Romina Mirisola Sanna Skofelt Klinisch Psycholoog Ergotherapeut

Cliëntgericht Psychotherapeut i.o.

M.C. St.-Jozef, Bilzen M.C. St.-Jozef, Bilzen

Centrum voor Psychologische

20-2-2014 Begeleiding en Psychotherapie, Genk

1 Uitdagingen tijdens het latere leven

2 Werken met reminiscentie

3 Reminiscentie verbetert klachten van angst en depressie bij ouderen: onderzoek

1 Levensdoelen

2 Genotsbronnen

3 Sociaal netwerk

4 Individualiteit – persoonlijkheid

5 Autonomie

6 Praktische vaardigheden

7 Ego-integriteit: verwerken van breuklijnen

7 Ego-integriteit: verwerken van breuklijnen

Wanneer een mens een einde voelt naderen

vraagt hij zich af of het voorgaande wel zin heeft gehad

- Bij het opmaken van de levensbalans

- Alle belangrijke gebeurtenissen een plaats geven

- Tot een zo groot mogelijke verwerking en aanvaarding komen

- Je levensloop als uniek ervaren, het is geweest zoals het had moeten zijn

- Wijsheid en mentale jeugdigheid

OVER LEVEN

Soms vraag ik me af, heel even

hoe heb ik dat nu gedaan?

Alle dagen van het leven

wat is er niet goed gegaan?

Ik ben niet minder dan een ander

wel anders, zeker niet te min

Leven kan op veel manieren

en het mijne heeft ook zin

Leren leven in het heden

en een toekomst in het zicht

Is voor mij vandaag en morgen

de levensles en mijn groen licht

Over de dagen van het leven

vraag ik: hoe is dat toch gegaan?

Soms zeg ik tegen mezelf, heel even

soms heb ik het goed gedaan.Uit het boek: ‘In mijn koffer op zolder’

Het bereiken van ego-integriteit

en het aanpakken van bovenstaande uitdagingen

kan vergemakkelijk worden door reminiscentie

Het is niet enkel de bedoeling

om jaren aan het leven toe te voegen

maar ook

om leven aan de jaren toe te voegen

1 Uitdagingen tijdens het latere leven

2 Werken met reminiscentie

3 Reminiscentie verbetert klachten van angst en depressie bij ouderen: onderzoek

� Lang, lang geleden waren de verhalen van ouderen een voornaam erfgoed

� Wanneer we onze persoonlijke verhalen niet meer kunnen vertellen verdwijnt een belangrijke bron van zingeving & betekenis.

Reminiscentie:

� Overkoepelende term voor het werken met herinneringen

� Deelnemers worden gestimuleerdom zelf te vertellen over herinneringen aan vroeger

� Accent ligt op positieveervaringen, doch negatieveworden niet uit de weg gegaan

� Begeleider heeft faciliterende en ondersteunende rol

� Iedereen die durft! Ergotherapeut, verpleeg- zorgkundige, psycholoog, … iedereen

� Herinneringen ophalen kan op drie manieren:(Westerhof, Lamers & de Vries, 2010)

� Sociale reminiscentie:

band met anderen versterken, doorgaans positief

� Integratieve reminiscentie:

probleemoplossend, zingevend, integrerend, leidt tot acceptatie & bewustwording

� Negatieve reminiscentie:

bittere herinneringen, gerelateerd aan ontevredenheid, ze blijven onverwerkt, ze zijn gestagneerd

Voorbeeld van negatieve reminiscentie ‘boosaardige vader’:

Ik heb een zeer strenge vader gehad, ik heb nooit een

knuffel gehad, hij kon ons kinderen precies niet verdragen.

Hij zette zich altijd apart wanneer hij thuis was, het moest

stil zijn. Ik kreeg nooit niets als kind, er werd me niets

gegund. Ik moest op internaat gaan toen ik 12 was, ze waren

me altijd liever kwijt dan rijk, bovendien is mijn

studiekeuze nooit mijn ding geweest.

Voorbeeld van integratieve reminiscentie:

Vader was de enige kostwinner en we waren thuis met 5

kinderen, hij was veel ziek waardoor er niet veel geld

binnenkwam. Hij zonderde zich veel af in die tijd, doch hij

zei daar nooit iets van. We kregen nooit niets extra’s, maar

we hadden toch wel alles wat we nodig hadden, iedere dag

eten op tafel. Ik herinner me wel nog dat we op

verjaardagen een mandje fruit kregen, dat moeder met een

rood lint mooi feestelijk maakte, om ons toch iets te geven.

Ik herinner me nog hoe lekker die kersen waren.

Ja, ik ben dan op internaat moeten gaan op mijn 12de, ik heb

me veel alleen gevoeld, zeker die eerste twee jaar heb ik

constant gehuild. Hoewel er weinig geld binnenkwam heb ik

toch de kans gekregen om iets te maken van mijn leven. Ze

wouden voor ons iets anders, “een beter leven”, zo zei hij

dat wel eens.

Voorbeeld van integratieve reminiscentie:

Vader was de enige kostwinner en we waren thuis met 5

kinderen, hij was veel ziek waardoor er niet veel geld binnenkwam. Hij zonderde zich veel af in die tijd, doch hij

zei daar nooit iets van. We kregen nooit niets extra’s, maar

we hadden toch wel alles wat we nodig hadden, iedere dag

eten op tafel. Ik herinner me wel nog dat we op

verjaardagen een mandje fruit kregen, dat moeder met een

rood lint mooi feestelijk maakte, om ons toch iets te geven. Ik herinner me nog hoe lekker die kersen waren.

Ja, ik ben dan op internaat moeten gaan op mijn 12de, ik heb

me veel alleen gevoeld, zeker die eerste twee jaar heb ik

constant gehuild. Hoewel er weinig geld binnenkwam heb ik

toch de kans gekregen om iets te maken van mijn leven.

Ze wouden voor ons iets anders, “een beter leven”, zo zei

hij dat wel eens.

Het ophalen van herinneringen

is een natuurlijk proces

Het gebeurt na afsluiting van iedere levensfase ter

evaluatie

Het is belangrijk om via reminiscentie interventies

de integratieve reminiscentie te

bevorderen om tot ego-integriteit te komen

� 1 woord: een positieve herinnering van je kinderjaren

� 2 woorden: onderwerp/omgeving van de herinnering

� 3 woorden: karakterisering/beschrijving van de herinnering

� 4 woorden: werkwoord of emotie

� 1 woord: term of uitroep

� Het gebruik van reminiscentie tijdens de ergotherapie:

� Uit de literatuur blijkt dat het gebruiken van materiaal voordelen biedt bij reminiscentie:� Prikkelen van de zintuigen

� Creëert associaties

� Bevordert de sociale relaties

� Gevoelens uitdrukken op non-verbale manier

� Geeft tijd om herinneringen op te halen

� Balans tussen denken en doen

� Interdisciplinaire samenwerking� Link met groepstherapie ‘De verhalen die we leven’

� Link met verpleeg- en zorgkundigen

� Voorbeelden van reminiscentie-interventies

� Memory box

� Ik als …

� De brug

� Schilderij van je gevoelens

� Sociogram

� Mooiste geschenk van je leven

� Hoofdstukken uit je levensboek

� …& zoveel andere!

� Memory Box

� Ik als…

� De brug

� Schilderij van je gevoelens

� Sociogram

� Mooiste geschenk van je leven

� Hoofdstukken uit je levensboek

� Symbool voor de liefde

� Je krijgt 9 reflectievragen over je verleden

� Kies 2 à 3 vragen uit die je het meest aanspreken en die het meest bij je oproepen

� Probeer de vragen zo uitgebreid mogelijk schriftelijk te beantwoorden

� 15 min

Life-review therapie:

‘De verhalen die we leven’ (Bohlmeijer, 2007)

� Gestructureerde (her)evaluatie van het eigen leven

� Ontwikkeld voor mensen vanaf 55 jaar

� Indicatie: depressieve- en angstklachten, bij wie het heden, het verleden en de toekomst niet meer met elkaar zijn verbonden

� Focus op systematisch ophalen en reconstrueren van herinneringen

� Integratie van zowel negatieve als positieve levensgebeurtenissen

� Accent op specifieke en unieke positieve herinneringen van de deelnemer

� Werking van ‘De verhalen die we leven’

� Vooraf altijd een intakegesprek

� Rekeninghoudend met (tegen)indicatie:

� Psychotische kwetsbaarheid

� Weinig ik-sterkte

� Biologische fase van depressie

� Niet willen vertellen over verleden

� Geen depressie, graag vertellen over verleden

� Behandelde levensthema’s op chronologische wijze:

� Kindertijd

� Adolescentie

� Vroege volwassenheid

� Volwassenheid

� Werk

� Zorg

� Sociale contacten

� Moeilijke perioden

� Overzicht hoogte- en dieptepunten

� Betekenis en toekomst

� Kern:

� Deelnemers krijgen per thema vragen mee, waarvan ze 5 tot 7 schriftelijk beantwoorden (keuze) met als doel het ophalen van herinneringen te vergemakkelijken

� Antwoorden worden uitgediept door vragen die gericht zijn op:

� Positieve herformulering

� Alternatief denken

� Zoeken naar krachtbronnen uit het verleden

� Zoeken haalbare doelen voor de toekomst

� Specifieke en unieke positieve herinneringen

� Ontdekken van rode draad in leven, maar ook in gedachten over zichzelf

� Bevorderen van de ego-integriteit

Belangrijk om weten:

Het gaat nooit om de definitieve waarheid

~Of het waar is, dat is niet het probleem, de vraag is alleen:

is het mijn verhaal, mijn waarheid? (Carl Gustav Jung)

Link met andere disciplines:

interdisciplinaire samenwerking

Herhaling werkt, hoe meer hoe beter

Focus op specifieke unieke positieve details

1 Uitdagingen tijdens het latere leven

2 Werken met reminiscentie

3 Reminiscentie verbetert klachten

van angst en depressie bij ouderen:

onderzoek

� Directe toename in kwaliteit van leven tijdens de reminiscentie tov een dag zonder

� Na de reminiscentie vond er een directe afname plaats van de gemiddelde kwaliteit van leven

� Voldoende tijd besteden aan omschakeling van verleden naar heden

� Bevorderlijk om reminiscentie verder te integreren in leefgroepen, tijdens de dagdagelijkse verzorging

� Herhaling is belangrijk en efficiënt

� Negatieve herinneringen: praten en schrijven is gunstiger voor welbevinden dan eraan te denken

� Positieve herinneringen: het tegengestelde werd gevonden

� Herhaaldelijk belevend ophalen van positieve herinneringen levert een gunstige bijdrage aan positiefaffect en levenstevredenheid

� Analyserend ophalen van positieve herinneringen heeft minder gunstige effecten voor emotioneel welbevinden en gezondheid

� Als negatieve herinneringen worden opgehaald, gaan we best analyserend en interpreterend te werk, en zo creëren we alternatieve verhalen

� Beschrijven van positieve herinnering leidt tot een sterkere afname van negatief effect dan het ophalen van een negatieve herinnering, onafhankelijk van de beschrijving van de negatieve herinnering

� Het effect van de interventie wordt niet beïnvloed door de wijze waarop mensen gewend zijn te reminisceren

� Gunstig om negatieve reminiscentie af te remmen en integratieve & sociale te bevorderen

� Bij ongestructureerde reminiscentie: focus op positieve herinneringen

� Bij gestructureerde life review therapie: het bewerken van negatieve herinneringen combineren met focus op specifieke positieve herinneringen

� ‘De verhalen die we leven’ werd onderzocht aan de hand van interviews afgenomen enkele maanden na de interventie

� Interviews bevragen: ervaringen tijdens of achteraf, onderdelen en oefeningen van de cursus, begeleiding, klachtenreductie, leerervaring, groepsdynamiek, verandering in het leven, toepassing van het geleerde in de toekomst

� Bakker, M. (2006). De invloed van reminiscentie op de kwaliteit van leven bij

dementerende ouderen. Afstudeerscript psychogerontologie. Radbout Universiteit Nijmegen.

� Bohlmeijer, E. (2007). De verhalen die we leven. Narratieve psychologie als

methode. Amsterdam: Boom.

� Chew-Graham ,C., Burns , A. & Baldwin ,R. (2004). Treating depression in later life:

We need to implement the evidence that exists. British Medical Journal, 329,181-182.

� Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed). (1994). Washington, DC: American Psychiatric Association.

� Franssen, J. (2006). Op zoek naar zin: werken met levensverhalen voor ouderen

met depressieve klachten. Denkbeeld, 18, 145-147.

� Horwath, E., Johnson, J., Klerman, G.I. et al. (1992). Depressive syptoms as

relative and attributable risk factors for first-onset major depression. Archives of General Psychiatry, 49, 817-823.

� Janssen, G. (2008). Aandacht voor levensverhalen: Memoriebox biedt handvatten

bij vastleggen levensverhalen. Pallium, 3, 22-25.

� Koch, K. (2011). De betekenis van life-review en narratieve therapie in een

integrerende interventie vanuit het perspectief van de deelnemers. Masterscriptie Psychologie. Universiteit Twente: Enschede. (Begeleid door Prof. Dr. Bohlmeijer, E. T., & Korte, J.)

� Lyubomirsky, S., Sousa, L. & Dickerhoof, R. (2006). The costs and benefits of

writing, talking, and thinking about life’s triumphs and defeats. Journal of Personality and Social Psychology, 90, 692-708.

� Sable, J. A., Dunn, L. B. & Zisook S. (2002) Late-life depression: How to identity its

symptoms and provide effective treatment. Geriatrics, 57, 18-35.

� Van Dalen, E. (2009). Levensverhalen in beeld brengen: een fotocollage - simpel en

effectief. Denkbeeld, 19.

� Walker, Z. & Katona, C. (1997). Depression in elderly people with physical illness. In: Robertson, M. M., Katona, C. L. E. (eds). Depression and physical illness.

Chichester: Wiley, 169-181.

� Westerhof, G. J., Lamers, S. M. A. & de Vries, D. R. S. L. (2010). Effecten van het

ophalen van autobiografische herinneringen op emotioneel welbevinden bij

ouderen. Tijdschrift Gerontologie Geriatrie, 41, 5-12.