangan munosabatlar va faoliyatga ta’sir qiluvchi tartibga

solishning yuridik vosita va usullari yig‘indisi tushuniladi.

Xo‘jalik protsessual huquqi tizimi – xo‘jalik protsessual huquqi fanining

asosiy elementlaridan biri sifatida umumiy va maxsus qismlardan iborat

tuzilishga ega bo‘lib, mazkur normalarning uzviy va ketma-ketlikda joylashuvi

hamda mazmunan bir-birini to‘ldirishiga aytiladi.

Xo‘jalik protsessual huquqining manbasi – vakolatli organlar

tomonidan xo‘jalik protsessual huquqi sohasini tartibga solishga qaratilgan,

xo‘jalik sudlov faoliyatiga bevosita va bilvosita daxldor bo‘lgan, xo‘jalik

nizolarini hal qilishda moddiy va protsessual huquq normalarini qo‘llashda asos

bo‘ladigan normativ-huquqiy hujjatlar turkumi tushuniladi.

Xo‘jalik sud ishlarini yuritish – xo‘jalik sudlariga taalluqli ishlarning

nizo predmeti, nizoning toifalari, nizolashuvchi sub’ektlar tarkibi, ishning

taalluqliligi va sudlovliligi kabi xususiyatlariga ko‘ra xo‘jalik sudlari tomonidan

ko‘rib hal qilinishiga aytiladi.

Xo‘jalik sudlov ishlarini yuritish turlari – da’vo tartibida yuritiladigan

ishlar; sud buyrug‘ini berishga oid ishlar; bankrotlik to‘g‘risidagi ishlar; yuridik

ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni aniqlash to‘g‘risidagi ishlar; hakamlik sudining

hal qiluv qarori bilan bog‘liq ishlar; huquqiy ta’sir choralarini qo‘llash

to‘g‘risidagi ishlar.

Xo‘jalik protsessi bosqichlari – xo‘jalik sudlarida xo‘jalik sudlov

ishlarini yuritishda nizoni hal qilish maqsadida protsessual harakatlarning tizimli

va ketma-ketlikda amalga oshirilishi hamda maqsad va vazifalariga ko‘ra

bo‘linishiga aytiladi.

Xo‘jalik protsessi bosqichlari – birinchi instansiya xo‘jalik sudida ish

yuritish; apellyatsiya instansiyasida ish yuritish; kassatsiya instansiyasida ish

yuritish; nazorat tartibida ish yuritish; xo‘jalik sudining qonuniy kuchga kirgan

7

hujjatlarini yangi ochilgan holatlar bo‘yicha qayta ko‘rish; sud hujjatlarini ijro

etish.

Xo‘jalik protsessual huquqining prinsiplari – bu qonunda

mustahkamlangan, protsessual institutlarning barcha tizimlari uchun hal qiluvchi

ahamiyatga ega bo‘lgan, xo‘jalik ishlarini to‘g‘ri, o‘z vaqtida ko‘rib chiqish va

hal etishda odil sudlovni ta’minlaydigan asosiy rahbariy qoidalardir.

Xo‘jalik sudining odil sudlovni amalga oshirishi prinsipi – bu xo‘jalik

sudining iqtisodiyot sohasida vujudga keladigan, Xo‘jalik protsessual kodeksi va

boshqa qonunlar bilan o‘zining vakolatiga kiritilgan nizolar hamda boshqa

ishlarni hal qilish yo‘li bilan odil sudlovni amalga oshirishidir.

Qonuniylik prinsipi – bu sudya, ishda ishtirok etuvchi va odil sudlovni

amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar, shuningdek, fuqarolik sud ishlarini

yuritishda ishtirok etayotgan barcha shaxslar O‘zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasi, Xo‘jalik protsessual kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga

so‘zsiz rioya etishlari va ularning talablarini bajarishlari shartligi tushuniladi.

Qonun va sud oldida tenglik prinsipi – xo‘jalik sudida nizolarni hal

qilish korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning mulkchilik shaklidan, qaerda

joylashganligi, kimga bo‘ysunishidan qat’i nazar, fuqarolarning esa – jinsi, irqi,

millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan,

shuningdek boshqa holatlardan qat’i nazar qonun va sud oldida tengligi asosida

amalga oshirilishidir.

Sud ishlari yuritiladigan til prinsipi – xo‘jalik sudida sud ishlari o‘zbek

tilida, qoraqalpoq tilida yoki muayyan joydagi ko‘pchilik aholi so‘zlashadigan

tilda olib borilishi, sud ishlari olib borilayotgan tilni bilmaydigan sud

ishtirokchilarining tarjimon yordamida ishga taalluqli materiallar bilan to‘la

tanishish va sud ishlarida ishtirok etish hamda o‘z ona tilida so‘zlash huquqi

ta’minlanishi, turli davlatlarning korxona, muassasa va tashkilotlari o‘rtasidagi

xo‘jalik nizolari sudning ajrimiga binoan taraflar uchun maqbul tilda olib

borilishi tushuniladi.

Sud hujjatlarining majburiyligi prinsipi – bu sudning qonuniy kuchga

kirgan hujjati barcha davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish

organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor

shaxslar va fuqarolar uchun majburiy bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining

butun hududida ijro etilishi shartligi hamda xo‘jalik sudi qabul qilgan sud

hujjatlarini bajarmaslik qonunda belgilangan javobgarlikka sabab bo‘lishi

tushuniladi.

Og‘zakilik prinsipi – xo‘jalik sudlarida ishda ishtirok etuvchi shaxslar

hamda xo‘jalik sudlov ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilarini

8

tushuntirishlari, ko‘rsatuvlari, xulosalarini og‘zaki ravishda ifoda etishi

tushuniladi.

Ish ko‘rishning uzluksizligi prinsipi – xo‘jalik sudi ish bo‘yicha hal qiluv

qarori qabul qilinguncha yoki ishni ko‘rish keyinga qoldirilguncha boshqa

ishlarni ko‘rishga haqli emasligi tushuniladi.

Xo‘jalik ishlarini yakka va hay’at tomonidan ko‘rilishi prinsipi –

xo‘jalik sudlarida birinchi instansiya bo‘yicha ishlar sudyaning yakka o‘zi

tomonidan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudida esa uch nafar

sudyadan hamda apellyasiya, kassatsiya, va nazorat instansiyalarida uch yoki

undan ortiq toq nafar sudyadan iborat tarkibda ko‘rilishi tushuniladi.

Sudda ishni ko‘rishning bevositaligi prinsipi – xo‘jalik sudi ishni

ko‘rishda ish bo‘yicha dalillarni bevosita tekshirishi, ishda ishtirok etuvchi

shaxslarning tushuntirishlarini, guvohlarning ko‘rsatmalarini, ekspertlarning

xulosalarini eshitishi, yozma dalillar bilan tanishishi, ashyoviy dalillarni ko‘zdan

kechirishi shartligi tushuniladi.

Erkin huquq prinsipi – bu o‘zining yoki boshqa shaxslarning buzilgan

yoki nizolashilayotgan huquqlari yoxud qonun bilan qo‘riqlanadigan

manfaatlarini himoya qilish maqsadida xo‘jalik protsessni vujudga keltirish,

harakatlantirish va tugatish bilan bog‘liq bo‘lgan protsessual huquqlardan

foydalanish erkinligidir.

Taraflarning protsessual teng huquqliligi prinsipi – bu taraflarning

qonunda mustahkamlangan o‘z huquq va erkinliklarini sudda himoya qilishning

protsessual vositalardan foydalanishda sud tomonidan protsessual

imkoniyatlarning ta’minlanishi, shuningdek boshqa tarafning fikr va

mulohazalariga e’tiroz bildirish imkoniyatidir.

Tortishuvchilik prinsipi – bu ishda ishtirok etuvchi shaxslarning ish

uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni isbotlash yo‘li bilan o‘z talab va

e’tirozlarini sud oldida bildirish, barcha protsessual harakatlarda ishtirok etish va

hal qilinishi lozim bo‘lgan barcha masalalar yuzasidan o‘z fikrlarini bayon qilish,

shuningdek sudga ish holatlarini aniqlash hamda tegishli dalillarni to‘plashda

faol yordam ko‘rsatishdagi huquq va majburiyatlari yig‘indisidir.

Xo‘jalik protsessual huquqiy munosabatlar bu – ma’lum bir xo‘jalik

ishi doirasida protsessual huquq normalarining amalga oshirilishidir.

Da’vogar – o‘zlarining huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan

manfaatlarini himoya qilish maqsadida da’vo taqdim etayotgan yoki

manfaatlarini ko‘zlab da’vo taqdim etilgan tashkilotlar va fuqarolar.

Javobgar – da’vo yoki ariza talabi qaratilgan tashkilotlar va fuqarolar.

9

Mustaqil da’vo qiluvchi uchinchi shaxs – da’vogar bilan javobgar

o‘rtasidagi nizoning predmetiga nisbatan boshqa shaxs tomonidan shu predmet

(narsa)ni o‘ziga tegishli bo‘lishi to‘g‘risida arz qiluvchi shaxs.

Taalluqlilik – huquq haqidagi nizolarni ko‘rish va hal qilish vazifasi

qonun bilan u yoki bu davlat organi yoki jamoat tashkilotiga yuklatilganligi

tushuniladi.

Talabnoma (lot. rraetensio - talab) – bu kreditorning qarzdorga nisbatan

qarzdorlikni to‘lash, zararni qoplash, mahsulotning, bajarilgan ishlarning va

ko‘rsatilgan xizmatlarning kamchiliklarini bartaraf etish haqidagi talabidir.

Xo‘jalik protsessida sud xarajatlari – ishni xo‘jalik sudida ko‘rish bilan

bog‘liq bo‘lgan xarajatlar bo‘lib, taraflarga va uchinchi shaxslarga yuklanadigan

pul summasi bo‘lib, davlat boji va sud chiqimlari yig‘indisidir.

Davlat boji – yuridik ahamiyatga molik harakatlarni amalga oshirganlik va

(yoki) bunday harakatlar uchun vakolatli muassasalar va (yoki) mansabdor

shaxslar tomonidan hujjatlar berganlik uchun olinadigan majburiy to‘lovdir.

Sud chiqimlari – sud hujjatlarini yuborish bilan bog‘liq pochta xarajatlar,

sud majlisisni videokonferensaloqa rejimida o‘tkazish bilan bog‘liq xarajatlar,

xo‘jalik sudi tayinlagan ekspertizani o‘tkazish, guvohni chaqirish, dalillarni o‘z

joyida ko‘zdan kechirish uchun to‘lanishi kerak bo‘lgan va boshqa xarajatlardir.

Protsessual muddatlar – xo‘jalik ishlarini sudda ko‘rish va hal qilish

bilan bog‘liq protsessual harakatlarni amalga oshirish uchun lozim bo‘lgan vaqt

tushuniladi. Mazkur muddatlar sud, ishda ishtirok etuvchi shaxslar, odil sudlovni

amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar, shuningdek ayrim hollarda ishda

ishtirok etmaydigan shaxslarga nisbatan ham belgilanadi.

Dalil bu – sud tomonidan ish uchun ahamiyatli bo‘lgan taraflarning

talablari, e’tirozlari va boshqa holatlarni mavjud yoki mavjud emasligini

o‘rnatish asosi hisoblangan faktik ma’lumotlardir.

Dastlabki dalillar bu – da’voli holatga, vaziyatga bevosita ta’sir ko‘rsatish

jarayonida shakllanadi va undan ishni ko‘rish jarayonida bu fakt haqida dalil

olinadi.

Hosila dalillar bu – boshqa manbalardan olingan ma’lumotlarni aks

ettiradi, masalan, hujjatlarning nusxalari, guvohning ko‘rsatuvlari. Hosila dalillar

dastlabki dalillarni aniqlab olish, shuningdek ularni tekshirishda foydalaniladi.

To‘g‘ri dalillar bu – isbotlanayotgan fakt bilan bevosita aloqasi bo‘lgan

ma’lumotlarni o‘zida mujassamlashtirgan dalillar bo‘lib, ya’ni uning mazmuni

orqali ish bo‘yicha isbotlash predmetiga kiruvchi faktlarning mavjud yoki

mavjud emasligi haqida xulosa qilish mumkinligi tushuniladi.

Egri dalillar bu – isbotlanayotgan fakt bilan bilvosita aloqaga ega bo‘lgan

dalilar bo‘lib, u orqali ish bo‘yicha isbotlash predmetiga kiruvchi faktlarning

10

mavjud yoki mavjud emasligi haqida taxmin qilish mumkin. Isbotlash

predmetiga kiruvchi faktni mavjud yoki mavjud emasligi bitta egri dalil asosida

aniqlash mumkin emas. Bir egri dalillarning majmuigina ishonchlik

ma’lumotlarni berishi mumkin. Demak, egri dalillar yuridik faktlar to‘g‘risidagi

ma’lumotlarni o‘zida ifodalaydi.

Isbotlash predmeti – moddiy-huquqiy ahamiyatga ega bo‘lgan faktlar va

yuridik faktlar hisoblanadi.

Dalillarning daxldorligi bu – sud dalillarining mazmuni va da’voli fakt

o‘rtasidagi ob’ktiv bog‘liqlikdir.

Dalillarga yo‘l qo‘yilishi bu – xo‘jalik sudlov ishlariin yuritish jarayonida

isbotlashni amalga oshirishda ishning holatlari qonun hujjatlariga muvofiq

muayyan dalillar bilan tasdiqlanishi va boshqa dalillar bilan tasdiqlanish mumkin

emasligini anglatadi.

Yozma dalillar – ish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlar to‘g‘risidagi

ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan hujjatlar, shartnomalar, ma’lumotnomalar,

amaliy yozishmalar, shu jumladan, faksimil, elektron yoki boshqa aloqa

vositasida yoxud hujjatning to‘g‘riligini aniqlash imkonini beruvchi boshqa

usulda olingan o‘zga hujjatlar va materiallar.

Ashyoviy dalillar – o‘zining tashqi ko‘rinishi, ichki xususiyatlari, turgan

joyi yoki boshqa belgilari bilan ish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni

aniqlash vositasi bo‘lib xizmat qila oladigan ashyolar.

Ekspertiza – sud ishlarini yuritishda ish holatlarini aniqlashga qaratilgan

hamda sud eksperti tomonidan fan, texnika, san’at yoki hunar sohasidagi maxsus

bilimlar asosida sud-ekspert tekshirishlarini o‘tkazish va xulosa berishdan iborat

bo‘lgan protsessual harakat tushuniladi.

Sud ekspertining xulosasi – sud eksperti yoki sud ekspertlari komissiyasi

tomonidan tuziladigan va sud-ekspert tekshirishlarining olib borilishini va

natijalarini aks ettiradigan yozma hujjat tushuniladi.

Guvoh – nizoni to‘g‘ri hal etishi uchun ahamiyatga ega bo‘lgan

ma’lumotlar va holatlardan xabardor har qanday shaxs bo‘lishi mumkin.

Sud buyrug‘i – kreditorning pul summasini undirish yoki undiruvni

qarzdorning mol-mulkiga qaratish haqidagi yoxud qarzdordan nizosiz talablar

bo‘yicha mol-mulkni talab qilib olish to‘g‘risidagi arizasi bo‘yicha sudya

chiqargan hujjat hisoblanadi.

Xo‘jalik protsessida da’vo – qonunda belgilangan protsessual tartibda

ko‘rib chiqilishi va hal etilishiga qaratilgan bir yoki bir necha shaxsning

(da’vogarning) o‘zining buzilgan huquq va qonuniy manfa-atlarini himoya qilish

maqsadida birinchi instansiya sudiga boshqa shaxs yoki bir necha shaxslarga

(javobgarga) nisbatan moddiy huquqqa asoslangan talabidir.

11

Da’voning predmeti – da’vogarning talabi, ya’ni uni javobgardan talab

qilayotgan narsasi bo‘ladi.

Da’voning asosi – bu da’vo talabini tasdiqlaydigan dalillar tushuniladi.

Da’vo taqdim etish huquqi – bu manfaatdor shaxsning protsessual

tartibda sub’ektiv moddiy huquqini himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘lishdir.

Da’voni ta’minlash – xo‘jalik sudi tomonidan hal qiluv qarorining ijrosini

kafolatlaydigan qonunda nazarda tutilgan choralarning qabul qilinishidir.

Ishni sudda ko‘rishga tayyorlash – xo‘jalik protsessining mustaqil

bosqichi bo‘lib, ishlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri hal qilinishiga qaratilgan harakatlar

yig‘indisidir.

Videokonferensaloqa rejimidagi sud majlisi – real vaqt rejimida

telekommunikatsiya texnologiyalari yordamida audio- va video-axborotlar

almashinuvi imkoniyatlaridan foydalangan holda ishni ko‘rayotgan sud va sud

majlisini o‘tkazishga ko‘maklashayotgan sud o‘rtasidagi interaktiv o‘zaro ta’sir

qilish yo‘li bilan masofadan sud majlisini o‘tkazish tushuniladi.

Ishni ko‘rishni keyinga qoldirish – ish bo‘yicha navbatdagi sud majlisi

kunini belgilab, nizoni mazmunan ko‘rishni kechiktirish hisoblanadi.

Sud majlisining bayonnomasi – ishda ishtirok etuvchi shaxslarning ayrim

potsessual harakatlarni bajarganliklarini tasdiqlaydigan yozma protsessual

hujjatdir.

Kelishuv bitimi – o‘zaro kelishishga asoslangan, da’vo talabi (talablari)ga

nisbatan aniqlikka erishishga qaratilgan, nizoni hal qilish to‘g‘risidagi

taraflarning yozma kelishuvidir.

Ish yuritishni to‘xtatib turish – ishning hal etilishiga to‘sqinlik qiluvchi

holatlar paydo bo‘lganligi munosabati bilan ularni bartaraf etguncha protsessual

harakatlarni noma’lum muddatga to‘xtatib turilishidir.

Xo‘jalik sudining hal qiluv qarori – bu xo‘jalik sudi birinchi

instansiyasining sud hujjati bo‘lib, da’vogarning javobgarga nisbatan moddiy-

huquqiy talabini mazmunan hal qiladigan xo‘jalik sudi ish yurituvidagi

taraflarning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlari va buzilgan, shuningdek

bahsli huquqlarini himoya qiladigan sud hujjati hisoblanadi.

Bankrotlik (iqtisodiy nochorlik) – xo‘jalik sudi tomonidan e’tirof etilgan,

qarzdorning pul majburiyatlari bo‘yicha kreditorlar talablarini to‘la hajmda

qondirishga va (yoki) majburiy to‘lovlar bo‘yicha o‘z majburiyatini to‘la hajmda

bajarishga qodir emasligi.

Kuzatuv – xo‘jalik sudi tomonidan qarzdor yuridik shaxsga nisbatan

uning mol-mulki but saqlanishini ta’minlash, qarzdorning moliyaviy ahvoli

tahlilini o‘tkazish maqsadida qarzdorni bankrot deb topish to‘g‘risidagi ariza

12

qabul qilingan paytdan e’tiboran keyingi taomilga qadar qo‘llaniladigan

bankrotlik taomili.

Sud sanatsiyasi – tiklash tusidagi taomil hisoblanib, qarzdor, qarzdor

muassislari (ishtirokchilari) yoki qarzdor mol-mulkining egasi, shuningdek,

uchinchi shaxslarning qarzdor korxonani to‘lovga qobiliyatliligini tiklash va

qarzdor faoliyatini boshqarishni qarzdor rahbarining o‘zida qoldirish yo‘li bilan

kreditorlar talablarini qanoatlantirish maqsadida murojaat qilish natijasida

kreditorlar yig‘ilishi tomonidan qabul qilingan qaror asosida xo‘jalik sudi

tomonidan joriy etiladi. Sud sanatsiyasi xo‘jalik sudi kuzatuvi va sanatsiya

qiluvchi boshqaruvchi harakatlari ustidan nazorat ostida amalga oshiriladi.

Kelishuv bitimi – taraflarning sud nizosini o‘zaro yon berish asosida

tugatish to‘g‘risidagi bitimi. Kelishuv bitimi bankrotlik to‘g‘risidagi ishlarning

har qanday bosqichida kreditorlar yig‘ilishining barcha kreditorlar umumiy

ovozining ko‘pchilik ovoz berishi orqali qabul qilingan qarori asosida tuzilishi

mumkin.

Tashqi boshqaruv – kreditorlar yig‘ilishining qaroriga yoki bankrotlik

to‘g‘risidagi ish bo‘yicha davlat organining arizasiga binoan xo‘jalik sudi

tomonidan joriy qilinadigan tiklash tusidagi taomil. Tashqi boshqaruv yigirma

to‘rt oygacha muddatga joriy etiladi. Tashqi boshqaruvning maqsadi ham

qarzdorning to‘lov qobiliyatini tiklash, kreditorlar talablarini qanoatlantirishdir.

Bunda yuridik shaxsni boshqarish va uning mulkini tasarruf etish bo‘yicha

qarzdor rahbari vakolatlarini majburiy ravishda tashqi boshqaruvchiga beriladi.

Tugatishga doir ish yuritish – xo‘jalik sudi tomonidan kreditorlarning

talablarini mutanosib ravishda qondirish hamda qarzdorni qarzdor mol-mulkini

realizatsiya qilish orqali qarzdorni majburiyatlardan, qarzlardan qutulgan deb

e’lon qilish va korxonani tugatish maqsadida bankrot deb topilgan qarzdorga

nisbatan qo‘llaniladigan bankrotlik taomili. Tugatishga doir ish yuritish kelishuv

bitimi tuzilgan holatda yoki kreditorlar talablarining to‘liq qondirilishi, xo‘jalik

faoliyatini davom ettirish imkoniyati mavjud bo‘lgan holatda bankrotlik

to‘g‘risidagi ish tugatilishi bilan tamomlanishi mumkin, shuningdek, qarzdor

to‘lov qobiliyatini tiklash imkoniyati bo‘lganda tashqi boshqaruvga o‘tishi

mumkin.

Hakamlik sudi – fuqarolik huquqiy munosabatlardan kelib chiquvchi

nizolarni, shu jumladan tadbirkorlik sub’ektlari o‘rtasida vujudga keluvchi

xo‘jalik nizolarini hal etuvchi nodavlat organ.

Apellyatsiya instansiyasida ish yuritish – birinchi instansiya sudi

tomonidan qabul qilinib, qonuniy kuchga kirmagan hal qiluv qarorini taraflardan

birining yoki ishdan manfaatdor bo‘lgan boshqa shaxslarning shikoyatlari

asosida qayta ko‘rilishi tushuniladi.

13

Kassatsiya (lot.quasso – sindirish, bekor qilish, buzish) degan ma’noni

anglatadi.

Kassatsiya instansiyasida ish yuritish – qonuniy kuchga kirgan birinchi

instansiya sudining hal qiluv qarori, apellyatsiya instansiyasining qarori ustidan

keltirilgan kassatsiya shikoyati(protesti)ni qonuniy va asosliligini tekshirish

tushuniladi.

Sud hujjatlarini nazorat tartibida qayta ko‘rilishi – ishda ishtirok

etuvchi shaxslarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadida

qonuniy kuchga kirgan sud hujjatlari ustidan qonunda belgilangan vakolatli

mansabdor shaxslarning keltirgan protestlarini O‘zbekiston Respublikasi Oliy

xo‘jalik sudi Rayosati tomonidan ko‘rib chiqilishi tushuniladi.

Yangi ochilgan holatlar – ishni ko‘rish vaqtida mavjud bo‘lgan va uni

hal etishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yuridik faktlarga aytiladi. Biroq,

ushbu faktlar arizachiga va sudga bog‘liq bo‘lmagan obektiv sabablarga ko‘ra

ishni ko‘rayotgan sudga ham arizachiga ham ma’lum bo‘lishi mumkin

bo‘lmaydi.

Ijro varaqasi – xo‘jalik sudi tomonidan berilgan xo‘jalik sudi sud

hujjatida bayon qilingan undiruvchining majburiy ijro etilish huquqini

tasdiqlovchi hujjatdir.

Apostil – hujjatni imzolagan sifatida ish ko‘rgan shaxsning imzosi

haqiqiyligini va hujjatni tasdiqlagan muhr yoki shtamp bosma izi haqiqiyligini

tasdiqlaydigan Konvensiyaga muvofiq rasmiy hujjatga chet elda foydalanish

maqsadida qo‘yiladigan maxsus shtamp tushuniladi.

14

1-BOB. XO‘JALIK PROTSESSUAL HUQUQINING TUSHUNCHASI,

PREDMETI VA TIZIMI

1. Xo‘jalik protsessual huquqi tushunchasi va predmeti

O‘zbekiston Respublikasining milliy huquq tizimida xo‘jalik protsessual

huquqi protsessual huquq sohalari ichida mustaqil protsessual huquq sohasi

hisoblanadi. Xo‘jalik protsessual huquqining vujudga kelishi va rivojlanishi

O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligiga erishishi va mamlakatimizda

amalga oshirilayotgan iqtisodiy huquqiy islohotlar bilan uzviy ravishda bog‘liq.

O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti asosini bozor munosabatlari tizimi tashkil

etar ekan, ushbu tizimda tadbirkorlar asosiy harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi.

Davlat tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, uni rivojlantirish va

mustahkamlash uchun huquqiy asoslar negizini shakllantirdi. Ushbu huquqiy

asoslarning bir qismi iqtisodiyot sohasida, tadbirkorlik sohasida vujudga

keladigan nizolarni hal qilish uchun asosiy huquqiy maydon vazifasini o‘taydi.

Xo‘jalik protsessual huquqi, garchi boshqa huquq sohalari kabi qadimiy va

tarixiy bo‘lmasa ham bugungi kunda odil sudlov tizimida o‘z o‘rniga va o‘ziga

xos protsessual mexanizmga ega. Xo‘jalik protsessual huquqi o‘zining

konstitutsiyaviy asoslariga ega va bu asoslar bevosita O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 111-moddasida bevosita va 53-moddasida bavosita o‘z

ifodasini topgan. Xo‘jalik protsessual huquqi predmeti doirasida qamrab

olinayotgan munosabatlar, eng avvalo tadbirkorlik sub’ektlari o‘rtasidagi

tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog‘liq nizolarni hal etish,

mamlakatimiz iqtisodiyoti sohasida vujudga keladigan xo‘jalik nizolarini hal

etish va mamlakatimiz iqtisodiyotini boshqarish jarayonida vujudga keladigan

munosabatlar hisoblanadi.

Xo‘jalik protsessual huquqi tushunchasi – xo‘jalik sudlari tomonidan

odil sudlovni amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan ijtimoiy

munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan normalar yig‘indisi.

Xo‘jalik protsessual huquqi predmeti – xo‘jalik sudlov ishlarini yuritish

sohasida sud va ishda ishtirok etuvchi shaxslar o‘rtasida vujudga keladigan

protsessual huquqiy munosabatlarni o‘rganadi. Mazkur huquqiy munosabatlar

mazmunida xo‘jalik sohasiga oid moddiy va protsessual huquqiy xususiyatlar,

fanga doir nazariy qoidalar, amaliyotdagi muammoli masalalar va ularning

protsessual echimiga doir holatlar o‘z ifodasini topgan.

15

Xo‘jalik protsessual huquqining vazifalari:

xo‘jalik sudlov ishlarini yuritishda iqtisodiyot sohasida faoliyatni amalga oshirishda sub’ektlarning buzilgan huquq va manfaatlarini

to‘laqonli himoya qilishga erishish;

xo‘jalik sudlov ishlarini yuritishda buzilgan huquq va manfaatlarini to‘laqonli himoya qilish jarayonida qonuniylikni

mustahkamlash, amaldagi qonun va qonun osti hujjatlariga so‘zsiz va

qat’iy amal qilinishini ta’minlashga erishish;

xo‘jalik sudlov ishlarini yuritishda nizolarni qonunda belgilangan tartibda o‘z vaqtida hal etish;

ular tomonidan huquq normalarini to‘g‘ri qo‘llash, moddiy va protsessual huquq normlariga qat’iy rioya qilish, ish bo‘yicha qonuniy,

asosli va adolatli sud qarorlari chiqarishga erishish;

xo‘jalik sudlarida ish yuritish qonun va sudga hurmat ruhida bo‘lishi kerak.

Huquqiy tartibga solish uslubi (metodi) deganda xo‘jalik protsessual

huquqi predmeti hisoblangan munosabatlar va faoliyatga ta’sir qiluvchi

tartibga solishning yuridik vosita va usullari yig‘indisi tushuniladi.

Xo‘jalik protsessual huquqida huquqiy tartibga solishning quyidagi

uchta asosiy uslubi ajratiladi: a) ruxsat beruvchi; b) ta’qiqlovchi; v)

ko‘rsatma beruvchi. Mazkur uslublar orqali sud nizolashuvchi sub’ektlar

faoliyati (xatti-harakatlari)ga ta’sir ko‘rsatadi va muayyan huquqiy

oqibatlarga sabab bo‘ladi. Ushbu uslublar sudning qarorlari mazmun-

mohiyatida hamda qaror (xulosa) qismida bevosita namoyon bo‘ladi.

2. Xo‘jalik protsessual huquqining tizimi va manbalari

Xo‘jalik protsessual huquqi tizimi – xo‘jalik protsessual huquqi

fanining asosiy elementlaridan biri sifatida umumiy va maxsus

qismlardan iborat tuzilishga ega bo‘lib, mazkur normalarning uzviy va

ketma-ketlikda joylashuvi hamda mazmunan bir-birini to‘ldirishiga

aytiladi.

16

Xo‘jalik protsessual huquqining umumiy qismi O‘zbekiston

Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining 1-bo‘limiga kirgan “Umumiy

qoidalar” ga bag‘ishlangan normalar (1-13 boblar)ni o‘z ichiga qamrab

oladi.Unga ko‘ra, “Asosiy qoidalar” deb nomlangan 1-bob; “Xo‘jalik sudining

tarkibi. Rad qilish” deb nomlangan 2-bob; “Sudga taalluqli ishlar va sudlovga

tegishlilik” deb nomlangan 3-bob;“Ishda ishtirok etuvchi shaxslar hamda xo‘jalik

sudlov ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari” deb nomlangan 4-bob;

“Xo‘jalik sudida vakillik” deb nomlangan 5-bob; “Dalillar” deb nomlangan 6-

bob; “Da’voni ta’minlash” deb nomlangan 7-bob; “Ish yuritishni to‘xtatib turish”

deb nomlangan 8-bob; “Ish yuritishni tugatish” deb nomlangan 9-bob; “Da’voni

ko‘rmasdan qoldirish” deb nomlangan 10-bob; “Sud xarajatlari” deb nomlangan

11-bob; “Protsessual muddatlar” deb nomlangan 12-bob; “Sud jarimalari” deb

nomlangan 13-bob normalaridan iborat.

Umumiy qismda ko‘rsatilgan normalar va ularda ifodalangan protsessual

institutlar, protsessual harakatlar maxsus qismga tegishli normalarga bevosita

ta’sir ko‘rsatadi va ishlarni hal qilishda to‘liq tatbiq etiladi.

Xo‘jalik protsessual huquqining maxsus qismida O‘zbekiston

Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining 2-bo‘limiga kirgan “Birinchi

instansiya xo‘jalik sudida ish yuritish” ga bag‘ishlangan normalar (14-204-

boblar)ni; 3-bo‘limga kirgan “Hal qiluv qarorlarini qayta ko‘rish bo‘yicha ish

yuritish” ga bag‘ishlangan normalar (21-24- boblar)ni; 4-bo‘limiga kirgan “Sud

hujjatlarini ijro etish” ga bag‘ishlangan normalar (209-220- moddalar)ni; 5-

bo‘limiga kirgan “Chet el tashkilotlari, xalqaro tashkilotlar va tadbirkorlik

faoliyatini amalga oshirayotgan chet ellik fuqarolar, fuqaroligi bo‘lmagan

shaxslar ishtirokidagi ishlarni yuritish”ga bag‘ishlangan normalar (221-226-

moddalar)ni o‘z ichiga qamrab oladi.

Xo‘jalik protsessual huquqining manbasi deb vakolatli organlar

tomonidan xo‘jalik protsessual huquqi sohasini tartibga solishga qaratilgan,

xo‘jalik sudlov faoliyatiga bevosita va bilvosita daxldor bo‘lgan, xo‘jalik

nizolarini hal qilishda moddiy va protsessual huquq normalarini qo‘llashda asos

bo‘ladigan normativ-huquqiy hujjatlar turkumi tushuniladi. Xo‘jalik huquqining

manbalariga O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi; O‘zbekiston

Respublikasining qonunlari; O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

palatalarining qarorlari; O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari,

qarorlari va farmoyishlari; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

qarorlari; vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining buyruqlari hamda

qarorlari; mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari kiradi.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi xo‘jalik protsessual

huquqi uchun ham bosh manba hisoblanadi. Konstitutsiyaning 111-moddasida

file:///F:/pages/GetAct.aspx

17

ko‘rsatilganidek, mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar,

muassasalar, tashkilotlar o‘rtasidagi, shuningdek tadbirkorlar o‘rtasidagi,

iqtisodiyot sohasida va uni boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo‘jalik

nizolarini hal etish Oliy xo‘jalik sudi va xo‘jalik sudlari tomonidan ularning

vakolatlari doirasida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining “O‘zbekiston Respublikasining sud

hokimiyati” deb nomlangan 22-bobi (106, 107, 111-116-moddalar) normalari

bevosita xo‘jalik sudlari faoliyatiga ham tegishlidir.

Xo‘jalik protsessual huquqining asosiy manbalaridan biri 2000 yil 14

dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi

yangi tahrirdagi qonuni hisoblanadi. Mazkur qonunning 1 moddasi “Sud

tizimi” deb nomlanib, unga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasida besh yil muddatga

saylanadigan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O‘zbekiston

Respublikasi Oliy sudi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi,

Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi

Xo‘jalik sudi, shu muddatga tayinlanadigan viloyat sudlari, Toshkent shahar

sudi, tuman (shahar) sudlari, harbiy sudlar, viloyat va Toshkent shahar xo‘jalik

sudlari faoliyat ko‘rsatadilar. Ushbu qonunda ko‘rsatilgan odil sudlovning faqat

sud tomonidan amalga oshirilishi, sud hokimiyatining mustaqilligi, sud

hujjatlarining majburiyligi, fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi,

sudlovning oshkoraligi, sudlov olib boriladigan til kabi prinsiplar ham xo‘jalik

protsessual huquqining asosiy va maxsus prinsiplari sifatida o‘rganiladi.

Qonunning 4-moddasida ko‘rsatilgan “Sudning vazifalari” ham bevosita

xo‘jalik sudlariga tegishli bo‘lib, unga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasida sudning

faoliyati O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarda hamda

inson huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro hujjatlarda e’lon qilingan fuqarolarning

huquq va erkinliklariga, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari

hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga rioya etilishini kafolatlashga

qaratilgan. Sudning faoliyati ijtimoiy adolatni, tinchlik va totuvlikni

ta’minlashga, huquqiy tartib va qonuniylikni barcha choralar bilan

mustahkamlashga qaratilgan.

Bundan tashqari, “Sud himoyasida bo‘lish huquqi” deb nomlangan 8-

moddada O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari davlat boshqaruv idoralari va

mansabdor shaxslarning har qanday g‘ayriqonuniy xatti-harakatlaridan,

shuningdek sha’ni va qadr-qimmati, hayoti va sog‘lig‘i, shaxsiy erkinligi va

mulki, boshqa huquq va erkinliklariga tajovuzlardan sud himoyasida bo‘lish

huquqiga ega. Korxona, muassasa va tashkilotlar ham sud himoyasida bo‘lishga

haqli.

file:///F:/pages/GetAct.aspx%3flact_id=20596

18

Mazkur qonunning uchinchi bo‘limi “Xo‘jalik sudlari” deb nomlanib,

unda Oliy xo‘jalik sudining vakolatlari (42-modda), Oliy xo‘jalik sudining

tarkibi (43-modda), Oliy xo‘jalik sudining Plenumi (44-modda), Oliy xo‘jalik

sudi Plenumini chaqirish tartibi (45-modda), Oliy xo‘jalik sudi Plenumining

vakolatlari (46-modda), Oliy xo‘jalik sudi Plenumida sud ishlarini ko‘rish tartibi

(47-modda), Oliy xo‘jalik sudi Plenumining qarori va yig‘ilishi bayoni (48-

modda), Oliy xo‘jalik sudi Plenumida muayyan sud ishlarini hal qilish bilan

bog‘liq bo‘lmagan masalalarning ko‘rilishi(49-modda),Oliy xo‘jalik sudi

Plenumi kotibi (50-modda), Oliy xo‘jalik sudi Rayosatining tarkibi (51-modda),

Oliy xo‘jalik sudi Rayosatining vakolatlari (52-modda), Oliy xo‘jalik sudining

sudlov hay’atlari (53-modda.), Oliy xo‘jalik sudi Raisi (54-modda), Oliy xo‘jalik

sudi Raisining birinchi o‘rinbosari, o‘rinbosarlari (55-modda), Oliy xo‘jalik sudi

sudlov hay’atlari raislari (56-modda), bundan tashqari, keyingi boblarda

Qoraqalpog‘iston Respublikasi xo‘jalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahar

xo‘jalik sudlarining tarkibi, vakolatlari mustahkamlangan.

Xo‘jalik protsessual huquqining maxsus manbasi sifatida 1997 yil 30

avgustda tasdiqlangan va 1998 yil 1 yanvardan e’tiboran amalga kiritilgan

O‘zbekiston Respublikasining Xo‘jalik protsessual kodeksini ko‘rsatish

mumkin. Mazkur kodeksi bevosita 5 ta bo‘lim, 24-bob, 226-moddadan iborat

bo‘lgan normalarni o‘z ichiga olgan. Ushbu manbaning xususiyati shundaki,

bevosita mazkur Kodeksda ifodalangan normalar orqali xo‘jalik sudlari faoliyati

huquqiy tartibga solinadi, jumladan ushbu manbada ish bo‘yicha da’vo arizasi

(ariza) ni ish yuritishga qabul qilishdan boshlab, sudga tegishli nizoli (nizosiz)

talabni hal qilish va ish bo‘yicha qonuniy, asosli va adolatli sud qarori chiqarish

hamda uning ijrosini ta’minlashgacha bo‘lgan harakatlarni amalga oshirishning

protsessual tartibi qat’iy mustahkamlangan.

O‘zbekiston Respublikasining qonunlari xo‘jalik protsessual

huquqining manbasi sifatida muhim ahamiyatga ega. Xususan, xo‘jalik sudlari

tomonidan nizoni hal qilishda moddiy va protsessual huquq normalariga

tayangan holda ishni ko‘rish va sud qarorini chiqarish muhim shartlardan biri

sanaladi. Shu ma’noda xo‘jalik protsessual huquqining vujudga kelishi va

tartibga solish mexanizmini tahlil qilganda uning tarkibiy qismi moddiy va

protsessual huquq normalari orqali harakatga keladi yoki ushbu huquq

sohasining yashash shakli sifatida ko‘rinadi. Hozirda respublikamizda fuqarolik,

xo‘jalik, tadbirkorlik, tijorat, investitsiya va boshqa turdosh huquqlarni tartibga

soluvchi, tom ma’noda olganda iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan ko‘plab

qonunlar qabul qilinmoqda. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining

“Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi 2012 yil 2 maydagi

yangi tahrirdagi qonuni; O‘zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati

19

to‘g‘risida”gi 2014 yil 9 dekabrdagi yangi tahrirdagi qonuni; O‘zbekiston

Respublikasining “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi 2015 yil 22 maydagi yangi

tahrirdagi qonuni; O‘zbekiston Respublikasining “Tashuvchining fuqarolik

javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida”gi 2015 yil 26 maydagi qonuni

va boshqalar.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmon va qarorlari ham mazkur

huquq sohasini tartibga solishda muhim manba sanaladi. Masalan, O‘zbekiston

Respublikasi Prezidentining 1996 yil 25 iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi

xo‘jalik sudlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”gi; 1997 yil 5 fevraldagi

“Xo‘jalik sudlarining qarorlari ijrosini ta’minlashga oid chora-tadbirlar

to‘g‘risida”gi; 2005 yil 14 iyundagi “Tadbirkorlik sub’ektlarini huquqiy himoya

qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi; 2005 yil 5

oktyabrdagi “Tadbirkorlik sub’ektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning

tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi; 2012 yil 18 iyuldagi

“Ishbilarmonlik muhitini yanada tubdan yaxshilash va tadbirkorlikka yanada

keng erkinlik berish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi; 2015 yil 24 apreldagi

“Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy

etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi; 2015 yil 15 maydagi “Xususiy mulk, kichik

biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal

rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi

farmonlari; O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 25 avgustdagi

“Byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish va tadbirkorlik faoliyati erkinligini yanada

oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori va boshq.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining qarorlari

garchi xo‘jalik protsessual huquqining manbalari jumlasiga kirmasada, ammo

sudlar faoliyatida muhim va majburiy ahamiyatga ega. Sudlar tomonidan

O‘zbekiston Respublikasining Xo‘jalik protsessual kodeksi va boshqa moddiy va

protsessual huquq normalarini o‘zida ifodalagan kodekslar va hamda qator

qonun hujjatlarida belgilangan qoidalarning to‘g‘ri va bir xilda qo‘llanilishini

ta’minlash maqsadida “Sudlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi

Qonunining 47-moddasiga asoslanib, Oliy xo‘jalik sudi tomonidan tegishli

Plenum qarorlari qabul qilinadi. Zaruriy holatlarda, O‘zbekiston Respublikasi

Oliy sudi Plenumi va Oliy xo‘jalik sudi Plenumi “Sudlar to‘g‘risida”gi

O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 17 va 47-moddalariga asoslanib,

birgalikda qo‘shma Plenum qarorlari qabul qilinadi. Masalan, O‘zbekiston

Respublikasi Oliy sudi Plenumi va Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2014 yil 3

oktyabrdagi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya

qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunini qo‘llashning ayrim

20

masalalari haqida”gi 17/266-son qarori qabul qilindi. Mazkur qo‘shma Plenum

qarori qabul qilinishining zaruriyati quyidagilar orqali belgilanadi:

Birinchidan, “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini

himoya qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni yangi tahrirda

qabul qilinganligi munosabati bilan ushbu Qonun hamda aksiyadorlik jamiyatlari

faoliyatini tartibga soladigan boshqa qonun hujjatlarining to‘g‘ri va bir xilda

qo‘llanilishini ta’minlash;

ikkinchidan, sudlarda aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning

huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini qo‘llash bilan bog‘liq

nizolarni ko‘rib chiqish amaliyotini vaqti-vaqti bilan umumlashtirish va sud

xatolarini, shuningdek bunday nizolarni keltirib chiqaruvchi sabablarni bartaraf

etish uchun zarur choralar ko‘rib borish;

uchinchidan, aynan bunday turkumdagi nizolarning xususiyatlaridan kelib

chiqib, ularning umumiy yurisdiksiya sudi yoki xo‘jalik sudi sudloviga

taalluqliligi masalasini aniq belgilash;

to‘rtinchidan, kelib chiqqan nizoli talablarning ba’zilari xo‘jalik sudiga,

ba’zilari esa umumiy yurisdiksiya sudiga taalluqli bo‘lgan o‘zaro bog‘liq bir

necha talab birlashtirilgan taqdirda, ish umumiy yurisdiksiya sudi sudloviga

taalluqli bo‘lishiga oid qoidalarni qat’iy mustahkamlash;

beshinchidan, ishda ishtirok etuvchi shaxslarning o‘z protsessual

huquqlaridan to‘laqonli foydalanishlarini ta’minlashga qaratilgan tushuntirishlar

berishni lozim deb topadi.

O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunining 45-

moddasiga ko‘ra, Oliy xo‘jalik sudi Plenumi bir yilda kamida ikki marta

chaqiriladi. Muhokama qilinadigan umumiy masalalarga doir hujjatlar loyihasi

Plenum a’zolariga va Bosh prokurorga Plenum majlisidan yigirma kun ilgari

yuboriladi.Oliy xo‘jalik sudi Plenumi o‘z faoliyatining yakuni sifatida qaror

qabul qiladi va ushbu qaror qabul qilingan paytdan boshlab qonuniy kuchga

kiradi. Plenum yig‘ilishida yozma bayon yuritiladi. Plenum qarori va bayoni Oliy

xo‘jalik sudi Raisi va Plenum kotibi tomonidan imzolanadi.

Umuman olganda, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi

Plenumining barcha qator qarorlari, jumladan O‘zbekiston Respublikasi Oliy

xo‘jalik sudi Plenumining 2012 yil 15 iyundagi “Xo‘jalik sudlari tomonidan

hakamlik sudining hal qiluv qarorini bekor qilish hamda hakamlik sudining hal

qiluv qarorini majburiy ijro etish uchun ijro varaqasini berish to‘g‘risidagi

ishlarni ko‘rishda qonun hujjatlarini qo‘llashning ayrim masalalari haqida”gi

21

238-son qarori; O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2013

yil 5 dekabrdagi “Sud buyrug‘i berish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda

O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksi normalarini qo‘llashning

ayrim masalalari haqida” gi 254-son qarori; O‘zbekiston Respublikasi Oliy

xo‘jalik sudi Plenumining 2014 yil 20 iyundagi “Xo‘jalik sudlari tomonidan

ekspertizaga oid qonun hujjatlarini qo‘llash amaliyotining ayrim masalalari

haqida”gi 261-son qarori; O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi

Plenumining 2014 yil 20 iyundagi “Ishtirokchilar o‘rtasida, ishtirokchilar bilan

xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlari o‘rtasida, aksiyadorlar o‘rtasida, aksiyador bilan

aksiyadorlik jamiyati o‘rtasida xo‘jalik shirkatlar va jamiyatlar faoliyatidan kelib

chiqadigan nizolarni xo‘jalik sudlari tomonidan hal qilishning ayrim masalalari

haqida”gi 262-son qarori; O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi

Plenumining 2014 yil 28 noyabrdagi “Xo‘jalik sudlari tomonidan

videokonferensaloqa rejimida sud majlislarini o‘tkazishda O‘zbekiston

Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksi normalarini qo‘llashning ayrim

masalalari haqida”gi 270-son qarori; O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi

Plenumining 2014 yil 28 noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik

kodeksining bitimlarni haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi normalarini

qo‘llashning ayrim masalalari haqida”gi 269-son qarori va shu kabi ko‘plab

qarorlari sudlarda sudyalar tomonidan ishlarni hal qilishda moddiy va protsessual

huquq normalarini to‘g‘ri va bir xilda qo‘llanilishini ta’minlashda muhim va

zaruriy manba bo‘la oladi.

3. Xo‘jalik sud ishlarini yuritish tushunchasi, vazifasi va turlari

Xo‘jalik sud ishlarini yuritish deganda xo‘jalik sudlariga taalluqli

ishlarning nizo predmeti, nizoning toifalari, nizolashuvchi sub’ektlar

tarkibi, ishning taalluqliligi va sudlovliligi kabi xususiyatlariga ko‘ra

xo‘jalik sudlari tomonidan ko‘rib hal qilinishiga aytiladi.

Xo‘jalik protsessual kodeksining 3-moddasida xo‘jalik sudida sud ishlarini

yuritish vazifalari ko‘rsatilgan bo‘lib, unga ko‘ra:

birinchi, iqtisodiyot sohasida korxona, muassasa, tashkilotlar va

fuqarolarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlarini yoxud qonun bilan

qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish;

ikkinchi, iqtisodiyot sohasida qonunchilikni mustahkamlash va

huquqbuzarliklarning oldini olishga ko‘maklashishdan iborat.

Xo‘jalik protsessual huquqi sud ishlarini yuritishning quyidagi

turlarini nazarda tutadi:

22

da’vo tartibida yuritiladigan ishlar; sud buyrug‘ini berishga oid ishlar; bankrotlik to‘g‘risidagi ishlar; yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan faktlarni aniqlash

to‘g‘risidagi ishlar;

hakamlik sudining hal qiluv qarori bilan bog‘liq ishlar; huquqiy ta’sir choralarini qo‘llash to‘g‘risidagi ishlar.

4. Xo‘jalik protsessining bosqichlari

Aksariyat yuridik adabiyotlarda “Xo‘jalik protsessual huquqi” fani

“Xo‘jalik protsessi” fani deb nomlanadi. Xo‘jalik protsessi – xo‘jalik sudlov

ishlarini yuritish jarayoni sanaladi, xo‘jalik protsessual huquqi esa ana shu

jarayonni o‘rganadi va huquqiy tartibga soladi, protsessual huquq institutlariga

oid dolzarb muammolarni aniqlab, ular ustida muhim ilmiy tadqiqot ishlarini olib

boradi.

Xo‘jalik protsessi bosqichlari – xo‘jalik sudlarida xo‘jalik sudlov ishlarini

yuritishda nizoni hal qilish maqsadida protsessual harakatlarning tizimli va

ketma-ketlikda amalga oshirilishi hamda maqsad va vazifalariga ko‘ra

bo‘linishiga aytiladi.

Xo‘jalik protsessual huquqining moddiy shakli xo‘jalik protsessi

bosqichlari va unda amalga oshiriladigan protsessual harakatlarda ko‘rinadi va

xo‘jalik sudlov ishlarini yuritishning aniq bajariladigan joyi, tartibi, shakli va

mazmuni sifatida ifodalanadi.

Xo‘jalik protsessi bosqichlari:

birinchi instansiya xo‘jalik sudida ish yuritish (II bo‘lim); apellyatsiya instansiyasida ish yuritish (21-bob); kassatsiya instansiyasida ish yuritish (22-bob); nazorat tartibida ish yuritish (23-bob); xo‘jalik sudining qonuniy kuchga kirgan hujjatlarini yangi ochilgan

holatlar bo‘yicha qayta ko‘rish (24-bob);

sud hujjatlarini ijro etish ( IV bo‘lim).

Ish bo‘yicha xo‘jalik sudlov ishlarini yuritish yuqorida ko‘rsatilgan

bosqichlardan ketma-ketlikda olib boriladi. Har bir bosqichdagi odil sudlov

jarayoni mustaqil sud hujjatini qabul qilish bilan yakunlanadi. Ammo muayyan

23

ish xo‘jalik protsessining barcha bosqichlaridan o‘tishi shart emas. Ishni ko‘rish

birinchi instatsiya sudida hal qiluv qarori qabul qilinishi bilan yakunlanib, boshqa

bosqichlarni chetlab ijro bosqichiga ham o‘tishi mumkin. Agar sudning qonuniy

kuchga kirmagan hal qiluv qarori yuzasidan apellyatsiya shikoyati berilgan

bo‘lsa, ish apellyatsiya instansiyasida ko‘rib chiqilgandan keyingina ijro

bosqichiga o‘tish mumkin.

Xo‘jalik protsessining belgilari:

xo‘jalik protsessual huquqiy munosabatlarning zaruriy sub’ekti sifatida xo‘jalik sudi qatnashadi;

sud va ishda ishtirok etuvchi shaxslarning protsessual huquqiy harakatlari huquqiy, xo‘jalik protsessual huquqiy harakatlar bo‘lishi

kerak.

xo‘jalik protsessining ob’ekti, predmeti xo‘jalik sudlariga taalluqli

ishlar bo‘lishi kerak.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR:

1. Sud-huquq islohotlari sharoitida Xo‘jalik protsessual kodeksiga kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalarning mazmun-mohiyatini tushuntiring.

2. O‘zbekistonda xo‘jalik sudlarining tashkil topishi va rivojlanishini izohlab bering.

3. Xo‘jalik protsessual huquqi sohasining ilmiy o‘rganilganlik darajasini sharhlab bering.

4. Xo‘jalik sudlari faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikativ texnologiyalarini joriy etishning afzalliklarini ochib bering.

KAZUSLAR:

1-kazus

Da’vogar – “I” xususiy korxonasi bilan javobgar – “A” mas’uliyati

cheklangan jamiyati o‘rtasidagi oldi-sotdi shartnomasiga asosan da’vogar

javobgarga 10 000 000 so‘mlik qurilish materiallari уetkazib berishi, javobgar

esa olingan mahsulotlar uchun 30 kun ichida kelishilgan mablag‘ni to‘lab berishi

lozim edi. Lekin, javobgar tomonidan da’vogar talabnoma yuborgandan keyin

ham to‘lov amalga oshirilmagan, da’vogar 10 000 000 so‘mni undirish

to‘g‘risida xo‘jalik sudiga da’vo arizasi bilan murojaat qilgan. Da’vo arizasi ish

yurituvga qabul qilinib, sud muhokamasiga tayinlanishi to‘g‘risida ajrim

chiqarilib, taraflarga yuborilgan. Sud muhokamasida aniqlanishicha, da’vogar

24

tomonidan yuborilgan da’vo arizasi sudga уetib kelmasdan oldin javobgar

to‘lovni to‘liq amalga oshirgan.

Savol: Sud ushbu holda da’voni qanoatlantiradimi yoki yo‘qmi? Bunday

holatda sud xarajatlari kimning zimmasiga yuklanadi? Nizoni sudgacha hal

etish tartibi va kelishuv bitimi haqida nimalarni bilasiz? Uning afzalliklari

qanday?

2-kazus

Xo‘jalik sudi “Tabiat” shirkat xo‘jaligi da’vosi bo‘yicha “Istiqlol” shirkat

xo‘jaligidan 1 000 000 so‘m asosiy qarzni undirish to‘g‘risida hal qiluv qarori

qabul qilgan. Bu hal qiluv qaroridan norozi bo‘lib, “Istiqlol” shirkat xo‘jaligi hal

qiluv qarorini olgandan keyin ikki oy o‘tgach kassatsiya shikoyatini viloyat

xo‘jalik sudi orqali Oliy xo‘jalik sudiga yuborish uchun topshirgan.

Xo‘jalik sudining sudyasi o‘z ajrimi bilan ushbu hal qiluv qarori bo‘yicha

shikoyat apellyatsiya instansiyasida ko‘rilmaganligini asos qilib kassatsiya

shikoyatini qaytargan.

Savol: Sudyaning ajrimi asoslimi?Xo‘jalik sudlov ishlarini yuritish va

fuqarolik sudlov ishlarini yuritishning o‘xshash va farqli jihatlarini tahlil qiling.

25

2-BOB. XO‘JALIK PROTSESSUAL HUQUQINING PRINSIPLARI

1. Xo‘jalik protsessual huquqi prinsiplari tushunchasi va ahamiyati

Xo‘jalik protsessual huquqi prinsiplarining mazmun-mohiyatini tahlil

qilishdan avval “prinsip” so‘zining ma’nosini anglab olish lozim.

“Prinsip” so‘zi lotincha “principium” so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zbek tilida asos, qoida, negiz,

degan ma’noni anglatadi.

Demak, xo‘jalik protsessual huquqining prinsiplari ham mazkur

huquq sohasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga solishda hamda

qonun ijodkorligi va huquqni qo‘llash amaliyotida boshlang‘ich asos

bo‘lib xizmat qiladi.

Xo‘jalik protsessual huquqining prinsiplari xo‘jalik protsessual

qonunchiligi mazmuniga singdirilgan asosiy ko‘rsatmalar sifatida,

odatda odil sudlovni sifatli, tartibli amalga oshirish, xo‘jalik protsessi

ishtirokchilari xatti-harakatlarini maqsadli yo‘naltirish, ish bo‘yicha

ob’ektiv haqiqatni aniqlash, qonuniy, adolatli va asoslantirilgan qaror

chiqarish vazifalariga xizmat qiladi.

Yuridik adabiyotlarda ko‘rsatilishicha, xo‘jalik protsessining

prinsiplari barcha protsessual institutlarning tizimi va ularning mavjud

taraflarining ochib beruvchi umumiy rahbariy qoidalarni tashkil etadi. Xo‘jalik protsessual huquqining prinsiplari bu qonunda mustahkamlangan, protsessual

institutlarning barcha tizimlari uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan, xo‘jalik ishlarini to‘g‘ri, o‘z

vaqtida ko‘rib chiqish va hal etishda odil sudlovni ta’minlaydigan asosiy rahbariy qoidalardir.

Xo‘jalik sudlari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va Xo‘jalik

protsessual kodeksi (keyingi o‘rinlarda XPK deb yuritiladi) hamda “Sudlar

to‘g‘risida”gi qonunda mustahkamlangan prinsiplarga rioya qilgan holda o‘z

faoliyatini amalga oshiradilar.

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2007

yil 15 iyundagi “Birinchi instansiya sudida ishlarni ko‘rishda O‘zbekiston

Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining qo‘llanilishi to‘g‘risida”gi

qarorida ham xo‘jalik sudlarining e’tibori nizolarni O‘zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasi, Xo‘jalik protsessual kodeksi va boshqa qonun

hujjatlariga qat’iy rioya etgan, taraflarning tengligi, sud ishlarini yuritishning

http://lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=20596http://lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=185986

26

oshkoraligi, tortishuvligi va odil sudlovning boshqa prinsiplarini ta’minlagan

holda hal etish zarurligiga qaratilishi ko‘rsatilgan.

Demak, sudlar tomonidan odil sudlovni amalga oshirishda ushbu

prinsiplarga qat’iy rioya qilingan holda qonuniy, adolatli va asosli hal qiluv

qarori chiqarilishini ta’minlaydi.

Xo‘jalik protsessual huquqining qaysi bir prinsipini olmaylik har bir

prinsipning ahamiyati uning boshqa prinsiplar bilan o‘zaro ta’siri va ularning

hammasi xo‘jalik protsessining barcha bosqich va institutlariga nisbatan ta’siri

bilan belgilanadi. Masalan, tortishuvchilik prinsipini erkin huquq prinsipisiz

tushunib va amalga oshirib bo‘lmaydi. Bu prinsip erkin huquq prinsipining

davomi hisoblanadi. Bu ikki prinsip oshkoralik, og‘zakilik, bevositalik prinsipi

qoidalari bilan mustahkamlangan bo‘lib, sud tomonidan ob’ektiv haqiqat

aniqlanishini ta’minlaydi hamda protsess shitirokchilarining protsessual

huquqlarini amalga oshirishini kafolatlaydi.

Xo‘jalik protsessual huquqi prinsiplari xo‘jalik protsessual huquqi fanini rivojlanishida, xo‘jalik

protsessual qonunchiligini takomillashtirishda hamda xo‘jalik sudlari tomonidan xo‘jalik ishlarini hal

qilishdagi ahamiyati quyidagilar bilan belgilanadi:

xo‘jalik sud ishlarini yuritishda sudning odil sudlovni amalga oshirishdagi rahbariy va yo‘naltiruvchi

rolini belgilab beradi;

xo‘jalik protsessual huquqining normalarini to‘g‘ri qo‘llash va huquq yoki qonun analogiyasi

qo‘llaniladigan hollarda ishlarni to‘g‘ri hal etish imkoniyatini beradi;

ishda ishtirok etuvchi shaxslarning sud protsessi davomida o‘z manfaatlarini himoya qilishning

protsessual vositalaridan to‘liq ravishda foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi;

xo‘jalik sud ishlarini yuritish vazifalarining to‘liq bajarilishini, ya’ni qonuniy, asosli va adolatli hal

qiluv qarorini chiqarish yo‘li bilan fuqarolik ishlarini to‘g‘ri va o‘z vaqtida ko‘rish hamda hal qilinishini

ta’minlaydi;

fuqarolar, tashkilotlar, davlat va jamiyat manfaatlarining himoya qilish bo‘yicha odil sudlovning

umumiy maqsadlari va vazifalarini amalga oshirishni ta’minlaydi;

xo‘jalik protsessual huquq sohasini istiqboldagi rivojlanishini oldindan belgilab beradi.

2. Xo‘jalik protsessual huquqi prinsiplarining tasnifi

Xo‘jalik ishlarini ko‘rish va hal qilishda xo‘jalik sudlari tomonidan

chiqarilayotgan qarorlarning adolat mezonlariga qanchalik mos kelish yoki

kelmasligi xo‘jalik protsessining prinsiplariga nechog‘lik amal qilingan-

qilinmaganligiga bog‘liqdir. Chunki ushbu prinsiplar-ning qaysi birini olmaylik,

masalan, qonun va sud oldida tenglik, taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi,

sudda ish ko‘rishning bevositaligi, oshkoralik va boshqa prinsiplarning mazmun-

mohiyatida xalqning xohish-irodasi, adolat to‘g‘risidagi huquqiy qarashlari,

g‘oyalari singdirilgan. Shu nuqtai-nazardan aytadigan bo‘lsak, ushbu prinsiplar

bir-birlari bilan uzviy bog‘liqdir.

27

Huquq nazariyasida huquq prinsiplarini uch guruhga, ya’ni umumhuquqiy, sohalararo va sohaviy

prinsiplarga ajratish keng tarqalgan. Xo‘jalik protsessual huquqi prinsiplarini ham umumhuquqiy, sohalararo

va sohaviy prinsiplarga ajratib tasniflash mumkin:

umumhuquqiy prinsiplar barcha huquq sohalari uchun umumxarakterga ega bo‘lganligi bilan

izohlanadi. Masalan, ushbu prinsiplarga – demokratizm, insonparvarlik, qonuniylik va boshqa prinsiplarni

kiritishimiz mumkin.

sohalararo prinsiplar huquq sohasini tartib soluvchi normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan

prinsiplar, boshqa huquq sohasi uchun ham amal qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik

protsessual kodeksida belgilangan sudyalarning mustaqilligi, taraflarning tengligi va tortishuvi, ishlarni yakka

va hay’at tomonidan ko‘rilishi, bevositalik, oshkoralik, sud ishlari yuritiladigan til kabi prinsiplar ham

O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksida belgilangan hamda xo‘jalik protsessual huquqi

sohasi uchun ham amal qiladi.

sohaviy prinsiplar har bir huquq sohasining o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqib tatbiq etiladigan

prinsiplarni nazarda tutadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi XPKning 128-moddasida ishni ko‘rishning

uzluksizligi prinsipi musstahkamlangan. Demak, ushbu prinsip mazkur huquq sohasining sohaviy

prinsiplaridan biri hisoblanadi.

Yuridik adabiyotlarda ham xo‘jalik protsessual huquqi prinsiplarini tasnifi to‘g‘risida fikrlar

bildirilgan. Masalan, huquqshunos olim Sh.Sh.Shoraxmetov xo‘jalik protsessual huquqi prinsiplarini ikki

guruhga: birinchidan, sud tuzilishi hamda sud ishlarini yuritishga oid umumiy prinsiplarga va ikkinchidan,

faqat sud ishlarini yuritishga xos prinsiplarga ajratadi.

F.Ibratova xo‘jalik protsessual huquqi prinsiplarini konstitutsiyaviy hamda xo‘jalik protsessual huquqida

mustahkamlangan prinsiplarga ko‘ra tasniflaydi. Uning fikricha, iqtisodiyot sohasi va uni boshqarish

jarayonlarida vujudga keladigan xo‘jalik nizolari yuzasidan odil sudlovni amalga oshirishning konstitutsiyaviy

prinsiplariga quyidagilar kiradi: O‘zbekiston Respublikasi xo‘jalik sudlari tizimi yagonaligi prinsipi, odil

sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi prinsipi, sudyalarning saylanishi va tayinlanishi prinsipi,

xo‘jalik sudlari sudyalarining mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo‘ysunishi prinsipi, xo‘jalik sudlari

sudyalarining daxlsizligi prinsipi, sud ishlarini yuritishning oshkoraligi prinsipi sud ishlarini yuritishda til

prinsipi; sud hokimiyati hujjatlarining majburiyligi prinsipi. Xo‘jalik protsessual huquqi tomonidan

mustahkamlangan prinsiplar: qonuniylik prinsipi, dispozitivlik prinsipi, qonun va sud oldida tenglik prinsipi,

ishlarni yakka va hay’atda ko‘rilishi prinsipi, protsessning ko‘p marotaba bo‘lishi prinsipi, taraflarning

tortishuvi va teng huquqliligi prinsipi, sud muhokamasining og‘zakiligi prinsipi, sud muhokamasining

bevositaligi prinsipi, taraflarning vakilligi prinsipi, sud muhokamasining uzluksizligi prinsipi.

Xo‘jalik protsessual huquqi prinsiplarini turli xil mezonlarga ko‘ra tasniflash

amalga oshirilgani bilan ular bir-biriga o‘zaro aloqador hamda chambarchas

bog‘liqdir. Chunki, prinsiplardan ba’zilari boshqa prinsiplarning qoidalarini

to‘ldiradi va rivojlantiradi, boshqa hollarda ayrim prinsiplar boshqalarining

kafolati sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, birgina dalillarni tekshirishning

bevositaligi prinsipini buzilishi, qoida tariqasida boshqa prinsip – qonuniylik

prinsipining yoki butun prinsiplar zanjirining buzilishiga olib keladi.

3. Xo‘jalik protsessual huquqining konstitutsiyaviy prinsiplari

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida odil sudlovning faqat sudlar

tomonidan amalga oshirilishi, sudyalarning saylanishi va tayinlanishi,

28

sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo‘ysunishi, qonun va sud

oldida tenglik, sud ishlari yuritiladigan til, sud ishlarni ko‘rishning oshkoraligi,

sud hujjatlarining majburiyligi kabi sud ishlarini yuritishning konstitutsiyaviy

prinsiplarini mustahkamlanishi xo‘jalik sud ishlarini yuritish tartib taomillarni

belgilab berishda, fuqarolar va tashkilotlarning huquq va qonun bilan

qo‘riqlanadigan manfaatlarini xo‘jalik sudlari tomonidan samarali himoya

qilinishini amalda ta’minlaydi.

Xo‘jalik sudining odil sudlovni amalga oshirishi prinsipi. O‘zbekiston

Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonuni 3-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston

Respublikasida odil sudlov faqat sudlar tomonidan amalga oshiriladi. Mazkur

prinsip O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining 2-moddasida

ham mustahkamlangan bo‘lib, unga ko‘ra xo‘jalik sudi iqtisodiyot sohasida

vujudga keladigan, Xo‘jalik protsessual kodeksi va boshqa qonunlar bilan

o‘zining vakolatiga kiritilgan nizolar hamda boshqa ishlarni hal qilish yo‘li bilan

odil sudlovni amalga oshiradi.

Odil sudlovni faqat sudlar tomonidan amalga oshirilish prinsipi nafaqat

xo‘jalik protsessual huquqiga, balki fuqarolik protsessual huquqi, jinoyat

protsessual huquqiga ham xos konstitutsiyaviy prinsip hisoblanib, o‘zining

maqsad va vazifalariga ko‘ra huquqiy munosabatning turidan qat’i nazar, faqat

odil sudlovni amalga oshiradi. Demak, odil sudlovni sud tizimining qaysi

bo‘g‘inidagi sudlar amalga oshirishidan qat’i nazar, ularning asosiy vazifasi

fuqarolar, korxona, muassasa hamda tashkilotlarning huquq va qonun bilan

qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish, qonuniy, asosli va adolatli xukm,

hal qiluv qarorlari qabul qilishdir. Bu esa mazkur prinsipni ushbu huquq sohalari

uchun mushtarakligidan dalolat beradi.

Qonun va sud oldida tenglik prinsipi. O‘zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasi, XPKning 7-moddasi va “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 6-

moddasida belgilangan. Mazkur prinsip xo‘jalik sud ishlarini yuritishga xos

konstitutsiyaviy prinsip hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi XPKning 7-moddasiga ko‘ra, xo‘jalik sudida nizolarni hal qilish korxonalar,

muassasalar va tashkilotlarning mulkchilik shaklidan, qaerda joylashganligi, kimga bo‘ysunishidan qat’i

nazar, fuqarolarning esa – jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy

mavqeidan, shuningdek boshqa holatlardan qat’i nazar qonun va sud oldida tengligi asosida amalga oshiriladi.

Qonun va sud oldida tenglik prinsipi odil sudlovni amalga oshirishda katta

ahamiyat kasb etadi. O‘z mazmuniga ko‘ra u barcha xo‘jalik sud ishlari yuritish

ishtirokchilariga tegishli bo‘ladi. Shuningdek, mazkur prinsip chet el

tashkilotlari, xalqaro tashkilotlar va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan

chet ellik fuqarolar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga ham tegishlidir. Chet el

29

tashkilotlari, xalqaro tashkilotlar va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan

chet ellik fuqarolar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar o‘zlarining buzilgan yoki

nizolashilayotgan huquqlari va qonun bilan muhofaza qilinadigan manfaatlarini

himoya qilish uchun O‘zbekiston Respublikasining xo‘jalik sudlariga murojaat

qilish huquqiga ega.

Chet ellik shaxslar O‘zbekiston Respublikasi tashkilotlari va fuqarolari bilan

baravar protsessual huquqlardan foydalanadilar va protsessual majburiyatlarni

bajaradilar.

Sudlarida O‘zbekiston Respublikasi tashkilotlari va fuqarolarining

protsessual huquqlariga nisbatan maxsus cheklashlarga yo‘l qo‘yilayotgan

davlatlarning shaxslariga nisbatan javob tariqasida O‘zbekiston Respublikasi

hukumati cheklashlar belgilashi mumkin (XPKning 221-moddasi).

Xo‘jalik sudi sudyalarining mustaqilligi prinsipi. Mazkur prinsip

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasi, XPKning 5-

moddasi, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunda mustahkamlab qo‘yilgan. O‘zbekiston

Respublikasi XPKning 5-moddasiga ko‘ra, odil sudlovni amalga oshirishda

xo‘jalik sudining sudyalari mustaqildirlar va faqat qonunga bo‘ysunadilar.

Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron bir

tarzda aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq

javobgarlikka sabab bo‘ladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil

2 avgustdagi “Sud tizimi xodimlarini ijtimoiy muhofaza qilishni tubdan

yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi va 2012 yil

30 noyabrdagi “Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish bo‘yicha chora-

tadbirlar to‘g‘risida”gi farmonlarining qabul qilinishi sudyalarning mustaqilligini

mustahkamlashda va ularning ijtimoiy jihatdan muhofaza qilishni

kuchaytirishda, odil sudlovni sifatini oshirishda hamda sudya kadrlarni tanlash va

ularni tayinlash (saylash)da, sudyalikka qo‘yilgan talablarni samarali tizimini

joriy etishda muhim ahamiyat kasb etdi.

Sudyalarning mustaqilligi prinsipining amal qilishi odil sudlovning

fuqarolar huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning, ular o‘rtasidagi

nizolarni hal etishning samarali vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Odil sudlovni

amalga oshirish jarayonida sudya to‘liq mustaqil bo‘lib, faqatgina qonunga

bo‘ysunishi kerak.

O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi yangi tahrirdagi qonuniga ko‘ra, sudyalar

mustaqilligining asosiy kafolatlarini siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy kafolatlarga ajratish mumkin.

Sudyalar mustaqilligining siyosiy kafolatlariga: sudyalarning qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi

hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan hamda boshqa jamoat tashkilotlardan mustaqil ish yuritishi kiradi.

Sudyalar mustaqilligining ijtimoiy-iqtisodiy kafolatlariga: sudyalarning ish haqi lavozim maoshidan,

30

malaka darajasi, ko‘p yillik xizmati uchun to‘lanadigan ustama haqlari, sudyalar o‘z xizmat vazifalarini

bajarishi munosabati bilan olgan daromadlari bo‘yicha jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘idan

ozod etilishi, sudyalarga har yili o‘ttiz olti ish kunidan iborat haq to‘lanadigan ta’til berilishi, sudyalarning

hayoti va sog‘lig‘i davlatning maxsus muhofazasida bo‘lishi hamda respublika byudjeti mablag‘lari hisobidan

davlat tomonidan majburiy tartibda sug‘urta qilinishi, vakolatlari muddati tugagan sudyalarning o‘rtacha oylik

ish haqi ularni yangi vakolatlar muddatiga qayta saylash yoki qayta tayinlash uchun hujjatlari ko‘rib

chiqiladigan davrda yoxud yangi ish joyiga ishga joylashtirilgunga qadar, lekin ko‘pi bilan uch oygacha

saqlab qolinishi, sudyalarga ularning vakolatlari tugaganidan keyin ular sudyalik lavozimiga saylanishga yoki

tayinlanishga qadar egallab turgan avvalgi ishi (lavozimi) berilishi, bunday ish (lavozim) mavjud

bo‘lmaganda esa, avvalgisiga teng boshqa ish (lavozim) berilishini kiritish mumkin.

Sudyalar mustaqilligining huquqiy kafolatlariga: sudyalarning dahlsizligi, ularning qonunda

belgilangan tartibda sudyalikka saylash, tayinlash va sudyalikdan ozod qilish, qaror chiqarish chog‘ida

sudyalar maslahatining sir tutilishi va uni oshkor qilishni talab etishni ta’qiqlanishi, sudyaga nisbatan

hurmatsizlik qilganlik uchun javobgarlik, sud ishlarini hal qilishga aralashishga yo‘l qo‘yilmasligi kiradi. O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunining 67-moddasiga ko‘ra, sudyaning

daxlsizligi sudyalarning mustaqilligi prinsipini amalda ta’minlash kafolatlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekiston

Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunining 70-moddasida ko‘rsatilishicha, sudyaning shaxsi daxlsiz.

Sudyaning daxlsizligi uning turar joyiga, xizmat xonasiga, foydalanadigan transporti va aloqa vositalariga,

xat-xabarlariga, unga tegishli ashyolar va hujjatlarga taalluqlidir. Sudya tegishincha O‘zbekiston Respublikasi

Oliy xo‘jalik sudi Plenumining roziligisiz jinoiy javobgarlikka tortilishi, hibsga olinishi mumkin emas. Sudya

sudyalarning tegishli malaka hay’atining roziligisiz ma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin emas.

Sudyaning turar joyiga yoki xizmat xonasiga, foydalanadigan transportiga kirish, ularni ko‘zdan

kechirish, ularda tintuv o‘tkazish yoki ulardan ashyoni olish, telefondagi so‘zlashuvlarini eshitish, sudyani

shaxsan ko‘zdan kechirish va uni shaxsiy tintuv qilish, shuningdek uning xat-xabarlarini, unga tegishli

ashyolar va hujjatlarni ko‘zdan kechirish, olib qo‘yish yoki olishga faqat Qoraqalpog‘iston Respublikasi

prokurorining, viloyat, Toshkent shahar prokurorining, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy prokurorining

ruxsati yoki sudning qarori bilan yo‘l qo‘yiladi.

Sudyalarning mustaqilligi Xo‘jalik protsessual kodeksining bir qator

huquqiy nomalaridan ham mustahkamlangan. Masalan, Xo‘jalik protsessual

kodeksining 135-moddasiga ko‘ra, hal qiluv qarori sud majlisida ishni ko‘rish

tugagandan keyin alohida xonada qabul qilinadi. Hal qiluv qarorini qabul qilish

vaqtida xonada ishni ko‘rayotgan xo‘jalik sudi tarkibiga kiruvchi sudyalargina

bo‘lishi mumkin. Shuningdek, xo‘jalik sudida ish hay’atda ko‘rilayotganda va

hal qilinayotganda kelib chiqadigan masalalar bo‘yicha sudyalarning qaroriga

qo‘shilmagan sudya o‘zining alohida fikrini yozma ravishda bayon qilishga haqli

(XPKning 16-moddasi).

Bundan tashqari, Xo‘jalik protsessual kodeksining

61-moddasiga ko‘ra, xo‘jalik sudi ishdagi mavjud dalillarni har tomonlama,

to‘liq va xolis tekshirishga asoslangan o‘z ichki komil ishonchi bo‘yicha

baholashi, hech qanday dalil xo‘jalik sudi uchun oldindan belgilab qo‘yilgan

kuchga ega emasligi ham sudyalarning mustaqilligini protsessual jihatdan

amalda kafolatlaydi.

Sud ishlari yuritiladigan til prinsipi. Mazkur prinsip O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasi, XPKning 10-moddasi hamda

“Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunda mustahkamlab qo‘yilgan.

31

XPKning 10-moddasiga ko‘ra, xo‘jalik sudida sud ishlari o‘zbek tilida,

qoraqalpoq tilida yoki muayyan joydagi ko‘pchilik aholi so‘zlashadigan tilda olib

boriladi. Sud ishlari olib borilayotgan tilni bilmaydigan sud ishtirokchilarining

tarjimon yordamida ishga taalluqli materiallar bilan to‘la tanishish va sud

ishlarida ishtirok etish hamda o‘z ona tilida so‘zlash huquqi ta’minlanadi. Turli

davlatlarning korxona, muassasa va tashkilotlari o‘rtasidagi xo‘jalik nizolari

sudning ajrimiga binoan taraflar uchun maqbul tilda olib boriladi.

Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonunning

qabul qilinishi sud ishlari yuritiladigan til prinsipini huquqiy jihatdan yana bir bor

mustahkamladi.

O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi qonunning

8-moddasi ikkinchi qismida sud ishlari olib borilayotgan tilni bilmaydigan sudda

qatnashuvchi shaxslarning tarjimon orqali ish materiallari bilan to‘la tanishish va

sud ishlarida ishtirok etish huquqi hamda sudda ona tilida so‘zlash huquqi

ta’minlanishi belgilangan. Bu shaxslar o‘z ona tilida yoki o‘zi tanlagan tilda

so‘zga chiqish va tushuntirish berish huquqiga ega, shuningdek, ular tarjimon

bilan ta’minlanishi shart bo‘lib, bu huquq ularga nafaqat tushuntiriladi, balki ular

bunday huquq bilan ta’minlanadi.

Sud ishlari yuritiladigan til prinsipi ishda ishtirok etuvchi shaxslarga va sud

majlisi zalida hozir bo‘lgan shaxslarga jarayonning tushunarli, shu bilan birga

sudda ish ko‘rishning tarbiyaviy xarakterda bo‘lishini ta’minlaydi. Sud ishlari

yuritiladigan til prinsipiga rioya etilishi ish holatlarini to‘g‘ri aniqlashiga

qonuniy, asosli hal qiluv qarori chiqarilishiga ko‘maklashadi.

Sud ishlari yuritiladigan til prinsipiga binoan xo‘jalik sudida sud ishlari

qaysi tilda va yozuvda olib borilgan bo‘lsa, o‘sha tilda va yozuvda sud majlisi

bayonnomasi va sud qarori yozilgan bo‘lishi shart.

Eslab qoling! XPKning 170-moddasiga binoan ishni ko‘rishda sud ishi yuritiladigan til to‘g‘risidagi qoidalarning

buzilishi protsessual huquq normalarining buzilishi hisoblanib, har qanday holda ham birinchi instansiya

xo‘jalik sudining hal qiluv qarorini bekor qilish uchun asos bo‘ladi.

Sud ishlarini ko‘rishning oshkoraligi prinsipi. Mazkur prinsip O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 113-moddasi, “Sudlar to‘g‘risida”gi qonunning

7-moddasi, XPKning 8-moddasida mustahkamlangan.

Xo‘jalik protsessual kodeksining 8-moddasiga ko‘ra, xo‘jalik sudlarida

ishlar oshkora ko‘riladi. Davlat sirini yoki tijorat sirini saqlash zarur bo‘lgan

taqdirda ishni yopiq majlisda ko‘rishga yo‘l qo‘yiladi. Ishni yopiq majlisda

ko‘rish to‘g‘risida ajrim chiqariladi.

32

Ishni yopiq majlisda videokonferensaloqa rejimida ko‘rishga yo‘l

qo‘yilmaydi.

Xo‘jalik sud ishlarini yuritishning oshkoraligi prinsipi quyidagi ahamiyati bilan ajralib turadi:

birinchidan, oshkoralik bu sudlarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo‘ysunishining

muhim kafolati hisoblanadi;

ikkinchidan, oshkoralik prinsipi jamoatchilikning odil sudlov ustidan nazorat yuritishni ta’minlaydi;

uchinchidan, mazkur prinsip muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, u jarayonda ishtirok

etuvchilar va tadbirkorlar qonunni buzsa qanday huquqiy oqibatlar keltirib chiqishi haqida ogohlantiradi;

to‘rtinchidan, oshkoralik prinsipi sud hokimiyatining qandayligini, bu to‘g‘risida aholini ma’lum bir

sud jarayoni haqida ma’lumotga ega bo‘lishini ta’minlaydi;

beshinchidan, odil sudlovni amalga oshirishda xalq nazoratining o‘ziga xos shakli hisoblanadi.

Sud hujjatlarining majburiyligi prinsipi. Ushbu prinsip Xo‘jalik

protsessual kodeksi, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunda mustahkamlangan.

O‘zbekiston Respublikasi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunining

5-moddasiga ko‘ra, sud hujjatlari barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari,

korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, mansabdor shaxslar, fuqarolar uchun

majburiydir hamda O‘zbekiston Respublikasining butun hududida ijro etilishi

shart.

O‘zbekiston Respublikasi XPKning 14-moddasiga binoan xo‘jalik sudi hal qiluv qarori, ajrim,

qaror, sud buyrug‘i shaklidagi sud hujjatlarini qabul qiladi.

Sudning qonuniy kuchga kirgan hujjati barcha davlat organlari,

fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar,

muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiy

bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining butun hududida ijro etilishi shart.

Xo‘jalik sudi qabul qilgan sud hujjatlarini bajarmaslik Xo‘jalik protsessual

kodeksida va boshqa qonunlarda belgilangan javobgarlikka sabab bo‘ladi.

Masalan, O‘zbekiston Respublikasining “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish

to‘g‘risida”gi Qonunning 81-moddasiga ko‘ra ijro hujjati topshirilgan bank yoki boshqa kredit tashkiloti pul

mablag‘larini undirish to‘g‘risidagi ijro hujjatini ijro etmaganligi uchun ularga sud tomonidan undirilishi lozim

bo‘lgan summaning ellik foizigacha miqdorda jarima solinadi.

Shuningdek, Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2007 yil 15 iyundagi “Birinchi instansiya sudida ishlarni

ko‘rishda O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining qo‘llanilishi to‘g‘risida”gi 162-son

Qarorida ko‘rsatilishicha, XPKning 14-moddasi ikkinchi qismiga ko‘ra sudning qonuniy kuchga kirgan hujjati

barcha davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar,

muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiy bo‘lib, O‘zbekiston

Respublikasining butun hududida ijro etilishi shart. Sudya tomonidan imzolangan sud hujjatlari ishda

qoldirilishi sababli, uning ishda ishtirok etuvchi shaxslarga yuboriladigan nusxalari gerbli muhr bilan

tasdiqlanishi lozim.

http://lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=185986#209182

33

Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, ushbu prinsip ham barcha

davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat

birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va

fuqarolar uchun odil sudlov hujjatlarini ijrosini to‘liq ta’minlash, ularning

buzilga