Maciej Borsa

GOSPODARKA I POLITYKA PRZESTRZENNA

skrypt dla studentówWyższej Szkoły Społeczno-Ekonomicznej

w Warszawie

część druga: POLITYKA PRZESTRZENNA

Warszawa, luty 2004

2

© WYŻSZA SZKOŁA SPOŁECZNO-EKONOMICZNAUL. KASPRZAKA 29/31

01-234 WARSZAWATEL. (0-22) 877-07-22, 877-07-26

3

SPIS TREŚCI

NOTKA INFORMACYJNA.........................................................................4

POLITYKA PRZESTRZENNA..............................................5

Teoria i praktyka polityki przestrzennej......................................................5

Uwarunkowania polityki przestrzennej.....................................................10

Przemiany społeczne...........................................................................11Rozwój gospodarczy............................................................................14Rozwój struktur środowiskowo-terytorialnych....................................17System władzy publicznej....................................................................22

Realizacja polityki przestrzennej................................................................24

Podmioty i instrumenty zarządzania przestrzenią...............................24Polityka przestrzennego zagospodarowania kraju.............................32Kierunki rozwoju przestrzennego Europy...........................................36

PODSTAWY PLANOWANIA PRZESTRZEN-NEGO........................................................................................................44

Pojęcie ładu przestrzennego........................................................................44

Metodologia programowania i planowania...............................................48

Struktura osadnicza.............................................................................49Infrastruktura społeczna.....................................................................53Infrastruktura techniczna....................................................................57

System planowania przestrzennego............................................................60

Podstawy prawne................................................................................60Planowanie regionalne.......................................................................67Planowanie miejscowe........................................................................72Planowanie a proces inwestycyjny......................................................85

BIBLIOGRAFIA..........................................................................................89

PYTANIA KONTROLNE...........................................................................91

4

NOTKA INFORMACYJNAW pierwszej części skryptu zaprezentowane zostały podstawy teoretyczne

gospodarki przestrzennej oraz jej współczesne wyzwania. W tej części – drugiej, omówiony jest praktyczny wymiar gospodarowania przestrzenią: polityka przestrzenna i jedno z jej najważniejszych narzędzi – planowanie przestrzenne. W kolejnych rozdziałach przedstawione zostały możliwości kształtowania warunków działania i zachowania podmiotów gospodarczych oraz innych użytkowników przestrzeni – poprzez bezpośrednie przekształcanie fizycznego otoczenia, w którym one działają.

Na końcu każdego rozdziału umieszczono pytania kontrolne – wskazujące na zagadnienia, które warto zapamiętać. Na końcu tej części skryptu zestawiono wszystkie pytania kontrolne, dotyczące problematyki obu jego części – powinno to ułatwić Czytelnikowi sprawdzenie, czy potrafi samodzielnie poruszać się w problematyce omawianych zagadnień.

5

POLITYKA PRZESTRZENNAPolityka przestrzenna jest to planowa działalność, polegająca na

wykorzystywaniu znajomości praw rządzących kształtowaniem i użytkowaniem przestrzeni w celu najbardziej racjonalnego jej zagospodarowania. Na całość systemu regulującego rozwój przestrzenny składają się: polityka przestrzenna, poprzez którą władze publiczne ustalają cele i

środki kształtowania zagospodarowania przestrzeni w określonych, zmiennych w czasie warunkach zewnętrznych (społecznych, ekonomicznych, technicznych, politycznych);

mechanizm podejmowania decyzji przestrzennych wraz z instrumentami dostępnymi dla ich realizacji; decyzje przestrzenne powinny być zgodne z polityką przestrzenną – zakres tej zgodności stanowi o skuteczności polityki przestrzennej;

planowanie przestrzenne, które poprzez tworzenie projektów zagospodarowania przestrzennego wspiera określanie koncepcji polityki przestrzennej i uczestniczy aktywnie w ich realizacji.

TEORIA I PRAKTYKA POLITYKI PRZESTRZENNEJ

Polityka przestrzenna zajmuje się celami i sposobami praktycznego działania polegającego na kształtowaniu, użytkowaniu i przekształcaniu śro-dowiska przestrzennego przez człowieka. Jest to zadanie skomplikowane, gdyż liczba podmiotów czynnie wpływających na kształt środowiska przestrzennego jest ogromna. Każdy podmiot gospodarujący w przestrzeni i użytkujący ją, od gospodarstwa domowego aż po rząd, kieruje się swoimi celami i motywami w użytkowaniu przestrzeni. Nieliczne z tych podmiotów mają świadomość bezpośrednich, a jeszcze rzadziej pośrednich, przestrzennych implikacji swego działania. Ich wpływ na rzeczywisty obraz środowiska jest wycinkowy, ale ze względu na ilość takich podmiotów, sumaryczny efekt ich działania jest znaczący. Uważa się, że większość zmian w środowisku i w zagospodarowaniu przestrzennym odbywa się w sposób przypadkowy. Nie można więc mieć pewności co do sumarycznego efektu jaki ze sobą przyniosą. Zapobiegać efektom niekorzystnym lub niepożądanym może całościowa, wielodyscyplinarna, świadoma swoich celów polityka przestrzenna. Podejmować może ona próby koordynacji lub nawet sterowania wszelkimi

6

działaniami, które wywołują trwałe skutki w przestrzeni. Należy jednak zaznaczyć, że obok polityki przestrzennej duże znaczenie w procesach codziennego użytkowania przestrzeni, wpływających na jej przemiany, ma kultura środowiskowa całego społeczeństwa – milionów bezimiennych użyt-kowników przestrzeni.

Polityka w szerokim rozumieniu jest sferą, w której, na podstawie przyjętego systemu wartości, następuje ustalanie celów i środków działania realizacyjnego. Najogólniejszym zadaniem polityki rozwoju jest więc ustalanie strategicznych celów w jej przedmiocie – w trzech wymiarach: społecznym, gospodarczym i przestrzennym. Polityka przestrzenna jest, obok polityki społecznej i polityki gospodarczej, główną składową polityki rozwoju.

Problemy decyzyjne, przed którymi stoi polityka przestrzenna, można rozpatrywać w formie trzech następujących pytań:1 ) "co chcemy (lub „co należy”) osiągnąć?" – jest to problem formułowania

celów rozwoju, nazywany postulacją; "jak to osiągnąć?" – jest to problem wskazania sposobu osiągnięcia

sformułowanych celów; ponieważ chodzi tu o wybór sposobu najlepszego, jest to więc problem optymalizacji;

"czym (lub „z czego”) to osiągnąć?" – jest to problem instrumentów i zasobów niezbędnych do osiągnięcia celów wybranym sposobem; jest to więc problem wdrażania lub realizacji polityki.Odpowiedzi na te trzy pytania nie następują jednak sekwencyjnie, lecz

zachodzi między nimi sprzężenie zwrotne. Podczas określania sposobu osiągania założonych celów może się bowiem okazać, że są one zbyt trudne w realizacji, lub też że ich realizacja mogłaby zająć zbyt wiele czasu. Wówczas modyfikacji mogą ulec same cele i proces odpowiedzi na wymienione wyżej trzy pytania musi zostać powtórzony od początku. Podobnie odpowiedź na trzecie pytanie – o środki realizacji celu – może zrodzić konieczność modyfikacji sposobu osiągania celów lub nawet wpłynąć na zmianę pierwotnie założonych celów. Wszystkie trzy pytania są więc głęboko od siebie zależne.

W tym systemie planowanie przestrzenne pełni funkcje optymalizacyjne. Odpowiada (lub powinno odpowiadać) na pytanie o sposoby osiągania założonych celów. Aby planowanie przestrzenne było skuteczne, musi posiadać sprawne sprzężenia z dwoma pozostałymi członami systemu: władzą podejmującą decyzje i ze sferą realizacji elementów zagospodarowania przestrzennego. Tak więc, aby planowanie przestrzenne było skutecznym narzędziem polityki przestrzennej, musi być ono włączone w system gospodarki i polityki przestrzennej.

Niepodobna też prawidłowo rozwiązywać problemów decyzyjnych bez właściwego rozpoznania elementów rzeczywistości, który się chce zmienić, czyli bez badań poznawczych dotyczących przedmiotu decyzji. Z drugiej strony prowadzenie badań poznawczych powinno być inspirowane potrzebami 1 ) wg [ 8 ]

7

praktyki. Dlatego sfera badawcza polityki przestrzennej powinna również łączyć się ściśle z systemem polityki przestrzennej jako działalności praktycznej.

Pojęcie polityka przestrzenna funkcjonuje zarówno w aktach prawnych, dokumentach politycznych, jak też w badaniach naukowych. Jako dyscyplina nauki, polityka przestrzenna tworzy dopiero swój system teoretyczny – jest bowiem dyscypliną względnie młodą. Nauka teoretyczna dopiero od niedawna zajmuje się problemami gospodarki przestrzennej, włączając w nie wiele tradycyjnych dyscyplin specjalistycznych. Podkreśla się jednak praktyczne podejście do spraw polityki przestrzennej, reprezentowane przede wszystkim przez badaczy wywodzących się z praktyki administracyjnej. We współczesnej nauce bowiem – problemy decyzyjne obok poznawczych – znajdują coraz ważniejsze miejsce.

Poszukując definicji polityki przestrzennej można stwierdzić, że "nauka o polityce przestrzennej lub teoria polityki przestrzennej bada warunki i możliwości celowego kształtowania, rozwoju i użytkowania przestrzeni. Natomiast zadaniem polityki przestrzennej jako praktyki – jest realizacja zamierzeń. W tym celu potrzebne są wyobrażenia celów, należyte instrumenty i dostateczne możliwości działania podmiotów tej polityki”.2 )

Podmiotami polityki przestrzennej jako sfery działania są podmioty władzy publicznej. Ustalają one cele i środki kształtowania, zagospo-darowania i użytkowania przestrzeni. Polityka przestrzenna polega więc na świadomym posługiwaniu się dostępnymi narzędziami jej realizacji przez państwo lub instytucje związane z państwem.

Polityka przestrzenna ma za zadanie ustalanie celów i środków kształtowania, zagospodarowania i użytkowania przestrzeni. Narzędziami polityki przestrzennej jako sfery działania są: normowanie, programowanie i planowanie przestrzenne, administracja i egzekwowanie.

Polityka przestrzenna polega więc na świadomym posługiwaniu się przydatnymi narzędziami przez państwo lub instytucje związane z państwem, zmierzającym do celowego kształtowania, rozwoju i użytkowania przestrzeni. Mimo, że również decyzje i przedsięwzięcia prywatnych podmiotów wpływają na kształtowanie przestrzeni, to pojęcie polityki przestrzennej ogranicza się zwykle do sfery działania podmiotów publicznych, ponieważ to one zmierzają do korygowania przedsięwzięć podmiotów prywatnych zgodnie ze społecznymi celami nadrzędnymi.

Jest to cecha charakterystyczna współczesnej epoki, która przywiązuje coraz większą wagę do skutecznej instrumentacji zadań i perfekcji narzędzi wykonawczych, nawet kosztem zainteresowania celami, jakim mają one służyć. Sprowadza się to do znanej opinii, że „cywilizacja współczesna jest 2 ) zagadnienia polityki przestrzennej rozwinięto [ 8 ] i [ 14 ]

8

raczej cywilizacją środków niż cywilizacją celów – co oznacza, że przejawia większe zainteresowanie pytaniami, jak coś uczynić – i większą sprawność w odpowiedzi na takie pytania – niż w pytaniach, dlaczego i po co mamy to właśnie czynić". 3 )

Działanie polityki przestrzennej jako regulatora w systemie gospodarki przestrzennej wyraża się w oddziaływaniach między podmiotami polityki przestrzennej a podmiotami gospodarczymi. Publiczne podmioty polityki przestrzennej oddziałują na podmioty gospodarcze, aby ich działalność na zagospodarowywanych przez nie terenach we własnym interesie – podporządkowana była potrzebom społeczeństwa i gospodarki jako całości. Innymi słowy, swoboda gospodarowania na swoim terenie jest ograniczana z chwilą kolizji tego użytkowania z nadrzędnymi interesami danej społeczności. Polityka przestrzenna, jak każda polityka, polega na formułowaniu celów i doborze środków do ich realizacji.

Na podstawie omówionych poprzednio oddziaływań podmiotów gospodarczych na wykorzystanie i zagospodarowanie ich terenów, można zadania polityki przestrzennej ująć w następujące grupy: utrzymanie prawidłowej struktury użytkowania terenów, to jest

zachowanie racjonalnych proporcji między różnymi rodzajami użytkowania, zarówno w skali lokalnej, regionalnej, jak i w skali kraju lub kontynentu;

stworzenie warunków do efektywnego działania podmiotów gospodarczych na ich terenach, głównie przez rozbudowę niezbędnych systemów infrastruktury technicznej i społecznej;

alokacja funkcji społeczno-gospodarczych i poszczególnych inwestycji z uwzględnieniem z jednej strony interesów podmiotu gospodarczego (inwestora), a z drugiej – nadrzędnych interesów społecznych;

kontrola wykorzystania każdego fragmentu przestrzeni pod kątem jej efektywności, przy przestrzeganiu warunków racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych i antropogenicznych oraz zachowania walorów środowiska przyrody;

ogólny nadzór nad konserwacją istniejącego majątku trwałego i stanem, w jakim utrzymywane są tereny, budynki i urządzenia zagospodarowania przestrzennego.Wymienione zadania stwarzają warunki do racjonalnego organizowania

przestrzeni i egzekwowania ładu przestrzennego. Eliminują one też, lub minimalizują, konflikty powstające pomiędzy funkcjami społeczno-gospodarczymi i poszczególnymi podmiotami gospodarczymi na tle wykorzy-stywania ograniczonej przestrzeni i jej zasobów.

Tak więc w odróżnieniu od pojęcia gospodarki przestrzennej, która jest w jakimś zakresie prowadzona przez wszystkie gospodarstwa domowe, podmioty 3 B. Suchodolski, cytat wg [ 8 ]

9

gospodarcze i władze publiczne – tylko te ostatnie prowadzą politykę przestrzenną, w ramach swej odpowiedzialności za całość gospodarki przestrzennej. Polityka przestrzenna jest więc pojęciem węższym od gospodarki przestrzennej. Jeszcze węższym pojęciem jest planowanie przestrzenne które jest najważniejszym, lecz nie jedynym środkiem polityki przestrzennej dla zapewnienia ładu przestrzennego, czyli racjonalnej organizacji przestrzeni.

Efektywność oddziaływania podmiotów polityki przestrzennej jako regulatorów systemu gospodarki przestrzennej jest funkcją nie tylko ich sprawności, lecz także roli i rangi, jaką przypisuje się im w systemie planowania i programowania rozwoju. Jednak nawet w najbardziej zaawansowanych pod względem polityki przestrzennej krajach, stosowane instrumenty i środki polityki przestrzennej nie zawsze odnoszą pożądany skutek. Polityka przestrzenna powinna być bowiem integralnie "wbudowana" w system sterowania rozwojem kraju i posiadać odpowiedni do jej zadań aparat wykonawczy.

Polityka przestrzenna, oprócz wizji sposobu zagospodarowania przestrzeni, czyli pożądanego kształtu przestrzennego danego obszaru, powinna także zawierać systemową instrumentację realizacji takiej wizji. Możliwe jest korzystanie z następujących środków realizacji wytyczonych celów i kierunków: środki prawne i struktury organizacyjne – tworzące podstawę

systemową polityki władz publicznych w kształtowaniu przestrzeni; środki nakazowo-zakazowe – spełniające normatywną funkcję

regulacyjną zagospodarowania przestrzeni; bezpośrednie inwestycje publiczne – zaspokajające potrzeby społeczne,

ale też stymulujące zachowania podmiotów niepublicznych w przestrzeni; środki ekonomiczne – stymulujące realizację pożądanych społecznie

rozwiązań; uspołecznienie procesów podejmowania decyzji – jako narzędzie

rzeczywistej kontroli i partycypacji społecznej; organizacje społeczne mogą spełniać funkcje kontroli, wczesnego ostrzegania i aktywnego wspierania;

nauka, tworząca podstawy teoretyczne, poznawcze i metodologiczne funkcjonowania systemu racjonalnego kształtowania przestrzeni.Konieczne jest także opracowywanie oraz stosowanie metod stałej

obserwacji i oceny zachodzących przemian społecznych, ekonomicznych i przestrzennych – monitoringu rozwoju przestrzennego.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Kto jest podmiotem polityki przestrzennej jako sfery działania? Jakie funkcje w „polityce przestrzennej” pełni „planowanie

przestrzenne”?

10

Co powinno składać się na systemową instrumentację polityki przestrzennej?

UWARUNKOWANIA POLITYKI PRZESTRZENNEJ

Dla systemowego ujęcia strategicznych celów rozwoju i określenia kryteriów kształtowania struktur przestrzennych należy powiązać cele rozwoju przestrzennego ze strategicznymi celami rozwoju społeczno-gospodarczego i paradygmatem rozwoju zrównoważonego. Wynika to z generalnych prawidłowości rzeczywistego rozwoju, w którym oddziaływania uwarunkowań społeczno-ekonomicznych, ekologicznych i przestrzennych są współzależne.

W warunkach wzrastającej złożoności rozwoju, wzmocnienie spójności celów społecznych, ekologicznych, ekonomicznych i przestrzennych staje się niezbędne ze względu na :

coraz większy wpływ integracyjnego oddziaływania uwarunkowań i czynników rozwoju (społecznych, przyrodniczych, ekonomicznych, techniczno-technologicznych, przestrzennych i organizacyjnych) na sprawność funkcjonowania i efektywność rozwoju złożonych struktur,

uczestniczenie w procesach rozwoju coraz większej liczby, coraz bardziej wyspecjalizowanych, podmiotów gospodarczych, grupujących się w zróżnicowane sektorowo i terytorialnie struktury organizacyjne, podejmujących w wyniku społecznego podziału pracy realizację różnych celów i kierujących się własnymi kryteriami oceny i wartościowania, cząstkowymi kalkulacjami ponoszonych nakładów i uzyskiwanych efektów w ich ramach organizacyjnych, a często także autonomicznymi dążeniami, sprzecznymi z realizacją celów ogólnospołecznych,

wzrost wzajemnej kolizyjności celów, występującej szczególnie przy wielorakiej przydatności przestrzeni dla różnych sfer działalności człowieka oraz wzrastającej złożoności struktur przestrzennych.

Takie systemowe ujęcie celów strategicznych tworzy warunki do kształtowania, w długookresowym procesie rozwoju, sytuacji synergicznych umożliwiających osiąganie wyższej efektywności przez wytwarzanie wartości mnożnikowych, zarówno w sferze efektów, jak i nakładów.

Podstawą ustalania celów w polityce przestrzennej jest analiza uwarunkowań, czyli stanu czynników i kierunku ewolucji trendów związanych z zagospodarowywaniem przestrzeni. Warunki i możliwości celowego kształtowania, rozwoju i użytkowania przestrzeni badane powinny być we

11

wszystkich sferach związanych z ogólnie pojętym rozwojem. Przegląd współczesnych uwarunkowań rozwoju przestrzennego Polski dokonany zostanie w sferze: społecznej, gospodarczej, środowiskowo-terytorialnej, struktur organizacji społeczeństwa (władz publicznych).

Przemiany społeczne 4 ) W najbliższych latach w Polsce będzie miał miejsce znaczący przyrost

ludności w wieku produkcyjnym – średnio o około 5%, w tym na wsi o 8%. Później należy oczekiwać systematycznego spadku liczby ludności w wieku produkcyjnym, przy wzroście udziału osób w wieku poprodukcyjnym. Trend ten dotyczyć będzie wszystkich regionów, przy czym w niektórych wystąpi ze znacznym nasileniem: w drugim dziesięcioleciu XXI wieku liczba ludności w wieku poprodukcyjnym w województwie zachodniopomorskim i lubuskim wzrośnie o ponad 40%. Mimo to społeczeństwo województw Polski zachodniej i północnej będzie stosunkowo młode. Relacja liczby ludności w wieku produkcyjnym do liczby ludności w wieku przed- i poprodukcyjnym będzie najpierw rosła, a następnie znacząco spadnie.

Poważnym wyzwaniem jest i pozostanie sytuacja na rynku pracy. Szczególnie niebezpieczne dla rozwoju społecznego jest to, że problem braku pracy dotyka szczególnie ludzi młodych – obecnie niemal połowa młodzieży do 24 roku życia (w grupie osób aktywnych zawodowo) nie ma zatrudnienia.

Problemem jest też wysoki udział osób długotrwale bezrobotnych w ogólnej liczbie pozostających bez pracy. Prowadzi to do trwałego wykluczenia społecznego szerokich grup ludności i związanych z tym patologii życia rodzinnego, społecznego i ekonomicznego. Zjawisko początkowo charakteryzowało się dużym zróżnicowaniem przestrzennym, dotykając głównie obszar Polski północnej. Jednak obecne trendy wskazują na stopniową zmniejszanie się różnic przestrzennych – problem zaczyna w większym stopniu dotykać inne regiony kraju.

W związku z trendami demograficznymi wystąpi dodatkowy intensywny nacisk na rynek pracy, zwłaszcza ludzi młodych. Aby nie dopuścić do wzrostu bezrobocia należałoby w okresie do 2010 roku stworzyć ponad milion nowych miejsc pracy. Przy aspiracji do zmniejszenia stopy bezrobocia do poziomu 10% pod koniec dekady trzeba by utworzyć dodatkowo ponad 1,1 mln miejsc pracy.

Wskutek trendów demograficznych i trudności w nadaniu gospodarce pożądanej dynamiki, zagrożenia na rynku pracy będą się pogłębiać, szczególnie w okresie do 2010 roku. Prowadzić to będzie do poszerzania zasięgu zjawisk wykluczenia społecznego, patologii i uzależnienia od pomocy 4 ) ew. przegląd uwarunkowań wg materiałów roboczych autora

12

socjalnej państwa. Według danych GUS w roku 2001 z pomocy społecznej skorzystało w Polsce 2140 osób, tj. ok. 5,6% ogółu ludności. Regionalnie wskaźnik ten kształtował się w przedziale od 4,1% w śląskim do 7,8% w warmińsko-mazurskim.

W drugim dziesięcioleciu XXI wieku ogromne wyzwania powstaną w związku ze zwiększeniem się liczby emerytów i rencistów o 2 miliony, którzy pod koniec tego okresu stanowić będą 1/5 ludności kraju. Spowoduje to odczuwalną zmianę potrzeb konsumpcyjnych rynku jak i nowe problemy w polityce społecznej.

Skala migracji wewnętrznych w Polsce uległa w okresie transformacji silnemu ograniczeniu. Proces dopływu siły roboczej ze wsi do miast uległ praktycznie zahamowaniu. Zdynamizowanie w pożądanym zakresie ruchów migracyjnych w relacji wieś-miasto mogłoby być korzystne dla zapewnienia prawidłowego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i ograniczenia zjawiska marginalizacji społecznej. Wraz z członkostwem Polski w Unii Europejskiej mogą pojawić się zmiany trendów demograficznych. Z jednej strony zwiększeniu może ulec migracja do krajów oferujących lepsze warunki pracy – dotyczyć to będzie prawdopodobnie przede wszystkim ludzi o najlepszym przygotowaniu zawodowym. Z drugiej strony, zwłaszcza w późniejszych okresach, nasilić się może migracja do Polski z krajów biedniejszych.

Poważnym problemem jest nadal wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie i bezrobocie na wsi. Liczba pracujących wyłącznie lub głównie w rolnictwie wynosiła w 2002 r. 2,2 mln osób, tj. 16,6% ogółu pracujących w gospodarce narodowej, a liczba bezrobotnych na wsi 1,2 mln osób. Zróżnicowanie w tym zakresie jest bardzo duże, zwłaszcza między Polską wschodnią a Polską zachodnią i północną, i ma ono coraz trwalszy charakter. Rolnictwo wytwarza zaledwie 2,7% produktu krajowego brutto. Zmniejszenie liczby osób pracujących w rolnictwie, sprzyjające zwiększeniu jego produktywności, będzie wymagało utworzenia znacznej liczby miejsc pracy w innych sektorach. Przy założeniu, że racjonalny poziom zatrudnienia w rolnictwie powinien wynosić w Polsce ok. 10% (kraje UE-15 = 5%), należy się liczyć z napływem na rynek pracy dodatkowo ok. 2 milionów osób szukujących pracy poza rolnictwem – najwięcej w tych obszarach, w których liczba pracujących w tym sektorze jest bardzo duża.

Nieuchronne dysproporcje w dynamice wzrostu gospodarczego na korzyść głównych aglomeracji oraz procesy restrukturyzacji rolnictwa mogą nasilić napływ ludności wiejskiej do największych miast lub ośrodków o znaczeniu regionalnym. Odpływ części ludności wiejskiej do miast związany z restrukturyzacją rolnictwa i spadkiem zatrudnienia w tym sektorze zrodzić może nowe problemy. Polskie miasta nie są przygotowane do przyjęcia

13

znaczącej liczby nowych mieszkańców. Powstaną tam problemy związane z pracą, zamieszkaniem, infrastrukturą społeczną i techniczną.

W ciągu ostatnich lat obserwowany jest w Polsce znaczny wzrost poziomu wykształcenia, zwłaszcza wśród ludzi młodych. Mimo wysokiej dynamiki wzrostu, udział ludności z wykształceniem minimum średnim, wynoszący obecnie nieco ponad 40%, jest wyraźnie niższy niż w Unii Europejskiej. Szczególnie niski, wobec standardów europejskich, jest udział ludności z wykształceniem wyższym (ok. 10%). Wskaźnik ten jest znacznie zróżnicowany regionalnie, gdyż różna jest dostępność kształcenia. Najmniejsze możliwości kształcenia ma młodzież w obszarach, gdzie nie ma dużych aglomeracji miejskich.

Ogólnie zadowalający jest trend przemian w strukturze kształcenia. W coraz większym stopniu kierunki kształcenia odpowiadają przekształceniom rynku pracy. Obserwuje się regionalne różnice w kierunkach kształcenia, co może być symptomem pewnej specjalizacji regionalnej. W szkolnictwie wyższym szczególnie rozwinęły się kierunki związane z biznesem i administracją; w niektórych regionach ich udział przekracza 1/3. Jednakże znacznie niższy niż w wielu innych krajach europejskich jest w Polsce zakres kształcenia ustawicznego realizowanego w formach pozaszkolnych. Niewielki jest odsetek osób biorących udział w takich formach szkolenia i niewielkie zaangażowanie przedsiębiorców w tym zakresie.

Jakość życia mieszkańców mierzona warunkami dostępu do opieki zdrowotnej, mieszkań oraz zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego i publicznego nie odpowiada oczekiwaniom społecznym. Stan zdrowia mieszkańców Polski uległ w ostatnich latach znaczącej poprawie lecz w dalszym ciągu jest niezadowalający. Poziom opieki zdrowotnej nie jest dostatecznie dobry, a ponadto silnie zróżnicowany zarówno regionalnie, jak również w podziale na miasto i wieś. Dość gęsta sieć obiektów służby zdrowia nie rekompensuje niedostatecznego wyposażenia w sprzęt medyczny i nieodpowiedniej struktury personelu medycznego.

Stopień zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych w Polsce jest niedostateczny. Urynkowienie tego sektora nie wpłynęło korzystnie na poprawę sytuacji mieszkaniowej większości społeczeństwa. Liczba budowanych mieszkań uległa w latach 90. drastycznemu zmniejszeniu i pomimo notowanego od 1997 r. stopniowego wzrostu – nadal jest bardzo niska. Poziom bezpieczeństwa, zarówno socjalnego jak i publicznego, jest oceniany przez społeczeństwo jako wysoce niezadowalający. Wynika to z narastania zjawisk marginalizacji społecznej.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:

14

Jakie problemy stwarza dla polskiej wsi wysoki poziom zatrudnienia rolnictwie?

Jakie zagrożenia stwarza dla polskich miast wysoki poziom zatrudnienia rolnictwie?

Rozwój gospodarczy W Polsce procesy gospodarcze zostały w ostatnich czasach

zdeterminowane transformacją ustrojową. W jej wyniku gospodarka, zdominowana przez przedsiębiorstwa państwowe, których profil działalności i cele rozwoju kształtowane były w oderwaniu od realnego popytu – została wystawiona na działanie mechanizmów rynkowych. Głęboka nierównowaga systemu doprowadziła do powstania szeregu negatywnych zjawisk, z których najdotkliwsze okazało się bezrobocie oraz jego konsekwencje społeczne. Wysokie tempo rozwoju gospodarczego, charakterystyczne dla drugiej fazy transformacji było efektem głębokiego spadku produkcji w początkowym okresie przekształceń oraz wykorzystywania oczywistych rezerw. Olbrzymim bodźcem rozwojowym był niezaspokojony w poprzednich latach wewnętrzny popyt konsumpcyjny. Część podmiotów gospodarczych znalazła swoje miejsce w nowej rzeczywistości dzięki zmianie sposobu funkcjonowania, prostym zmianom organizacyjnym, przeorientowaniu produkcji.

Ale wiele przedsiębiorstw nie podjęło trudów restrukturyzacji, lub też nie podołało temu wyzwaniu. Zjawisko to miało o tyle pozytywny charakter ekonomiczny, że doprowadziło do podwyższenia konkurencyjności struktury gospodarczej. Negatywną konsekwencją była przede wszystkim redukcja miejsc pracy, niezadowolenie społeczne, utrata poczucia bezpieczeństwa, a wreszcie zwiększenie obciążeń budżetowych spowodowane koniecznością wypłacania zasiłków i zwiększania nakładów na pomoc społeczną. Upadek dużych przedsiębiorstw państwowych doprowadził do dezorganizacji wielu ośrodków osadniczych, w których przedsiębiorstwa te pełniły nie tylko funkcje gospodarcze, ale kształtowały również edukację, kulturę i rozrywkę, tworzyły i utrzymywały infrastrukturę społeczną.

Perspektywy dalszego rozwoju poszczególnych ośrodków i obszarów są zróżnicowane – trendy rozwoju gospodarczego różnią się w poszczególnych regionach. W sposób najbardziej generalny można wyróżnić trzy główne typy obszarów ze względu na występujące w nich problemy strukturalne: obszary nie dysponujące rozwiniętą i wyraźnie ukształtowaną strukturą

gospodarczą, ich profil gospodarczy jest wynikiem dosyć przypadkowych, odgórnie kształtowanych procesów, a baza ekonomiczna jest słaba, często z dominującym udziałem rolnictwa;

obszary zdominowane przez schyłkowe branże, które wyczerpały swoje możliwości rozwojowe;

15

obszary, w których doszło do zachwiania wewnętrznej spójności struktury gospodarczej ze względu na upadek dużych przedsiębiorstw stanowiących główne ogniwa kooperacji. Istotnym problemem Polski, różniącym ją od innych krajów europejskich,

jest nieproporcjonalnie wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie w stosunku do wytwarzanego w tym sektorze produktu. Jest to skutek specyficznej struktury i historii rozwoju rolnictwa w ostatnich latach. W Polsce centralnej, wschodniej, południowo-wschodniej, dominuje bardzo rozdrobnione rolnictwo indywidualne o średniej powierzchni gospodarstwa poniżej 6-7ha. Natomiast w Polsce zachodniej i północnej przeważają bardzo duże gospodarstwa rolne o różnej formie prawno – własnościowej jako skutek procesów przekształceń i restrukturyzacji dawnych państwowych gospodarstw rolnych, także znacznie większe są gospodarstwa indywidualne – ponad 10% to gospodarstwa 20 hektarowe i większe. W efekcie poziom produktywności, wydajności i towarowości polskiego rolnictwa w porównaniu do standardów europejskich jest dość niski a co najważniejsze jest ogromnie zróżnicowany regionalnie. Różnice te utrwalają się i pogłębiają. Kształtujące się nowe struktury gospodarcze muszą zatem wchłonąć nadwyżki siły roboczej z sektorów schyłkowych i rolnictwa.

W strukturze użytkowania ziemi należy liczyć się z utrwaleniem tendencji do powolnego, lecz trwałego zmniejszania udziału użytków rolnych poprzez rezygnację z uprawy gruntów o niskiej urodzajności. Rodzi to problem odpowiedniego zagospodarowania tych gruntów, które są często przez wiele lat odłogowane i ulegają stopniowej degradacji. Zjawisko to szczególnie silnie zaznacza się w północnej i zachodniej części kraju i dotyczy głównie tzw. gruntów popegeerowskich (PGR – Państwowe Gospodarstwo Rolne).

W systemie osadniczym pogłębiają się będą różnice w poziomie aktywności gospodarczej między obszarami metropolitalnymi i dużymi miastami, a większością pozostałych miast. W przypadku znacznych obszarów kraju niedorozwój sieci miejskiej utrudnia ich aktywizację. Dotyczy to zwłaszcza regionów rolniczych i nieaglomeracyjnych. Będzie to poważnym hamulcem dla pogłębiania transformacji gospodarczej i rozprzestrzeniania innowacji. Przy stosunkowo niskim stopniu urbanizacji, ograniczone może zostać w poważnym stopniu tempo rozwoju kraju.

Głównymi ośrodkami rozwoju stają się największe miasta. To one koncentrują nie tylko największą część potencjału ludzkiego i ekonomicznego, ale także partycypują w największym stopniu w absorbowaniu pozytywnych trendów społecznych i gospodarczych. Dystans między metropoliami polskimi a europejskimi może się w dłuższym horyzoncie zmniejszać, ale negatywnym zjawiskiem jest obserwowane obecnie stopniowe przejmowanie przez metropolie potencjałów z otoczenia regionalnego. Zaobserwować można, że część obszarów zostaje nie tylko wyłączona z procesów rozwoju, ale zaczyna

16

stanowić istotny balast dla obszarów wzrostu – ulegają one marginalizacji lub peryferyzacji.

Można spodziewać się wystąpienia jeszcze jednego zjawiska, które silnie wiąże procesy gospodarcze z przemianami struktury przestrzennej. Obszary rekonstrukcji przemysłu stoją przed koniecznością przeprowadzenia rekonwersji przestrzeni poprzemysłowej, będącej warunkiem odrodzenia gospodarczego tych rejonów. Jak wskazują doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych, sama rekonwersja przemysłu nie wyczerpuje większości nakładów wymaganych do restrukturyzacji tych regionów. Skala kosztów restrukturyzacji takich okręgów przemysłowych, jak katowicki, tarnobrzeski, wałbrzyski, ewentualnie w dalszej perspektywie legnicko-głogowski jest ogromna, w głównej mierze w związku z koniecznością odbudowy przestrzeni po upadku lub gruntownej redukcji całych gałęzi przemysłu.

W obrazie przestrzennych zróżnicowań Polski w sferze gospodarczej istotne znaczenie mają zróżnicowania wewnątrzregionalne. Już teraz są one bardzo głębokie, zwłaszcza w relacji centrum-peryferie w poszczególnych regionach (obszary depresyjne, problemowe). Są nawet głębsze niż relacje między poszczególnymi województwami.

Nasilać może się więc zjawisko depopulacji terenów rolniczych, wyraźnie już widoczne w północno-zachodnich i wschodnich regionach kraju. Spadać może też atrakcyjność inwestycyjna na szczeblu lokalnym. Tak więc większe szanse rozwoju będą miały obszary i tak stosunkowo lepiej rozwinięte oraz posiadające odpowiedni potencjał ludzki. Opisane kierunki rozwoju sytuacji mogą wpływać hamująco na dynamikę wzrostu gospodarczego kraju, a w sposób jaskrawy przejawiać się to może następującymi zjawiskami:

utratą atrakcyjności inwestycyjnej, utratą zdolności gospodarki do wchłaniania innowacji, utratą zdolności do absorpcji funduszy europejskich, utrwaleniem się niskiej dynamiki wzrostu gospodarczego i relatywnie

niskiego poziomu życia. Należy spodziewać się, że daleko idącym przekształceniom podlegać będą

obszary wiejskie. Zredukowane zostanie zatrudnienie w rolnictwie. Jednak uprzemysłowienie produkcji rolniczej nie powinno przekroczyć pewnych norm zgodnych z kryteriami zdrowia i ekologii, co pozwoliłoby wytwarzać żywność o wysokiej jakości. Rekompensatą za rezygnację z przemysłowego modelu rolnictwa mogą być korzyści wynikające ze specjalizacji produkcji rolniczej oraz utrzymanie podwyższonego poziomu zatrudnienia na wsi. Zatrzymanie potencjalnych pracowników na wsi, w produkcji rolnej, przy zajęciach wspomagających rolnictwo i związanych z szeroko pojętym wielofunkcyjnym rozwojem obszarów wiejskich – będzie łagodziło napięcia społeczne i trudności ekonomiczne związane z deficytem miejsc pracy w miastach. W dalszej perspektywie może służyć pozytywnym przemianom struktury

17

przestrzennej, wykształceniu się specyficznego, zrównoważonego modelu polskiej wsi oraz właściwych relacji wieś-miasto.

Na obszarach wiejskich największym wyzwaniem jest rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, niezbędnej dla aktywizacji tych terenów. Silne rozproszenie osadnictwa wiejskiego nie sprzyja jednak realizacji inwestycji w tej dziedzinie i w związku powyższym polską wieś cechuje wciąż ogromne zapóźnienie cywilizacyjne. Szczególnie niekorzystny dla możliwości rozwoju obszarów wiejskich jest niedorozwój stacjonarnej sieci telefonicznej oraz wysokie koszty jej eksploatacji, które warunkują m.in. dostęp do sieci informatycznych. Utrzymywanie tego stanu może uruchomić trudny do powstrzymania proces zapaści społecznej i depopulacji wsi, rodząc poważniejsze problemy rozwojowe dla pozostałych obszarów.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Jakie można wyróżnić główne typy występujących w Polsce obszarów –

ze względu na problemy strukturalne? Na czym polega różnica między „zróżnicowaniami międzyregionalnymi”

a „zróżnicowaniami wewnątrzregionalnymi” w Polsce? Na czym polega wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich?

Rozwój struktur środowiskowo-terytorialnych Polski system osadniczy cechuje umiarkowana, policentryczna

koncentracja ludności, charakteryzująca się relatywnie niewielkim udziałem aglomeracji stołecznej w liczbie ludności kraju i dużym znaczeniem ośrodków średniej wielkości dość równomiernie rozmieszczonych na terytorium kraju. Poziom urbanizacji jest dosyć niski i silnie zróżnicowany terytorialnie. Najwyższy poziom występuje w województwach, których centrami są duże aglomeracje miejskie, a najniższy w rolniczych województwach południowo-wschodniej części kraju. Dużą różnorodność wykazuje także gęstość miejskiej sieci osadniczej. Najwyższa jest w części zachodniej i południowej, gdzie obok dużych miast jest wiele miast małych i bardzo małych. Obszary wiejskie cechuje bardzo silnie rozproszone osadnictwo, szczególnie charakterystyczne dla wschodniej części kraju.

W związku z generalnie niskim poziomem urbanizacji i niespójnością systemu przestrzennego – pogłębiają się różnice w poziomie aktywności gospodarczej między dużymi miastami a większością pozostałych miast, co najostrzej uwidacznia się na lokalnych rynkach pracy. Niedorozwój sieci miejskiej, charakterystyczny dla znacznej części terytorium kraju, utrudnia aktywizację tych obszarów. Podobna sytuacja jest w otoczeniu wielu małych ośrodków miejskich, zwłaszcza w regionach rolniczych, które utraciły dotychczasowe czynniki rozwoju, a pojawieniu się nowych nie sprzyja niedorozwój miejscowej i okolicznej infrastruktury technicznej i społecznej.

18

Analogiczne problemy dotyczą miast przechodzących proces transformacji związanej z utratą dotychczasowej przemysłowej bazy ekonomicznej. Pewien niedorozwój funkcjonalny cechuje również miasta średniej wielkości, które nie są w stanie dobrze spełniać roli ogniw rozprzestrzeniania innowacji. Z kolei rozwój obszar metropolitalnych silnie ograniczają uwarunkowania wewnętrzne, wśród których niebagatelną rolę odgrywa brak odpowiednio przygotowanych terenów pod szeroko zakrojone inwestycje.

Istniejący system osadniczy kraju utrudnia funkcjonowanie mechanizmów rozwoju. Dotyczy to zwłaszcza dyfuzji innowacji i dobrobytu z głównych ośrodków wzrostu – w wymiarze globalnym i europejskim, jak i krajowym. Wyzwania cywilizacyjne jakie stoją przed Polską wymagają stopniowego (zarówno ilościowego jak i jakościowego) rozwoju substancji miejskiej, szczególnie na obszarach słabo zurbanizowanych. Szczególnego wzmocnienia wymagają miasta średniej wielkości, które powinny spełniać funkcje aktywizujące okoliczne obszary. Pożądane byłoby doprowadzenie do podniesienia zwartości przestrzennej osadnictwa, co zdecydowanie ułatwiłoby realizację inwestycji infrastrukturalnych, niezbędnych dla prawidłowego rozwoju. Niezbędny jest również rozwój nowoczesnych funkcji metropolitalnych w największych ośrodkach kraju. Prawidłowa struktura osadnicza będzie jedną z ważniejszych podstaw trwałego i zrównoważonego rozwoju w sferze społecznej i ekonomicznej.

Środowisko przyrodnicze Polski cechuje znacząca różnorodność krajobrazu, duża różnorodność biologiczna i silne zróżnicowanie pokrywy glebowej. Lesistość kraju jest niezbyt duża (ok. 30%) i wykazuje istotne zróżnicowanie przestrzenne. Najsilniej zalesione są obszary górskie i pojezierza, a najsłabiej obszary nizinne w środkowej części kraju. Wśród obszarów prawnie chronionych, które zajmują łącznie około jedną trzecią terytorium kraju, jedynie nieznaczną część stanowią najskuteczniej chronione parki narodowe i rezerwaty przyrody. W użytkowaniu terenu największy udział mają użytki rolne, wśród których dominują grunty orne. Jakość gleb użytkowanych rolniczo na większości terytorium kraju nie jest zbyt wysoka. Przeważają gleby średnich klas bonitacyjnych, a w niektórych regionach (zwłaszcza na Mazowszu) duży udział mają gleby słabe.

Stan środowiska przyrodniczego z roku na rok ulega stałej poprawie, lecz nie jest jeszcze zadowalający, szczególnie na obszarach najsilniej uprzemysłowionych. W ostatnich latach znacząco zmniejszyła się emisja zanieczyszczeń powietrza oraz wielkość zrzutu nieoczyszczanych ścieków. Jest to związane zarazem z ograniczaniem działalności w najbardziej uciążliwych dla środowiska branżach przemysłu i górnictwa, jak również z konsekwentnym realizowaniem polityki ekologicznej państwa oraz wprowadzaniem nowoczesnych technologii. Znacznie wolniejszy postęp zanotowano w dziedzinie zagospodarowania odpadów. Zanieczyszczenie

19

środowiska jest przestrzennie silnie zróżnicowane. Obok obszarów silnie zdegradowanych, cechujących się wysokim zanieczyszczeniem powietrza, wód i gleb (okręgi przemysłowe i największe aglomeracje), koncentrujących się głównie w południowej części kraju, znaczący udział mają obszary cenne przyrodniczo, o wysokim poziomie lesistości i niezbyt silnie skażone.

Od końca lat 80. obserwuje się stałą poprawę czystości wszystkich elementów składowych środowiska, jak również rozwój systemu obszarów chronionych. Wydaje się, że pozytywne tendencje zachodzące w tej sferze mają charakter trwały. Przyczyniają się one do podniesienia atrakcyjności turystycznej kraju oraz stanu zdrowotnego społeczeństwa. Z drugiej strony działania w tej dziedzinie są wysoce kosztowne i silnie obciążają przede wszystkim budżety samorządów i przedsiębiorstw.

Wraz z rozwojem gospodarczym kraju należy liczyć się ze wzrostem antropopresji na obszarach cennych przyrodniczo. Równocześnie może pojawić się problem wzrostu deficytu wód, tak na potrzeby komunalne jak i przemysłu oraz rolnictwa. Intensyfikacja rolnictwa związana z tworzeniem wielkoobszarowych gospodarstw wysokotowarowych mogłaby zagrozić w istotny sposób środowisku przyrodniczemu obszarów wiejskich, przyczyniając się do wzrostu erozji gleb, zanieczyszczenia gleb i wód, zniszczenia śródpolnych zadrzewień i pogorszenia walorów krajobrazowych.

Podstawy stabilnego wzrostu społecznego i gospodarczego w długiej perspektywie daje realizacja zasad zrównoważonego rozwoju. Należy więc dążyć do poprawy spójności systemu zapewniającego ciągłość powiązań przyrodniczych poprzez racjonalne zwiększenie powierzchni obszarów chronionych, w tym zwłaszcza objętych ochroną czynną, oraz tworzenia korytarzy ekologicznych. Konieczne jest podjęcie szeroko zakrojonych działań mających na celu racjonalne gospodarowanie wodami, poprawę jakości i dostępności zasobów wodnych oraz ochronę przed powodzią. Tego typu kompleksowe działania stworzą podstawy i mogą dać impuls do rozwoju nowoczesnej gospodarki a w sferze społecznej do przekształceń modelu życia.

Zasoby wód powierzchniowych (a także podziemnych) są niewielkie i do tego nierównomiernie rozmieszczone na terytorium kraju. W przeliczeniu na 1 mieszkańca Polska dysponuje 3 razy mniejszymi, aniżeli średnio w Europie, zasobami wód powierzchniowych. Szczególnie wysoki deficyt wody występuje w dużych okręgach przemysłowych położonych na obszarach wododziałowych (Górny Śląsk, aglomeracja łódzka) i w okręgach rolniczych środkowej Polski.

Polskę cechuje duża różnorodność kulturowa, będąca wynikiem odmiennych uwarunkowaniach historycznych i społeczno-gospodarczych w poszczególnych regionach. Obok zróżnicowania międzyregionalnego istotne odmienności kulturowe pojawiają się w obrębie poszczególnych obszarów, stanowiąc świadectwo istniejących tam różnic etnicznych i wyznaniowych, jak również odmiennych modeli rozwoju społecznego. W licznych regionach kraju

20

zachowały się jak dotąd tradycyjne formy kultury ludowej, cechującej się bogactwem obrzędowości i obyczajów.

Istotny element w polskiej przestrzeni zajmują obiekty zabytkowe stanowiące istotną część dziedzictwa narodowego. Cechuje je ogromna różnorodność. Niestety są one obecnie częstokroć w złym stanie technicznym. Dotyczy to zwłaszcza zespołów pałacowo-dworskich oraz zabytków przemysłowych. Przyczyną tego stanu jest permanentny brak środków finansowych na inwestycje konserwacyjne, połączony często z nieodpowiednim ich wykorzystaniem. Polityka w dziedzinie ochrony środowiska kulturowego, przez wiele lat koncentrowała się na określaniu surowych i kosztownych reżimów ochrony. Jednocześnie jednak środki przeznaczane na ich realizację były niewystarczające. Następował więc proces niszczenia materialnych zasobów dziedzictwa kulturowego. Kontynuacja takiej polityki, bez szerokiego włączenia inwestorów publicznych i prywatnych, grozi bezpowrotną utratą cennych wartości materialnych, co zubożyłoby krajobraz kulturowy kraju, w tym zwłaszcza obszarów wiejskich. Niezbędne jest podjęcie szeroko zakrojonej działalności dla wyzwolenia w społeczeństwie zrozumienia, iż ochrona dziedzictwa narodowego leży w jego interesie. Prawidłowe działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego mają bowiem istotny pośredni wpływ na perspektywy rozwoju społecznego i gospodarczego.

Zachodzi obawa, iż proces modernizacji gospodarczej będzie sprzyjał szybkiej homogenizacji (ujednolicaniu) kulturowej regionów. Stwarza to istotne zagrożenie dla utrzymania tożsamości społeczności lokalnych i regionalnych. Utrata swoistej specyfiki danego obszaru wpływa znacząco na ograniczenie jego endogenicznych możliwości rozwoju w tym np. zmniejszenie jego atrakcyjności turystycznej.

Układ sieci transportowej jest w dużej mierze odzwierciedleniem spuścizny historycznej. Dotyczy to zwłaszcza sieci kolejowej, najsilniej rozbudowanej w regionach zachodnich a najsłabiej w północno-wschodnich. Pod względem gęstości sieci kolejowej, a także stopnia jej zelektryfikowania Polska należy do czołówki europejskiej. Obecnie jednak lokalne linie kolejowe są w dość szybkim tempie likwidowane. Gęstość sieci dróg publicznych nie jest zbyt wysoka lecz za to równomiernie rozłożona w przestrzeni. Szczególną bolączką polskiej sieci drogowej jest jej bardzo zły stan techniczny oraz niemal całkowity brak autostrad i dróg ekspresowych oraz zbyt mały udział dróg krajowych, dostosowanych do przenoszenia nacisków 11,5 t/oś.

W ostatnich latach nastąpiły istotne zmiany w sektorze transportowym. W przewozie pasażerów, podobnie jak w przypadku ładunków, bardziej elastyczny transport samochodowy wygrał konkurencję z koleją, która przyjęła pasywny model postępowania, systematycznie zmniejszając liczbę połączeń pociągów pasażerskich i zamykając liczne szlaki kolejowe. Kontynuacja tego

21

trendu może prowadzić to do trwałej degradacji infrastruktury kolejowej (z wyjątkiem głównych linii kolejowych) oraz stopniowej likwidacji lokalnych tras kolejowych. Trwałą tendencją jest również niedostosowanie tempa rozwoju polskiej sieci drogowej do potrzeb gwałtownie wzrastającego ruchu samochodowego. Niesprawność transportu kolejowego oraz niedorozwój sieci drogowej będzie opóźniać procesy rozwoju, stanowiąc zarazem zagrożenie dla bezpieczeństwa ruchu.

Rozwój infrastruktury portów morskich jest niezadowalający. Funkcjonują 3 duże, lecz niezbyt nowoczesne, porty morskie: Gdańsk, Gdynia oraz Szczecin-Świnoujście, które dysponują dużymi, nie w pełni wykorzystanymi możliwościami przeładunkowymi i często konkurują ze sobą. Na infrastrukturę transportu lotniczego składa się niezbyt gęsta sieć portów lotniczych, często o niskim poziomie obsługi, wśród których dominującą pozycję zajmuje port lotniczy w Warszawie.

W procesie przemian lat 90. znacząco zwiększyła się rola transportu indywidualnego co wywołało ogromną presję na rzecz rozbudowy układów drogowych – wewnątrzmiejskich i tranzytowych. Wystąpiło sprzężenie zwrotne powodujące stopniowe ograniczenie roli komunikacji zbiorowej, co na obszarach zapóźnionych cywilizacyjnie, cechujących się niższym poziomem motoryzacji, stało się jednym z istotnych czynników ich zapaści społecznej i gospodarczej.

Terytorium Polski nie jest wystarczająco spójne wewnętrznie dla realizacji skoku cywilizacyjnego, jaki jest społecznie oczekiwany. Podobnie spójność przestrzenna jej terytorium z obszarem zewnętrznym, zwłaszcza krajów Unii Europejskiej, nie jest zadowalająca. Niezbędne jest wzmocnienie wewnętrznej spójności terytorialnej kraju m.in. poprzez realizację zintegrowanego, wielogałęziowego układu transportowego umożliwiającego rozwój wewnętrznych połączeń krajowych i ograniczenie roli barier rzecznych (zwiększenie liczby mostów). W ramach tego zadania mieści się też poprawa dostępności do polskich portów morskich. Równocześnie należy dążyć do zwiększenia spójności zewnętrznej, zapewniającej rozwój powiązań transgranicznych. Spójność terytorialna stanowi podstawę rozwoju rynków zbytu oraz dyfuzji przemian cywilizacyjnych.

Konieczne jest w związku z tym silniejsze powiązanie polskiego systemu infrastruktury transportowej z siecią Unii Europejskiej. Dotyczy to nie tylko zintegrowanego systemu powiązań kolejowych, drogowych, morskich i rzecznych, budowy centrów logistycznych, lecz również systemów przesyłu gazu, ropy naftowej i energii elektrycznej. Na obszarach wiejskich niezbędna jest zwłaszcza rozbudowa infrastruktury technicznej i społecznej oraz znaczna poprawa dostępności do sieci telekomunikacyjnej. Rozwój tych systemów sprzyjać będzie osiąganiu spójności terytorialnej.

22

Dobrze rozwinięta jest sieć elektroenergetyczna, nieco gorzej gazowa i rurociągów naftowych. Silny niedorozwój cechuje sieć telekomunikacyjną, zarówno stacjonarną jak i komórkową. Dostępność do sieci stacjonarnej jest silnie zróżnicowana terytorialnie. Najniższą gęstością sieci telefonicznej cechują się regiony słabiej rozwinięte, o niskim poziomie urbanizacji (świętokrzyskie i województwa wschodnie). Niedorozwój sieci telekomunikacyjnej w dużej mierze ogranicza możliwości dostępu do sieci informatycznych, które są bardzo słabo rozwinięte.

Występuje silne zróżnicowanie przestrzenne pod względem wyposażenia w infrastrukturę techniczną i społeczną. Jest ona szczególnie słabo rozwinięta we wschodniej i częściowo centralnej części kraju. Jeszcze większe różnice w tym zakresie przebiegają pomiędzy miastem i wsią. Zapóźnienie obszarów wiejskich w zakresie niedorozwoju infrastruktury technicznej jest spowodowane w dużej mierze silnie rozproszoną siecią osadniczą, co przekłada się na wysokie koszty realizacji inwestycji.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Co powoduje niedorozwój sieci miejskiej na niektórych obszarach Polski? Na czym może polegać realizacja zasad zrównoważonego rozwoju w

Polsce? Na czym polega i jakie ma znaczenie „spójność przestrzenna”?

System władzy publicznej Struktury władzy publicznej w Polsce ukształtowane zostały na nowo po

przełomie politycznym roku 1989. Kierunkiem sukcesywnie wprowadzanych zmian była demokratyzacja, decentralizacja i dostosowanie administracji do warunków gospodarki rynkowej. Ograniczeniu uległa rola władz centralnych w zarządzaniu gospodarką, a w kolejnych reformach rozbudowywano szczeble władz lokalnych i regionalnych. W ich wyniku powstał czterostopniowy system władzy obieranej w wyborach powszechnych, posiadający ograniczone zależności hierarchiczne: szczebel centralny, wojewódzki, powiatowy i gminny. Na szczeblu wojewódzkim występuje obok władzy samorządowej urząd wojewody, będącego reprezentantem rządu.

W systemie jaki się ukształtował, spośród niższych szczebli władzy najszersze zadania i największe możliwości ich realizacji posiada szczebel gminny (lokalny). Szczebel powiatowy (ponadlokalny) posiada bardzo wąski zakres kompetencji i w niektórych sytuacjach jego istnienie trudno racjonalnie uzasadnić. W większych miastach połączono kompetencje władz gminnych i powiatowych. Na szczeblu wojewódzkim występuje niejasny w odbiorze społecznym dualizm władzy państwowej i samorządowej, który nie sprzyja kreatywnemu podejmowaniu wyzwań i rozwiązywaniu problemów o charakterze regionalnym. Ponadto szczebel ponadlokalny i regionalny

23

wyposażone są w relatywnie mniejsze środki niż szczebel gminny, w związku z czym stanowią raczej forum koordynacji działań władz lokalnych niż samodzielne podmioty prowadzące własną politykę rozwoju. W ukształtowanym systemie, na wszystkich szczeblach samorządowych myślenie kategoriami ogólnopaństwowymi, ponadregionalnymi, regionalnymi i ponadlokalnymi ma bardzo ograniczony wymiar.

Transformacja polityczna i gospodarcza rozpoczęła się od negacji dotychczasowych, totalitarnych rozwiązań systemowych. Obok niewątpliwych pozytywów spowodowało to także wiele negatywnych skutków. Osłabieniu uległa skuteczność działania władz publicznych w sferach, w których nie mogą one być zastąpione grą sił rynkowych – jak bezpieczeństwo, rozwój infrastruktury ponadlokalnej, transport zbiorowy, ochrona dóbr kultury itd. W wielu procesach decyzyjnych ujawniły swój wpływ partykularyzmy grup zawodowych, a także realizacja prywatnych lub grupowych interesów w służbie publicznej oraz zjawiska korupcji.

Dynamika elit władzy, przy nie ugruntowanych mechanizmach demokracji, osłabiła skuteczność rządzenia. Potrzeby w zakresie nowej legislacji przewyższały możliwości, skutkiem czego zaniżana była jakość stanowionego prawa. Debatę polityczną, poza początkowym okresem transformacji, zdominowały bieżące potrzeby. Zbyt słaba była koordynacja międzyresortowa i niemal całkowicie nieobecne myślenie długofalowe przy podejmowanych decyzjach.

Tak ukształtowany system posiada ograniczone możliwości skutecznego działania i prowadzi do niskiej efektywności wydatkowania środków publicznych. Wobec powiększających się trudności finansowych samorządów istnieje obawa, że koszty funkcjonowania samego systemu sprawowania władzy pochłaniać będą coraz bardziej znaczący odsetek funduszy kierowanych do dyspozycji poszczególnych ogniw władzy. Trwałą cechą systemu zarządzania państwem na szczeblach regionalnym i lokalnym jest zbędna, a czasem wyniszczająca konkurencja – a także brak współpracy i koordynacji pionowej (między szczeblami władzy) oraz poziomej (pomiędzy sąsiadującymi władzami tego samego szczebla). Zmniejsza to efektywność podejmowanych działań i spowalnia procesy rozwoju.

Ograniczone możliwości rozwiązywania problemów poszczególnych społeczności prowadzić mogą do alienacji władzy, wzmożenia demagogii politycznej oraz ograniczenia jej możliwości rozumienia, formułowania i realizacji istotnych interesów społecznych. Pozostające do dyspozycji niewielkie fundusze kierowane będą wówczas na działania doraźne lub przypadkowe, o niewielkiej skali i praktycznej sile oddziaływania na rozwój, nie podporządkowane strategicznym celom. Nie będzie możliwa koncentracja środków na wyraźnie zdefiniowanych długofalowych priorytetach,

24

występować będą trudności w podejmowaniu istotnych wyborów politycznych oraz duża zmienność doraźnych celów działania.

Na stan rozwoju struktur państwa i występujące trendy w tym zakresie nałożą się problemy związane z koniecznością wykorzystania znaczących środków publicznych przeznaczonych na rozwój przestrzenny i regionalny, poprawę struktur społeczno-gospodarczych oraz spójność terytorialną z Unią Europejską. Już obecnie występują trudności w generowaniu projektów inwestycyjnych o znaczącej efektywności, w koordynacji międzysektorowej i przestrzennej podejmowanych działań.

Wobec występujących wyzwań konieczne jest dalsze reformowanie struktur administracyjnych państwa oraz usprawnianie skuteczności ich działania. Pożądane byłoby wzmocnienie skuteczności działania władz centralnych w realizacji zadań o charakterze krajowym lub ponadregionalnym oraz zwiększenie możliwości działań i koordynacji międzysektorowej. Wzmocnienia wymaga też samorządowy szczebel regionalny, który mógłby przekształcić się z forum przetargowego działających na jego terenie władz lokalnych w istotny podmiot polityki, prowadzonej w interesie ogółu społeczności regionu. Rozważenia wymaga rola szczebla ponadlokalnego (powiatu) dla kreowania procesów rozwoju oraz generowania projektów inwestycyjnych realizujących interesy społeczności lokalnych w grupach mniejszych ośrodków. W wyniku tego typu przemian Polska mogłaby znacząco umocnić się na drodze do efektywnego i trwałego rozwoju.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Na czym polegały reformy struktury władzy publicznej w Polsce po 1989

roku? Który spośród niższych szczebli władzy publicznej w Polsce posiada

najszersze zadania i największe możliwości ich realizacji?

REALIZACJA POLITYKI PRZESTRZENNEJ

Podmioty i instrumenty zarządzania przestrzenią Politykę przestrzenną prowadzą władze publiczne, będące podmiotami tej

polityki, stosując różnorodne instrumenty realizacji jej założeń. Instrumenty te można pogrupować następująco: środki prawne i struktury organizacyjne – tworzące podstawę

systemowego funkcjonowania aktywnej polityki kształtowania przestrzeni; jest to instrument dostępny dla władz wyższych szczebli, np. rządu;

25

środki nakazowo-zakazowe – regulujące sposoby zagospodarowania przestrzeni;

bezpośrednie inwestycje publiczne – realizujące potrzeby społeczne, ale też wpływające w istotny sposób na zachowania inwestycyjne podmiotów spoza sektora publicznego;

środki ekonomiczne – stymulujące realizację pożądanych społecznie rozwiązań przez podmioty gospodarcze lub ludność;

uspołecznienie procesów podejmowania decyzji – jako najskuteczniejsze narzędzie rzeczywistej kontroli i partycypacji społecznej; obywatele, podmioty gospodarujące w przestrzeni i organizacje społeczne spełniają funkcje kontroli wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami przestrzeni i mogą aktywnie wspierać politykę władz;

analizy przestrzenne i badania naukowe – pozwalające śledzić procesy zmian w przestrzeni oraz tworzące podstawy teoretyczne, poznawcze i metodologiczne funkcjonowania systemu racjonalnego kształtowania przestrzeni.Ponieważ politykę przestrzenną prowadzą podmioty władzy publicznej

wszystkich szczebli – od szczegółowych rozwiązań prawnych zależy zakres ich formalnych kompetencji w tym względzie. Podstawą systemu zagospodarowania przestrzennego w Polsce jest ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717). Określa ona kompetencje organów administracji publicznej w zakresie procedur zagospodarowania przestrzennego. Ponadto regulacje dotyczące polityki przestrzennej zawarte są w przepisach regulujących funkcjonowanie poszczególnych ogniw władzy publicznej.

W obowiązującym w Polsce od 1999 roku czterostopniowym systemie władzy publicznej, podział kompetencji w zakresie polityki przestrzennej przedstawia się następująco: kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej państwa należy do

zadań Rady Ministrów; kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej w województwie

należy do zadań samorządu województwa; do zadań samorządu powiatu należy prowadzenie, analiz i studiów z

zakresu zagospodarowania przestrzennego, odnoszących się do obszaru powiatu i zagadnień jego rozwoju; władze powiatu nie mają jednak znaczących kompetencji decyzyjnych w zakresie gospodarki przestrzennej – mogą działać wyłącznie w granicach swojej ograniczonej właściwości rzeczowej;

należy do zadań własnych samorządu gminy należy kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej na jej terenie, z wyjątkiem obszarów morskich oraz terenów zamkniętych ze względu na potrzeby obronności państwa.

26

Podmioty władzy publicznej pełnią ważną rolę w całym procesie gospodarowania przestrzenią. Pojęcie gospodarki przestrzennej obejmuje bowiem całokształt działalności w zakresie przestrzennego zagospodarowania i użytkowania gruntów. Na gospodarkę przestrzenną składają się więc następujące rodzaje działalności: koordynacyjno-regulacyjna, pełniona przez administrację publiczną,

która poprzez swoje decyzje przestrzenne w sprawach przeznaczania, sposobu użytkowania i zagospodarowania gruntów wpływa na kształt przestrzeni;

inwestycyjna, prowadzona przez podmioty gospodarcze i osoby prywatne w myśl ich własnych celów i zadań; działania inwestycyjne mogą jednak podejmować – i w szerokim zakresie podejmują – także władze publiczne;

kontrolna, prowadzona w trybie nadzoru przez administrację publiczną pod kątem zgodności z prawem zachowań innych podmiotów w przestrzeni. W polskim systemie prawnym każdy obywatel lub organizacja ma prawo,

w granicach określonych prawem, do zagospodarowywania terenu, do którego posiada tytuł prawny, jeżeli, nie narusza to chronionego prawem interesu publicznego oraz interesu innych osób. Każdy ma też prawo do ochrony własnego interesu prawnego przy zagospodarowaniu terenów należących do innych osób lub organizacji. Jako interes publiczny należy rozumieć uogólniony cel dążeń i działań, związanych z zagospodarowaniem przestrzennym, uwzględniający zobiektywizowane potrzeby ogółu społeczeństwa lub społeczności lokalnych.

Interes publiczny oraz prawidłowe relacje pomiędzy działaniami poszczególnych podmiotów gospodarujących w przestrzeni chronione są poprzez właściwą politykę przestrzenną władz publicznych. W odniesieniu do pojedynczych nieruchomości zastosowanie mają przepisy prawa lokalnego, ustalanego przez władze gminy. Najważniejszym dokumentem z zakresu zagospodarowania przestrzeni, stanowiącym akt prawa lokalnego jest miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego albo decyzja władz gminy o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Poszczególne podmioty gospodarujące w przestrzeni muszą postępować zgodnie z warunkami ustalonymi w tych dokumentach. Ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego kształtują, wraz z innymi przepisami, sposób wykonywania prawa własności nieruchomości.

Ustalenie przeznaczenia terenu, rozmieszczenie inwestycji celu publicznego oraz określenie sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu następuje w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego określenie sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy

27

terenu następuje w drodze decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, przy czym: lokalizację inwestycji celu publicznego ustala się w drodze decyzji o

lokalizacji inwestycji celu publicznego; sposób zagospodarowania terenu i warunki zabudowy dla innych

inwestycji ustala się w drodze decyzji o warunkach zabudowy.W odniesieniu do terenów zamkniętych ze względu na potrzeby

obronności kraju – w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego ustala się tylko granice tych terenów oraz granice ich stref ochronnych. W strefach ochronnych ustala się ograniczenia w zagospodarowaniu i korzystaniu z terenów, w tym zakaz zabudowy.

W ramach ustalania celów i kierunków oraz dla praktycznej realizacji polityki przestrzennej władz różnych szczebli sporządzane są różnorodne dokumenty, z których część jest obligatoryjna – to znaczy, że system prawny wymaga, aby były one sporządzone przez odpowiednie władze. Zabezpiecza to interesy społeczeństwa i podmiotów gospodarujących w przestrzeni przed samowolnym, przypadkowym lub nieskoordynowanym (okazjonalnym) działaniem władz publicznych. Polityka przestrzenna musi być bowiem stabilna w dłuższym okresie – sam charakter zmian w przestrzeni i czas trwania procesów inwestycyjnych wymagają takiej stabilności. Poprzez sporządzanie formalnych dokumentów, zawierających kierunki polityki przestrzennej odpowiednich władz – społeczeństwo otrzymuje gwarancję stabilności i przejrzystości tej polityki.

Na szczeblu krajowym jest opracowywana „Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju”, okresowe raporty o stanie przestrzennego zagospodarowania kraju, oraz programy zawierające zadania rządowe służące realizacji celów publicznych – sporządzane przez ministrów i przez centralne organy administracji rządowej.

Na szczeblu województwa są uchwalane przez sejmik samorządowy województwa następujące dokumenty planistyczne : strategia rozwoju województwa; plan zagospodarowania przestrzennego województwa; wieloletnie programy wojewódzkie; priorytety współpracy zagranicznej województwa.

Wieloletnie programy wojewódzkie powinny być spójne z Koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju oraz z planami zagospodarowania przestrzennego sąsiednich województw. Ani plan zagospodarowania przestrzennego województwa, ani żaden inny z wymienionych wyżej dokumentów, nie są aktami prawa miejscowego i nie naruszają uprawnień gmin.

Na szczeblu powiatu organy powiatowe mogą prowadzić, różnorodne analizy i studia z zakresu zagospodarowania przestrzennego, odnoszące się do

28

obszaru powiatu i zagadnień jego rozwoju, jednak prace te nie mają bezpośredniego znaczenia wykonawczego – służą głównie potrzebom koordynacji polityk przestrzennych gmin, wchodzących w skład powiatu.

Na szczeblu gminy opracowywane są dwa dokumenty : studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego

gminy; miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (dla całej gminy lub

dla jej części); do planu miejscowego dołącza się prognozę skutków wpływu ustaleń planu na środowisko przyrodnicze.Spośród wszystkich wyżej wymienionych dokumentów planistycznych tylko

miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego stanowi prawo miejscowe.Opracowywanie projektów planów zagospodarowania przestrzennego

województwa, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego określane jest terminem projektowanie zagospodarowania przestrzennego, odpowiednio w skali regionalnej i lokalnej. Proces sporządzania tych dokumentów jest określony przepisami i gwarantuje jego jawność oraz otwartość dla społeczeństwa i podmiotów gospodarujących w przestrzeni. W trakcie sporządzania tych dokumentów każdy może wnosić do nich wnioski i uwagi. O przyjęciu i uwzględnieniu poszczególnych uwag i wniosków decydują organy władz publicznych, odpowiedzialnych za sporządzanie dokumentów planistycznych. Jednak rozstrzygnięcia (decyzje) wójta, burmistrza, prezydenta miasta albo marszałka województwa o nieuwzględnieniu poszczególnych wniosków i uwag dotyczących studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy lub miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego albo też wniosków dotyczących planu zagospodarowania przestrzennego województwa – nie podlegają zaskarżeniu do sądu administracyjnego.

Istotnym elementem procedury sporządzania dokumentów są negocjacje pomiędzy władzami województwa i gminy na temat sposobu uwzględnienia ponadlokalnych zadań rządowych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

Oprócz dokumentów planistycznych, o których mowa, polityka przestrzenna władz publicznych może być prowadzona także przy pomocy innych instrumentów: ekonomicznych, prawnych, inwestycyjnych i organizacyjnych.

Jedynym ustalanym urzędowo czynnikiem cenowym, który posiada istotny, chociaż pośredni, wpływ na gospodarkę przestrzenną, jest cena kwintala żyta, publikowana regularnie przez Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Cena ta jest stosowana przez uprawnionych taksatorów nieruchomości do ustalania wartości gruntów rolnych. Czynnik ten

29

nabierze większego znaczenia po wprowadzeniu systemu katastralnego przy określaniu wartości nieruchomości.

Ulgi inwestycyjne w podatku dochodowym są pośrednią pomocą publiczną umożliwiającą realizację procesów restrukturyzacji i modernizacji, ukierunkowaną zwłaszcza na podniesienie konkurencyjności polskiego przemysłu. Z punktu widzenia gospodarki przestrzennej stanowią one istotną zachętę dla inwestorów, którzy występują jako wnioskodawcy o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, a także jako inicjatorzy i sponsorzy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Podatek od nieruchomości jest podatkiem lokalnym (gminnym), pobieranym od budynków i gruntów (stawka w zł od m2 powierzchni) oraz budowli (stawka w % od wartości). Wysokość stawek tego podatku określa rada gminy, z tym, że nie może on przekroczyć kwot określonych w ustawie. Zwolnieniu od podatku od nieruchomości podlegają m.in. grunty, budowle i budynki położone na terenach Specjalnych Stref Ekonomicznych.

Specjalne Strefy Ekonomiczne, utworzone w oparciu o ustawę z dnia 20 października 1994 r. o Specjalnych Strefach Ekonomicznych, z których każda jest ustanawiana oddzielnym rozporządzeniem Rady Ministrów – mają istotny wpływ na rozwój gospodarczy otaczającego je obszaru, powodują również gwałtowne przekształcenia samej przestrzeni.

W systemie prawnym przewidziano też programy zawierające zadania rządowe służące realizacji celów publicznych, ale praktycznie nie funkcjonują one jeszcze w polskiej gospodarce przestrzennej. W tej sytuacji najważniejszym zestawem bezpośrdnich inwestycji publicznych przez szereg lat były wieloletnie inwestycje centralne, których zestawienie publikowano jako załącznik do corocznej ustawy budżetowej. Były to przede wszystkim inwestycje w sferze infrastruktury technicznej i społecznej. Inwestycje wieloletnie stanowią ten rodzaj działalności Państwa, które w najbardziej konkretny sposób wpływa na kształtowanie przestrzeni w Polsce. Reforma ustrojowa administracji publicznej gruntownie zmieniła strukturę tych inwestycji, przekazując realizację większości z nich na szczebel wojewódzki lub powiatowy. Rząd zawierał z władzami samorządowymi kontrakty regionalne w celu współfinansowania z budżetu państwa określonych przedsięwzięć inwestycyjnych, prowadzonych przez samorządy. W pierwszej edycji kontraktów, na lata 2001-2003, inwestycje centralne pochłonęły większość środków. Powodem była chęć ich zakończenia, zamknięcia lub przekazania w gestię władz samorządowych.

Obok działań w zakresie gospodarki przestrzennej podmioty władzy publicznej prowadzą też działania w innych sferach, które mają istotny wpływ na rozwój przestrzenny. Skutki przestrzenne rodzą się bowiem nie tylko w

30

wyniku realizacji polityki przestrzennej. Takim sferami działalności władz publicznych są m.in.: Gospodarka gruntami – czyli działalność zmierzająca do racjonalnego

użytkowania i wykorzystania gruntów, uwzględniająca wymogi prawidłowego zagospodarowania określonego obszaru w myśl ustaleń planów zagospodarowania przestrzennego oraz własnościowe warunki i cechy gruntów (grunty państwowe, komunalne, prywatne). Gospodarka gruntami w gminach obejmuje m.in. tworzenie zasobów gruntów na cele zabudowy miast i wsi, operacje związane z parcelacją gruntów na cele budowlane, a także obrót gruntami państwowymi i komunalnymi przez odpowiednie władze. Gospodarka gruntami państwowymi należy do administracji rządowej, gruntami komunalnymi – do gmin.

Gospodarka komunalna – czyli działalność władz gminy, której celem jest zapewnienie techniczno-materialnych warunków zaspokojenia potrzeb społeczności gminy. Obejmuje ona w szczególności:

o usługi komunalne: zaopatrzenie w wodę, energię, usuwanie ścieków i odpadów, komunikację zbiorową, pochówek zmarłych;

o komunalne budownictwo mieszkaniowe;o gospodarowanie rezerwami terenowymi;o urządzenie i wyposażenie przestrzeni publicznych: dróg,

ulic, placów oraz zieleni parków, zieleńców, lasów komunalnych;

o wykonawstwo budowlane oraz utrzymanie obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, będących własnością gminy.

Gospodarka odpadami komunalnymi – czyli działania zmierzające do zapewnienia właściwego stanu sanitarno-higienicznego miast i osiedli wiejskich, polegające na planowym gromadzeniu odpadów stałych, ich usuwaniu z określoną częstotliwością oraz ekologicznym unieszkodliwianiu (kompostownie, spalarnie) i składowaniu. W procesie usuwania odpadów szczególne znaczenie ma ich utylizacja, w tym odzysk surowców wtórnych. Szczególnie korzystny jest selektywny system gromadzenia odpadów zmniejszający ich masę przeznaczoną do składowania.

Gospodarka leśna – czyli całokształt działalności obejmującej urządze-nie, utrzymanie, zagospodarowanie oraz ochronę lasów i upraw leśnych, a także gospodarczą eksploatację lasów – pozyskiwanie drewna, zwierzyny, runa leśnego i innych produktów leśnych (żywica, kora, igliwie itp.). Gospodarka leśna jest prowadzona na podstawie planów urządzenia lasu, określających zadania dotyczące ochrony i pielęgnacji lasów oraz nowych zalesień, a także warunki pozyskiwania drewna i gospodarki łowieckiej.

31

W sposób zorganizowany gospodarka leśna jest prowadzona głównie w lasach państwowych, zajmujących w Polsce ponad 78% ogólnej powierzchni lasów.

Polityka przestrzenna, po to by była skuteczna, wymaga zachowania ciągłości w dłuższym okresie czasu, przy czym musi reagować na zmiany, jakie dokonują się w jej otoczeniu – w tym na zmiany w przestrzeni. Oznacza to konieczność prowadzenia równoległych działań obejmujących: monitorowanie zmian w całej sferze gospodarowania, związanych z nim

przekształceń środowiska przyrodniczego oraz ciągłe aktualizowanie informacji o zasobach stanowiących podstawę rozwoju;

diagnozowanie kształtowanych przeobrażeń oraz wynikających z nich uwarunkowań ekologicznych i społeczno – ekonomicznych;

ciągłe prognozowanie kierunków najbardziej prawdopodobnego rozwoju, wybór dostosowanych do nich strategii działania oraz prognozowanie i programowanie rozwoju w oparciu o ciągle aktualizowany obraz kształtowanej rzeczywistości;Warunkiem zachowania ciągłości procesu diagnozowania,

prognozowania, programowania i projektowania przekształceń przestrzennych, będącym podstawą dla podejmowania właściwych decyzji w zakresie polityki przestrzennej, jest stała obserwacja – czyli monitoring przestrzenny. Pod tym pojęciem rozumie się statystyczną i kartograficzną prezentację stanu i rozwoju struktury przestrzennej na danym obszarze – w poszczególnych dziedzinach, jak: ludność, gospodarka, rynek pracy, rolnictwo, turystyka itd.

Rolą monitoringu jest diagnozowanie przekształceń. Monitoring powinien być dynamiczny, czyli nie tylko gromadzić informacje, ale także przetwarzać je, ostrzegać, a nawet przewidywać hipotetyczny rozwój sytuacji w przypadku braku interwencji decyzyjnej. Operacyjnym narzędziem monitoringu mogą być Systemy Informacji Przestrzennej, zawierające odwzorowany kartograficznie zbiór informacji odniesiony do struktury przestrzennej. W systemach tych w szerokim zakresie stosuje się technikę elektronicznego przetwarzania informacji (komputery), w oparciu o różnego typu oprogramowanie typu GIS – Geographic Information System.

W Polsce, jak i w niemal wszystkich krajach zaawansowanych w rozwoju, istnieje obowiązek sporządzania ocen oddziaływania na środowisko (OOS) konkretnych działań inwestycyjnych. Jest to wymóg prewencyjny przed podjęciem realizacji, która mogłaby naruszyć stan środowiska. Odpowiednia procedura w tym zakresie jest częścią procesu wydawania pozwoleń lokalizacyjnych. Ale ten rodzaj prewencji sięga znacznie wcześniejszej fazy – kształtowania celów i kierunków polityki przestrzennej.

Wprowadzane są też strategiczne oceny oddziaływania na środowisko (SOOS). Mają one wspomagać procesy wyboru najwłaściwszych kierunków

32

rozwoju, łączących cele przyrodnicze, społeczne i ekonomiczne. W związku z tym SOOS mogą się stać jednym z istotniejszych narzędzi rozwoju zrównoważonego. Powinny one stanowić ważny instrument polityki przestrzennej, zwłaszcza na poziomach krajowym i regionalnym.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Co stanowi główną prawną podstawę systemu zagospodarowania

przestrzennego w Polsce? Jak wygląda w polskim systemie władzy publicznej podział kompetencji

w zakresie polityki przestrzennej? Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na

szczeblu rządu? Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na

szczeblu województwa? Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na

szczeblu powiatu? Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na

szczeblu gminy? Który z dokumentów z zakresu zagospodarowania przestrzeni stanowi akt

prawa lokalnego?Polityka przestrzennego zagospodarowania kraju * Najważniejszym problemem kształtowania strategii rozwoju Polski jest

pogodzenie wymogów konkurencyjności i efektywności z zaspokajaniem społecznych aspiracji do sprawiedliwości i równości oraz z tworzeniem szans na poprawę jakości życia.

Priorytet efektywności przed równością jest obecnie koniecznością polskiej rzeczywistości i szansą wyjścia z opóźnienia cywilizacyjnego. Istnieje potrzeba akceptowania naturalnych dla gospodarki rynkowej tendencji do polaryzacji przestrzennej rozwoju jako najkrótszej drogi do uzyskania efektywności przez koncentrację aktywności społeczno-gospodarczej w miejscach najkorzystniejszych dla kapitału. Akceptacja priorytetu efektywności nie oznacza jednak bezwarunkowej zgody na trwałą polaryzację polskiej przestrzeni.

Podstawową zasadę wprowadzania efektywności na nowym, podwyższonym, poziomie na całym terytorium państwa jest równoważenie rozwoju. Warto zwrócić uwagę na istotną subtelność językową: mowa tu o „równoważeniu” jako specyficznym działaniu, a nie „zrównoważonym rozwoju” – który jest pewnym stanem docelowym, trudnym przy obecnych przemianach do osiągnięcia. Procesy transformacji naruszają bowiem w wielu miejscach pożądaną równowagę w przestrzeni. Polityka państwa w najbliższej

* wg [11]

33

perspektywie generalnie nie powinna powstrzymywać naturalnych procesów rozwoju, a skoncentrować się na dodawaniu do nich elementów równoważących.

Harmonijny i zrównoważony rozwój całego terytorium jest zasadniczym celem wielokierunkowej polityki przestrzennej państwa, obejmującej także działania interwencyjne. Równoważenie rozwoju jako wiodąca zasada polityki przestrzennego zagospodarowania kraju powinna uwzględniać : policentryzm i umiarkowany stopień koncentracji, jako ukształtowaną

historycznie i trwałą cechę struktury gospodarczo-przestrzennej Polski; cecha ta powinna jednak być podtrzymywana w granicach realnych możliwości państwa,

polaryzację struktury gospodarczo-przestrzennej kraju, jako trend obiektywny, zbieżny z dążeniem do szybkiego i sprawnego wykorzystania szeroko rozumianych zasobów i predyspozycji rozwojowych; w aspekcie końcowym interwencje państwa na rzecz równoległego wykorzystywania zasobów w regionach słabszych, mają na celu likwidację polaryzacji przez „równanie w górę” do poziomu najlepiej funkcjonujących gospodarczo ośrodków,

rozwój zrównoważony, jako wyznacznik cywilizacji XXI w.; jego wdrażanie musi się jednak dokonywać z respektowaniem realiów ekonomicznych oraz społecznych i psycho-społecznych; nie może więc on być jedyną wykładnią polityki przestrzennej państwa i to na całym jego obszarze.

Założenia te wyznaczają generalny kierunek polityki przestrzennej Polski. Polityka ta powinna kształtować warunki stymulujące tworzenie struktur przestrzennych dynamizujących rozwój kraju. Polityka równoważenia rozwoju to efektywnościowo najskuteczniejszy kierunek rozwoju struktury przestrzennej przez kształtowanie węzłów, nisz, pasm i stref aktywności, przedsiębiorczości i innowacji w miejscach, które wybierane będą przez mechanizmy gospodarki rynkowej. Polityka państwa stymulowałaby rozwój tych struktur spolaryzowanego rozwoju, dążąc jednocześnie do dyfuzji ich aktywizującego oddziaływania na całą strukturę przestrzenną kraju.

Coraz szersze otwarcie polskiej gospodarki na świat poprzez wzrost powiązań gospodarczych z zagranicą daje szanse na wykorzystanie otoczenia zewnętrznego dla rozwoju kraju, ale wiąże się też z przenoszeniem skutków negatywnych z gospodarki światowej do Polski, aczkolwiek osłabienia koniunktury światowej nie są jedyną przyczyną okresowego spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego Polski.

Polska leży na styku dwóch dużych struktur: Unii Europejskiej i grupy państw Europy Wschodniej, wchodzących z opóźnieniem w procesy transformacji po upadku ZSRR. Istotne znaczenie dla rozwoju kraju może mieć też funkcja zwornikowa i tranzytowa na kierunku Północ-Południe, gdzie Polska leży na styku wyodrębniających się w przestrzeni europejskiej

34

dwóch nowych obszarów: Bałtyckiego i Naddunajsko-Bałkańskiego. W programowaniu rozwoju przestrzennego należy zatem w szerszym stopniu wykorzystać tranzytowe położenie kraju. Stanowi ono wyzwanie do włączenia się w realizację transeuropejskich sieci infrastrukturalnych oraz do dalszego, efektywnego rozwijania współpracy transgranicznej, zwłaszcza na najbardziej opóźnionym w tym względzie – kierunku wschodnim.

Wykorzystanie walorów zwornikowego położenia Polski w nowej przestrzeni europejskiej będzie tworzyć szanse na : pobudzanie rozwoju społeczno – gospodarczego przez intensyfikację

współpracy międzynarodowej zarówno w skali całej gospodarki narodowej, jak i w skali regionalnej i lokalnej w celu zwiększania konkurencyjności polskiego potencjału;

umacnianie bezpieczeństwa narodowego przez kształtowanie wielopaństwowych i międzyregionalnych układów równowagi i współzależności różnych interesów narodowych w warunkach utrwalonej już siły potencjału ekonomicznego państw Europy Zachodniej i licznych jeszcze słabości polskiej gospodarki;

rewitalizację ekologiczną stref zdegradowanych i utrwalanie ochrony ich zasobów przez kształtowanie i umacnianie międzynarodowego systemu ochrony ekologicznej i zwiększenia efektywnego wsparcia kapitałowego i technologicznego.Głównym motywem wyboru celów strategicznych, kreujących politykę

przestrzenną państwa jest historyczna konieczność oraz szansa dynamizacji rozwoju i osiągnięcia na tej drodze europejskich standardów życia społeczeństwa, poprzez istotne zwiększenie konkurencyjności gospodarki narodowej w otwartym systemie światowym.

Tak sformułowany motyw i cel generalny wyznacza system celów z nim współzależnych. W bardzo ogólnym i uniwersalnym ujęciu tworzą one strukturę, w której : Kształtowanie mechanizmów generujących efektywny ekonomicznie

rozwój społeczno-gospodarczy kraju w dostosowaniu do zróżnicowanych przestrzennie uwarunkowań i zasobów, stanowiłoby naczelny i niczym nie zastępowalny imperatyw działania wszystkich podmiotów gospodarujących.

Stopniowa, lecz stała i społecznie odczuwalna poprawa standardu cywilizacyjnego społeczeństwa, byłaby osiągana wraz z postępującym rozwojem gospodarczym według zasady „tworzenia szans dla każdego".

Ochrona i racjonalne kształtowanie środowiska przyrodniczego wkomponowane w procesy rozwoju społeczno-gospodarczego i przestrzennego zagospodarowania, prowadziłyby stopniowo do coraz pełniejszego urzeczywistnienia zasad rozwoju zrównoważonego (ekorozwoju).

35

Ochrona dziedzictwa kulturowego poprzez unikające konfliktów wkomponowywanie zagospodarowania kraju, regionów, miast i osiedli w przestrzeń historyczną kształtowałaby i utrwalała tożsamość polskiej przestrzeni w systemie europejskim.

Podnoszenie bezpieczeństwa państwa w nowej sytuacji gospodarczej Europy zapewniałoby możliwie maksymalne zdolności obronne kraju i ochronę ludności oraz niezawodność i ciągłość funkcjonowania państwa.Wkładem polityki przestrzennej w realizację strategicznych celów

rozwoju powinno być kształtowanie struktur przestrzennych, tworzących warunki korzystne dla poprawy warunków życia ludności, aktywnej ochrony walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego, wzrostu gospodarczego, integracji europejskiej i bezpieczeństwa kraju.

Ewolucja usytuowania polskiej przestrzeni w Europie oraz jej uwarunkowania wewnętrzne dokumentują, że otwarty system przestrzenny kraju dynamizujący jej przekształcenia w pierwszych dziesięcioleciach XXI w. mogłyby tworzyć : europejski i krajowy system infrastruktury technicznej, której

konstrukcją nośną będzie system autostrad i dróg ekspresowych, zmodernizowanych kolei, portów morskich i lotnisk oraz system energetyczny i gospodarki wodnej;

metropolia stołeczna, której ranga i szansa w systemie europejskim jest współcześnie porównywalna z Wiedniem, Marsylią, Genewą, Tuluzą, Neapolem, Dortmundem, Antwerpią, Kijowem, Pragą i Budapesztem; wzrost jej znaczenia jest potencjalnie możliwy jednak pod warunkiem, że Warszawa sama znajdzie i uruchomi siły modernizacyjne, po to aby stać się atrakcyjnym i konkurencyjnym miejscem lokalizacji kapitału, innowacyjności i przedsiębiorczości europejskiej;

zbiór potencjalnych biegunów (ośrodków) rozwoju społeczno – gospodarczego, o znaczeniu europejskim (tzw. europoli), które w procesie konkurencji międzynarodowej tworzyć będą coraz silniejsze węzły przedsiębiorczości i innowacji oddziaływujące na całą polską i europejską przestrzeń; powstawać one będą w procesie europejskiej konkurencji wartości miejsca dla lokalizacji kapitału i przedsiębiorczości; (przeprowadzone analizy wskazują, że jako kształtujące się europole, z najwyższymi szansami na dalszy rozwój, można już traktować Warszawę, Trójmiasto, Poznań i Kraków; do ośrodków, które mogą potencjalnie w dłuższym okresie czasu osiągnąć tę szansę, w układzie konkurencji europejskiej można zaliczyć Szczecin, Wrocław, Łódź, Katowice, Lublin, a także Białystok, Rzeszów i bipolarna aglomeracja Bydgoszcz – Toruń;

pasma potencjalnie najwyższej innowacyjności i aktywności społeczno-gospodarczej kształtujące się współzależnie z budową i modernizacją międzynarodowego i krajowego systemu infrastruktury technicznej

36

(głównym jego elementem będzie system autostrad i linii kolejowych, telekomunikacyjnych, paliwowo – energetycznych);

sieć krajowych, ponadregionalnych i regionalnych ośrodków równoważenia rozwoju kreowanych w strefach, które z powodu historycznie ukształtowanego opóźnienia cywilizacyjnego i recesji okresu transformacji ustrojowej wymagają aktywizacji przy pomocy czynników zewnętrznych, inaczej grozi im trwała peryferyzacja i marginalizacja. Do ośrodków krajowych zaliczono : Olsztyn, Kielce, Opole, Zieloną Górę i Częstochowę. Do ośrodków ponadregionalnych zaliczono : Elbląg, Koszalin, Suwałki, Gorzów Wielkopolski, Siedlce, Białą Podlaską, Chełm, Zamość, Przemyśl, Bielsko-Białą, Wałbrzych, Jelenią Górę, Radom, Piotrków Trybunalski, Kalisz i Ostrów Wielkopolski. Ponadto wyróżniono 51 miast stanowiących sieć regionalnych ośrodków równoważenia rozwoju, obejmującą : Świnoujście, Kołobrzeg, Stargard Szczeciński, Żary, Żagań, Głogów, Gniezno, Leszno, Lubin, Legnicę, Lubliniec, Bolesławiec, Świdnicę, Dzierżoniów, Nysę, Brzeg, Tarnowskie Góry, Piłę, Szczecinek, Konin, Inowrocław, Słupsk, Wejherowo, Starogard Gdański, Tczew, Grudziądz, Włocławek, Płock, Kutno, Sieradz, Bełchatów, Racibórz, Rybnik, Cieszyn, Kędzierzyn – Koźle, Pszczynę, Żywiec, Oświęcim, Zawiercie, Myszków, Tomaszów Mazowiecki, Skierniewice, Ciechanów, Ostrołękę, Łomżę, Ełk, Puławy, Tarnobrzeg, Tarnów, Nowy Sącz, Krosno.

strefy i ośrodki gospodarki turystycznej, w których najwyższe w kraju walory środowiska przyrodniczego i unikatowe wartości kultury materialnej pobudzać będą popyt europejski – główne źródło ich potencjalnej aktywizacji;

europejska i krajowa sieć ekologiczna ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego.Można oczekiwać, że kształtujące się w ten sposób w procesie gry

rynkowej i celowo kształtowane przez politykę regionalną państwa, ośrodki, pasma i strefy stawać się będą głównymi ogniwami dynamizującymi rozwój kraju w szerszej przestrzeni europejskiej.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Jakie składniki mają tworzyć otwarty system przestrzenny kraju w

pierwszych dziesięcioleciach XXI w?

Kierunki rozwoju przestrzennego Europy Dla zrozumienia głównych zagadnień polityki przestrzennej w Europie

konieczne jest posiadanie rozeznania w pewnych cechach geograficznych

37

obszaru europejskiego i zasadniczych tendencjach jego rozwoju.5) Znamienną cecha charakterystyczną obecnego terytorium europejskiego jest jego półwyspowość. Termin ten szczególnie dobrze pasuje do opisu terytorium Unii Europejskiej, podkreślając znaczny stopień penetracji jej obszaru przez morza. Obszar ten jest w zasadzie wielkim półwyspem rozciągającym się na południowy zachód po Hiszpanię i Portugalię. Od niego wyodrębniają się mniejsze półwyspy, jak Włochy, Grecja, Dania, Szwecja i Finlandia; poza tym są wyspy, takie jak Wielka Brytania, Irlandia, Sardynia, Korsyka, Sycylia, Cypr i Malta oraz archipelagi greckie.

Długość linii brzegowej Unii Europejskiej (15-tu krajów) wynosi ponad 90 tysięcy kilometrów. Wybrzeże ma szczególne znaczenie w Danii i Portugalii, gdzie 70% ludności żyje w skupiskach przybrzeżnych. Ma także wyraźny wpływ na Irlandię i Szwecję, gdzie ponad 50% populacji mieszka na wybrzeżu; w Grecji, Hiszpanii, Włoszech i Finlandii mieszkańcy wybrzeża stanowią 30 lub więcej procent mieszkańców. W Wielkiej Brytanii procent ludności żyjącej w pobliżu wybrzeża wynosi zaledwie 14%, ale stosunek długości linii brzegowej do powierzchni należy do najwyższych w Unii. Z tych względów tylko bardzo ograniczone obszary Unii Europejskiej można określić jako stricte kontynentalne. Pozostaje to, oczywiście, w jaskrawym kontraście ze wschodnią częścią kontynentu. Rozszerzenie Unii sprawiło, że jej terytorium stało się mniej półwyspowe, bardziej kontynentalne, a wiele spośród obecnych stosunków przestrzennych ulegnie zmianie lub przedefiniowaniu.

Oprócz mórz i wielkich rzek przecinających ląd, także wielkie łańcuchy górskie stanowią fizyczne, ekonomiczne i kulturalne bariery w przestrzeni europejskiej. Jednak morza, rzeki i góry, chociaż stanowią przeszkody z punktu widzenia integracji przestrzennej, mogą także sprzyjać w jednoczeniu pewnych obszarów i określaniu ich tożsamości. Alpy, Dunaj, Bałtyk i Morze Śródziemne, a w przyszłości Karpaty lub Morze Czarne to dobre przykłady całościowego podejścia do rozwiązywania wspólnych problemów, umacniania wspólnych interesów i wspierania większej spójności przestrzennej.

Oprócz istotnego zróżnicowania fizycznego Europy istnieją także znaczne różnice w gęstości zaludnienia, stopniu urbanizacji, poziomie rozwoju i zamożności. Ogólnie mówiąc, przyczynia się to do wzmocnienia zróżnicowań centrum-peryferie. Zjawisko to potwierdzają znaczne zróżnicowania w gęstości zaludnienia i systemach osadnictwa. O ile elementy związane z fizyczną geografia Europy są trwałe, stosunki przestrzenne mogą ulec zmianie. Na przykład inwestycje i infrastruktura mogą znacznie wpływać na struktury przestrzenne i modele przemieszczania się ludności – ukończenie stałego połączenia przez cieśninę Sund pomiędzy Danią i Szwecją będzie coraz

5 ) wg materiałów roboczych autora, na podstawie [ 7 ]

38

bardziej znacząco oddziaływać na rozwój przestrzenny w skali lokalnej, regionalnej, krajowej, ponadnarodowej i kontynentalnej.

Różnorodność przestrzeni europejskiej, zwłaszcza w porównaniu z innymi częściami świata, stanowi jeden z głównych czynników sprzyjających jej rozwojowi, a w miarę rozszerzania się Unii ulega dalszemu wzbogaceniu. Oznacza to, że określenie na szczeblu międzynarodowym wytycznych dających się zastosować we wszystkich państwach Unii staje się coraz trudniejsze i bardziej złożone. Wspólne wytyczne muszą uwzględniać istniejącą różnorodność i złożoność oraz wskazywać sposób wykorzystania ich dla dobra całej Europy. Wymaga to wypracowania zróżnicowanego, w zależności od warunków geograficznych, podejścia do polityki przestrzennej przy jednoczesnym zachowaniu całościowego spojrzenia na Europę.

Na długofalowy kierunek ekonomicznego, społecznego i przestrzennego rozwoju Unii Europejskiej w znacznym stopniu wpływać będą trzy czynniki: skutki stopniowej ekonomicznej integracji Europy oraz intensywniejszej

politycznej współpracy między państwami członkowskimi, a także między tymi państwami a innymi zainteresowanymi stronami;

rosnąca rola władz lokalnych i regionalnych oraz wzrost ich znaczenia dla rozwoju przestrzennego;

rozszerzenie Unii, jak również rozwój stosunków z krajami sąsiednimi.Te trzy zjawiska należy postrzegać w szerszym kontekście globalizacji

ekonomii i towarzyszących temu procesowi istotnych zmian technologicznych. Jednocześnie trzeba uwzględniać tendencje demograficzne, ekonomiczne i środowiskowe charakteryzujące rozwój Unii.

Wszystkie te okoliczności doprowadziły do coraz większego otwarcia i pogłębiania związków między państwami i regionami, spowodowały też podjęcie wspólnych prac nad określeniem kierunków rozwoju przestrzennego Unii Europejskiej. W 1993 roku rozpoczęto prace nad Europejską Koncepcją Rozwoju Przestrzennego (ESDP – European Spatial Development Perspective). Jego podstawą było sześć zasad politycznych, przyjętych przez ministrów odpowiedzialnych za rozwój przestrzenny krajów 15-ki w Lipsku („zasady Lipskie”): rozwój przestrzenny może mieć decydujący wpływ na osiągnięcie

spójności ekonomicznej i społecznej Unii; dotychczasowe kompetencje instytucji odpowiedzialnych za politykę

Wspólnoty nie zmianie – ESDP może mieć wkład w realizację polityki przestrzennej Wspólnoty, ale bez ograniczania odpowiedzialnych instytucji w wypełnianiu ich obowiązków;

głównym celem polityki przestrzennej będzie osiągnięcie trwałego i zrównoważonego rozwoju;

wspólny dokument zostanie przygotowany z poszanowaniem istniejących instytucji i nie będzie miał mocy wiążącej wobec państw członkowskich;

39

idee zawarte w dokumencie będą zgodne z zasadą subsydiarności (pomocniczości – jedna z zasad polityki Unii Europejskiej, zapewniająca udział we wszystkich przedsięwzięciach podmiotów lokalnych i regionalnych);

każdy kraj przyjmie dokument (ESDP) w takim stopniu, w jakim zechce uwzględnić aspekty rozwoju przestrzennego Europy w swojej polityce narodowej. ESDP określiła cele polityczne rozwoju w oparciu o trzy główne

wytyczne, przyjęte w Lipsku. Były one nakierowane na: bardziej zrównoważony i policentryczny system miast i nowy typ

stosunków między miastem a wsią; równość dostępu do infrastruktury i wiedzy; ochrona i rozwój europejskiego dziedzictwa naturalnego i kulturowego. Dla każdej z tych sfer wybrano określoną liczbę kluczowych celów politycznych oraz ustalono pewną liczbę specyficznych opcji politycznych, dla ułatwienia osiągnięcia tych celów. Opcje te są zróżnicowane pod względem geograficznym – mają zastosowanie do jednego lub więcej specyficznych rejonów Europy. Ich cel jest czysto informacyjny i ilustracyjny – nie odzwierciedlają one rzeczywistych propozycji politycznych, ale są możliwymi elementami, które powinny być uwzględnione przy podejmowaniu decyzji politycznych.

W ESDP wyznaczono trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej: spójność ekonomiczna i społeczna, trwały rozwój, zrównoważona konkurencyjność obszaru europejskiego.

Cele te mają różny charakter i różne znaczenie polityczne. Osią Traktatu o Unii Europejskiej i głównym zadaniem polityki Unii w różnych sferach jest zwłaszcza spójność ekonomiczna i społeczna. Spojrzenie z perspektywy gospodarki przestrzennej nie tylko potwierdza konieczność doprowadzenia do takiej spójności, ale powinno nawet być traktowane jako metoda wspomagająca jej osiąganie. Nowością jest to, że wymienione trzy cele traktowane są łącznie, przy czym zwraca się uwagę również na ich wzajemne powiązania.

Wkład ESDP w politykę Unii polega w znacznym stopniu na ułatwianiu realizacji wymienionych wyżej trzech celów przez tworzenie powiązań między nimi. Polega to na nadawaniu im odpowiedniego znaczenia w zależności od zróżnicowania sytuacji terytorialnej w Europie i obejmuje przede wszystkim działania na rzecz lepszej integracji polityki różnych sektorów wywierających wpływ na określony obszar. W ten sposób również uwzględnia się fakt, że Europa jako całość musi sprostać konkurencji w skali światowej. Jej szanse na powodzenie będą większe, jeśli uda jej się przy tym doprowadzić do zrównoważonego zwiększenia swojej konkurencyjności,

40

wkroczyć na drogę stałego wzrostu i zachować, a nawet poprawić, przestrzenną równowagę i spójność.

Prace nad dokumentem trwały 7 lat, zakończono je w roku 2000 przyjęciem wspólnego dokumentu końcowego. Zawierał on nową wspólną wizję obszaru europejskiego jako całości, dając ramowe wytyczne dla działań oraz wskazówki dotyczące formułowania i realizowania polityki Unii. ESDP nie tylko przedstawia zadania z dziedziny rozwoju przestrzennego. Jest dokumentem mającym na celu zarówno wzbudzenie świadomości rozmaitych partnerów (Komisji, państw członkowskich, Parlamentu Europejskiego, rozmaitych organów doradczych, regionów i innych potencjalnie zainteresowanych stron), jak i zachęcanie do organizowania dyskusji o szerokim zasięgu, dotyczących długofalowych wytycznych dla rozwoju przestrzennego Europy.

Punktem wyjścia dla rozważań w kategoriach przestrzennych jest fakt, że siły wpływające na rozmieszczenie działalności ekonomicznej, przede wszystkim siły rynkowe, działają w coraz większym stopniu na szczeblu europejskim, podczas gdy planowanie rozwoju przestrzennego wciąż często odbywa się na szczeblu narodowym lub niższym. Dlatego między tymi szczeblami istnieje niezgodność utrudniająca pełne wykorzystanie otwierających się możliwości przestrzennego rozwoju Europy.

Zaproponowane w ESDP podejście przestrzenne do polityki ma polegać na czymś więcej niż tylko wskazywaniu, jak wzmocnić i poprawić polityki sektorowe przez wzbogacenie ich o wymiar przestrzenny. Powinno stanowić również bazę dla zintegrowanych kierunków politycznych, stosowanych obszarach o znaczeniu europejskim. Granice tych obszarów przebiegają ponad granicami krajów członkowskich Unii. Dla takich obszarów należy opracować spójne strategie rozwoju przestrzennego, które określą istotne zasady, problemy i szanse rozwoju przestrzennego. Strategie takie wzmocniłyby związki funkcjonalne między różnymi komponentami przestrzennymi tych terenów i stałyby się podstawą ujęcia wielosektorowego. Dodatkową wartością zintegrowanego ujęcia przestrzennego jest zapewnienie lepszej jakości, trwałego i jednolitego rozwoju tych obszarów niż byłoby to możliwe, gdyby decyzje polityczne nie były skoordynowane.

Wyodrębniono dwa typy zintegrowanej polityki na szczeblu europejskim: geograficzny – opcje polityczne odnoszą się do zagadnień, które muszą

być rozwiązane na obszarach przekraczających granice państwowe; są dwa podstawowe poziomy zintegrowanego zastosowania:

o całe terytorium europejskie;o wielkie regiony europejskie przekraczające granice

państwowe, tzn. dorzecza rzek, pasma górskie lub baseny morskie (na poziomie ponadnarodowym).

41

o tereny przygraniczne – przeszkodą w zintegrowanym rozwoju tych obszarów jest słaba koordynacja między władzami regionalnymi i lokalnymi po obu stronach granicy.

niegeograficzny (międzyregionalny) – opcje polityczne dotyczą zagadnień odnoszących się do wielu różnych miejsc w Europie, ale zasadniczo wymagających rozwiązania na poziomie regionalnym lub lokalnym (na przykład współpraca między miastami).Taki podział podkreśla potrzebę skoordynowania procesu decyzyjnego nie

tylko na płaszczyźnie poziomej (między sektorami na jednym szczeblu geograficznym), ale także pionowo (między różnymi szczeblami administracyjnymi). Ostateczne wprowadzenie w życie zaproponowanych w ESDP opcji politycznych zależy zasadniczo od współpracy na poziomie europejskim: tworzenia sieci miejskich, rozwoju „miast-bram”, bardziej zrównoważonej międzykontynentalnej dostępności wielkich portów i lotnisk, równego dostępu do urządzeń telekomunikacyjnych, multimodalności eurokorytarzy (stosowania różnych środków transportu w ich przebiegu), rozwoju europejskiej sieci ekologicznej. Istnieją jednak wyraźne wzajemne powiązania przestrzenne między tymi różnymi dziedzinami polityki. Mogą się one wzajemnie wspierać lub mogą powstać między nimi konflikty. Elementy te mogłyby stać się podstawą całościowego programu polityki rozwoju przestrzennego na poziomie europejskim. Głównymi elementami tego programu mogłyby być: Poprawa równowagi przestrzennej / spójność ekonomiczna i społeczna: ze

względu na szczególne cechy terytorium Europy oba cele mogą się nawzajem wzmacniać; ekonomiczna i społeczna kohezja (spójność) pozostaje fundamentalnym celem Unii jako całości i powinna w istotny sposób kształtować koncepcję i realizację programu przestrzennego rozwoju Europy.

Zrównoważona konkurencyjność miast i regionów: taki byłby ostateczny rezultat zintegrowanego podejścia do tworzenia sieci miejskich oraz rozwoju współpracy między miastami i aglomeracjami; w zasadzie wszystkie wielkie ośrodki i miasta powinny przyczynić się do wzrostu ekonomicznego Europy; wiąże się z tym praca nad jednolitą hierarchią przestrzenną miast i wielkich ośrodków, z jasno określoną ich rolą regionalną, krajową i międzynarodową.

Poprawa dostępności: nawet jeśli zagwarantowanie takiej samej dostępności wszystkim rejonom Unii nie wydaje się ani możliwe, ani pożądane – zwłaszcza dotyczy to obszarów wrażliwych i chronionych – niezbędna jest poprawa w tym zakresie, szczególnie w regionach peryferyjnych; powodzenie będzie zależało od tego, czy Europa będzie mogła zbliżyć różnych partnerów (regiony i wielkie miasta, odpowiednie ministerstwa, firmy transportowe itd.), połączyć różne możliwe środki

42

transportu w spójny system; innym kluczowym zagadnieniem, które powinny uwzględniać strategie przestrzenne – jest potrzeba równoległego inwestowania w sektory edukacji i szkolenia zawodowego na obszarach peryferyjnych, dla uniknięcia tak zwanego efektu „tunelowego” i „pompowania”.

Wzmocnienie granicznych regionów UE i ich aglomeracji: polityki dotyczące rozwoju miast-bram, multimodalności eurokorytarzu, równego dostępu do urządzeń telekomunikacyjnych i dostępności międzykontynentalnej mogłyby skupić się na rozwoju regionów granicznych i ich aglomeracji przygotowujących się do roli, jaką mają odegrać w procesie rozszerzenia Unii i rozwoju dobrych stosunków przestrzennych z państwami nie należącymi do niej.

Rozwój eurokorytarzy: Mogłyby one zostać wykorzystane jako narzędzie dla polityk integracyjnych związanych z rozwojem multimodalności, współpracy między aglomeracjami, poprawy infrastruktury i transportu na obszarach peryferyjnych, redukcji zatłoczenia na drogach, dostępności interkontynentalnej itd.; korytarze mogłyby w znaczący sposób przyczynić się do spójności terytorium europejskiego.

Podtrzymanie i rozwój różnorodności biologicznej w Europie: powodzenie rozwoju europejskiej sieci ekologicznej zależy od współgrania różnych dziedzin polityki Wspólnoty na płaszczyźnie przestrzennej; dla znacznej części dzikiej przyrody, zwłaszcza ptaków, środowiskiem w ciągu różnych pór roku jest cały kontynent; stosunki między elementami tej sieci, takimi jak tereny podmokłe, parki narodowe, specyficzne wyspy, tereny przybrzeżne, płytkie wody przybrzeżne i specyficzne obszary wiejskie – powinny zostać skoordynowane na szczeblu europejskim.Wprowadzenie tego zintegrowanego programu będzie zależeć od

powodzenia rozwoju zintegrowanych przestrzennie strategii ponadnarodowych. Obszary ponadnarodowe to ciągłe przestrzennie tereny, przekraczające granice pewnej liczby państw. To przede wszystkim na ich poziomie może zostać przeprowadzona integracja celów i opcji politycznych w strategie przestrzenne i konkretne programy działań. Na przykład polityki nakierowane na rozwój sieci ekologicznej, kontrolowanie ryzyka na obszarach zagrożonych katastrofami naturalnymi, odbudowa krajobrazów, transport multimodalny, poprawa infrastruktury i usługi transportowe w odleglejszych regionach – wszystkie te zagadnienia wymagają rozwiązania na poziomie ponadnarodowym. Ponadnarodowe strategie integrujące takie polityki pełnić mogłyby rolę „osi” łączących komplementarne polityki szczebla europejskiego i regionalnego lub lokalnego. Na tym poziomie ujawnia się wiele zagadnień przestrzennych o wymiarze europejskim i stanowi on dobrą bazę dla współpracy między regionami i miastami ponad granicami państwowymi.

43

Zasada zintegrowanego podejścia na tym poziomie została już przyjęta w programie Unii Europejskiej INTERREG. Inicjatywa ta wykazała, że państwa członkowskie i regiony wykazują wolę podjęcia prac nad opracowaniem i realizacją programów, które mogą stać się pierwszym krokiem na drodze ku ponadnarodowym zintegrowanych strategii przestrzennych. W ramach programu INTERREG państwa członkowskie Unii współpracowały, w niektórych wypadkach także z partnerami zewnętrznymi (w tym z Polską), na siedmiu wielkich ponadnarodowych obszarach kooperacyjnych. Szczególnie istotne były osiągnięcia tej współpracy w basenie Morza Bałtyckiego. Powstał tam, przy udziale Polski, wspólny dokument strategiczny rozwoju przestrzennego Wizje i strategie wokół Morza Bałtyckiego (VASAB 2010). Podobnie dla obszaru Europy Środkowo-Wschodniej i Południowej powstał (również przy udziale Polski) dokument Vision PlaNet. Oba te dokumenty formułowały cele rozwoju przestrzennego wielkich ponadnarodowych regionów europejskich, jako rozwinięcie spojrzenia zaprezentowanego w ESDP. W roku 2000 rozszerzono idee współpracy w obszarach ponadnarodowych o cztery inne obszary programu INTERREG.

Podział na ponadnarodowe obszary pod kątem tworzenia zintegrowanych strategii rozwoju nie został w ustalony raz na zawsze. INTERREG zapoczątkował pewien ponadnarodowy podział Unii i jej najbliższego sąsiedztwa, stając się wyrazem zrozumienia wspólnych szans i zagrożeń oraz politycznej woli rozwiązywania zagadnień przestrzennych. Podział ten nie jest ani stały, ani statyczny.

Dla wytyczenia granic obszarów ponadnarodowych ważniejsza jest polityczna treść strategii dla tych terenów. To właśnie faktyczne problemy i orientacja polityczna kompleksowych strategii ostatecznie decyduje o granicach obszarów. Kwestie te rozstrzygać będą władze państwowe i regionalne zaangażowane we współpracę. Ponadto wydaje się całkiem prawdopodobne, że faktyczne obszary strategiczne będą się różnić w zależności od podejmowanych polityk sektorowych. Rzeczywiste wytyczenie obszaru ponadnarodowego dla polityk dotyczących, na przykład, poziomu usług dla rozwoju wewnętrznego lub dywersyfikacji gospodarki na terenach wiejskich, może być inne niż w wypadku skoordynowanego zarządzania infrastrukturą.

Ta elastyczność geograficzna i polityczna może też oznaczać, że ponadnarodowe obszary strategiczne będą się w znacznej mierze pokrywać. Jest to nie tylko możliwe, ale wręcz pożądane. Tak już jest w przypadku Polski – jej terytorium należy do dwóch obszarów ponadnarodowych INTERREG: obszaru Bałtyckiego (BSR) i obszaru południowo-wschodniego (CADSES).

Rezultatem procesu integracji politycznej na poziomie ponadnarodowym będzie prawdopodobnie ujawnienie, że konflikty i współdziałania między

44

zagadnieniami i politykami przestrzennymi różnią się w zależności od typu obszaru branego pod uwagę. Na przykład: rozwój przestrzenny w dorzeczach rzek na obszarach zdominowanych

przez zabudowę miejską o słabszej strukturze ekonomicznej musi stwarzać szanse ekonomiczne dla starszych miast i aglomeracji przemysłowych, rozwijać system multimodalnych terminali, rozwijać ekosystem w korycie rzeki, zwiększać powodziową pojemność koryta rzeki bez stwarzania zagrożeń dla działalności człowieka, zapobiegać zanieczyszczeniu wody i rozwijać typowe dla dorzecza rzeki formy krajobrazów;

rozwój przestrzenny bardzo gęsto zaludnionych rejonów obszarów o dominującej zabudowie miejskiej o mocnej strukturze ekonomicznej musi zmierzać do przezwyciężenia niekorzystnej sytuacji przestrzennej, związanej z intensywną przygraniczną konkurencją między regionami a lokalną administracją o przyciągnięcie inwestycji, koordynacji infrastruktury i rozwoju parków przemysłowych, wypracowania efektywnych systemów transportowych, zachowania otwartych przestrzeni.

rozwój przestrzenny na obszarach górskich powinien obejmować zintegrowane ujmowanie przez polityki rozwoju środków ochrony środowiska i dziedzictwa kulturowego, zapewnienie trwałej infrastruktury, zapewnienie odpowiedniego rozwoju mniejszych osad, zintegrowanie z krajobrazem eksploatacji odnawialnych źródeł energii.

rozwój przestrzenny w basenach morskich wymaga promowania zintegrowanego zarządzania strefami przybrzeżnymi i wyspami, popierania komplementarności i współpracy miast i aglomeracji (zwłaszcza portowych), uwzględnienia nowych połączeń morskich i komunikacyjnych w przestrzennym rozwoju basenu, wspieranie bardziej zrównoważonego rozwoju obszarów przybrzeżnych i ich lądowego zaplecza, promowanie zrównoważonego rozwoju obszarów wrażliwych.Po ustaleniu zintegrowanych strategii przestrzennych dla obszarów

ponadnarodowych, najprawdopodobniej ujawni się potrzeba różnicowania także polityk sektorowych w obrębie Unii.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Jakie są trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej wyznaczone w

ESDP? Jakie dokumenty – będące rozwinięciem spojrzenia zaprezentowanego w

ESDP – formułowały cele rozwoju przestrzennego wielkich ponadnarodowych regionów europejskich obejmujących obszar Polski?

45

PODSTAWY PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO

POJĘCIE ŁADU PRZESTRZENNEGO

Ładem przestrzennym nazywamy takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne.

Ład przestrzenny jest uznawany za finalny cel zagospodarowania przestrzennego, podobnie jak jakość życia jest przyjmowana jako cel planowania spoleczno-gospodarczego. Dla obydwu pojęć brak jest jednoznacznych, powszechnie zaakceptowanych definicji, choć każdemu z nich poświęcono obszerną literaturę. Ład przestrzenny jest zazwyczaj utożsamiany z uporządkowanym stanem środowiska przestrzennego – porządkiem przestrzennym.

Etymologia słowa „ład” wskazuje na powiązanie z pojęciami równości, zgodności, porządku, podczas gdy jego przymiotnikowa forma – ładny – implikuje zadowolenie estetyczne.

Wydaje się, że sam porządek przestrzenny jest koniecznym, ale nie wystarczającym warunkiem ładu przestrzennego. Ład należy łączyć z pojęciem równowagi, która odgrywa zasadniczą rolę w zagadnieniach kompozycji przestrzennych, urbanistycznych i krajobrazowych. Zapewne więc stan równowagi – w znaczeniu, jakie mu przydaje teoria kompozycji artystycznej, ale także teoria systemów – można uznać za jedno z kryteriów ładu przestrzennego.

Jednak ład przestrzenny nie może być uznany za stan statyczny, niezmienny, ponieważ środowisko przestrzenne, do którego on się odnosi, jest przedmiotem użytkowania przez człowieka, a także podlega zmianom wywołanym przez procesy naturalne. Prawidłowe funkcjonowanie środowiska przestrzennego w procesach jego użytkowania przez człowieka – jest w wysokim stopniu uzależnione od takich cech, jak jego poznawalność, zrozumiałość, łatwa dostępność. Za kryterium zachowania ładu przestrzennego służyć może więc także zgodność otaczającej przestrzeni z potrzebami i wartościami uznawanymi przez człowieka.

Należy podkreślić, że ważną grupę komponentów przestrzeni stanowią elementy stworzone przez człowieka. W wyniku procesów społecznych i gospodarczych odbywających się w środowisku, następują zmiany zastanego kształtu przestrzeni. Pojawiają się w niej antropogeniczne elementy składowe, które powstają w wyniku tych procesów. Rozwój przestrzenny polega więc głównie na „zagospodarowywaniu przestrzeni”.

46

Pod pojęciem zagospodarowania przestrzennego należy rozumieć ogół współzależnych obiektów i urządzeń powierzchniowych, liniowych i punktowych, rozmieszczonych w przestrzeni, które tworzą istniejący stan funkcjonowania i użytkowania danego obszaru. Zagospodarowanie przestrzenne jest wynikiem działań indywidualnych i zbiorowych w celu zaspokojenia różnych potrzeb mieszkańców i użytkowników tego obszaru.

Termin „zagospodarowanie przestrzenne” używany jest także w znaczeniu planistycznym. Obejmuje całość czynności planowanego rozmieszczenia na danym obszarze ludności, mieszkań, infrastruktury społecznej, technicznej i gospodarczej w celu racjonalnego funkcjonowania i użytkowania tego obszaru, z uwzględnieniem ochrony środowiska i jakości życia. Te zagadnienia omówione zostaną w kolejnych częściach niniejszego skryptu.

Urbanistyka jest nauką o powstawaniu, historycznym rozwoju oraz zasadach zagospodarowania przestrzennego miast i osiedli. Jednocześnie zajmuje się planowaniem zagospodarowania przestrzennego miast, często również w ogóle planowaniem rozwoju przestrzennego, a także projektowaniem realizacyjnym zespołów zabudowy miejskiej. Często określa się urbanistykę, jako sztukę planowania i budowy miast, osiedli, zespołów budynków oraz zagospodarowywania terenów. W tym ujęciu urbanistyka zajmuje się ogólnie pojętym kształtowaniem miasta w przestrzeni. Dla dziedziny zajmującej się kształtowaniem obszarów wiejskich stosuje się (dość rzadko – głównie w tekstach specjalistycznych) termin ruralistyka.

Elementami zagospodarowania przestrzennego nazywamy poszczególne rodzaje (formy) zagospodarowania przestrzennego, wyróżnione w zależności od funkcji i sposobu użytkowania terenów – klasyfikacja elementów zagospodarowania przestrzennego pokrywa się w zasadzie z klasyfikacją jego funkcji. Elementy zagospodarowania przestrzennego składają się bowiem z urządzeń spełniających specyficzne funkcje: zabudowa mieszkaniowa, przemysłowa, składowa, urządzenia obsługi ludności – infrastruktura społeczna, infrastruktura techniczna, urządzenia obsługi rolnictwa itp. Tak więc w zależności od rodzaju zagospodarowania przestrzennego wyróżnia się m.in. funkcje mieszkaniowe, usługowe, rolnicze, leśne, przemysłowe, transportowe, wypoczynkowe (turystyczne), uzdrowiskowe, a także różnego rodzaju funkcje ochronne, jak ochrona środowiska przyrodniczego i kulturowego, ochrona sanitarna itp.

Istotne funkcje wypełnia infrastruktura społeczna. Pod tym terminem rozumieć należy wyposażenie osadnictwa w zakresie socjalnej obsługi ludności, jak urządzenia oświaty, zdrowia i opieki społecznej, kultury, sportu, a także obsługi bytowej, jak urządzenia handlu i zaopatrzenia, gastronomii i drobnych usług.

Ogólnie pod pojęciem „usługi” w gospodarce przestrzennej rozumieć należy jedną z funkcji zagospodarowania przestrzennego, obejmującą

47

działalność, instytucje i urządzenia służące do zaspokajania potrzeb ludności. Pojęcie usług nie jest określone w sposób normatywny i bywa rozumiane rozmaicie. W praktyce najszerzej rozumianym pojęciem usług objęte są następujące rodzaje działalności instytucji lub urządzeń: usługi socjalne: oświata i nauka, zdrowie i opieka społeczna, kult

religijny, kultura, sport, wypoczynek i turystyka; usługi bytowe: handel detaliczny, gastronomia, bankowość, energetykę,

transport, łączność, rzemiosło i przemysł usługowy (jak piekarnie, masarnie, pralnie), hotele, łaźnie, usługi cmentarne (grzebalnictwo);

administracja i bezpieczeństwo publiczne: administracja publiczna, policja, straż pożarna. Natomiast pod pojęciem „infrastruktura techniczna” rozumieć należy

wyposażenie osadnictwa w zakresie obsługi technicznej, jak drogi i ulice, sieci i urządzenia zaopatrzenia w wodę, usuwania ścieków i odpadów, zaopatrzenia w energię, a także telekomunikacji.

Poszczególne fragmenty przestrzeni różnią się swymi funkcjami – różny jest ich sposób użytkowania. Pod pojęciem „sposobu użytkowania terenu” określić można rodzaj działalności (funkcje) wykonywane na określonym obszarze. Sposoby i rodzaje użytkowania terenu są więc zbieżne z funkcją obszaru, pełnioną przez niego w strukturze przestrzennej. Użytkowanie terenu może być określone w rozmaitym zasięgu obszarowym i w rozmaitym stopniu agregacji na podstawie funkcji przeważającej, a także w układzie wielofunkcyjnym (np. tereny mieszkaniowo-usługowe, przemysłowo-składowe itp.).

Podstawowym elementem zagospodarowania terenu jest zabudowa. Występuje ona w formie istniejących lub planowanych budynków, zespołów budynków i budowli o różnych rodzajach użytkowania. Są one usytuowane na wydzielonych geodezyjnie działkach i łącznie tworzą zgrupowania nieruchomości. Wyróżnia się obszary lub strefy zabudowy: mieszkaniowej jednorodzinnej, wielorodzinnej i mieszanej, zagrodowej, przemysłowej, magazynowo-składowej, usługowej i letniskowej.

Obiekty i urządzenia, które służą realizacji celów społecznych, nazywane są „obiektami (urządzeniami) użyteczności publicznej”. Realizowane są w ramach obowiązków nałożonych ustawowo na gminę, region lub państwo. Instytucje zarządzające obiektami użyteczności publicznej zapewniają ich funkcjonowanie oraz rozwój.

Oba pojęcia, tj. urządzenia użyteczności publicznej i usługi nie są jednoznacznie precyzowane pod względem definicji. Należy przyjąć, że pojęcie urządzenia użyteczności publicznej jest szersze i mieści w sobie pojęcie usługi. Urządzenia użyteczności publicznej to np. wszystkie budowle (budynki i obiekty budowlane, np. mosty, drogi, systemy wodociągów, linie wysokiego napięcia itp.) oraz tereny urządzone, przeznaczone do użytku

48

publicznego dla nieograniczonej lub ograniczonej jakimiś kryteriami znacznej liczby ludności.

Układ sieci usług odpowiadać powinien układowi sieci osadniczej, a gęstość jej elementów – gęstości zaludnienia obszarów. W gospodarce przestrzennej należy przestrzegać nie tylko tych generalnych zasad rozmieszczenia, ale i specyficznych wymagań dla każdego rodzaju usług. Stosowane są więc często wskaźniki urbanistyczne – określające ilościowo poziom zaspokojenia potrzeb w infrastrukturze społecznej i technicznej. Są to więc mierniki zależne od standardów urbanistycznych. Określane są najczęściej jako stosunek dwóch wielkości: jedna wyraża przedmiot danego wskaźnika, a druga stanowi jego odniesienie aplikacyjne, np. 250 miejsc postojowych na 1000 mieszkańców. Stosowane są wskaźniki scalone (np. ogólnomiejska gęstość zaludnienia) oraz szczegółowe (stosowane np. przy realizacji obiektów użyteczności publicznej).

W gospodarce przestrzennej rozmieszczenie wszelkiego rodzaju urządzeń użyteczności publicznej powinno być prowadzone w myśl nadrzędnej zasady, by wyrównywać i podnosić poziom zagospodarowania wszystkich obszarów tworząc w ten sposób spójne i coraz lepsze warunki zaspokajania różnorodnych potrzeb społecznych. Dotyczy to zarówno wszelkiego rodzaju usług, jak i tych urządzeń użyteczności publicznej, które zaliczane są formalnie do innych działów gospodarki, jak np. transport czy energetyka.

Uporządkowany sposób organizacji przestrzeni, uwzględniający całokształt warunków i wymagań funkcjonalnych, społeczno-gospodarczych i środowiskowo-krajobrazowych określany jest więc jako ład przestrzenny. W zagospodarowaniu przestrzennym oznacza on uporządkowanie i harmonię pomiędzy różnymi elementami składowymi przestrzeni i funkcjami struktury przestrzennej. W szerszym rozumieniu gospodarki przestrzennej może oznaczać równowagę pomiędzy sprzecznymi często trendami rozwoju. Pozwala na wyeliminowanie konfliktów na tle wykorzystania przestrzeni przez podmioty gospodarcze i społeczeństwo. We wszelkich zmianach sposobu zagospodarowania przestrzeni, ład przestrzenny stanowi kryterium oceny jakości tych przeobrażeń.

Ład przestrzenny ułatwia prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i gospodarki. W uporządkowanej przestrzeni procesy rozwoju przebiegają sprawniej i napotykają na mniej barier. Zwiększa się zatem sprawność struktur społeczno-gospodarczych i poprawia jakość życia.

W zagadnieniach dotyczących szeroko rozumianego rozwoju często obecnie stosuje się pojęcie ładu zintegrowanego, łączącego w sobie: ład społeczny identyfikujący strategiczne cele i środki oraz

przedsięwzięcia zmierzające do poprawy jakości życia społeczeństwa, ład ekonomiczny określający strategiczne cele i środki generujące

efektywny rozwój społeczno-gospodarczy,

49

ład ekologiczny formułujący uwarunkowania i strategiczne cele ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska przyrodniczego, zmierzające do utrwalania rozwoju ekologicznie zrównoważonego (ekorozwoju),

ład przestrzenny określający strategiczne cele i kryteria kształtowania struktur przestrzennych wyrażające zasady i kierunki gospodarowania przestrzenią geograficzną.Ład zintegrowany wyraża najwyższy, chociaż nie zawsze i wszędzie

osiągalny, stopień realizacji kompleksowej polityki równoważenia rozwoju. Pojęcie ładu przestrzennego funkcjonuje w tym systemie jako dążenie do harmonijności, uporządkowania, proporcjonalności i równoważenia środowiska życia człowieka.

W polityce przestrzennej ład przestrzenny wyraża zarówno funkcjonalność, logikę, czytelność i jasność struktur przestrzennych, jak i ich zharmonizowanie z przyrodą, wysoką użyteczność i efektywność we wszystkich skalach: od lokalnej do krajowej. Oznacza, że struktury przestrzenne stanowią uporządkowaną całość, której części poddane są wspólnym regułom gry, a ich logika funkcjonowania, funkcjonalność całej struktury oraz czytelność przestrzenna tworzą, także w każdym wymiarze terytorialnym, wysokie walory estetyczne środowiska człowieka.

W hierarchii wartości społecznych ład przestrzenny nabiera rosnącego znaczenia. Staje się bowiem w coraz większym stopniu niezbywalnym elementem jakości życia i środowiska przyrodniczego, a także efektywności gospodarowania.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Co oznacza pojęcie „ładu przestrzennego”? Co to jest „urbanistyka”? Na podstawie jakich kryteriów dokonuje się najważniejszej klasyfikacji

elementów zagospodarowania przestrzennego? Co to są „obiekty użyteczności publicznej”?

METODOLOGIA PROGRAMOWANIA I PLANOWANIA

Jak już wspomniano, programowanie i planowanie przestrzenne są jednymi z ważniejszych instrumentów polityki przestrzennej. Programowanie dotyczy przede wszystkim przestrzeni społeczno-ekonomicznej i procesów

50

funkcjonowania środowiska przestrzennego. Planowanie przestrzenne zajmuje się bardziej techniczną stroną procesów przestrzennych i rozmieszczeniem poszczególnych funkcji zagospodarowania terenu w fizycznej (geograficznej) przestrzeni. Podział w tym zakresie jest jednak dość płynny, a ostatnio wydaje się, że planowanie przestrzenne ewoluuje w kierunku objęcia swym działaniem także sfery programowania.

W potocznym znaczeniu planowanie przestrzenne opisywane jest jako narzędzie celowego oddziaływania na rozwój przestrzenny społeczeństwa, gospodarki oraz środowiska przyrodniczego, antropogenicznego oraz społecznego na danym terenie. Jest to całokształt działań zapewniających pra-widłowe zagospodarowanie przestrzenne obszarów kraju, regionów i gmin (miast), z uwzględnieniem wzajemnych związków i interesów ogólnokrajowych oraz powiązań międzynarodowych. Istota planowania przestrzennego polega na właściwym wykorzystaniu naturalnych i nabytych cech środowiska w celu właściwego zaspokojenia zarówno bieżących, jak przyszłych potrzeb zbiorowych i indywidualnych.

Opisane poniżej zagadnienia metodologiczne planowania przestrzennego, obejmujące także sferę programowania rozwoju, mają charakter wycinkowy.6) Mają zobrazować Czytelnikowi zakres działań planowania przestrzennego w poszczególnych wybranych sferach. W rzeczywistości proces programowania i planowania rozwoju jest znacznie szerszy i bardziej złożony – wymagałby poświęcenia mu znacznie więcej miejsca.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Jakie są różnice pomiędzy pojęciami „programowania” a „planowania

przestrzennego”?

Struktura osadnicza Struktura osadnicza to całokształt form zagospodarowania przestrzennego

określonego obszaru i powiązań pomiędzy nimi. Elementami tej struktury są obszary zamieszkania, pracy, usług i wypoczynku. Połączone są one sieciami infrastruktury technicznej, zapewniającej sprawność funkcjonowania całej struktury. Przekształcenia struktury osadniczej polegają na zmianach w wielkości i znaczeniu poszczególnych jej elementów. Zmiany te dokonują się samoistnie lub w wyniku celowej polityki przestrzennej. Historycznie pierwotnym a i obecnie chyba najważniejszym polem działania planowania przestrzennego jest właśnie kształtowanie struktury osadniczej.

W programowaniu i planowaniu rozwoju struktury osadniczej duże znaczenie mają zagadnienia demograficzne. W badaniu zagadnień

6 ) wg [ 3 ]

51

demograficznych w wymiarze przestrzennym jednym z najważniejszych kryteriów jest liczba ludności i prognoza jej zmian. Przyrost naturalny jest różnicą liczby urodzeń i liczby zgonów. Liczba zgonów ma w większości krajów europejskich tendencję spadkową. Wpływa na to poprawa zdrowotności ludności. Zachodzą jednak zmiany zarówno pod względem liczby urodzeń, jak i zgonów, powodowane przez dochodzenie do okresu rozrodczości lub wymieralności liczniejszych lub mniej licznych roczników. Dla prognozowania przemian ludnościowych i związanych z tym potrzeb społecznych i ekonomicznych – należy więc badać strukturę wieku i płci ludności. Pomocna w tym jest tzw. piramida wieku.

W społeczeństwach zamożnych występuje wyraźnie wzrastająca długowieczność, a więc mały procent zgonów. W społeczeństwach słabych gospodarczo, zacofanych kulturalnie i cywilizacyjnie, występuje jako zasada duży wskaźnik urodzeń i duży wskaźnik śmiertelności, jednak w sumie duży wskaźnik przyrostu naturalnego. W społeczeństwach rozwijających się gospodarczo, wskaźnik urodzeń kształtuje się na ogół nisko, a wskaźnik zgonów zmniejsza się.

Analiza przesuwania się grup wieku służy do uzyskania podstaw przy programowaniu w zakresie edukacji, zatrudnienia, a także przy planowaniu zapotrzebowania w sferze mieszkaniowej i na wszelkiego rodzaju usługi.

Następnym z kolei zagadnieniem badań demograficznych po liczbie i wieku ludności jest struktura rodzinna, obrazująca rozkład liczebności rodzin (z ilu osób składa się rodzina). W Polsce występują różnice w liczebności rodzin wiejskich i miejskich, a także duże różnice pomiędzy poszczególnymi regionami. Dane statystyczne podają informacje o liczebności gospodarstw domowych. Nie należy mylić tego pojęcia z liczebnością rodzin. Gospodarstwo domowe może mieścić w sobie dwie lub kilka rodzin, lub rodzinę i osoby samotne. Występują też gospodarstwa domowe prowadzone przez kilka lub jedną osobę samotną.

Liczbę ludności zdolnej do pracy określa się w oparciu o strukturę wieku. Podstawą wielkości jest grupa ludzi w wieku produkcyjnym (tj. w wieku zdolności do pracy). Nigdy cała liczba ludzi w wieku produkcyjnym nie podejmuje pracy. Nie pracuje zawodowo i zarobkowo np. młodzież ucząca się w szkołach średnich i wyższych.

Natomiast zawsze wykonuje pracę zawodową zarobkowo pewna liczba ludzi spoza grup wieku czynnych zawodowo. Inną komplikacją w wyliczaniu prognoz stanowi ruch migracyjny, tj. wyjazdy na stałe w celu podjęcia pracy w innym regionie (a nawet w innym państwie), a także przyjazdy do badanego regionu. Wreszcie uwzględnić należy fakt codziennych wyjazdów do pracy do innego regionu, ludności mieszkającej w pobliżu jego granicy. Poważnym zagadnieniem przy rozpatrywaniu stanu zatrudnienia ludności jest praca dodatkowa poza głównym miejscem zatrudnienia.

52

Jednym z istotniejszych zadań gospodarki przestrzennej jest rozwój gospodarczy i stworzenie takich warunków, aby stopa życiowa wszystkich obszarów była względnie wyrównana. Miernikiem pozwalającym badać poziom warunków życiowych ludności jest, między innymi dochód na 1 mieszkańca. Tak jak istnieją obecnie wielkie różnice w dochodzie na 1 mieszkańca między krajami, między regionami kraju – występują też znaczne, czasem bardzo znaczne różnice wewnątrz regionu. Liczba i jakość podmiotów gospodarczych działających na danym obszarze w najsilniejszym stopniu decyduje o jego stopniu rozwoju.

Uważa się, że proces aktywizacji gospodarczej słabo dotychczas rozwiniętego regionu jest realizowany wówczas, gdy tempo rozwoju gospodarki tego regionu jest wyraźnie wyższe od tempa rozwoju całej gospodarki.

Rozwój gospodarczy każdego obszaru zależy od wielu czynników, które składają się na jego atrakcyjność inwestycyjną. Suma cech niektórych obszarów sprzyja lokalizacji podmiotów gospodarczych w większym stopniu, inny zestaw sprzyja lokalizacji tylko niektórych branż lub gałęzi gospodarki, niektóre cechy są niekorzystne lub mało atrakcyjne dla inwestorów. Kryteria oceny atrakcyjności inwestycyjnej danego obszaru może zmieniać się w czasie. Może to wynikać np. z rozwoju technologii lub systemów organizacji w poszczególnych gałęziach.

Jednym z podstawowych i pierwotnych kryteriów lokalizacyjnych jest dostęp do surowców. Pod względem czynnika surowcowego poszczególne typy działalności gospodarczej można podzielić na: działalność o lokalizacji związanej; działalność o lokalizacji częściowo związanej; działalność o lokalizacji swobodnej (nie związanej).

Działalność o lokalizacji związanej wymaga usytuowania bezpośrednio na lub przy złożu surowca. Oczywiście zakładami takimi są wszelkie kopalnie, cegielnie, cementownie itd.

Działalność o lokalizacji częściowo związanej dotyczy tych zakładów, których produkcja oparta jest na technologii lub surowcach pozwalających na ograniczony wybór lokalizacji, spełniającej określone i konieczne warunki. Takimi zakładami będą np. stocznie, które umieszczane być muszą na brzegu morza lub rzek, ale liczba miejsc, które spełniają te warunki jest znaczna; zakłady wymagające do produkcji znacznej ilości wody pobieranej z rzek – lokalizowane muszą być bezpośrednio przy ciekach; zakłady wymagające transportu wodnego lub kolejowego – przy drogach wodnych lub szlakach kolejowych itp. Do zakładów o lokalizacji częściowo związanej zaliczamy również takie, w których występują wyraźnie korzyści ekonomiczne i techno-logiczne przy lokalizowaniu ich w określonych miejscach. Na przykład lokalizacja zakładów bezpośrednio kooperujących z innymi zakładami, których

53

odpady są surowcami dla nowych zakładów, są lokalizowane możliwie blisko swych zakładów macierzystych; zakłady wytwórcze produktów rolnych lub drewna – w centrum albo w pobliżu upraw lub lasów (cukrownie, gorzelnie, olejarnie, przetwórnie owoców, tartaki, fabryki płyt pilśniowych, celulozy itd.).

Wreszcie zakłady o lokalizacji swobodnej to takie, do których bez wyraźnego podnoszenia kosztów produkcji i utrudnienia procesów technologicznych można dowozić surowce z różnych odległości, które mogą wykorzystywać wodę wodociągową i niektóre nie posiadają szczególnych wymogów pod względem środków transportu.

Dowóz surowców, wywiezienie produkcji i odpadów, dojazdy pracowników wymagają z zasady dobrego powiązania zakładu produkcyjnego z układem sieci komunikacyjnej. przy tym wymagania niektórych zakładów są specjalnie istotne, a nawet mogą być determinujące przy podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych. Czynnik komunikacyjny w wyborze lokalizacji obejmuje nie tylko bezpośrednie połączenie zakładu z najbliższym szlakiem komunikacyjnym, ale również powiązanie jego z całym układem sieci komunikacyjnej regionu, kraju lub kontynentu.

W zagadnieniach lokalizacyjnych istotny jest też czynnik energetyczny. Każdy współczesny zakład przemysłowy wymaga wykorzystania siły energetycznej do prowadzenia produkcji. Doprowadzenie energii do małego zakładu nie jest na ogół zagadnieniem trudnym. Natomiast staje się ono coraz bardziej skomplikowane i wymagające wielostronnych rozważań w miarę wzrostu skali zakładu. Niektóre z wielkich zakładów wymagają tak wielkich ilości energii, że wytwarzanie jej i przesyłanie jest samo dla siebie skomplikowanym problemem technicznym.

Czynnik pracy dotyczy załogi zatrudnionej w przedsiębiorstwie, przyczynia się do lokalizacji zakładów przemysłowych tam, gdzie istnieją zasoby lub najlepiej nadwyżki sił roboczych o odpowiednich kwalifikacjach. Negowanie czynnika pracy przy podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych powoduje duże problemy organizacyjne i techniczne.

Istnienie zakładu przemysłowego dobrze zasilonego w energię i wodę, dobrze obsłużonego pod względem komunikacyjnym, zlokalizowanego w dużym mieście lub w silnie zurbanizowanym obszarze zapewniającym dostateczną liczbę pracowników, działa przyciągająco na inne zakłady, które chcąc wykorzystać walory, które posiada obszar dążą do ulokowania się w pobliżu zakładu istniejącego. Są to przede wszystkim zakłady o podobnym rodzaju produkcji, jaka jest prowadzona w zakładzie macierzystym lub kooperujące z tym zakładem. Jednak i inne zakłady o zupełnie odmiennym rodzaju produkcji również często starają się o lokalizację na tym obszarze widząc różne korzyści wynikające z faktu istnienia dobrej komunikacji, dostatku wody i energii, a także potencjalnych pracowników. Taka

54

prawidłowość nazywa się czynnikiem skupiającym. Jego działanie doprowadza do powstawania skupisk zakładów przemysłowych lub tzw. zagłębi przemysłowych.

Czynnik skupiający, po pewnym okresie działania i po wytworzeniu się silnie uprzemysłowionego regionu, powoduje konieczność dalszego dostosowywania tego obszaru do wzrastających potrzeb działających tam, a więc i rozwijających się zakładów przemysłowych. Następuje zagęszczenie sieci komunikacyjnej, budowa nowych ujęć wody, rozbudowa. istniejących lub budowa nowych osiedli niezbędnych dla pomieszczenia napływających pracowników, a także rozbudowa sieci usługowej.

Działanie czynnika skupiającego ma charakter spontaniczny. Czasem doprowadza ono do powstania obszarów o tak intensywnym zgrupowaniu zakładów przemysłowych, że pojawiają się wyraźnie negatywne objawy, zwane czynnikiem rozpraszającym. Objawami takimi są: zdegenerowanie krajobrazu doprowadzające do zatracenia koniecznych warunków biotopu człowieka (zatrucie powietrza, wody i gleby), niewydolność sieci komunikacyjnej i środków komunikacji w stosunku do potrzeb, brak wody, wzrost kosztów pracy. W takich przypadkach konieczne jest podejmowanie środków w celu ograniczania dalszego rozwoju liczby lokalizowanych na tym obszarze zakładów przemysłowych, wielkości ich produkcji, a nawet liczby zakładów.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Jakie są elementy składowe „struktury osadniczej” i jaką funkcję pełni w

niej „infrastruktura techniczna”? Jak można podzielić poszczególne typy działalności gospodarczej pod

względem czynnika surowcowego?

Infrastruktura społeczna Infrastruktura społeczna to wyposażenie osadnictwa w zakresie socjalnej

obsługi ludności. Ponieważ celem gospodarowania w przestrzeni jest wszechstronne zaspokajanie potrzeb ludności, należy potrzeby te widzieć w dwóch kategoriach, a mianowicie jako potrzeby społeczne i potrzeby indywidualne.

Sposób kwalifikowania potrzeb ludności rzutuje na podział usług w gospodarce przestrzennej. Część usług ściśle związanych z potrzebami społecznymi jest wykorzystywana niezależne od osobistych dochodów ludności. Ich zadania wypełniane są w jednakowej mierze wobec całego społeczeństwa. Odpowiedzialność za ich dostępność ponoszą władze publiczne. Do usług takich zalicza się: oświatę, naukę, kulturę, ochronę zdrowia, opiekę społeczną i kulturę fizyczną. Ten typ usług określa się mianem infrastruktury społecznej.

55

Druga grupa usług, obejmująca handel detaliczny, gastronomię, rzemiosło usługowe, turystykę itp. jest ściśle związana z potrzebami indywidualnymi, a te z kolei z dochodami ludności. Zalicza się ją czasem wprawdzie do elementów infrastruktury społecznej, lecz podmiotami świadczącymi te usługi są podmioty gospodarcze a nie władze publiczne. Niemniej jednak władze te powinny swymi działaniami zapewniać szeroki dostęp do tego typu usług i umożliwiać ich rozwój.

Infrastruktura społeczna obejmuje zatem przede wszystkim: oświatę i naukę; kulturę; . ochronę zdrowia i opiekę społeczną; sport i wypoczynek.

Oświata i nauka to dział infrastruktury obejmujący wiele zagadnień poczynając od przedszkoli i szkół podstawowych, a kończąc na szkolnictwie wyższym i instytucjach naukowych. Rozwój sieci oświatowej musi odpowiadać procesom rozwoju osadnictwa i struktury społecznej. Często zadanie to nie jest łatwe. Często nie udaje się objąć siecią przedszkoli terenów wiejskich o rozproszonej zabudowie. Zasięg oddziaływania przedszkola zlokalizowanego w tych warunkach osadniczych jest tak mały, że liczba dzieci mieszkających na terenie nawet maksymalnego zasięgu jest z zasady zbyt mała na organizację przedszkola nawet najmniejszego typu.

Podobny problem występuje w szkołach podstawowych, których zasięg jest określony na 3 lub 4 kilometry dojścia z miejsca zamieszkania do szkoły. Na ekstensywnie zaludnionych obszarach w promieniu tego zasięgu mieszka zbyt mało dzieci nawet na szkołę najmniejszego typu. W takich przypadkach zakłada się sieć szkół z warunkiem organizowania dowozu dzieci na naukę. W szkolnictwie podstawowym, na skutek powszechności nauki, programowanie liczby potrzebnych szkół jest stosunkowo proste i oparte jest na prognozie przyrostu naturalnego i prognozie struktury wieku.

W szkolnictwie średnim sieć szkół w mniejszym stopniu jest związana z siecią osadniczą i gęstością zaludnienia. Przy lokalizowaniu tych szkół bierze się pod uwagę ich funkcje miastotwórcze. Stosuje się np. świadome koncentrowanie zespołów szkół średnich w miastach o znaczeniu ośrodka lokalnego – co wspomaga ich rozwój także w innych sferach. Analogiczne zjawiska, lecz nawet bardziej wyraźne występują przy sieci szkolnictwa wyższego. Ośrodki akademickie wytwarzają korzystną atmosferę na rozwijanie w nich funkcji ośrodków naukowych oraz lokalizowanie nowoczesnych usług i gałęzi przemysłu.

Kultura to dział infrastruktury społecznej wykazujący najsilniej tendencje do koncentracji. Charakterystycznym przykładem skoncentrowania w stolicy kraju najbardziej istotnych instytucji kulturalnych jest Francja. Taki

56

monocentryczny układ przestrzenny w sferze kultury jest bardzo niekorzystny z szerszego społecznego punktu widzenia. Konieczna jest troska władz publicznych o podtrzymanie policentrycznej struktury usług w tym zakresie.

Tendencje stworzenia policentrycznego układu centrów kulturalnych przejawiają się w takiej lokalizacji urządzeń kulturalnych, która zapewnia jej wielostopniowość. W tak zorganizowanej hierarchicznie sieci ośrodków kulturalnych grupujących proporcjonalnie coraz mniejszy program urządzeń będą występować pewne zaburzenia regularności. Wynikają one z występowania ośrodków, obiektów czy instytucji o dużym znaczeniu kulturalnym istniejących poza omówioną siecią lub niezgodnych z nią hierarchicznie. Jako przykład można wymienić ośrodki kulturalne usytuowane w obiektach zabytkowych położonych z dala od miast, instytucje o kulturalnym znaczeniu ogólnokrajowym (lub nawet międzynarodowym) znajdujące się w miejscowościach o skromnej randze administracyjnej.

Takich ośrodków opartych o zabytkowy zespół architektoniczny, muzeum, instytucję wydawniczą czy tradycję imprez kulturalnych jest dużo i w przyszłości to one mogą decydować o rozwoju danego obszaru. Nie zmienia to jednak celowości realizowania hierarchicznej sieci placówek kultury jako zasadniczego środka działania władz publicznych.

Ochrona zdrowia i opieka społeczna są tą częścią infrastruktury społecznej, która poddaje się prawidłowościom podobnym do oświaty. Zdobyczą naszej cywilizacji jest powszechność dostępu do tej sfery usług. Tak więc wraz z rozwojem sieci osadniczej i gęstości zaludnienia rozwija się sieć różnego typu zakładów opieki zdrowotnej i ośrodków opieki społecznej.

W sprawach opieki społecznej obecnie bardzo istotnym zagadnieniem w Polsce jest silnie wzrastający procent ludności w starszym wieku. W gospodarce przestrzennej istotne są prognozy przemian demograficznych oraz studia dotyczące rodzaju i liczby urządzeń użyteczności publicznej potrzebnych dla tej grupy wiekowej ludności. Nieodzowną częścią tych studiów powinny być prognozy socjologiczne dotyczące przewidywań kształtowania się preferencji korzystania z poszczególnych rodzajów urządzeń użyteczności publicznej opieki społecznej, jak np. domy rencistów, placówki służby zdrowia itp.

W gospodarce przestrzennej występuje również istotne zagadnienie miejscowości leczniczych (uzdrowisk). Lokalizacja ich wiąże się ze szczególnymi warunkami naturalnymi klimatu lokalnego lub występowania źródeł leczniczych.

Sport i wypoczynek to specyficzne usługi, pełniące ważne funkcje społeczne, wymagające kompleksowych działań w sferze zagospodarowania przestrzennego. Wymagają one bowiem zapewnienia dość dużej powierzchni terenu i prawidłowej lokalizacji w strukturze przestrzennej.

Zagadnienia sportu w gospodarce przestrzennej rozpatrywane powinny być przede wszystkim z punktu widzenia rozwoju kultury fizycznej

57

społeczeństwa, a szczególnie młodzieży. Rozwój w tym zakresie można osiągnąć dysponując terenami i urządzeniami sportowymi tworzącymi sieć dostępną dla ogółu społeczeństwa, niezależnie od miejsca zamieszkania i dochodów indywidualnych.

Niektóre urządzenia sportowe wymagają terenów o specjalnych warunkach naturalnych. Upowszechnianie korzystanie z takich terenów wymaga ich dalszego rozwoju i udostępniania nowych, aby uniknąć nadmiernej koncentracji popytu, która uniemożliwia spełnianie wyznaczonej im roli.

Pod pojęciem wypoczynek rozumieć należy takie spędzenie czasu, które umożliwia regenerację fizycznych i psychicznych sił człowieka zgodnie z zasadami higieny, psychologii i fizjologii.

Konieczność umożliwienia wypoczynku ogółowi społeczeństwa jest sprawą o wielkim znaczeniu. Rozwój urządzeń służących wypoczynkowi, ich liczba, chłonność, różnorodność i sposób wyposażenia świadczy o poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, ale też kulturalnego i cywilizacyjnego danego kraju.

Z punktu widzenia gospodarki przestrzennej klasyfikuje się rodzaje wypoczynku ze względu na: liczbę osób korzystających, formę wypoczynku, lokalizację miejsca przeznaczonego do wypoczynku, okres i częstotliwość korzystania z niego oraz ewentualnie inne specjalne cechy.

Liczba osób korzystających z różnych form wypoczynku stale wzrasta oraz wzrasta ilość czasu przeznaczonego przez nie na wypoczynek. Spowodowane to jest zarówno przyrostem liczby ludności, zwiększaniem czasu przeznaczonego na wypoczynek, a w dużej mierze także rozwijaniem się zwyczajów i upodobań społecznych, związanych ze zdrowym trybem życia.

Lokalizacje miejsc przeznaczonych do wypoczynku klasyfikujemy pod względem odległości od miejsca zamieszkania, a mianowicie: w miejscu zamieszkania, (w domu, osiedlu, dzielnicy, mieście lub wsi); w rejonie pobliskim od miejsca zamieszkania; . w znacznej odległości od miejsca zamieszkania.

Klasyfikacja ta dotyczy zarówno miejsc wypoczynkowych, jak i tras wypoczynkowych (specerowych i turystycznych). Odległość miejsca wypoczynku od miejsca zamieszkania wpływa na częstotliwość korzystania z danego miejsca wypoczynku. Pod pojęciem odległości rozumieć należy nie tylko odległość geograficzną (czy geometryczną), ale także dostępność, tj. czas potrzebny na pokonanie drogi za pomocą różnych środków lokomocji oraz wygodę lub uciążliwość tej podróży.

Ze względu na okres i częstotliwość wypoczynku rozróżniamy: wypoczynek krótkotrwały, tj. od kilku godzin, określamy go również jako

codzienny;

58

wypoczynek cotygodniowy, trwający około 1 – 2 doby (co jest uzależnione od liczby dni wolnych od pracy w tygodniu);

wypoczynek długotrwały, tj. od kilku do kilkudziesięciu dni, związany z urlopem wypoczynkowym; ten rodzaj wypoczynku nazywany jest dorocznym (niezależnie od tego czy faktycznie odbywa się w dwóch częściach – zimą i latem).

Dla zapewnienia realizacji potrzeb społecznych w zakresie wypoczynku konieczne jest przeznaczenie odpowiednich terenów i realizacja odpowiedniej sieci urządzeń. W dużej mierze zadanie to spoczywa na władzach publicznych. Konieczne jest zatem rozpoznanie i ochrona obszarów przydatnych do pełnienia tych funkcji ze względu na wartości warunków naturalnych, wybitne walory krajobrazowe, wyróżniający się korzystnie klimat lokalny, obfitość wód otwartych nadających się do kąpieli i sportów wodnych, zalesienie, a także istnienie cech i elementów zagospodarowania przestrzennego, wspomagających wykorzystanie dla celów rekreacji, jak np. łatwą dostępność komunikacyjną, łatwość uzbrojenia w sieć energetyczną, wodociągową i kanalizacyjną – a przy tym brak lub niskie natężenie zabudowy.

Bardzo istotną kwestią jest liczba użytkowników poszczególnych obszarów i urządzeń wypoczynkowych, która dostosowana powinna być do chłonności tych obszarów. Chłonność obszarów rekreacyjnych określa się wskaźnikami dotyczącymi dopuszczalnej liczby osób na jednostkę ich powierzchni. Zabiegami inwestycyjnymi można zwiększać chłonność obszarów wypoczynkowych, przy czym zmianie ulega wówczas najczęściej rodzaj lub forma dostępnego na nich wypoczynku.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Co oznacza pojęcie „infrastruktura społeczna” i co ona obejmuje? Na czym polegają miastotwórcze funkcje usług oświaty i nauki? Co oznacza i w jakich jednostkach się określa „chłonność obszarów

rekreacyjnych”?

Infrastruktura techniczna Termin infrastruktura techniczna oznacza wyposażenie osadnictwa w

zakresie obsługi technicznej, jak drogi i ulice, sieci i urządzenia zaopatrzenia w wodę, usuwania ścieków i odpadów, zaopatrzenia w energię, a także telekomunikacji. Niezależnie od tego kto jest ich inwestorem lub administratorem – są to urządzenia użyteczności publicznej.

Układy sieci komunikacyjnej przechodziły i nadal przechodzą ewolucję, będąc wykładnikiem potrzeb i możliwości społeczeństwa. Najstarsze układy szlaków komunikacyjnych przebiegały trasami wyznaczonymi przez naturalne

59

warunki: omijały bagna, góry i głębokie rzeki, a przebiegały przez tereny suche, przełęcze i brody lub jako szlaki wodne prowadziły przez spławne rzeki.

W miarę kształtowania się organizacji państwowych szlaki te nabierały znaczenia dla połączenia ośrodków administracyjnych i handlowych, a także jako szlaki łączące centralne części kraju z peryferiami, co gwarantowało spójność terytorialną. Potrzeby połączeń komunikacyjnych między różnymi miejscowościami wynikały więc również z czynników politycznych.

Stopniowy rozwój techniki budowy dróg i mostów, a także środków komunikacji doprowadził do coraz śmielszego pokonywania przeszkód naturalnych przy kształtowaniu układów sieci komunikacyjnych. Stwarzało to możliwości kształtowania sieci komunikacyjnych o coraz większej sprawności. Sprawność polega na łączeniu poszczególnych miejscowości drogami o możliwie krótkich trasach oraz na stosowaniu coraz pojemniejszych i szybszych środków komunikacji. Tworzone są w ten sposób układy funkcjonalne, coraz ściślej odpowiadały potrzebom łączenia ze sobą poszczególnych punktów sieci ze zróżnicowaniem hierarchii połączeń na ważniejsze i drugorzędne.

Na kształtowanie sieci komunikacyjnych podstawowy wpływ wywierają potrzeby, generujące określone typy ruchu. Prosta typologia ruchu odbywającego się na sieci komunikacyjnej wyprowadzana jest na podstawie kilku kryteriów: Kryteria odległości pozwalają podzielić ruch na ruch o dalekim, średnim

i bliskim zasięgu. Pojęcia te są względne i zależą od wielkości badanego obszaru.

Kryteria wg położenia punktów załadunku i wyładunku – w zależności od położenia tych punktów wobec danego obszaru rozróżnia się ruch tranzytowy i ruch lokalny. Jeśli punkty te znajdują się poza rozpatrywanym obszarem, a transport odbywa się przez ten obszar, wówczas występuje ruch tranzytowy. Przeciwieństwem tego ruchu jest ruch lokalny, gdy punkty załadowania i wyładowania znajdują się na obszarze objętym planem. Gdy tylko jeden z punktów znajduje się na danym obszarze, mamy do czynienia z ruch dowozowym lub wywozowym (nie jest to już ruch lokalny).

Kryteria wg rodzajów obiektów przewożonych dają podstawowy podział na ruch osobowy i towarowy. Ruch osobowy dzieli się na zbiorowy i indywidualny, a w towarowym rozróżnia się transport masowy i drobnicowy.

Kryteria wg środków transportowych doprowadzają do podziału na ruch: pieszy, konny, rowerowy, samochodowy i motocyklowy (w tym również samochody i ciągniki z przyczepami lub naczepami, kolejowy z podziałem na rozstaw szyn i sposób napędu, wodny (w tym morski i śródlądowy, a w morskim – dalekomorski i przybrzeżny czyli kabotażowy, a w śródlądowym – spławny i żeglowny różnych typów), lotniczy lub inny (np. transportery, koleje linowe, rurociągi i in.).

60

Kryteria szybkości ruchu są stosowane oddzielnie dla poszczególnych środków komunikacji, np. ekspresowy, szybki, normalny i wolny ruch samochodowy; ekspresowy, pospieszny i normalny ruch kolejowy itd.Klasyfikując ruch odbywający się na sieci komunikacyjnej należy brać

pod uwagę jeszcze dwa zagadnienia: ruch turystyczny, który wymaga spełnienia specjalnych warunków, jak np.

atrakcyjność trasy; ruch okolicznościowy występujący na skutek specjalnych przyczyn; tu

brać należy pod uwagę specjalnie duże natężenie ruchu występujące sporadycznie, np. do miejscowości, w której organizowane są festiwale czy inne imprezy masowe lub np. natężenie .ruchu spowodowane transportem materiałów dla wielkich inwestycji. Przewożenie pasażerów lub towarów z punktu załadowania do punktu

wyładowania odbywać się powinno sprawnie, wygodnie dla pasażerów, a w stosunku do przewożonych towarów w taki sposób, aby towar nie uległ uszkodzeniu w czasie transportu i załadunku. Przy poszukiwaniu właściwego rozwiązania transportu pomiędzy punktami załadowania i wyładowania (a także ośrodkami i obszarami) analizować należy odległość, czas i koszt przewozu.

Odległość przewozu jest to odległość konkretnej trasy komunikacyjnej drogowej, kolejowej, wodnej lub lotniczej, albo trasy łączonej z odcinków wymienionych tras. Odległość ta powinna być zbliżona do odległości geometrycznej między punktami załadowania i wyładowania.

Czas przewozu to czas potrzebny na załadowanie, przewiezienie, ewentualnie przeładunek i wyładowanie towaru (pasażerów) z punktu załadowania do punktu wyładowania konkretnymi trasami i środkami lokomocji. Należy przyjmować przy tym realną szybkość eksploatacyjną danego pojazdu na konkretnej trasie. Obliczenie to może być bardzo proste przy małej liczbie wariantów tras i środków transportu, ale komplikuje się znacznie przy dużej liczbie wariantów tras i środków transportu, szczególnie gdy się przyjmuje możliwość tzw. transportu kombinowanego, czyli zastosowania do jednego przewozu kilku środków transportu, jak np. samochód – kolej – samochód, lub transporter – statek – transporter – samochód itp.

Koszt przewozu jest szeroko rozumianym kosztem transportu obejmującym wiele składników, jak np. koszt eksploatacji (z amortyzacją) środków transportu i szlaku komunikacyjnego razem z kosztami obsługi, koszty załadunku, przeładunku i wyładunku z uwzględnieniem kosztów eksploatacji, amortyzacji i obsługi urządzeń, z kosztami specjalnych opakowań, z kosztami strat wartości towarów (uszkodzenie, zepsucie) itd. Łatwo sobie wyobrazić, że wyliczenie kosztu przewozu przy możliwości

61

zastosowania różnych odległości przewozu i różnych czasów przewozu (z transportem łamanym) może być zadaniem bardzo skomplikowanym.

Celem tego typu analiz w gospodarce przestrzennej jest rozwiązanie szczególnego zagadnienia, wynikającego z potrzeb transportowych określonego podmiotu gospodarczego lub też optymalizacja układu całej sieci powiązań transportowych na danym obszarze. Pod tym określeniem rozumie się sieć współdziałających ze sobą rodzajów szlaków komunikacyjnych o maksymalnie oszczędnej liczbie elementów i długości pozwalającej na sprawne (określone parametrami przewidywanej liczby pasażerów i towarów) przewożenie z miejsc załadowania do miejsc wyładowania oraz w ruchu tranzytowym.

W skład systemów infrastruktury technicznej na danym obszarze wchodzą też systemy zaopatrzenia w wodę i odprowadzenia ścieków. Pod pojęciem ścieki rozumiemy: wody zużyte na cele bytowe lub gospodarcze, ciekłe odchody zwierzęce, z wyjątkiem gnojówki i gnojowicy

przeznaczonych do rolniczego wykorzystania w określony przepisami sposób,

wody opadowe lub roztopowe, ujęte w systemy kanalizacyjne, pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych, w tym z centrów miast, terenów przemysłowych i składowych, baz transportowych oraz dróg i parkingów o trwałej nawierzchni,

wody odciekowe ze składowisk odpadów, wykorzystane solanki, wody lecznicze i termalne,

wody pochodzące z odwodnienia zakładów górniczych, z wyjątkiem wód wtłaczanych ponownie do górotworu, jeżeli rodzaje i ilość substancji zawartych w wodzie wtłaczanej są takie same jak w wodzie pobranej,

wody wykorzystane, odprowadzane z obiektów chowu lub hodowli ryb oraz innych organizmów wodnych, jeżeli przyrost ilości substancji pochodzących z hodowli w wodzie odprowadzanej jest większy niż wartości dopuszczone w przepisach.Obszary obejmowane wspólnym systemem wodociągów i kanalizacji lub

jednym z tych elementów wyznaczane są na podstawie badań dotyczących ukształtowania pionowego terenu, stosunków wodnych oraz liczby i rodzaju obecnych i przewidywanych użytkowników. Szczególne rozwiązania techniczne muszą być stosowane na obszarach, gdzie występują deficyty wody nadającej się do poboru i uzdatnienia. W ślad za rozbudową sieci wodociągowej powinny być realizowane zbiorcze urządzenia kanalizacyjne z oczyszczalniami o odpowiednich parametrach. Ma to ogromne znaczenie dla poprawy lub utrzymania czystości wód otwartych, do których kierowane są (bezpośrednio lub pośrednio) ścieki.

62

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Co oznacza pojęcie „ruch lokalny”? Na czym polega optymalizacja układu sieci powiązań transportowych?

SYSTEM PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO

Podstawy prawne Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku

stwierdza w artykule 5, że „Rzeczpospolita Polska ... strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. To stwierdzenie jest podstawą bardziej szczegółowych przepisów, dotyczących zagadnień rozwoju przestrzennego.

Poniżej zamieszczono wykaz przepisów, których zapisy dotyczą tych zagadnień. Obejmuje on obowiązujące ustawy oraz główne (wybrane) rozporządzenia wykonawcze do nich. Wykaz ten ilustruje, jak szeroka jest problematyka planowania przestrzennego i praktycznego wdrażania polityki przestrzennej – czyli zarządzania przestrzenią: Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym:

o rozporządzenie w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego;

o rozporządzenie w sprawie sposobu ustalania wymagań dotyczących nowej zabudowy i zagospodarowania terenu w przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego;

o rozporządzenie w sprawie oznaczeń i nazewnictwa stosowanych w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz w decyzji o warunkach zabudowy.

Ustawa – prawo budowlane:o rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim

powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie;o rozporządzenie w sprawie warunków technicznych jakim

powinny odpowiadać obiekty budowlane gospodarki wodnej i ich usytuowanie;

o rozporządzenie w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać bazy i stacje paliw płynnych, rurociągi dalekosiężne do transportu ropy naftowej i produktów naftowych i ich usytuowanie;

63

o rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać morskie budowle hydrotechniczne i ich usytuowanie;

o rozporządzenie w sprawie warunków i trybu postępowania dotyczącego rozbiórek oraz zmiany sposobu użytkowania obiektu budowlanego;

o rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie.

Ustawa – prawo ochrony środowiska:o rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków jakim

powinna odpowiadać prognoza oddziaływania na środowisko dotycząca projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego;

o rozporządzenie w sprawie opracowań ekofizjograficznych;o rozporządzenie w sprawie określenia rodzajów

przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych kryteriów związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięć do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko.

Ustawa – prawo wodne. Ustawa o ochronie przyrody. Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami:

o rozporządzenie w sprawie prowadzenia rejestru zabytków i centralnej ewidencji dóbr kultury.

Ustawa o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym:o zarządzenie w sprawie wykazu miejscowości uznanych za

uzdrowiska;o rozporządzenie w sprawie rozciągnięcia niektórych

przepisów o uzdrowiskach na inne miejscowości. Ustawa o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady. Ustawa o zasadach wspierania rozwoju regionalnego. Ustawa o gospodarce nieruchomościami:

o rozporządzenie w sprawie określenia rodzajów nieruchomości uznawanych za niezbędne na cele obronności i bezpieczeństwa państwa;

o rozporządzenie w sprawie trybu dokonywania podziałów nieruchomości oraz sposobu sporządzania i rodzajów dokumentów wymaganych w tym postępowaniu;

o rozporządzenie w sprawie wykonania przepisów dotyczących scalania i podziału nieruchomości;

64

o rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad i trybu sporządzania operatu szacunkowego;

o rozporządzenie w sprawie powszechnej taksacji nieruchomości.

Ustawa – prawo geodezyjne i kartograficzne:o rozporządzenie w sprawie zgłaszania prac geodezyjnych i

kartograficznych, ewidencjonowania systemów i przechowywania kopii zabezpieczających bazy danych, a także ogólnych warunków umów o udostępnianie tych baz;

o rozporządzenie w sprawie określenia rodzajów map, materiałów fotogrametrycznych i teledetekcyjnych, stanowiących państwowy zasób geodezyjny i kartograficzny, których rozpowszechnianie, rozprowadzanie oraz reprodukowanie w celu rozpowszechniania i rozprowadzania wymaga zezwolenia, oraz trybu udzielania tych zezwoleń;

o rozporządzenie w sprawie geodezyjnej ewidencji sieci uzbrojenia terenu oraz zespołów uzgadniania dokumentacji projektowej;

o rozporządzenie w sprawie ewidencji gruntów i budynków;o zarządzenie w sprawie rozgraniczania nieruchomości;o rozporządzenie w sprawie terenów zamkniętych

niezbędnych dla obronności państwa. Ustawa – prawo geologiczne i górnicze. Ustawa o drogach publicznych:

o rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie;

o rozporządzenie w sprawie ustalenia sieci autostrad, dróg ekspresowych oraz dróg o znaczeniu obronnym.

Ustawa o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg krajowych.

Ustawa o autostradach płatnych:o rozporządzenie w sprawie autostrad płatnych;o rozporządzenie w sprawie przepisów techniczno-budowla-

nych dotyczących autostrad płatnych. Ustawa o transporcie kolejowym. Ustawa o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i

administracji morskiej. Ustawa – prawo lotnicze. Ustawa – prawo energetyczne. Ustawa – prawo atomowe. Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych.

65

Ustawa o ustanowieniu programu wieloletniego Program dla Odry 2006.

Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego. Ustawa o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu

Państwa. Ustawa o zagospodarowaniu nieruchomości Skarbu Państwa

przejętych od wojsk Federacji Rosyjskiej. Ustawa o scalaniu i wymianie gruntów. Ustawa o wspieraniu obszarów wiejskich ze środków pochodzących z

Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej.

Ustawa o lasach. Ustawa o pracowniczych ogrodach działkowych. Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym

odprowadzeniu ścieków. Ustawa o odpadach. Ustawa o Państwowej Inspekcji Sanitarnej.

Osobną grupę przepisów stanowią te, które regulują procedurę postępowania władz publicznych w sprawach, związanych z zagospodarowaniem przestrzennym: Ustawa – kodeks postępowania administracyjnego. Ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Ustawa o samorządowych kolegiach odwoławczych. Ustawa – prawo o ustroju sądów administracyjnych. Ustawa – prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Ustawa – kodeks cywilny. Ustawa o zamówieniach publicznych. Ustawa o księgach wieczystych i hipotece.

Regulacje ustrojowo–organizacyjne dotyczące sfery polityki przestrzennej zawarte są w następujących przepisach: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa o samorządzie gminnym. Ustawa o samorządzie powiatowym. Ustawa o samorządzie województwa. Ustawa o administracji rządowej w województwie. Ustawa o działach administracji rządowej. Ustawa o ustroju miasta stołecznego Warszawy. Ustawa o samorządach zawodowych architektów, inżynierów

budownictwa oraz urbanistów:

66

o rozporządzenie w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej architektów oraz inżynierów budownictwa;

o rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad i trybu postępowania dyscyplinarnego w stosunku do członów samorządu zawodowego architektów, inżynierów budownictwa oraz urbanistów.

Zagadnienia finansowe sfery zarządzania przestrzenią zawierają następujące przepisy: Ustawa o finansach publicznych. Ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego. Ustawa o podatkach i opłatach lokalnych. Ustawa o opłacie skarbowej.

Dostosowanie polskiego systemu planowania przestrzennego do zasadniczych reform politycznych, społecznych i gospodarczych zapoczątkowanych na przełomie lat 80. i 90., w tym do poważnej reformy ustroju samorządu terytorialnego, odbyło się z poważnym opóźnieniem w stosunku do reformy samorządowej. Pierwsza ustawa, regulująca zagadnienia gospodarki przestrzennej weszła w życie dopiero w 1995 roku, a w 2003 roku została zastąpiona ustawą obecnie obowiązującą.7)

Jedną z zasadniczych kwestii wymagających spójnych rozwiązań w sferze planowania przestrzennego były kompetencje gminy dotyczące gospodarowania przestrzenią i stanowienia prawa miejscowego. Zasadą jest samodzielność i dominująca pozycja gminy w planowaniu miejscowym. Odrzucono obowiązującą od kilkudziesięciu lat zasadę hierarchiczności w planowaniu przestrzennym, oznaczającą podporządkowanie planów sporządzanych przez niższy szczebel władzy, planom wyższych szczebli. Obecnie nie ma takiej zależności. Takie regulacje wynikają wprost z konstytucyjnej pozycji gminy, znacznie mocniejszej i bardziej chronionej, niż pozycja innych jednostek samorządu terytorialnego.

Innym zasadniczym problemem jest stosunek przepisów dotyczących gospodarowania przestrzenią do prawa własności, a właściwie zagadnienie jego ograniczania w sferze prawa do zabudowy. Nie mniej istotnym problemem na tle ochrony prawa własności jest potrzeba ochrony interesu publicznego i praw osób trzecich. Wypracowanie pożądanej równowagi pomiędzy interesem publicznym a interesem indywidualnym jest jednym z zasadniczych problemów każdej ustawy obejmującej tę sferę problemów. W obowiązujących przepisach określono sytuacje i warunki wymagające pewnego ograniczenia prawa własności, w zakresie prawa do zabudowy nieruchomości w imię ochrony 7 ) wg [ 2 ]

67

interesu publicznego oraz mechanizm rekompensowania skutków takich ograniczeń.

Obowiązujące przepisy podporządkowane są dwu zasadniczym wyznacznikom polityki przestrzennej: ładowi przestrzennemu i zrównoważonemu rozwojowi. Mają one stanowić nadrzędne cele działań wszystkich podmiotów uczestniczących w gospodarowaniu przestrzenią, w tym zwłaszcza jednostek samorządu terytorialnego i organów administracji rządowej.

W polskim systemie organizacyjno-prawnym planowanie przestrzenne odbywa się praktycznie na trzech szczeblach (poziomach) władzy publicznej: lokalnym, regionalnym, krajowym.

Na każdym z tych szczebli sporządzane są odpowiednie obligatoryjne dokumenty planistyczne, tworzących pewien uporządkowany system dokumentów planistycznych. Na system składają się: studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego

gmin, uchwalane przez rady gmin – obligatoryjnie sporządzane dla całego obszaru danej gminy dokumenty, służące określaniu zasad kształtowania i prowadzenia polityki przestrzennej na poziomie lokalnym, nie stanowiące jednak aktów prawa miejscowego;

miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, zwane planami miejscowymi, uchwalane przez rady gmin – sporządzane dla części (może to być wiele nie stykających się ze sobą części) lub całego obszaru danej gminy (tylko gdy zachodzi taka potrzeba i jest to możliwe ze względów technicznych i organizacyjno-finansowych); plany te są jedynymi w całym systemie planowania dokumentami planistycznymi, stanowiącymi akty prawa miejscowego;

plany zagospodarowania przestrzennego województw, uchwalane przez sejmiki województw – obligatoryjnie sporządzane dla obszarów całych województw dokumenty, służące określaniu zasad kształtowania i prowadzenia polityki przestrzennej na poziomie regionalnym; w szczególnych przypadkach częścią planów zagospodarowania przestrzennego województw bywa plan zagospodarowania przestrzennego obszaru metropolitalnego;

koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju, przyjmowana przez Radę Ministrów i przedstawiana Sejmowi – obligatoryjnie sporządzany dla całego obszaru kraju dokument służący określaniu zasad kształtowania i prowadzenia polityki przestrzennej na poziomie krajowym.Te podstawowe dokumenty są uzupełniane przez analizy i studia,

koncepcje, programy oraz raporty o stanie zagospodarowania. Takie opracowania diagnostyczne, programowe i koncepcyjne, opracowywane są na

68

poziomie lokalnym, ponadlokalnym (powiatowym), regionalnym i krajowym. Służą one potrzebom związanym z prowadzeniem polityki przestrzennej przez podmioty wszystkich czterech szczebli zarządzania: szczebel gminny – analizy zmian zagospodarowania przestrzennego,

oceny postępów w opracowaniu planów miejscowych oraz wieloletnie programy ich sporządzania;

szczebel powiatowy – analizy i studia z zakresu zagospodarowania przestrzennego;

szczebel wojewódzki – analizy i studia, koncepcje i programy oraz przeglądy zmian w zagospodarowaniu przestrzennym województwa i raporty o jego stanie;

szczebel krajowy – analizy i studia, koncepcje, programy zawierające zadania rządowe oraz raporty o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju. Ze względu na znacząco inną rolę w systemie, odmienną metodologię,

inne zadania i specyficzne regulacje – planowanie przestrzenne dzieli się na specjalizacje, zależne od skali obszaru, którym się zajmuje. I tak dział planowania przestrzennego zajmującego się zagadnieniami na szczeblu krajowym i wojewódzkim (a czasem i powiatowym) nazywa się planowaniem regionalnym, a dział zajmujący się zagadnieniami przestrzennymi na szczeblu gminy – planowaniem miejscowym.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Na czym polega zasada hierarchiczności w planowaniu przestrzennym i

czy obowiązuje ona w Polsce? Na czym polega problem zachowania równowagi pomiędzy interesem

publicznym a interesem indywidualnym w planowaniu przestrzennym? Jakie obligatoryjne dokumenty planistyczne wykonywane są na

poszczególnych szczeblach polskiego systemu organizacyjno-prawnego planowania przestrzennego?

Czym różni się „planowanie miejscowe” od „planowania regionalnego”?

Planowanie regionalne W Polsce, zgodnie z obowiązującym prawem, kształtowanie i

prowadzenie polityki przestrzennej państwa należy do zadań Rady Ministrów. Polityka ta wyrażona jest dokumencie o nazwie: Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju. Koncepcja ta jest, według ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, zasadniczym dokumentem wyrażającym politykę przestrzenną państwa. Musi ona uwzględniać, zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej zasady zrównoważonego rozwoju kraju, opierając je

69

o wewnętrzne uwarunkowania przyrodnicze, kulturowe, społeczne i ekonomiczne oraz o uwarunkowania wynikające z powiązań z innymi krajami. Na tym szczeblu określania celów polityki przestrzennej wzrasta znaczenie związków pomiędzy rozwojem społecznym i gospodarczym a polityką przestrzenną. Dlatego Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju sporządzana jest w szerszym kontekście definiowania strategicznych kierunków rozwoju kraju.

Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju określać ma uwarunkowania, cele i kierunki zrównoważonego rozwoju kraju oraz działania niezbędne do ich realizacji. Celem nadrzędnym polityki przestrzennej państwa, wynikającym z Konstytucji, jest zrównoważony rozwój kraju. W sensie operacyjnym Koncepcja określa w szczególności: podstawowe elementy krajowej sieci osadniczej, obszary metropolitalne, dla których sporządzane będą oddzielne

opracowania planistyczne, jako składowe planów zagospodarowania przestrzennego województw,

wymagania z zakresu ochrony środowiska i zabytków, z uwzględnieniem obszarów podlegających ochronie,

rozmieszczenie infrastruktury społecznej o znaczeniu międzynarodowym i krajowym,

rozmieszczenie obiektów infrastruktury technicznej i transportowej, strategicznych zasobów wodnych i obiektów gospodarki wodnej o znaczeniu międzynarodowym i krajowym,

obszary problemowe o znaczeniu krajowym, w tym obszary zagrożeń wymagających szczegółowych studiów i planów.Sporządzona przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych Koncepcja

przestrzennego zagospodarowania kraju przekazywana jest Radzie Ministrów, która przyjmuje ją w formie uchwały. Prezes Rady Ministrów zobowiązany jest do przedstawienia Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju Sejmowi.

Rada Ministrów przyjmując Koncepcję przestrzennego zagospodarowania kraju ustala, w jakim zakresie będzie ona stanowiła podstawę sporządzania programów, zawierających zadania rządowe służące realizacji inwestycji celu publicznego o znaczeniu krajowym. Programy takie sporządzają w ramach swoich kompetencji ministrowie i centralne organy administracji rządowej. Powinny one zostać uwzględnione w planach zagospodarowania przestrzennego województw.

Zadaniem ministra właściwego do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej we współpracy z prezesem Rządowego Centrum Studiów Strategicznych jest także przygotowywanie okresowych raportów o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju, przedstawianych przez Prezesa Rady Ministrów Sejmowi.

70

Jako swój organ doradczy w sprawie Koncepcji Premier może powołać Państwową Radę Gospodarki Przestrzennej, ustalając w drodze zarządzenia, regulamin określający jej zadania, organizację i tryb działania. Rada ta powinna składać się z najwybitniejszych autorytetów świata nauki w dziedzinie gospodarki przestrzennej i dyscyplin pokrewnych.

Obowiązująca ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym zapewnia, by polityka przestrzenna państwa realizowana była w odpowiednim zakresie na wszystkich szczeblach władzy publicznej. Jednocześnie na szczeblu rządowym prowadzona jest współpraca transgraniczna i przygraniczna dotycząca polityki przestrzennej. Mimo podobieństwa brzmieniowego terminy te oznaczają z istoty różne formy współpracy. Współpraca transgraniczna obejmuje ten zakres koordynacji, który dotyczy generalnych kierunków rozwoju w kontekście kontynentalnym, np. przebieg głównych korytarzy transportowych. Natomiast współpraca przygraniczna obejmuje szczegółowe zagadnienia dotyczące rozwoju przestrzennego na styku obszarów krajów sąsiednich, np. wyznaczenie technicznej lokalizacji drogi przecinającej granicę państw.

Problem jest o tyle skomplikowany, że mimo daleko posuniętej integracji prawa w ramach kontynentu, a zwłaszcza w ramach Unii Europejskiej i krajów do niej kandydujących, systemy polityki rozwoju przestrzennego nie są skoordynowane. W dodatku znacznie różnią się one między sobą, co uniemożliwia w praktyce nawet podjęcie prób formalnej koordynacji w tym zakresie. Taka koordynacja, dla właściwego planowania rozwoju obszarów pogranicza jest jednak konieczna, w związku z tym dokonuje się jej na zasadach dobrowolności, poprzez różnego rodzaju formy współpracy. Najczęściej powołuje się odpowiednie komisje międzyrządowe, które takiej koordynacji dokonują poprzez wykorzystywanie różnorodnych instytucji prawnych właściwych obu krajowym systemom planowania.

Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nakłada na organy samorządu województwa obowiązek kształtowania i prowadzenia polityki przestrzennej w województwie, w tym obowiązek sporządzenia planu zagospodarowania przestrzennego województwa. Ponadto zobowiązuje je do prowadzenia analiz i studiów oraz opracowywania koncepcji i programów z zakresu planowania przestrzennego. Samorząd województwa musi też wykonywać inne zadania, wiążące się lub będące w polu zainteresowania planowania przestrzennego. Są to: ochrona dóbr kultury, modernizacja terenów wiejskich, ochrona środowiska, gospodarka wodna, drogi publiczne i transport zbiorowy, obronność, bezpieczeństwo publiczne,

71

przeciwdziałanie bezrobociu i aktywizacja lokalnego rynku pracy.O przystąpieniu do sporządzania planu zagospodarowania

przestrzennego województwa decyduje sejmik województwa. Jest to jeden z dwóch organów województwa (obok zarządu województwa) – organ stanowiący i kontrolny, pochodzący z wyborów bezpośrednich. Do jego wyłącznej właściwości należy m.in. stanowienie aktów prawa miejscowego w tym przepisów dotyczących podatków i opłat lokalnych, uchwalanie budżetu województwa oraz uchwalanie podstawowych dokumentów określających kierunki rozwoju województwa: strategii rozwoju województwa, programów wojewódzkich oraz planu zagospodarowania przestrzennego województwa.

Obszar, dla którego sporządza się plan zagospodarowania przestrzennego województwa jako tożsamy z obszarem województwa w jego granicach administracyjnych. Nie oznacza jednak, że działania lub prace planistyczne należy ograniczyć wyłącznie do tego obszaru. Wręcz przeciwnie – metodologia planistyczna wymaga uwzględnienia w warstwie analitycznej i informacyjnej szerszego obszaru, wykraczającego poza granice administracyjne województwa. W ustaleniach planu zagospodarowania przestrzennego województwa powinny zostać określone w szczególności: podstawowe elementy sieci osadniczej województwa, powiązania komunikacyjne i infrastrukturalne, z pokazaniem ich

kierunków poza obszar województwa i państwa, system obszarów chronionych, w tym:

o obszary ochrony środowiska i przyrody,o obszary ochrony krajobrazu i dziedzictwa kulturowego oraz

zabytków i dóbr kultury współczesnej, o obszary ochrony uzdrowisk,

rozmieszczenie inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym, a w szczególności:

o obiektów infrastruktury społecznej, o obiektów infrastruktury technicznej, o obiektów i sieci transportu, o obiektów i urządzeń turystyki, o obiektów i urządzeń gospodarki morskiej,o obiektów i urządzeń gospodarki wodnej;

obszary problemowe wraz z zasadami ich zagospodarowania, obszary metropolitalne, obszary wsparcia; obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi, granice terenów zamkniętych i ich stref ochronnych, obszary występowania udokumentowanych złóż kopalin.

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa może także formułować inne ustalenia. Ustawa pozostawia dużą swobodę w zakresie

72

formułowania ustaleń planu pod warunkiem, że nie naruszają one kompetencji innych organów i podmiotów.

Szczególnego omówienia wymagają pojęcia: obszarów problemowych, obszarów metropolitalnych i obszarów wsparcia, jako specyficznych zagadnień występujących zasadniczo wyłącznie w praktyce planowania przestrzennego na szczeblu regionalnym.

Obszary problemowe to wydzielone z terenu województwa obszary szczególnych zjawisk z zakresu gospodarki przestrzennej lub występowania konfliktów przestrzennych. Wydzielenia tego dokonuje się w planie zagospodarowania przestrzennego województwa. Są to zatem, określone w trakcie prac nad planem, obszary szczególnych uwarunkowań rozwoju, które wyróżniają się z otoczenia. Mogą one wymagać określenia specyficznych zasad ich zagospodarowania, a ustawa wymaga, aby w planie zagospodarowania przestrzennego województwa zasady takie zostały podane. W praktyce chodzi o strefy o zasięgu subregionalnym, obejmujące kilka jednostek terytorialnych szczebla lokalnego. Obszary problemowe o mniejszym zasięgu mogą być zgodnie z ustawą wskazywane w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. Taka delimitacja obszarów problemowych w planie zagospodarowania przestrzennego województwa pozwolić może m.in. na realizację innych zadań samorządu województwa, związanych z pozyskaniem środków finansowych w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej – poprzez kontrakty wojewódzkie lub programy Unii Europejskiej.

Obszar metropolitalny to obszar wielkiego miasta oraz powiązanego z nim funkcjonalnie bezpośredniego otoczenia. Obszary metropolitalne wyznaczone powinny być przez dokument planistyczny szczebla krajowego – koncepcję przestrzennego zagospodarowania kraju. Obszary metropolitalne wyznaczone są przez dokument planistyczny szczebla krajowego – koncepcję przestrzennego zagospodarowania kraju. Jeśli w danym województwie występuje obszar metropolitalny, to częścią planu zagospodarowania przestrzennego województwa powinien być plan zagospodarowania przestrzennego obszaru metropolitalnego.

Celem delimitacji (określenia zasięgu) obszarów wsparcia jest precyzyjne adresowanie pomocy regionalnej państwa a w przyszłości także środków funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Z punktu widzenia planowania przestrzennego obszar wsparcia jest to w zasadzie szczególny przypadek obszaru problemowego, którego sposoby delimitacji są bardziej sformalizowane.

Ustalone w planie zagospodarowania przestrzennego województwa inwestycje celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym, dla umożliwienia ich realizacji muszą zostać wprowadzone do właściwych terytorialnie planów miejscowych. Marszałek województwa musi zatem ustalić z odpowiednim

73

wójtem, burmistrzem lub prezydentem miasta termin realizacji takiej inwestycji oraz, w drodze umowy, warunki jej wprowadzenia do planu miejscowego. W związku z planowaną inwestycją mogą powstać także dodatkowe koszty dla właścicieli lub użytkowników wieczystych nieruchomości położonych na obszarze gminy. Koszty te muszą być przez władze publiczne refundowane, w częściach w jakich są one konsekwencją realizacji planowanej inwestycji.

Planowanie przestrzenne nie jest aktem jednorazowym lecz jest procesem. W związku z tym uchwalony plan zagospodarowania przestrzennego województwa podlega okresowej ocenie, przynajmniej raz w czasie każdej kadencji sejmiku województwa. W związku z tym w każdej kadencji zarząd województwa musi dokonywać przeglądu zmian w zagospodarowaniu przestrzennym i sporządzać raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa. Raport ten powinien dotyczyć: podstawowych elementów sieci osadniczej oraz ich powiązań

komunikacyjnych i infrastrukturalnych, z pokazaniem kierunków powiązań transgranicznych,

systemu obszarów chronionych, w tym: obszarów ochrony środowiska, przyrody, krajobrazu kulturowego, ochrony uzdrowisk, ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków a także dóbr kultury współczesnej,

rozmieszczenia inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym, obszarów problemowych i określonych w planie zasad ich

zagospodarowania, obszarów metropolitalnych, obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, granic terenów zamkniętych i ich stref ochronnych, obszarów występowania udokumentowanych złóż kopalin.

Wyniki dokonanego przez zarząd województwa przeglądu zmian w zagospodarowaniu przestrzennym oraz raport o stanie zagospodarowania przestrzennego przedstawiane są sejmikowi województwa. Jednym z możliwych wniosków z tak przeprowadzonych prac może być konieczność zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: Co to są „obszary problemowe” i „obszary wsparcia”? Co to są „obszary metropolitalne” i jakie opracowania planistyczne się dla

nich wykonuje?

Planowanie miejscowe Metodologia planowania miejscowego jest odmienna od metodologii

planowania regionalnego. Wynika to przede wszystkim z tego, że w planach

74

miejscowych dokonuje się precyzyjnych ustaleń co do sposobu zagospodarowania terenu. Decydując o przeznaczeniu poszczególnych działek, łatwo jest naruszyć czyjeś interesy. Konflikty na tle użytkowania przestrzeni są w skali lokalnej bardziej czytelne niż w skali regionalnej. Toteż w planowaniu miejscowym stosuje się bardzo ściśle określone procedury postępowania, mające z jednej strony zabezpieczyć interesy poszczególnych użytkowników i właścicieli terenu, a z drugiej strony – pozwolić na sprawny przebieg procesów inwestycyjnych i realizację celów całej społeczności lokalnej. Przepisy zatem precyzyjnie regulują zarówno zawartość jak i tok opracowywania dokumentów planistycznych szczebla lokalnego (miejscowego).

Polityka przestrzenna gminy określana jest w dokumencie o nazwie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Określone są w nim też lokalne zasady zagospodarowania przestrzennego. Rada gminy podejmuje uchwałę o przystąpieniu do sporządzania studium a wójt, burmistrz albo prezydent miasta (w zależności od wielkości i charakteru gminy) przystępuje do jego sporządzenia. Studium składa się z części tekstowej i graficznej. Uwzględniane są w nim zasady określone w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, ustalenia strategii rozwoju i planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz strategii rozwoju gminy – o ile gmina posiada taką strategię. Studium sporządza się dla całego obszaru w granicach administracyjnych gminy. Ustalenia studium są wiążące dla organów gminy przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Studium nie jest jednak aktem prawa miejscowego.

W studium uwzględnia się uwarunkowania wynikające w szczególności z: dotychczasowego przeznaczenia, zagospodarowania i uzbrojenia terenu; stanu ładu przestrzennego i wymogów jego ochrony; stanu środowiska, w tym stanu rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej,

wielkości i jakości zasobów wodnych oraz wymogów ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego;

stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej;

warunków i jakości życia mieszkańców, w tym ochrony ich zdrowia; zagrożenia bezpieczeństwa ludności i jej mienia; potrzeb i możliwości rozwoju gminy; stanu prawnego gruntów; występowania obiektów i terenów chronionych na podstawie przepisów o

ochronie przyrody i przepisów o ochronie zabytków; występowania obszarów naturalnych zagrożeń geologicznych;

75

występowania udokumentowanych złóż kopalin oraz zasobów wód podziemnych;

występowania terenów górniczych; stanu systemów komunikacji i infrastruktury technicznej, w tym stopnia

uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej, energetycznej oraz gospodarki odpadami;

zadań służących realizacji ponadlokalnych celów publicznych.

W studium określa się w szczególności: kierunki zmian w strukturze przestrzennej gminy oraz w przeznaczeniu

terenów; kierunki i wskaźniki dotyczące zagospodarowania oraz użytkowania

terenów, w tym tereny wyłączone spod zabudowy; obszary oraz zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony

przyrody, krajobrazu kulturowego i uzdrowisk; obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr

kultury współczesnej; kierunki rozwoju systemów komunikacji i infrastruktury technicznej; obszary, na których rozmieszczone będą inwestycje celu publicznego o

znaczeniu lokalnym; obszary, na których rozmieszczone będą inwestycje celu publicznego o

znaczeniu ponadlokalnym, zgodnie z ustaleniami planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz ustaleniami programów zawierających zadania rządowe, służące realizacji inwestycji celu publicznego o znaczeniu krajowym;

obszary, dla których obowiązkowe jest sporządzenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego na podstawie przepisów odrębnych, w tym obszary wymagające przeprowadzenia scaleń i podziału nieruchomości, a także obszary rozmieszczenia obiektów handlowych o powierzchni sprzedaży powyżej 2000 m2 oraz obszary przestrzeni publicznej;

obszary, dla których gmina zamierza sporządzić miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, w tym obszary wymagające zmiany przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne;

kierunki i zasady kształtowania rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej; obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi i osuwania się mas

ziemnych; obiekty lub obszary, dla których wyznacza się w złożu kopaliny filar

ochronny; obszary pomników zagłady i ich stref ochronnych oraz obowiązujące na

nich ograniczenia prowadzenia działalności gospodarczej; obszary wymagające przekształceń, rehabilitacji lub rekultywacji;

76

granice terenów zamkniętych i ich stref ochronnych; inne obszary problemowe, w zależności od uwarunkowań i potrzeb

zagospodarowania występujących w gminie.Prace nad studium zagospodarowania przestrzennego gminy prowadzone

są w określony ustawowo sposób, zapewniający przejrzystość procedury i możliwość udziału w niej wszystkich zainteresowanych. Po podjęciu przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania studium, wójt, burmistrz albo prezydent miasta, kolejno: ogłasza w prasie miejscowej oraz przez obwieszczenie o podjęciu tej

uchwały oraz określa formę, miejsce i termin składania wniosków dotyczących studium, nie krótszy jednak niż 21 dni od dnia ogłoszenia; po otrzymaniu tych wniosków musi je rozpatrzyć;

zawiadamia na piśmie o podjęciu uchwały instytucje upoważnione do uzgadniania i opiniowania studium;

sporządza, a właściwie zleca sporządzenie projektu studium wyspecjalizowanej firmie projektowej; gotowy projekt podlega opiniowaniu przez komisję urbanistyczno-architektoniczną i uzgadniany z zarządem województwa w zakresie jego zgodności z ustaleniami planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz z wojewodą – w zakresie jego zgodności z ustaleniami programów zawierających zadania rządowe, służące realizacji inwestycji celu publicznego o znaczeniu krajowym;

występuje o opinie dotyczące rozwiązań przyjętych w projekcie studium do:o starosty powiatowego,o gmin sąsiednich,o wojewódzkiego konserwatora zabytków,o organów wojskowych, ochrony granic oraz bezpieczeństwa

państwa,o dyrektora urzędu morskiego w zakresie zagospodarowania

pasa technicznego, pasa ochronnego oraz morskich portów i przystani,

o organu nadzoru górniczego w zakresie zagospodarowania terenów górniczych,

o organu administracji geologicznej,o ministra zdrowia w zakresie zagospodarowania obszarów

ochrony uzdrowiskowej; wprowadza zmiany wynikające z uzyskanych opinii i dokonanych

uzgodnień; wykłada projekt studium do publicznego wglądu na okres co najmniej 30

dni, ogłaszając o tym publicznie na co najmniej 14 dni wcześniej; w tym czasie organizuje dyskusję publiczną nad przyjętymi w projekcie studium rozwiązaniami; ludność, instytucje oraz inne jednostki organizacyjne

77

mogą wnosić uwagi dotyczące projektu studium, w terminie wyznaczonym w ogłoszeniu, nie krótszym niż 21dni od zakończenia okresu wyłożenia studium.Po zamknięciu tej procedury wójt, burmistrz albo prezydent miasta

przedstawia projekt studium radzie gminy wraz z listą nieuwzględnionych uwag. Studium uchwala rada gminy, rozstrzygając jednocześnie o sposobie rozpatrzenia tych uwag. Załącznikami do uchwały rady gminy o uchwaleniu studium są: tekst studium, rysunek studium oraz rozstrzygnięcie o sposobie rozpatrzenia uwag. Uchwała o uchwaleniu studium wraz z załącznikami przedstawiana jest wojewodzie w celu oceny ich zgodności z przepisami prawnymi.

Drugim dokumentem planistycznym, którego sporządzenie należy do zadań gminy jest miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Wykonuje się go w celu ustalenia przeznaczenia terenów (w tym dla inwestycji celu publicznego) oraz określenia sposobów ich zagospodarowania i zabudowy. Procedurę sporządzania tego planu rozpoczyna uchwała rady gminy o przystąpieniu do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, zwanego planem miejscowym. Częścią tej uchwały jest załącznik graficzny, przedstawiający granice obszaru objętego planem. Przepisy nie wymagają, żeby planem obejmować cały obszar gminy w granicach administracyjnych. Plany wykonuje się w zależności od potrzeb. Przede wszystkim zasięgi planów miejscowych wyznacza studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Plan miejscowy, w wyniku którego następuje zmiana przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne, sporządza się dla całego obszaru wyznaczonego w studium.

Przed podjęciem uchwały, o przystąpieniu do sporządzania planu wykonuje się analizy dotyczące zasadności przystąpienia do sporządzenia planu i stopnia zgodności przewidywanych rozwiązań z ustaleniami studium. Przygotowuje się też materiały geodezyjne do opracowania planu oraz ustala niezbędny zakres prac planistycznych. Planu miejscowego nie sporządza się dla terenów zamkniętych. Plan miejscowy jest aktem prawa miejscowego. Planu ten składa się z części tekstowej i graficznej i musi być zgodny z zapisami studium oraz z innymi przepisami, odnoszącymi się do obszaru objętego planem. W planie miejscowym określa się obowiązkowo: przeznaczenie terenów oraz linie rozgraniczające tereny o różnym

przeznaczeniu lub różnych zasadach zagospodarowania; zasady ochrony i kształtowania ładu przestrzennego; zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego; zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury

współczesnej; wymagania wynikające z potrzeb kształtowania przestrzeni publicznych;

78

parametry i wskaźniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu, w tym linie zabudowy, gabaryty obiektów i wskaźniki intensywności zabudowy;

granice i sposoby zagospodarowania terenów lub obiektów podlegających ochronie, ustalonych na podstawie odrębnych przepisów, w tym terenów górniczych, a także narażonych na niebezpieczeństwo powodzi oraz zagrożonych osuwaniem się mas ziemnych;

szczegółowe zasady i warunki scalania i podziału nieruchomości objętych planem;

szczególne warunki zagospodarowania terenów oraz ograniczenia w ich użytkowaniu, w tym zakaz zabudowy;

zasady modernizacji, rozbudowy i budowy systemów komunikacji i infrastruktury technicznej;

sposób i termin tymczasowego zagospodarowania, urządzania i użytkowania terenów objętych planem, jeśli różni się on od docelowego sposobu zagospodarowania (tereny, których przeznaczenie plan miejscowy zmienia, mogą być wykorzystywane w sposób dotychczasowy do czasu ich zagospodarowania zgodnie z tym planem, chyba że w planie ustalono właśnie inny sposób ich tymczasowego zagospodarowania);

stawki, na podstawie których ustala się opłatę, proporcjonalną do wzrostu wartości nieruchomości, jeśli wartość ta wzrośnie w związku z uchwaleniem planu miejscowego; wysokość tej opłaty nie może być wyższa niż 30% wzrostu wartości nieruchomości; opłatę tę wnosi na rzecz gminy właściciel albo użytkownik wieczysty, sprzedając daną nieruchomość.

W planie miejscowym określa się też w zależności od potrzeb: granice obszarów wymagających przeprowadzenia scaleń i podziałów

nieruchomości; granice obszarów rehabilitacji istniejącej zabudowy i infrastruktury

technicznej; granice obszarów wymagających przekształceń lub rekultywacji; granice terenów pod budowę obiektów handlowych, o powierzchni

sprzedaży powyżej 2000 m2; granice terenów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz terenów służących

organizacji imprez masowych; granice pomników zagłady oraz ich stref ochronnych, a także ograniczenia

dotyczące prowadzenia na ich terenie działalności gospodarczej.

Plan miejscowy sporządza się w skali 1:1000, na urzędowych kopiach map zasadniczych albo map katastralnych z państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego. W szczególnie uzasadnionych przypadkach

79

dopuszcza się stosowanie map w skali 1:500 lub 1:2000. W przypadkach planów miejscowych, które sporządza się wyłącznie w celu przeznaczenia gruntów do zalesienia lub wprowadzenia zakazu zabudowy – dopuszcza się stosowanie map w skali 1:5000.

Procedura sporządzania planu miejscowego jest szczegółowo regulowana przez przepisy. Jest ona zbliżona do procedury sporządzania Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Zaczyna się od podjęcia przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania planu miejscowego. Następnie wójt, burmistrz albo prezydent miasta kolejno: ogłasza w prasie oraz przez obwieszczenie o podjęciu uchwały oraz

określa formę, miejsce i termin składania wniosków do planu, nie krótszy niż 21 dni od dnia ogłoszenia;

zawiadamia też na piśmie o podjęciu uchwały instytucje upoważnione do uzgadniania i opiniowania planu;

rozpatruje otrzymane wnioski do planu, w terminie nie dłuższym niż 21 dni od dnia upływu terminu ich składania;

sporządza (w praktyce – zleca sporządzanie) projekt planu miejscowego wraz z prognozą oddziaływania na środowisko, uwzględniając ustalenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy;

sporządza prognozę skutków finansowych uchwalenia planu miejscowego;

uzyskuje opinie o projekcie planu:o gminnej lub innej (np. powiatowej, jeśli nie ma gminnej) komisji

urbanistyczno-architektonicznej,o wójtów, burmistrzów gmin albo prezydentów miast,

graniczących z obszarem objętym planem, w zakresie rozmieszczenia inwestycji celu publicznego o znaczeniu lokalnym;

uzgadnia projekt planu z:o wojewodą, zarządem województwa, zarządem powiatu w

zakresie odpowiednich zadań rządowych i samorządowych,o właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków,o innymi organami upoważnionymi do uzgadniania projektu planu,o właściwym zarządcą drogi, jeżeli sposób zagospodarowania

gruntów przyległych do pasa drogowego lub zmiana tego sposobu mogą mieć wpływ na ruch drogowy lub samą drogę,

o właściwymi organami wojskowymi, ochrony granic oraz bezpieczeństwa państwa,

o dyrektorem właściwego urzędu morskiego,

80

o organem nadzoru górniczego w zakresie zagospodarowania terenów górniczych,

o organem administracji geologicznej w zakresie terenów zagrożonych osuwaniem się mas ziemnych,

o ministrem zdrowia w zakresie zagospodarowania obszarów ochrony uzdrowiskowej;

uzyskuje zgody odpowiednich organów na zmianę przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne;

wprowadza zmiany do projektu planu, wynikające z uzyskanych opinii i dokonanych uzgodnień;

ogłasza o wyłożeniu projektu planu do publicznego wglądu i najwcześniej po upływie 7 dni wykłada ten projekt wraz z prognozą oddziaływania na środowisko do publicznego;

wglądu na okres co najmniej 21 dni; w tym czasie organizuje dyskusję publiczną nad przyjętymi w projekcie planu rozwiązaniami;

w ogłoszeniu wyznacza też termin, nie krótszy niż 14 dni od dnia zakończenia okresu wyłożenia planu – w którym można wnosić uwagi dotyczące projektu planu;

rozpatruje te uwagi w terminie nie dłuższym niż 21 dni od dnia upływu terminu ich składania;

wprowadza zmiany do projektu planu miejscowego wynikające z rozpatrzenia uwag, a następnie w niezbędnym zakresie ponawia uzgodnienia;

przedstawia radzie gminy projekt planu miejscowego wraz z listą nieuwzględnionych uwag.

Uwagi do projektu planu miejscowego może wnieść każdy, kto kwestionuje ustalenia przyjęte w projekcie planu. Jeżeli rada gminy stwierdzi konieczność dokonania zmian w przedstawionym do uchwalenia projekcie planu miejscowego – czynności procedury ponawia się w zakresie niezbędnym do dokonania tych zmian.

Plan miejscowy uchwala rada gminy, rozstrzygając jednocześnie o sposobie rozpatrzenia uwag do projektu planu oraz sposobie realizacji oraz zasadach finansowania zapisanych w planie inwestycji z zakresu infrastruktury technicznej, które należą do zadań własnych gminy. Uchwała wraz z załącznikami oraz dokumentacją prac planistycznych przedstawiana jest wojewodzie, w celu oceny ich zgodności z przepisami prawnymi. Jeżeli plan miejscowy obejmuje obszary wymagające przeprowadzenia scaleń i podziałów nieruchomości, rada gminy uchwalając plan musi podjąć też uchwałę o przystąpieniu do scalenia i podziału nieruchomości.

Koszty sporządzenia planu miejscowego na ogół obciążają budżet gminy, czasami budżet władzy publicznej innego szczebla. Można tymi kosztami

81

obciążyć także inwestora realizującego inwestycję celu publicznego – w części, w jakiej koszt ten jest bezpośrednią konsekwencją zamiaru realizacji tej inwestycji.

Dokumenty planistyczne są jawne. Każdy ma prawo wglądu do studium lub planu miejscowego oraz otrzymania z nich wypisów i wyrysów. Za wydane wypisy i wyrysy pobiera się opłatę administracyjną, w wysokości odpowiadającej poniesionym kosztom ich przygotowania. Władze gminy muszą prowadzić rejestr planów miejscowych oraz wniosków o ich sporządzenie lub zmianę, gromadzi materiały z nimi związane oraz odpowiadają za przechowywanie ich oryginałów, w tym również uchylonych i nieobowiązujących.

W celu oceny aktualności studium i planów miejscowych władze gminy dokonują okresowej (przynajmniej raz w czasie kadencji) analizy zmian w zagospodarowaniu przestrzennym gminy, oceniają postępy w opracowywaniu planów miejscowych i opracowują wieloletnie programy ich sporządzania.

Jeżeli, w związku z uchwaleniem planu miejscowego albo jego zmianą, korzystanie z nieruchomości lub jej części w dotychczasowy sposób lub zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem stało się niemożliwe bądź istotnie ograniczone, właściciel albo użytkownik wieczysty nieruchomości może żądać od gminy: odszkodowania za poniesioną rzeczywistą szkodę; wykupienia nieruchomości lub jej części; zaoferowania nieruchomości zamiennej.

Jeżeli, w związku z uchwaleniem planu miejscowego, wartość nieruchomości uległa obniżeniu, a właściciel albo użytkownik wieczysty sprzedaje tę nieruchomość, może żądać od gminy odszkodowania równego obniżeniu wartości nieruchomości. Jeżeli natomiast w związku z uchwaleniem planu miejscowego albo jego zmianą, wartość nieruchomości wzrosła, a właściciel albo użytkownik wieczysty sprzedaje tę nieruchomość, władze gminy pobierają jednorazową opłatę, w wysokości ustalonej w tym planie.

W planowaniu miejscowym obowiązują ujednolicone standardy, dotyczące nie tylko procedury postępowania ale również samych zapisów ustaleń planów, zarówno w części tekstowej, jak i graficznej. Należy znać te standardy, aby móc odczytać zapisy planów.

Obowiązują następujące wymogi dotyczące zapisu ustaleń tekstu planu miejscowego: ustalenia dotyczące przeznaczenia terenów powinny zawierać określenie

przeznaczenia poszczególnych terenów lub zasad ich zagospodarowania, a także symbol literowy i numer wyróżniający dany teren spośród innych terenów – np. E 12;

ustalenia dotyczące zasad ochrony i kształtowania ładu przestrzennego powinny zawierać określenie cech elementów zagospodarowania

82

przestrzennego, które wymagają ochrony, ukształtowania lub rewaloryzacji, oraz określenie nakazów, zakazów, dopuszczeń i ograniczeń w zagospodarowaniu wskazanych terenów;

ustalenia dotyczące zasad ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego powinny zawierać nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu terenów wynikające z:

o potrzeb ochrony środowiska, o obowiązujących ustaleń planów ochrony ustanowionych dla

parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych i innych form ochrony przyrody występujących na terenach objętych projektem planu miejscowego;

ustalenia dotyczące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej powinny wskazywać obiekty i tereny chronione ustaleniami planu oraz określać nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w ich zagospodarowaniu;

ustalenia dotyczące wymagań wynikających z potrzeb kształtowania przestrzeni publicznych powinny zawierać w szczególności zasady umieszczania w tej przestrzeni obiektów małej architektury, nośników reklamowych, tymczasowych obiektów usługowo-handlowych, urządzeń technicznych i zieleni, a także określać nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu tych przestrzeni;

ustalenia dotyczące parametrów i wskaźników kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu powinny zawierać w szczególności określenie linii zabudowy, wielkości powierzchni zabudowy w stosunku do powierzchni działki lub terenu, w tym udziału powierzchni biologicznie czynnej, a także gabarytów i wysokości projektowanej zabudowy oraz geometrii dachu;

ustalenia dotyczące granic i sposobów zagospodarowania terenów lub obiektów podlegających ochronie na podstawie odrębnych przepisów, w tym terenów górniczych, a także terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi oraz zagrożonych osuwaniem się mas ziemnych, powinny zawierać nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu tych terenów;

ustalenia dotyczące szczegółowych zasad i warunków scalania i podziału nieruchomości powinny zawierać określenie parametrów działek uzyskiwanych w wyniku scalania i podziału nieruchomości, w szczególności minimalnych lub maksymalnych szerokości frontów działek, ich powierzchni oraz określenie kąta położenia granic działek w stosunku do pasa drogowego;

ustalenia dotyczące zasad modernizacji, rozbudowy i budowy systemów komunikacji i infrastruktury technicznej powinny zawierać:

83

o określenie układu komunikacyjnego i sieci infrastruktury technicznej wraz z ich parametrami oraz klasyfikacją ulic i innych szlaków komunikacyjnych,

o określenie warunków powiązań układu komunikacyjnego i sieci infrastruktury technicznej z układem zewnętrznym,

o wskaźniki w zakresie komunikacji i sieci infrastruktury technicznej, w szczególności ilość miejsc parkingowych w stosunku do ilości mieszkań lub ilości zatrudnionych albo powierzchni obiektów usługowych i produkcyjnych;

ustalenia tymczasowego zagospodarowania, urządzenia i użytkowania terenów powinny zawierać nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu terenów, oraz określać termin, do którego obowiązywać mogą tymczasowe zasady;

ustalenia dotyczące obszarów rehabilitacji istniejącej zabudowy i infrastruktury technicznej, a także obszarów wymagających przekształceń lub rekultywacji, powinny zawierać opis planowanych działań, określenie oczekiwanych rezultatów, w tym dotyczących parametrów zabudowy lub infrastruktury, oraz nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu terenów, wynikające z przyjętych celów;

ustalenia dotyczące terenów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz terenów służących organizacji imprez masowych powinny zawierać określenie zasad wyposażania tych terenów w urządzenia techniczne i budowlane oraz nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu tych terenów;

ustalenia dotyczące stawek procentowych stanowiących podstawę do określania opłaty za zwiększenie wartości rynkowej nieruchomości po uchwaleniu planu, powinny zawierać stawki procentowe w przedziale od 0% do 30% – dla wszystkich terenów, określonych w projekcie planu miejscowego; ich wielkość może być różna dla poszczególnych terenów.W przepisach określono też wymogi dotyczące rysunku planu

miejscowego. Powinien on być sporządzony w czytelnej technice graficznej, zapewniającej możliwość wyłożenia go do publicznego wglądu, sporządzania jego kopii, a także ogłoszenia w dzienniku urzędowym województwa. Oznaczenia graficzne na rysunku planu powinny być przejrzyste i zapewniać także czytelność mapy, na której jest on sporządzony. Na rysunku planu miejscowego stosuje się nazewnictwo i oznaczenia umożliwiające jednoznaczne powiązanie rysunku z tekstem planu miejscowego. Na rysunku powinny się znaleźć objaśnienia wszystkich użytych oznaczeń.

Oznaczenia graficzne i literowe dotyczące przeznaczenia terenów na rysunku planu miejscowego, są ujednolicone. W zależności od specyfiki i zakresu ustaleń dotyczących przeznaczenia terenów oraz granic i linii

84

regulacyjnych, dopuszcza się stosowanie na rysunku planu uzupełniających i mieszanych oznaczeń graficznych oraz literowych i cyfrowych. W przypadku gdy rysunek sporządzony w technice jednobarwnej wyjaśnia wystarczająco ustalenia planu – nie jest wymagane stosowanie oznaczeń barwnych.

W treści merytorycznej rysunek planu powinien zawierać: wyrys ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania

przestrzennego gminy z oznaczeniem granic obszaru objętego projektem planu miejscowego;

określenie skali rysunku planu miejscowego w formie liczbowej i liniowej;

granice obszaru objętego planem; granice administracyjne gminy; granice terenów zamkniętych oraz granice ich stref ochronnych; granice i oznaczenia obiektów i terenów chronionych, w tym terenów

górniczych, a także terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi lub osuwanie się mas ziemnych;

linie rozgraniczające tereny o różnym przeznaczeniu lub różnych zasadach zagospodarowania (oraz ich oznaczenia graficzne, literowe i cyfrowe);

linie zabudowy oraz oznaczenia elementów zagospodarowania przestrzennego terenu.Przy sporządzaniu rysunku planu miejscowego stosuje się oznaczenia

graficzne zawarte w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz oznaczenia dotyczące granic i linii regulacyjnych oraz elementów zagospodarowania przestrzennego określone w Polskiej Normie PN-B-01027. Najważniejsze z tych oznaczeń zawarto w zamieszczonej tabeli.

Warto wyjaśnić pojęcia linii zabudowy. W rysunku planu miejscowego stosuje się dwa rodzaje oznaczeń: obowiązująca linia zabudowy, nieprzekraczalna linia zabudowy.

Pojęcie obowiązująca linia zabudowy oznacza nakaz sytuowania budynków w taki sposób, by ich ściana zewnętrzna od strony drogi pokrywała się z wyznaczoną w planie obowiązująca linią zabudowy. Budynek nie może stać ani bliżej ani dalej od drogi.

Natomiast w przypadku nieprzekraczalnej linii zabudowy, zwanej również maksymalną linią zabudowy, budynki muszą być usytuowane w ten sposób, aby ich ściana zewnętrzna od strony drogi nie stała bliżej tej drogi, niż wyznaczona linia – aby jej nie przekraczała. Budynek może natomiast stać dalej od drogi. Wyznaczenie linii zabudowy ma podstawowe znaczenie dla możliwości rozwoju infrastruktury technicznej na danym terenie oraz często pozwala na zaprowadzenie ładu przestrzennego – porządkuje bowiem zabudowę i pozwala na czytelne wyznaczenie przestrzeni publicznej – ulic i

85

placów. Ze względów technicznych umożliwia realizację np. poszerzenia drogi w przyszłości, lub budowę sieci kanalizacyjnej.

OZNACZENIA GRAFICZNE RYSUNKU MIEJSCOWEGO PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

przedmiot oznaczenia oznacz. literowe kolor oznaczenia symbol

Tereny zabudowy mieszkaniowej:Zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna MN jasnobrązowy

Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna MW ciemnobrązowy

Tereny zabudowy usługowej:

Zabudowa usługowa U czerwony

Tereny sportu i rekreacji US pasy zielono-czerwone

Obiekty handlowe o pow. ponad 2000m2 UC pasy czerwono-

ciemnoszareTereny użytkowane rolniczo:

Tereny rolnicze R

Tereny obsługi produkcji rolnej RU pasy żółto-czerwone

Tereny zabudowy zagrodowej RM pasy żółto-

jasnobrązoweTereny zabudowy techniczno-produkcyjnej:Tereny obiektów produkcyjnych, składów i magazynów

P fioletowy

Obszary i tereny górnicze PG fioletowyTereny zieleni i wód:Tereny zieleni objęte ochroną przyrody ZN ciemnozielony

Lasy ZL ciemnozielonyTereny zieleni urządzonej: parki, zieleń towarzysząca obiektom budowlanym i zabytkom

ZP zielony

Tereny ogrodów działkowych ZD zielony

Cmentarze ZC zielonyObszary zagrożone powodzią

ZZ pasy jasnozielone na tle odpowiednim do

86

przeznaczeniaTereny wód powierzchniowych morskich

WM jasnoniebieski

Tereny wód powierzchniowych śródlądowych (rzeki, jeziora, stawy, kanały)

WS jasnoniebieski

Tereny komunikacji:

Tereny dróg publicznych KD biały

Tereny dróg wewnętrznych KDW jasnoszary

Tereny komunikacji wodnej (szlaki wodne) KW ciemnoniebieski

Tereny infrastruktury technicznej:Elektroenergetyka E ciemnoszaryGazownictwo G ciemnoszaryWodociągi W ciemnoszaryKanalizacja K ciemnoszaryTelekomunikacja T ciemnoszaryGospodarowanie odpadami O ciemnoszary

Ciepłownictwo C ciemnoszaryGranice i linie regulacyjne:

Granica obszaru objętego opracowaniem

czarny, gr. 0,5 mmlinie 6 mm,

odstępy 2 mmLinia rozgraniczająca tereny o różnym sposobie użytkowania

czarny, gr. 0,7 mm

Obowiązująca linia zabudowy

czarny, gr. 0,35 mmtrójkąt równob. 2 mm

odstępy 12 mmMaksymalna (nieprzekraczalna) linia zabudowy

czarny, gr. 0,35 mmtrójkąt równob. 2 mm

odstępy 12 mm

Granice stref ochronnych lub uciążliwości

czarny, gr. 0,5 mmpunkty śr. 2 mmodstępy 10 mm

W ramach procedury sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego sporządza się prognozę oddziaływania na środowisko rozwiązań przyjętych w planie oraz prognozę skutków finansowych

87

uchwalenia planu. Prognoza skutków finansowych powinna zawierać w szczególności: prognozę wpływu ustaleń planu na dochody własne i wydatki gminy, w

tym na wpływy z podatku od nieruchomości i inne dochody związane z obrotem nieruchomościami gminy oraz na opłaty i odszkodowania, które wynikną z uchwalenia planu;

prognozę wpływu ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego na wydatki związane z realizacją inwestycji z zakresu infrastruktury technicznej, które należą do zadań własnych gminy;

wnioski i zalecenia dotyczące rozwiązań planu, wynikające z uwzględnienia ich skutków finansowych.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać: W jakim dokumencie jest określana polityka przestrzenna gminy? W jakim celu i dla jakiego obszaru (zasięgu) wykonuje się miejscowy

plan zagospodarowania przestrzennego? Jakie stosuje się oznaczenia graficzne i literowe dotyczące przeznaczenia

terenów na rysunku planu miejscowego?

Planowanie a proces inwestycyjny Chcąc realizować inwestycję należy uzyskać pozwolenie na budowę.

Wydają je organy administracji państwowej. Sprawdzają one m.in. czy planowana inwestycja jest zgodna ze sposobem użytkowania i innymi warunkami zagospodarowania terenu określonymi w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Jeśli projekt nie spełnia tych warunków – pozwolenie na budowę nie zostanie wydane.

W przypadku braku planu miejscowego na danym terenie – zmiana sposobu zagospodarowania terenu wymaga ustalenia warunków zabudowy, poprzez wydanie decyzji o warunkach zabudowy. Dotyczy to inwestycji polegających na budowie obiektu budowlanego lub wykonaniu innych robót budowlanych, a także zmianie sposobu użytkowania istniejącego obiektu budowlanego lub jego części. Procedurę tę stosuje się również do zmiany zagospodarowania terenu, która nie wymaga pozwolenia na budowę, z wyjątkiem tymczasowej, jednorazowej zmiany zagospodarowania terenu, trwającej do roku.

Decyzję o warunkach zabudowy wydają władze gminy, jedynie w przypadku łącznego spełnienia przez inwestora następujących warunków: co najmniej jedna działka sąsiednia, dostępna z tej samej drogi publicznej,

jest zabudowana w sposób pozwalający na określenie wymagań dotyczących nowej zabudowy;

teren ma dostęp do drogi publicznej;

88

istniejące lub projektowane uzbrojenie terenu jest wystarczające dla zamierzenia budowlanego lub jeżeli wykonanie uzbrojenia terenu zostanie zagwarantowane w drodze umowy zawartej między właściwą jednostką organizacyjną a inwestorem;

teren nie wymaga uzyskania zgody na zmianę przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne;

decyzja jest zgodna z innymi przepisami.

Przepisów tych nie stosuje się do niektórych inwestycji produkcyjnych, linii kolejowych, obiektów infrastruktury technicznej oraz do zabudowy zagrodowej, w przypadku gdy powierzchnia gospodarstwa rolnego związanego z tą zabudową przekracza średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego w danej gminie.

W decyzji o warunkach zabudowy władze gminy określają wymagania dotyczące nowej zabudowy. Kierują się przy tym zasadą dobrego sąsiedztwa. Dlatego procedura wydawania pozwoleń na budowę przy braku planu miejscowego dotyczyć może tylko tych inwestycji, w których najbliższym sąsiedztwie istnieje działka zabudowana. Sposób zabudowy sąsiedniej działki musi pozwalać na określenie wymagań dla nowej zabudowy na danej działce – w zakresie kontynuacji funkcji, parametrów, cech i wskaźników kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu, w tym gabarytów i formy architektonicznej obiektów budowlanych, linii zabudowy oraz intensywności wykorzystania terenu. Zasada dobrego sąsiedztwa oznacza konieczność dostosowania nowej zabudowy do zastanej w danym miejscu dotychczasowej zabudowy.

Szczegółowe przepisy określają wymagania dotyczące nowej zabudowy, zgodnie z zasadą dobrego sąsiedztwa. W decyzji o warunkach zabudowy władze gminy ustalają szczegółowe wymagania odnośnie: linii zabudowy (odległości budynku od drogi); wielkości powierzchni zabudowy w stosunku do powierzchni działki; szerokości elewacji frontowej; wysokości górnej krawędzi elewacji frontowej, jej gzymsu lub attyki; geometrii dachu (kąta nachylenia, wysokości kalenicy i układu połaci

dachowych).W odniesieniu do tego samego terenu decyzję o warunkach zabudowy

można wydać więcej niż jednemu wnioskodawcy. Decyzja ta nie rodzi praw do terenu oraz nie narusza prawa własności i uprawnień osób trzecich. Decyzja wygasa, jeżeli inny wnioskodawca uzyskał pozwolenie na budowę lub gdy dla danego terenu uchwalono plan miejscowy, którego ustalenia są inne niż w wydanej decyzji – a nie wydano jeszcze pozwolenia na budowę. Władze gminy prowadzą rejestr wydanych decyzji o ustaleniu warunków zabudowy.

89

Odmienną procedurę stosuje się w przypadku inwestycji celu publicznego. Przepisy przewidują bowiem dwa typy decyzji o warunkach zabudowy, w zależności od typu inwestycji: decyzje o warunkach zabudowy terenu – wydawane dla inwestycji nie realizujących celów publicznych wyłącznie w sytuacji braku planu miejscowego, oraz decyzje o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego.

Ważnym zadaniem władz publicznych jest troska o kształtowanie przestrzeni publicznej. Obszarami przestrzeni publicznej są tereny o szczególnym znaczeniu dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców, poprawy jakości ich życia i sprzyjające nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na ich położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne. Obszarami takimi są np. centra miast, parki, ośrodki handlowo-usługowe. Szczegółowe granice obszarów przestrzeni publicznej określa się w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy.

Władze publiczne mogą być też inwestorem istotnych inwestycji realizujących cele społeczne na ich obszarze, lub też sprzyjać, aby inwestycje takie powstały na skutek aktywności podmiotów niepublicznych. Inwestycje takie mają kluczowe znaczenie dla kształtu przestrzeni publicznej oraz podnoszenia warunków życia społeczności danego obszaru. Przez inwestycje celu publicznego należy rozumieć działania o znaczeniu lokalnym (gminnym) i ponadlokalnym (powiatowym, wojewódzkim i krajowym), stanowiące realizację celów publicznych. Charakter publiczny tych działań nie zależy od tego kto jest ich podmiotem. Inwestycje celu publicznego mogą być realizowane zarówno przez władze publiczne jak i inne podmioty gospodarujące w przestrzeni.

Celami publicznymi w polskim systemie prawnym są: wydzielanie gruntów pod drogi publiczne i drogi wodne, budowa i

utrzymywanie tych dróg, obiektów i urządzeń transportu publicznego w tym lotnisk i urządzeń zabezpieczenia ruchu lotniczego, a także łączności publicznej i sygnalizacji,

budowa i utrzymywanie ciągów drenażowych, przewodów i urządzeń służących do przesyłania płynów, pary, gazów i energii elektrycznej, a także innych obiektów i urządzeń niezbędnych do korzystania z tych przewodów i urządzeń,

budowa i utrzymywanie publicznych urządzeń służących do zaopatrzenia ludności w wodę, gromadzenia, przesyłania i oczyszczania ścieków oraz utylizacji odpadów,

budowa oraz utrzymywanie obiektów i urządzeń służących ochronie środowiska, zbiorników i innych urządzeń wodnych służących zaopatrzeniu w wodę, regulacji przepływów i ochronie przed powodzią, a także regulacja i utrzymywanie wód oraz urządzeń melioracji wodnych,

90

będących własnością Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego,

ochrona nieruchomości stanowiących dobra kultury w rozumieniu przepisów o ochronie dóbr kultury,

ochrona Pomników Zagłady w rozumieniu przepisów o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady,

budowa i utrzymywanie pomieszczeń dla urzędów organów władzy, administracji, sądów i prokuratur, państwowych szkół wyższych, szkół publicznych, a także publicznych: obiektów ochrony zdrowia, przedszkoli, domów opieki społecznej i placówek opiekuńczo-wychowawczych,

budowa i utrzymywanie obiektów oraz urządzeń niezbędnych na potrzeby obronności państwa i ochrony granicy państwowej, a także do zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, w tym budowa i utrzymywanie zakładów karnych oraz zakładów dla nieletnich,

poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin stanowiących własność Skarbu Państwa,

zakładanie i utrzymywanie cmentarzy, ustanawianie i ochrona miejsc pamięci narodowej, ochrona zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt lub siedlisk

przyrody, inne cele publiczne określone w odrębnych ustawach.

Generalnie – inwestycje celu publicznego powinny być lokalizowane na podstawie planu miejscowego. Tylko w przypadku jego braku – realizacja tych inwestycji może nastąpić w drodze decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Nie wymagają wydania decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego remonty lub przebudowy, jeżeli nie powodują zmiany sposobu zagospodarowania terenu ani sposobu użytkowania obiektu budowlanego oraz nie zmieniają jego formy architektonicznej.

Decyzje o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego wydają władze gminy, przy czym w odniesieniu do inwestycji celu publicznego o znaczeniu krajowym i wojewódzkim – w uzgodnieniu z marszałkiem województwa. Na terenach zamkniętych – decyzję wydaje wojewoda. W przypadku inwestycji celu publicznego wykraczającej poza obszar jednej gminy decyzję taką wydają władze gminy, na której obszarze znajduje się największa część terenu, na którym ma być realizowana ta inwestycja – w porozumieniu z władzami pozostałych gmin. Określona jest szczegółowa procedura wydawania tych decyzji oraz ich zawartość. Władze samorządowe prowadzą rejestry wydanych decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:

91

Jaki dokument należy uzyskać, chcąc realizować inwestycję na obszarze gminy

Jakich dokumentów wymaga zmiana sposobu zagospodarowania terenu w przypadku, gdy na danym terenie nie ma miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego?

Na czym polega „zasada dobrego sąsiedztwa”?

BIBLIOGRAFIA1 Bogdanowski Janusz, Łuczyńska-Bruzda Maria, Novak Zygmunt –

Architektura krajobrazu – PWN, Warszawa-Kraków 19792 Borsa Maciej, Buczek Grzegorz, Jaroszyński Krzysztof, Korzeń

Janusz, Lasocki Maciej, Świetlik Maciej, Szelińska Elżbieta – Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, przepisy – omówienia – komentarze – Urbanista, Warszawa 2003

3 Dąbrowski Leszek Teodozy – Projektowanie regionalne, regionalne plany zagospodarowania przestrzennego – PWN, Warszawa 1977

4 Domański Ryszard – Gospodarka przestrzenna – Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002

5 Domański Ryszard – Podstawy planowania przestrzennego – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Poznań-Warszawa 1989

6 Domański Ryszard – Przestrzenna transformacja gospodarki – Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszaw 1977

7 ESPD, European Spatial Development Perspective, Towards Balanced and Sustainable Development of the Territory of the European Union – European Commission, 1999

8 Goryński Juliusz – Polityka przestrzenna – Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1982

9 Kistowski Mariusz – Regionalny model zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska Polski a strategie rozwoju województw – Uniwersytet Gdański, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk-Poznań 2003

10 Kołodziejski Jerzy – W sprawie nowego paradygmatu kształtowania polskiej przestrzeni – PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Biuletyn zeszyt 178, red. Kukliński Antoni, Warszawa 1997

11 Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju – MP nr 26 z 16 sierpnia 2001 r. poz. 502

12 Kulesza Michał – Administracyjno-prawne uwarunkowania polityki przestrzennej – Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1987

13 Lösch August – Gospodarka przestrzenna, teoria lokalizacji – Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1961

92

14 Malisz Bolesław – Podstawy gospodarki i polityki przestrzennej – Ossolineum 1984

15 Malisz Bolesław – Zarys teorii kształtowania układów osadniczych – Arkady, Warszawa 1981

16 Mync Agnieszka – Dylematy polityki przestrzennego zagospodarowania kraju u progu XXI wieku – PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Biuletyn zeszyt 178, red. Kukliński Antoni, Warszawa 1997

17 Ostrowski Wacław – Zespoły zabytkowe a urbanistyka – Arkady, Warszawa 1980

18 Otok Stanisław – Geografia społeczna – PWN Warszawa 198719 Pawłowska Krystyna, Słysz Krzysztof – Zagrożenia i ochrona przed

powodzią w planowaniu przestrzennym – Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej o/Kraków, 2002

20 Polska Norma PN-B-01027 – Rysunek budowlany, oznaczenia graficzne stosowane w projektach zagospodarowania działki lub terenu – Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2002

21 Polsko-Niemiecki Leksykon Pojęć Planistycznych – Akademie für Raumforschung und Landesplannung, Hannover-Warszawa, 1995

22 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego – Dziennik Ustaw Nr 164 z roku 2003, poz. 1587

23 Secomski Kazimierz – Ekonomika regionalna – Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1982

24 Szponar Adolf – Fizjografia urbanistyczna – Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003

25 Ustawa z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity)26 Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

– Dz. U. z 17 września 2003 r.27 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – prawo ochrony środowiska – Dz.

U. z 20 czerwca 2001 r.28 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu

przestrzennym – Dz.U. z 2003 r. Nr 80, poz. 71729 Zarycki Tomasz – Nowa przestrzeń społeczno-polityczna Polski –

Uniwersytet Warszawski, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Warszawa 1997

93

PYTANIA KONTROLNE

Pojęcie przestrzeni Jakie jest znaczenie terminu „przestrzeń” w gospodarce przestrzennej oraz

jakie są różnice pomiędzy pojęciami „środowiska geograficznego” a „środowiska człowieka”?

Z czego wynikają zasadnicze konflikty występujące w procesie wykorzystania przestrzeni?

Gospodarka przestrzenna jako działalność praktyczna:Rys historyczny Z czego wynika potrzeba świadomego gospodarowania przestrzenią? Na jakich szczeblach gospodarowania istnieje konieczność świadomego

kształtowania przestrzeni?Interdyscypl inarny charakter gospodarki przestrzennej Jakie gałęzie nauki wniosły istotny wkład do dyscypliny gospodarki

przestrzennej? Czym zajmuje się ekologia?Praktyczny wymiar gospodarki przestrzennej Co należy rozumieć pod pojęciem elementów biernych systemu

gospodarki przestrzennej, a co pod pojęciem elementów czynnych? Co oznacza gospodarka przestrzenna w wymiarze praktycznym oraz jakie

rodzaje działalności się na nią składają?

Gospodarka przestrzenna jako dyscyplina naukowa:Przestrzeń w teorii ekonomii Na czym polega „jednopunktowy” charakter przestrzeni w teoriach

niektórych szkół ekonomicznych? Z czego wynika konieczność uwzględniania w ekonomii czynnika

przestrzeni?Rozwój teori i gospodarki przestrzennej O czym mówi koncepcja systemu osadniczego W. Christallera? Jakie pojęcie stanowi sedno ogólnej teorii gospodarki przestrzennej A.

Löscha?Regional istyka Kiedy pojawiła się nowa dziedzina badań zwana „regionalistyką” i na

czym polegało jej znaczenie? Czym zajmuje się i jakie cechy posiada współczesna regionalistyka?

94

Dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe:Środowisko przyrodnicze Co oznacza pojęcie „ekosystem” i jakie są jego części składowe? Co oznacza termin „antropopresja”? Co oznacza termin „ochrona środowiska” i czym różni się on od „ochrony

przyrody”? Z jakich elementów składa się krajowy system obszarów chronionych? Co oznacza termin „rekultywacja”?Dziedzictwo kulturowe Co określa się mianem dziedzictwa kulturowego? Jakie są stosowane formy ochrony zabytków? W jaki sposób objęcie ochroną konserwatorską ogranicza prawa

właściciela obiektu? Na czym polega ochrona czynna obiektu zabytkowego?Krajobraz Jakie są typy krajobrazu i czym się one charakteryzują? Na czym polega „kształtowanie krajobrazu”? Co to jest „wnętrze krajobrazowe” i z czego się ono składa?

Procesy rozwoju przestrzennego:Cechy przestrzeni Jakie cechy przestrzeni mają podstawowe znaczenie w gospodarce

przestrzennej? Na czym polega „opór przestrzeni”? Z czego wynikają główne konflikty w gospodarowaniu przestrzenią?Struktura przestrzeni Co oznacza pojęcie „struktura przestrzenna” i jakie elementy składają się

na nią? Czym różni się znaczenie terminów „struktura osadnicza” i „układ

osadniczy”? Co nazywamy „funkcjami miastotwórczymi”?Mechanizmy rozwoju przestrzennego Czym różni się „aglomeracja” od „konurbacji”? Na czym polega „zjawisko koncentracji” i są przyczyny jego

występowania? Na czym polega zjawisko „progów rozwoju”? Na czym polega „falowy rozwój” przestrzenny miast?

95

Cywilizacja informacyjna:Global izacja Co jest głównym źródłem wzrostu efektywności we współczesnej

globalnej gospodarce? Co oznacza pojęcie „potencjał ludzki”?Polaryzacja Na czym polega „polaryzacja rozwoju”? Jakie jest znaczenie i skutki „metropolizacji” przestrzeni? Jaka struktura przestrzenna sprzyja dyfuzji procesów rozwoju?Decentralizacja Na czym polega „endogeniczny” model rozwoju? Na czym polega znaczenie policentrycznej struktury przestrzennej?

Rozwój zrównoważony: Jakich terminów używa się zamiennie do określenia „rozwój

zrównoważony”? Kiedy można uznać, że rozwój ma charakter „zrównoważony” i „trwały”?Geneza koncepcj i Jaka była konkluzja pierwszego raportu „Klubu Rzymskiego”? Jakie były podstawowe dokumenty „Szczytu Ziemi”, zorganizowanego

przez ONZ w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku?Przesłanki wdrażania W jakim zakresie zasady rozwoju zrównoważonego wprowadzone są do

prawa Unii Europejskiej? Co to jest „sieć Natura 2000”?Wymiar praktyczny Jaki odsetek powierzchni Polski objęty będzie siecią obszarów NATURA

2000? Czym różni się siecią obszarów NATURA 2000 od krajowej sieci

ekologicznej ECONET-Polska?

Teoria i praktyka polityki przestrzennej: Kto jest podmiotem polityki przestrzennej jako sfery działania? Jakie funkcje w „polityce przestrzennej” pełni „planowanie

przestrzenne”? Co powinno składać się na systemową instrumentację polityki

przestrzennej?

96

Uwarunkowania polityki przestrzennej:Przemiany społeczne Jakie problemy stwarza dla polskiej wsi wysoki poziom zatrudnienia

rolnictwie? Jakie zagrożenia stwarza dla polskich miast wysoki poziom zatrudnienia

rolnictwie?Rozwój gospodarczy Jakie można wyróżnić główne typy występujących w Polsce obszarów –

ze względu na problemy strukturalne? Na czym polega różnica między „zróżnicowaniami międzyregionalnymi”

a „zróżnicowaniami wewnątrzregionalnymi” w Polsce? Na czym polega wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich?Rozwój struktur środowiskowo-terytorialnych Co powoduje niedorozwój sieci miejskiej na niektórych obszarach Polski? Na czym może polegać realizacja zasad zrównoważonego rozwoju w

Polsce? Na czym polega i jakie ma znaczenie „spójność przestrzenna”?System władzy publicznej Na czym polegały reformy struktury władzy publicznej w Polsce po 1989

roku? Który spośród niższych szczebli władzy publicznej w Polsce posiada

najszersze zadania i największe możliwości ich realizacji?

Realizacja polityki przestrzennej:Podmioty i instrumenty zarządzania przestrzenią Co stanowi główną prawną podstawę systemu zagospodarowania

przestrzennego w Polsce? Jak wygląda w polskim systemie władzy publicznej podział kompetencji

w zakresie polityki przestrzennej? Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na

szczeblu rządu? Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na

szczeblu województwa? Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na

szczeblu powiatu? Jakie dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporządzane są na

szczeblu gminy? Który z dokumentów z zakresu zagospodarowania przestrzeni stanowi akt

prawa lokalnego?

97

Polityka przestrzennego zagospodarowania kraju Jakie składniki mają tworzyć otwarty system przestrzenny kraju w

pierwszych dziesięcioleciach XXI w? Kierunki rozwoju przestrzennego Europy Jakie są trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej wyznaczone w

ESDP? Jakie dokumenty – będące rozwinięciem spojrzenia zaprezentowanego w

ESDP – formułowały cele rozwoju przestrzennego wielkich ponadnarodowych regionów europejskich obejmujących obszar Polski?

Pojęcie ładu przestrzennego: Co oznacza pojęcie „ładu przestrzennego”? Co to jest „urbanistyka”? Na podstawie jakich kryteriów dokonuje się najważniejszej klasyfikacji

elementów zagospodarowania przestrzennego? Co to są „obiekty użyteczności publicznej”?

Metodologia programowania i planowania: Jakie są różnice pomiędzy pojęciami „programowania” a „planowania

przestrzennego”?Struktura osadnicza Jakie są elementy składowe „struktury osadniczej” i jaką funkcję pełni w

niej „infrastruktura techniczna”? Jak można podzielić poszczególne typy działalności gospodarczej pod

względem czynnika surowcowego?Infrastruktura społeczna Co oznacza pojęcie „infrastruktura społeczna” i co ona obejmuje? Na czym polegają miastotwórcze funkcje usług oświaty i nauki? Co oznacza i w jakich jednostkach się określa „chłonność obszarów

rekreacyjnych”?Infrastruktura techniczna Co oznacza pojęcie „ruch lokalny”? Na czym polega optymalizacja układu sieci powiązań transportowych?

System planowania przestrzennego:Podstawy prawne Na czym polega zasada hierarchiczności w planowaniu przestrzennym i

czy obowiązuje ona w Polsce? Na czym polega problem zachowania równowagi pomiędzy interesem

publicznym a interesem indywidualnym w planowaniu przestrzennym?

98

Jakie obligatoryjne dokumenty planistyczne wykonywane są na poszczególnych szczeblach polskiego systemu organizacyjno-prawnego planowania przestrzennego?

Czym różni się „planowanie miejscowe” od „planowania regionalnego”?Planowanie regionalne Co to są „obszary problemowe” i „obszary wsparcia”? Co to są „obszary metropolitalne” i jakie opracowania planistyczne się dla

nich wykonuje?Planowanie miejscowe W jakim dokumencie jest określana polityka przestrzenna gminy? W jakim celu i dla jakiego obszaru (zasięgu) wykonuje się miejscowy

plan zagospodarowania przestrzennego? Jakie stosuje się oznaczenia graficzne i literowe dotyczące przeznaczenia

terenów na rysunku planu miejscowego?Planowanie a proces inwestycyjny Jaki dokument należy uzyskać, chcąc realizować inwestycję na obszarze

gminy Jakich dokumentów wymaga zmiana sposobu zagospodarowania terenu w

przypadku, gdy na danym terenie nie ma miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego?

Na czym polega „zasada dobrego sąsiedztwa”?

99