Worcester Aban Nsukuu

Ahunahuna, Nhyesoͻ Ahobammͻ ɛne Twa Mu Nhyeshyɛyɛ

www.worcesterschools.org/bullying-prevention

Nhwehwemu Fankwa 2019

MU-NSƐM PONO

I. ƆKANNIFOƆ …………………………………………………………… Page 1

II. NKYERԐKYERԐ ԐNE NIMDEEFOƆ NKOSOƆ…… ….……… Page 3

III. EKWAN Y FA SO NYA AHONYADE ԐNE SOM………………………. Page 4

IV. NIMDEԐ ԐNE NEԐ EMFA NWOMANIM DWUMADIE NHYESHYƐYƐ Page 6

V. NHYESHYƐYƐ NE NFATOHO ƐNE AKWAN YEFA SO BƆ AMANEƐ

A’ ƐFA AHUNAHUNA, NHYESOƆ HO AKATUA Page 8

VI. ABUSUA NKABOMU …………………………….…... Page 16

VII. MMARA A’YASHYƐYƐ ETIA AHUNAHUNA NE HO AKATUA Page 17

VIII. NKYERƐKYERƐMU ………………………………………………… Page 17

IX. NKITAHO A’EFA MMRA AHODOƆ…………………………………. Page 18

X. NKEKAHO……………………………………………………………….. Page 19

Worcester Aban Nsukuu no yԑ pԑpԑԑpԑyc wɔ akwanyama mu/AFFIRMATIVE ACTION EMPLOYER/sukuu nteteԑbea na y’ԑnyԑ nyiyimu, ԑnfa ho ne

baabia wo firi, w’ahosuo, wobɔbrԑ, wonfie, wo nyamesom, ɔman a wo firi so, sԑnea wo hunu wo bɔɔbrԑ fa, w’awareԑ tebea, wonteaseԑ wɔ ɔbaa ne

barima nhyiamu ho, dԑmdie, obia wa afuru, ɔsraanii a w’asom ne man gyinabea anaa wo nni baabi te. Worcester Aban Nsukuu nam pԑpԑԑpԑyɔ so ma

adwumamu kwan san wɔ dwumadie ahodoɔ bebree fa nneԑma ahodoɔ, adwumamu nteteԑ ne nsaano nnwuma nteteԑ ho. Sԑ wo pԑ nsԑm anaa

nsԑmmisa bi anoyie afa pԑppԑpԑ yԑ akwanya/AFFIRMATIVE ACTION ho a, wo ne Adwumayԑfoɔ Whԑsofoɔ Panyin no ԑni nkitaho wɔ 20 Irvin Street,

Worcester, MA 01609, 508-799-3020.

Worcester Aban Nsukuu

Ahunahuna Nsɔano Ne Nnyinamu Nhyehyeԑ

Tirimupɔ Nsԑm

Worcester Aban Nsukuu ahunahuna nsɔano ne nnyinamu nhyehyeԑ no yԑ nimdeԑ anamon a ԑresɔ

ahunahuna ne abԑԑfo ntanԑt so ahunahuna ano. Worcester Aban Nsukuu ne aboara tena ase nidie kwanso

de obuo siesie nsԑm nyinaa. Worcester Aban Nsukuu atu neho asi hɔ sԑ ɔne asukuufoɔ, adwumayԑfoɔ,

mmusua, wɔn a w’ɔhwԑ sԑ mmra sodie bԑkɔ so, ԑne krommafoɔ bedi dwuma abom asi atuuturasԑm ho

kwan. Y’ԑnԑ saa y’aboafoɔ yi adwendwene ho de nhyehyeԑ a ԑbԑboa ama y’asi ahunahuna ho kwan,

y’adi ahunahuna nsԑm ho agyinamu, na y’asane atu ahunahuna, abeefo ntanԑt so ahunahuna, ne bɔne a

y’ԑdetua bɔne so ka agu kwanso. Mansini no fa n’asodie a ԑsԑsԑ ɔwhԑ de nhyehye3 yi gu kwanso no

anibrԑ so sԑnea ԑbԑbɔ asukuufoɔ no ho ban afiri ahunahuna ho.

Worcester Aban Nsukuu atu w’ɔnho asi hɔ sԑ w’ɔbԑma asukuufoɔ nyinaa adesuabea a ahobanbɔ wɔ hɔ

na ahunahuna a efiri beaԑhɔfoɔ ne abeefo ntanet so ahunahuna nni hɔ. Tu a y’atu y’ԑnho asi hɔ yi yԑ

adehia a ԑka y’ԑn mmɔdenmɔ ho ma adesua kɔ n’anim, na esi ahunahuna ho kwan sane yi ahunahuna

biara ne nneԑ bɔne ahodoɔ bi a ԑhuannyan adesua mu na etwintwan adesua ananmu na ԑmma asukuufoɔ

nnya nsonsoansoɔ soronko. Y’ahunu sԑ adesuafoɔ pɔtee bi mo a w’ɔn yԑ mmrԑ bԑtumi ayԑ nkrɔfoɔ a obi

bԑtumi atu n’ani asi wɔn so de saa nneԑma yi adi w’ɔn; ahunahuna, ateetee, anaa aseresere a ԑgyina

oniikorɔ no yԑbea anaa sԑnea obi hunu no ԑfa so. Nea ԑka ho bi ne, baabi aobi firi, abusua, ԑsom,

nananom, ɔman a obi firi so, bɔbrԑ, asetena mu dibea, asesabɔ, nwomasuamu dibea, sԑnea obi hunu ne

bɔbrԑ ԑfa, nipadua yԑbea, nyinsԑn anaa awofoɔ tebea, sԑnea obi te ɔbaa ne bԑrima nyhiamu ase fa,

adwene mu, nipadua mu anaa atinka mu dԑmdie, anaa obi a neho nipa bi wɔ anaa obi adwene kyerԑ no

sԑ ɔwɔ saa yԑbea yi mu baako anaa bebree.

Worcester Aban Nsuukuu no nsosɔ bɔne anaa nneԑ a ԑmma dwumadie nkɔso sԑnea ԑsԑ tesԑ ahunahuna

biara, abeefo ntanԑt so ahunahuna, anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka so wɔ Worcester Aban Nsukuu

danmu, wɔ sukuu no asase so, anaa wɔ sukuu no dwumadie mu. Yԑbԑyԑ nwhewhԑmu ntԑmso afa

amanebɔ ne kwaadubɔ a efa ahunahuna, abeefo ntanet so ahunahuna, ne bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho

na y’atu ho anamon ntԑmso sԑnea ahunahuna nneԑ bԑgyae na y’ama nea w’ahunahunano no ahunu sԑ

ahobanbɔ w’ɔhɔ ma no. Y’ԑbԑboa saa dwumadie yi wɔ sukuu no afanaa nyinaa mu; ԑkwan a y’ԑfaso

kyerԑ adeԑ, adekyerԑ nyheyheԑ, adwumayԑfoɔ mpuntuo, ne nnwuma ahodoɔ. Na y’asane ama

awofoɔ/awhԑfoɔ de wɔnho ayhԑmu aboa asi ahunahuna ano kwan.

1

I. MPANYINIE

Mpanyinie di dwuma a ԑho hia wɔ gyinabea ahodoɔ nyinaa mu wɔ Worcester Aban Nsukuu ahunahuna

nsɔano ne nyinamu nhyehyeԑ mu mpuntuo ne sԑnea ɔde bԑdi dwuma mu. Akandefoɔ asodie a ԑdikan ne

sԑ w’ɔbԑkyerԑ asukuufoɔ sԑnea w’ɔde anidie bԑma w’onhowonho na w’asane akyerԑkyrԑ w’ɔn nteaseԑ

ne obuo a ԑsԑsԑ w’ɔde ma afoforɔ a ɔmo ne w’ɔn adi afra a w’ɔdanso no. mansini akandifoɔ a sukuu

nwomasua panyin paa, adwumayԑfoɔ a y’ahyԑda apaw w’ɔn ne sukuu akandifoɔ ka ho bi na dwumadie

yi yԑ w’ɔn asodie. W’ɔbԑ hyehyԑ nneԑma a esi wɔn ani so na w’ɔde nwhewhԑmu a ԑntwaa mu atoto

nhyehyeԑ no ho sԑnea ԑbԑyԑ na w’bԑtumi adi ahunahuna ho dwuma yie.

A. ԑyԑ adehia sԑ ɔmanfoɔ de w’ɔnho bԑhyԑ nhyehyeԑ no mu ama no atu mpɔn. Worcester Aban

Nsukuu ahunahuna nsɔano ne nnyinamu nyhehyeԑ no yԑ adeԑ a y’ԑnam M.G.L.c 71.& 370 so

sane ne akyerԑkyerԑfoɔ, sukuu adwumayԑfoɔ, adwumamu nimdeԑ aboafoɔ, sukuu

ahofamafoɔ, akwankyerԑfoɔ, mantamu anamsifoɔ, wɔna w’ɔwhԑ sԑ mmra sodie bԑyԑ adwuma

wɔ y’ԑmpɔtamu, asukuufoɔ, awofoɔ ne awhԑfoɔ dwendwene ho ansana y’ԑde bԑto dwa.

Worcester Aban Nsukuu ne saa kyԑfafoɔ yi di dwuma wɔ saa kwan yi so. Yԑyԑ nhyiamu a

obiara tumi ka n’adwene fa ahunahuna nsɔano ho. Yԑ san srԑ de dwumadie nkɔsoɔ tebea to

dwa sane boaboa ebi ano wɔ kuropɔn afanaa awofoɔ nhyehyeԑ, awofoɔ afutuo abadwakuo ne

nwomasua afutuo abadwakuo soronko no, ne sukuu abadwakuo no, nkyerԑkyerԑ, adesua ne

abadwakuo nketewa a ԑboa asukuufoɔ. Y’ԑyԑԑ nwhewhԑmu faa asukufoɔ ho wɔ sukuufoɔ

afutuo abadwakuo kԑsepaa no mu sane nyaa berԑ gye nsԑm wɔ mantamu whԑtie afidie no so.

B. Kyԑfafoɔ a w’ɔn wɔ dwumadie yi mu ne w’ɔn a w’ɔn wɔ abontene no bɔɔ w’ɔnho mmɔdene

yԑԑ nwhewhԑmu faa y’ahiadeԑ ne nea y’ԑwɔ ho. Saa nyhehyeԑ yi bԑyԑ nwhԑsodeԑ ama

mansini no ahyԑ w’ɔn tumi a w’ɔde di ahunahuna nsԑm ho dwumawɔ sukuu no nnwumadie

ne nhyehyeԑ pa a ԑwɔhɔ no mu kena. Nhyehyeԑ yi bi ne;

1. Y’ԑde y’ԑnho bԑhyԑ mu na yaboa nneԑ pa wɔ sukuu no mu nyinaa.

2. Anamon a ԑtɔso mienu; Atuuturasԑm nsɔano adekyerԑ nhyehyeԑ; Gyinapԑn k-2

3. Kasa a ԑfa nsosɔmu ho; Ahobanbɔ adekyerԑ nhehyeԑ; Gyinapԑn k-3

4. Michigan nwhԑsodeԑ ma sukuu mpomdene nyinaa adekyerԑ nhyehyeԑ; Gyinpԑn k-12

5. Anamon a ԑkyerԑ obuo; Ahunahuna nsɔano adekyerԑ nhyehyeԑ; Gyinapԑn 3-6

6. Abrabɔ mu nimdeԑ nteteԑ; Gyinpԑn 4-10

7. Mpanatwee ho ahobanbɔ; Mmabunu mpanatwee mu ateetee nsɔano adekyerԑ

nhyehyeԑ; Gyinapԑn 8-10

8. Nsԑmmonedifoɔ kuo nsɔano ne nnyinamu dwumadie.

Mpomdene ne nipadua mpomdene ntamgyinafoɔ, sukuu mpanyinfoɔ, abusua ne adwumayԑfoɔ

mmɔdenemɔ boa de w’ɔn ani di akyire whewhԑ dwumadie ahodoɔ yi mu afe biara whԑ sԑ edi mu anaa;

whewhԑ nhyehyeԑ ne ԑkwan a y’ԑfaso di dwuma mu, whewhԑ nsԑm a ԑwɔhɔ fa ahunahuna ne nneԑ ho;

na w’asan awhewhԑ nneԑma a ԑwɔhɔ ne adekyerԑ nhyehyeԑ, nteteԑ dwumadie, ne nneԑ apomdene

dwumadie mu. Saa nwhewhԑmu yi boa yԑn sukuu ne mansini ni ma w’ɔhunu nneԑma a y’ԑnni ne mmeaԑ

a ԑhia mmoa. Y’ԑbԑtwerԑ nkanfoɔ krataa ama sukuu dwumadie pinyin paa ama w’ɔde adi dwuma wɔ

nhyehyeԑ ne ԑkwan a y’ԑfaso di dwuma ho na w’asane ne mantamu anamsifoɔ ne wɔn a wɔwhԑ sԑ

mmrasodie bԑkɔso anya nkitahodie na afei w’ahyehyԑ anisoɔadehunu pa ama Worcester Aban Nsukuu.

Mansini ne akorankorԑ sukuu ne sukuu ahobanbɔ ntamgyinafoɔ no ԑboa boaboa nsԑm sane whewhԑ

nsԑm mu, kyerԑ nsԑm pɔtee a ԑfa ahunahuna ne nneԑma a ԑtetesa dɔ a adɔɔso ho (nneԑma bi tesԑ,

2

y’ԑbԑwhewhԑ ahunu asukuufoɔ a w’ɔnyԑ mmrԑ ne mmeaԑ a atuuturasԑm taakɔso wɔ sukuudan mu,

sukuu asaase so anaa sukuuhyԑn mu). Nsԑm yi boa kyerԑ nneԑ ahodoɔ ne mmeaԑ a ԑsԑsԑ y’ԑma y’ani

kɔhɔ. Na ԑsane boa wɔ gyinasie a ԑfa nsɔano nhyehyeԑ ho, ne nwhԑsoɔ a efiri mpanyinfoɔ hɔ,

adwumamu animdefoɔ mpuntuo, adekyerԑ nhyehyeԑ a ԑfata mfie, ne sukuu mu mmoa dwumadie. Wɔn a

w’ɔka abadwakuo a w’ɔwhԑ ahobanbɔ ne dwumadibea no ahobanbɔ ntotoԑ so no ne; sukuumu ne

dwumadibea kԑseԑ no adwumayԑfoɔ, asukuufoɔ ne awofoɔ anamsifoɔ ne mantamu kyԑfafoɔ. Saa

abadwakuo yi bԑyԑ nwhewhԑmu afe biara aboa asiesie nhyehyeԑ yi asane atu emu mpɔn.

C. Nhyehyeԑ ne nwhewhԑmu. Ahunahuna nsɔano ne nnyinamu nhyehyeԑ no yԑ anamon a

y’ԑretu de adi ahunahuna ne abԑԑfo ntanԑt so ahunahuna ho dwuma. Sukuu no anaa mansini

no atu neho asi hɔ sԑ w’ɔne asukuufoɔ, adwumayԑfoɔ, abusua, wɔn a w’ɔwhԑ sԑ mmra sodie

bԑyԑ adwuma ne amanfoɔ bԑdi dwuma asi atuuturasԑm ho kwan. Y’ԑne saafoɔ yi

adwendwene ho de nhyehyeԑ a y’ԑde si kwan, y’ԑde di nnyinamu, na y’ԑde tu anamon fa

ahunahuna, abԑԑfo ntanԑt so ahunahuna ne bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho aba awieyԑ. ԑyԑ

sukuu panyin apaa no asudie sԑ ɔbԑwhԑ ama nhyehyeԑ yi ayԑ adwuma akɔpem sԑ ahunahuna

ho nsԑm amanebɔ bi bԑfa neho anaa sԑ y’abɔ n’abԑdiakyire no kwaadu sԑ ɔno ne patapaafoɔ

no. Sԑ nsԑm bi tesԑ eyi nom si a, ԑyԑ dwumadie no panyin paa no asodie sԑ ɔbԑyԑ nwhewhԑmu

afa amanebɔ no ho ne anamon a y’ԑfaso de nhyehyeԑ no gu kwan so, na w’asane awhԑ onii

korɔ a y’ahunahunano no ahobanbɔ ho nsԑm. Sԑ dwumadie no pinyin paa no na y’abɔ no

kwaadu deԑ a’sukuu no abadwakuo no ԑbԑyԑ w’ɔn asudie sԑ w’ɔbԑyԑ nwhewhԑmu afa kwaadu

no ho, ԑkwan a y’ԑfaso de nhyehyeԑ no gu kwan so na w’ɔsane awhԑ anii korɔ a yԑbԑ fas adi

ahunahunano no ahobanbɔ ho nsԑm.

Nea ԑdidisoɔ yi yԑ akandifoɔ ne w’ɔn asodie wɔ nhyehyeԑ no mu.

ASODIE AKANDIFOƆ

Sԑ y’ԑregye amanebɔ a ԑfa ahunahuna ho. Sukuu Abadwakuo

Dwumadie No Panyin Paa

Sukuu Panyin Paa

Sukuu Ahobanbɔ Ntamgyinafoɔ

Sԑ y’ԑboaboa nsԑm a ԑfa ahunahuna ho ne

n’enwhewhԑmu ho wɔ sukuu no afanaa nyinaa ama

y’ahunu ɔhaw ne mpuntuo a aba n’ensɔano mu.

Sukuu Ahobanbɔ Ntamgyinafoɔ Hwԑsofoɔ,

Ahobanbɔ Ne Adesuabea Pa Abadwakuo.

Sԑ y’ԑrekyerԑ ԑkwan a w’ɔfaso twerԑ na odi amanebɔ

akyi na w’ɔsane whewhԑ nsԑm a ԑfa onii a

y’ahunahunano no ne patapaafoɔ no ho.

Nsԑm Nhyehyeԑ Dwumayԑni

Sukuu Ahobanbɔ Ntamgyinafoɔ Hwԑsofoɔ

Ahobanbɔ Ne Adesuabea Pa Abadwakuo

Nhyehyeԑdeԑ ma adwuma mu animdefoɔ mpuntuo sԑ

deԑ mmra no kyerԑ no.

Adwumamu Animdefoɔ Mpuntuo Ntotoԑfoɔ

Sukuu Ahobanbɔ Ntamgyinafoɔ Hwԑsofoɔ

Ahobanbɔ Ne Adesuabea Pa Abadwakuo

Mmoa nhyehyeԑdeԑ a ԑdi dwuma fa onii a

y’ahunahunano no ne patapaafoɔ no ahiadeԑ ho.

Afutuoa, Adwene Mu Tebea Ne Ɔmanmma Mmoa Dwumadie

Nnanoni Mmoa Dwumadie.

Ahobanbɔ Ne Adesuabea Pa Abadwakuo.

Sԑ y’ԑregye na y’awhԑ de adekyerԑ nhyehyeԑ a sukuu

no anaa mansini no de bԑdi dwuma agu kwan so.

Kwankyerԑfoɔ A Ɔda Apomdene Ne Ahoɔdene Nwomasua

Ntamgyinafoɔ

Ahobanbɔ Ne Adesuabea Pa Abadwakuo.

3

Sԑ y’ԑde nhyhyeԑ foforɔ anaa y’ԑbԑhyԑ dada no ne

kwan a y’ԑfaso di dwuma no mu kena ne abԑԑfo

ntanԑt so banbɔ ho nhyehyeԑ.

Adesua Ho Nsԑm Panyin Paa Abadiakyire.

Ahobanbɔ ne adesuabea pa abadwakuo.

Sԑ y’ԑԑbԑyԑ nsesaԑ wɔ sukuufoɔ ne adwumayԑfoɔ

nwoma a ԑkyerԑ w’ɔn sԑnea w’ɔnndi w’ɔndwuma ne

esu a ԑsԑ sԑ w’ɔda no adi na ԑma w’ɔnya w’ɔnho

nteaseԑ sԑ, y’ԑnsosɔ akyerԑkyerԑfoɔ a w’ɔhunahuna

asukuufoɔ so.

Adesua Ho Nsԑm Panyin Paa Abadiakyire.

Ahobanbɔ Ne Adesuabea Pa Abadwakuo.

Sԑ y’ԑredi awofoɔ anaa abusua mmɔdenmɔ wɔ

dwumadie yi mu anim na y’asane atwerԑtwerԑ

awofoɔ ho nsԑm ne nneԑma, nneԑma.

Sukuu No Kasamafoɔ Ne Mmoa Nnanoni.

Sukuu Ahobanbɔ Ntamgyinafoɔ Hwԑsofoɔ

Ahobanbɔ Ne Adesuabea Pa Abadwakuo

Sԑ y’ԑbԑyԑ nwhewhԑnu ne mpagya dwumadie wɔ

nhyehyeԑ no mu afe biara anaa bebree ԑbrԑanobrԑano.

Ahobabɔ Ne Adesuabea Pa Abadwakuo.

Sukuu Ahobanbɔ Ntamgyinafoɔ Hwԑsofoɔ

II. NTETTEԐ NE ADWUMAMU NIMDEԐ MPUNTUO.

Worcester Aban Nsukuu tɔkɔso de adwumamu nimdeԑ mpuntuo ma, adwumayԑfoɔ, adekyerԑfoɔ, sukuu

mpanyinfoɔ, afutufoɔ, sukuu mpomdene adwumayԑfoɔ, nnuanenoafoɔ, agyapadeԑ whesofoɔ, ԑhyԑnkafoɔ,

amirikatufoɔ tenne, afutufoɔma dwumadie a ԑnka adesua ho, ne adwumamu nimdeԑfoɔ aboafoɔ. Y’ԑnam

M.G.L.c.71&370 mmra so na edi dwuma yi.

A. Adwumayԑfoɔ afe biara nteteԑ. Worcester Aban Nsukuu de afe biare nteteԑ bԑma sukuu

adwumayԑfoɔ nyinaa a w’ɔka nhyehyeԑ no ho. Nteteԑ yi ani si eyi nom so; sԑ w’ɔbԑhunu

ahunahuna nneԑ, ahunahuna ahodoɔ, patapaafoɔ dwuma, w’ɔn a w’ɔbԑtumi ahunahuna wɔn ne

adansidifoɔ, asԑdeԑ ne asodie a ԑwɔ M.G.L.c.71&370 mmra no mu, adwumayԑfoɔ asodie

wɔnhyehyeԑ no mu, nkyerԑkyerԑ fa anamon a sukuu panyin paa anaa dwumadie no ntotoԑ

dwumayԑni bԑfaso sԑ w’ɔnsa ka amanebc biara fa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho

a, ԑne ahunahuna nsɔano adekyerԑ nhyehyeԑ nkyerԑkyerԑmu a w’ɔde bԑma wɔ gyinapԑn biara mu

wɔ Worcester Aban Nsukuu nyinaa mu. Akuokuo a w’ɔfiri sukuu biara mu a sukuu panyin paa,

sukuu panyin paa abԑdiakyire, afutufoɔ ne mpomdene akyerԑfoɔ ka ho gye nteteԑ wɔ anhyehyeԑ

no akwaa nyinaa mu. Ekuo biara kɔ kɔtete adwumayԑfoɔ a w’ɔne w’ɔn di dwuma a

akyerԑkyerԑfoɔ, sukuu mpanyinfoɔ, afutufoɔ, mpomdene adwumayԑfoɔ, nnuanenoafoɔ,

agyapadeԑ so whԑfoɔ ne afutufoɔ ma dwumadie a ԑnka sukuu adekyerԑ nhyehyeԑ ho, ne

adwumamu nimdefoɔ aboafoɔ. Ahyԑnkafoɔ nya w’ɔnteteԑ firi Sukuu Ahobanbɔ Natamgyinfoɔ

Hwzsofoɔ no hɔ. Amirikatuo atenee nya nteteԑ firi kwankyerԑfoɔ a ɔda apomdene adekyerԑ ne

amirikatuo ano. ԑsԑsԑ adwumayԑfoɔ a y’ԑfaa w’ɔn sukuu afe ahyԑdeԑ akyi no de w’ɔnho hyԑ

ahunahuna nsɔano ne nnyinamu nteteԑ no mu de ka w’ɔn nkyerԑkyerԑ a Worcester Aban Nsukuu

de ma w’ɔn ho.

B. Adwumamu nimdeԑ mpuntuo a ԑrekɔso. Worcester Aban Nsukuu no nam adwumamu nimdeԑ

mpuntuo so b’ԑkɔso apagya adwumayԑfoɔ nimdeԑ mu wɔ ԑkwan a y’ԑfaso si ahunahuna ho kwan,

hunu ahunahuna, sane di ahunahuna nsԑm ho dwuma. Nhyehyeԑ a ԑwɔ sukuu baabiara anaa

mantamu baabiaraa dwumadiemu nimdeԑ mpuntuo na gyina nwhewhԑmu ne nsԑm bi tesԑ eyi

nom so;

1. Mpuntuo (anaa mfie) nhehyeԑ pa a y’ԑde sɔ ahunahuna ano.

4

2. Mpuntuo (anaa mfie) nhyehyeԑ pa y’ԑde boa di ahunahuna ho dwuma ntԑmso, de si

ahunahuna nsԑm ho kwan.

3. Nsԑm a ԑfa nkitaho whanyaan ne tumi mu nsonsonoԑ a ԑtumi kɔso wɔ patapaafoɔ, onii a

y’ahunahunano no ne adansefoɔ a w’ɔhunu ahunahuna no.

4. Nwhewhԑ mu nsonsonoԑ a ԑfa ahunahuna ho, ne nsԑm a ԑfa asukuufoɔ pɔtee bi a

w’ɔbԑtumi ahunahuna w’ɔn wɔ sukuu adesuabea hɔ.

5. Nsԑm a ԑfa abԑԑfo ntanԑt so ahunahuna ho ne sԑnea ahunahuna korɔ ԑteԑ.

6. Abԑԑfo ntanet ahobanbɔ ho nsԑm a ԑfa ntanԑt so ahunahuna ho.

Adwumamu animdeԑ mpuntuo nso kyerԑ ԑkwan a y’ԑbԑfaso asi ahunahuna ano asane adi ho dwuma anaa

bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ama asukuufoɔ a w’adidԑm a ԑyԑ nhyԑ sԑ y’ԑde w’ɔn kɔ adwendwene mu, sԑ

y’ԑrehyehyԑ asukuufoc akorankorԑ nwaomasua dwumadie (IEPs) a’y’ԑbԑma y’ani akɔ asukuufoɔ a

w’ɔyare w’ɔn adwene mu anaa asukuufoɔ a w’ɔn dԑmdie ama w’ɔn asetenamu dwumadie atɔsin.

Mmaeԑ afoforɔ bi a adwumamu nimdeԑ mpuntuo bԑtumi akɔso bi ne;

Sԑ y’ԑbԑyԑ nhwԑsopa na y’awhԑ ama w’ɔn de kasa a ԑkyerԑ obuo adi dwuma

Sԑ y’ԑbԑma nteaseԑ ԑne obuo a ԑfa nipa mu nsonsonoԑ ho bԑnyini

Sԑ y’ԑne mmusua bԑnya ayonkofa ne nkitahodie

Adesuadan mu nneԑ nkyerԑkyerԑ pa

Sԑ y’ԑde nnyinamu nhyehyeԑ pa a ԑfa nneԑ pa ho bԑdidwuma

Sԑ y’ԑde nteso pa bԑyԑ adwuma

Sԑ y’ԑbԑ kyerԑkyerԑ asukuufoɔ no nimdeԑ na y’asane akyerԑ w’ɔn kasapa, abufuo nhyԑsoɔ ne

ahunumɔbrɔ ma afoforɔ

Sԑ y’ԑde asukuufoɔ bԑka sukuu anaa adesuadan mu nhyehyeԑ ne agyinasie ho, na y’asane awhԑ

ama adesuadan a ԑbԑbɔ asukuufoɔ nyinaa ho ban

Sԑ y’ԑbԑma adesuadan a ԑbԑboa asukuufoɔ na asane abɔ w’ɔnho ban

Sԑ y’ԑde adwumayԑfoɔ a w’ɔn asodie ne sԑ w’ɔbԑhwԑ nhyehyeԑ no so ama w’ɔde adi dwuma

akyerԑ nsonsonoԑ a ԑda panyindie nneԑ a w’ɔde siesie suban bɔne, w’ɔde pefeeyԑ wura sukuu no

dwumadie mu ԑne nea ԑkekaho, ԑne ahunahuna ntam.

C. Nkaeԑ a y’atwerԑ ama adwumayԑfoɔ. Afe biara, mansini no twerԑtwerԑ nsԑm a ԑfa Worcester

Aban Nsukuu ahunahuna nsɔano ne nnyinamu nhyehyeԑ no ho de ma adwumayԑfoɔ sԑ nkaeԑ

ntwereԑ. Nsԑm a y’ԑtwerԑ no bi ne; nhyenhyeԑ no afa bi a ԑfa adwumayԑfoɔ asԑdeԑ ne sukuu

adwumayԑfoɔ a w’ɔhunahuna asukuufoɔ. Y’ԑtwerԑ saa nsԑm yi wɔ panyin paa no dawurubɔ

krataa mu. Y’ԑsane de kɔ abԑԑfo ntentan kԑseԑ so.

III. NNEԐMA NE DWUMADIE HO KWAN.

Ahobanbɔ ne adesuabea ahobanbɔ a y’ԑnam Worcester Aban Nsukuu so ԑrehye mu kena no fa a

edimu bi ne sԑ y’ԑbԑwhԑ adi atinka ahiadeԑ a ԑhohia wɔn a y’ahunahuna w’ɔn, asukuufoɔ ne

patapaafoɔ ho dwuma. Sԑnea ԑbԑyԑ na y’ԑbԑhyԑ mansini no ahoɔdene mu kena ama w’asi

ahunahuna ho kwan, aboa ntԑmso na w’adi ahunahuna ho dwuma yie no, Worcester Aban

Nsukuu no wɔ nneԑma a ԑkyerԑ nteaseԑ a ԑwɔ ahunahuna mu, na ԑsanԑ kyerԑ ԑkwan a w’ɔbԑfaso

adi w’ɔn a w’ɔhunahuna w’ɔn, asukuufoɔ, patapaafoɔ ne abusua adehia ho dwuma.

A. Sԑ y’ԑrehunu nieԑma a yԑde di dwuma: Mansini no dwumadie a wɔ’ԑredi fa nneԑpa nnyinmu

ne mmoa (PBIS) ho wɔ nsukuu aduonu-mienu mu sesei ne nwumadie ahodoɔ no ma fapim a

w’ɔgyina so de whԑ hunu nneԑ bi a ԑtaa da adi ne adwumayԑfoɔ nyinaa buo asetena wɔ sukuu

5

biara mu. Nneԑma a y’ewɔ de di dwuma wɔ saa sukuu afanaa nyinaa nhyehyeԑdeԑ yi ho bi ne

adwumayԑfoɔ a y’atete w’ɔn wɔ nimdeԑ a w’ɔnam so kyerԑ asukuufoɔ asetena pa mu nneԑ na

w’asane ama sukuubeaԑ pa a ԑboa nkitahodie nneԑ pa “nhyehyeԑ a akɔ yie” a ԑfiri mansini

nsukuu a w’ɔde nneԑpa mmoa (PBIS) ԑdi dwuma ho nsԑm wɔ mansini no abԑԑfo ntanԑt kԑseԑ

so a nsԑm afoforɔ bi a ԑfa nneԑma a y’ԑde di dwuma ho ka ho ne ɔman no beaԑ a w’ɔwhԑ boa

nneԑ pa. (http://www.pbis.org). Nkyerԑkyerԑ pefee a ԑfa asetena mu nneԑpa ho wɔ gyinapԑn

biara a ԑfiri mpanyinfoɔ a w’ɔnwɔ sukuu beaԑ mu hɔ no nam mansini no nhyehyeԑ ahodoɔ bi

anamon so a y’ԑn dwumadie wɔ Massachusetts abɔfra ehubɔ beaԑ no nso ka ho. Ԑwɔ nneԑ pa

mmoa (PBIS) nsukuu mu no nhyehyeԑ bi a w’ɔde sɔ ɔhaw ano yԑ adwuma hunu sane di

dwuma fa nneԑ bɔne ho abrԑ a ayi n’eti sane yԑ nhyehyeԑ a w’ɔbԑhia de asi ano kwan. Abusua

nkitahodie ne mmoa a ԑfiri mantamufoɔ hɔ nso yԑ adeԑ a nneԑ pa mmoa (PBIS) nsukuu de di

dwuma.

B. Afutuo ne nwumadie ahodoɔ: Beaԑ a w’ɔwhԑ mmɔfra ayeyie so no de sukuu afutufoɔ ne

sukuu adwene mu nimdeԑfoɔ kɔ sukuu biara mu sԑ w’ɔnkc di dwuma ԑberԑ-fa anaa ԑbre mu,

(whewhԑ abɔfra yiediebea no wɔ mmataho no mu). Adwenemu akwahosan adwumayԑfoɔ yi

yԑ nkrɔfoɔ bi a ԑsane w’ɔn nwuma ahodoɔ a w’adi wɔ nsukuu ahobanbɔ mu nti no, w’ɔnyԑ

ahɔhoɔ, na w’ɔgye w’ɔndi sԑ w’ɔyԑ sukuu biara mu nkrɔfoɔ a w’ayԑ ahoboa sԑ w’ɔbԑboa wɔ

nwhewhԑmu a ԑfa ahunahuna ne apoobɔ ho wɔ asukuufoɔ ntԑm. Ԑkwanpa so no, w’ɔboa wɔ

mpuntuo ne nhyehyeԑ a y’ԑde ma asukuufoɔ a w’ahunahuna w’ɔn na w’ɔsane de awofoɔ ne

asukuufoɔ ma beaԑ a mantamufoɔ mmoa ԑfiri ba. Nea ԑkaho biom ne saa mmoa

a’adwumayԑfoɔ yi aniianii adekyrԑ, ne asekyerԑ nsisoɔ a’ nimdeԑ apomdene nwomasua

adekyerԑfoɔ de ma ankorankorԑ ne asukuufoɔ akuo nketewa a’ w’ɔhia se w’ɔsane kyerԑ w’ɔn

saa adesua yi biom yi so hyԑ asetena nimdeԑ adehyeԑ nhyehyeԑ no mu kena. Sukuu afutufoɔ

de mmrԑ tia mu akorankorԑ ne ekuo afutuo ma asukuufoɔ/abusua sԑnea w’ɔbԑnya mmoa

nkitahodie wɔ w’ɔne mantamu nwumakuo ntam na w’ama ԑkwan a basabasaԑ nnim a w’ɔfaso

de siesie ntɔkwa ne mpata dwumadie.

Sukuu afutufoɔ sane di dwuma sԑ mansini ne sukuu korɔ whԑsofoɔ. Ԑnam saa nti, wɔbԑtumi

ahunu ahunahuna a ԑbԑtumi apegya akɔduru mpԑnpԑnsoɔ a ԑkobɔ bԑba mu, ԑsane sukuu

kwatie nti. Nkabom dwuma a y’ԑne Worcester mmɔfra asԑmdibea twerԑtwerԑ tammuafoɔ ne

beaԑ a w’ɔwhԑ mmratofo a w’ɔdi abisadeԑ biara a y’ԑde fa w’ɔnso. Saa mmratofo yi boayԑn

ma y’ԑdi saa nsԑm yi ho dwuma ntԑmso.

Sukuuni ahobanbɔ beaԑ a sukuu afutufoɔ ne ɔkyerԑkyerԑni a’ɔwɔ adansidie krataa wɔ

dԑmdifoɔ adekyerԑ ma wonho mmrԑ tia bԑyԑ (nansa) akwanya a ԑnyԑ nhyԑ a sa brԑ no mu no,

wɔbԑyԑ asukuufoɔ a w’ada ahunahuna ne anipoopoo nneԑ a ano yԑdene adi ho nwhewhԑ afa

w’ɔn ahiadeԑ ne adekyerԑ nhyehyeԑ bi a egyina nwhewhԑmu so de kyerԑ nneԑ pa ne nimdeԑ a

w’ɔde siesie ntɔkwa abodwoɔ so. Saa mmoa a ԑfata nwomasua yi, boa kyerԑ nneԑ pa a w’ɔde

si nneԑ bɔne ananmu, hunu asukuufoɔ ahiadeԑ, sane de ԑmmoa nhyehyeԑ gu kwanso, de boa

asukuufoɔ sԑ w’ɔsane nkɔ sukuu mu a ahobanbɔ beaԑ no sane kyerԑ pefee nneԑ a w’agye ato

mu, ne nea nneԑ a w’ɔwhԑ sԑ asukkufoɔ bԑda no adi.

Adesuabea nnihɔ daa bea (TLC) nya mmrԑ tiaa de yԑ nwhewhԑmu ne dwumadie a w’ɔde

brԑbrԑ tebea bi ano ase ma nhyaseԑ asukuufoɔ a w’ɔda nneԑ/atuutra su bi a ԑmuyԑdene adi a

ԑmma w’ɔn akasa nwomasua ne w’ɔn afԑfoɔ a w’ɔn wɔ adesuadan kԑseԑ mu no nwomasua

nkɔso. Asukuufoɔ firi dwumadie yi mu nnawotwe mmienu kosi nnawotwe miԑnsa ntԑm, na

w’ɔde nhyehyeԑ a ԑbԑboa w’ɔn wɔ nwomasua adesuabea kԑseԑ no mu. Adesuabea dan

6

nketewa yi boa ma sukuufoɔ yi nya nkyerekyerԑ pa. Y’ԑde mmoa nhyehyeԑ afoforɔ a ԑbԑboa

ankorankorԑ sukuu biara adehia pɔtee na ԑsane yԑ adeԑ a ԑbԑboa abusua nso adehia.

C. Asukuufoɔ a w’adidԑm: Worcester Aban Nsukuu asukufoɔ a w’ɔn wɔ adwenemu haw biara

no, ԑyԑ nhyԑ ma IEP kuo no sԑ w’ɔbԑwhԑ na w’akyerԑ nimdeԑ ne mɔdenebɔ a y’ԑbԑhia de asɔ

ahunahuna ano, ateetee anaa ehuro ho dwuma. Ԑbere biara a IEP kuo no nwhewhԑmu de bԑto

dwa sԑ enam sԑ osukuuni bi ahunahuna obi afa ne dԑmdie, asane ateete no, anaa ahuro no, ԑyԑ

nhyԑ ma IEP kuo no sԑ w’ɔkyerԑ nimdeԑ ne mmɔdenemɔ a y’ԑbԑhia de asɔ ano, na y’ԑde adi

ahunahuna, ateetee anaa ehuro yi ho dwuma.

D. Sԑ asukuufoɔ kɔgye ayarewhԑ wɔ abɔntene: Sukuu no ayarewhԑ nhyehyeԑ (whԑ ԑho

nhyehyeԑwɔ matahoo no mu) kyerԑ ԑkwan a w’ɔfaso di dwuma wɔ sukuu mansini no ne

adwenemu akwahosan nwumakuo atam, a ԑma abɔntene ayarewhԑ ne ayarewhԑbea a ԑfata sԑ

y’ԑde asukuufoɔ a w’ɔhia ayarewhԑfoɔ a’wɔn wɔ ayarewhԑ ne asetena atenka bԑkɔ. Ԑnam sԑ

y’ԑde saa nhyehyeԑ yi di dwuma yi nti, afutufoɔ ԑne sukuu adwenemu nimdeԑfoɔ tumi boa

abusua a w’ɔn wɔ ɔhaw wɔ w’ɔn adwenemu akwahosan dwumadie mu. Ԑbiem, krataa a

awofoɔ no nsa hyԑ aseԑ a w’ɔde apeneso ma sukuu no kwan ma wotumi kyere ayarewhԑ

adwumayԑfoɔ no tumi fa nsԑm a ԑho hia na ԑwɔsԑ w’ɔn de kɔ abontene akɔgye mmoa afiri

ayarehwԑfoɔ nkyen. Ԑnam saa nhyehyeԑ yi so no, y’atumi ne mantamu adwumayԑfoɔ adi

nkitaho afa ԑhaw a ԑfa ahunahuna nneԑ a y’ahunu wɔ sukuu mu no ho ne sԑnea y’ԑbԑtumi afa

ayaresa nhyehyeԑ no so adi nsԑm no ho dwuma.

IV. NNEԐMA A ԐFA ADESUA HO NE NEA ԐNFA ADESUA HO.

Worcester Aban Nsukuu ma akwankyerԑ a ԑfata mfie a sukuuni yi adi. Saa akwankyerԑ yi ma

ԑkwan a w’ɔfaso si ahunahuna ho kwan a w’ɔde ahyԑ mansini no adansidie nyinasoɔ akwahosan

adekyerԑ nhyehyeԑ no mu wɔ gyinapԑn biara mu. Akwankyerԑ a edi mu no bi ne, ԑkwan a

w’ɔfaso di dwuma wɔ adesuadan mu, ne sukuu no nyinaa nhyehyeԑ a, w’ɔn ani si ԑkwan pa a

w’ɔbԑfaso asi ahunahuna ho kwan ԑne asetenamu nimdeԑ mpunto.

Worcester Aban Nsukuu ahiadeԑ nhyehyeԑ a ԑwɔhɔ:

A. Akwan pɔtee a y’ԑfaso si ahunahuna ho kwan. Ahunahuna nsɔano adekyerԑ nhyehyeԑ no nam

nhwehwԑmu a ԑntwaamu so nya nimdeԑ a esi saa akwan yi so dua;

Sԑ y’ԑde atwerԑ ne afoforɔ asuasua bԑdi dwuma ama mpuntuo aba w’ɔn nimdeԑ mu.

Sԑ y’ԑbԑma asukuufoɔ ԑne sukuu adwumayԑfoɔ tumi a w’ɔde bԑdi dwuma na akyerԑ

w’ɔn nea wɔ’bԑyԑ sԑ wɔ’behunu asukuufoɔ a wɔde ahunahuna anaa, bɔne r’etua bɔne

so ka anaa wɔ’whewhԑ panyin mmoa.

Sԑ y’ԑreboa asikuufoɔ ama wɔn ate ahunahuna ne abԑԑfo ntanԑt so ahunahuna ne tumi

mu nsonsonoԑ ase.

Sԑ y’ԑresi abԑԑfo ntanԑt so ahobanbɔ so dua, ahobanbɔ ne ԑkwanpa a yԑfaso de abԑԑfo

mfididwuma nkitahodie di dwuma.

Sԑ y’ԑrehyԑ asukuufoɔ nimdeԑ a wɔ’dedi w’ɔn ayonkofa ho dwuma ne nkitahodie a

wɔdi no obuo kwanso.

Sԑ y’ԑde asukuufoɔ b’ԑhyԑ ahobanbɔ sukuu adesuabea a ԑboa na ԑsane de obuo ma

nipa mu nsonsonoԑ.

7

Dwumadie no bi nso ne, sԑ y’ԑbԑkyerԑ asukuufoɔ ahunahuna nsɔano ne nnyinamu nhyehyeԑ no fa bi a ԑfa

asukuufoɔ ho afe biara ahyaseԑ wɔ sukuufoɔ nhyiamu ase, sukuudan mu akwankyerԑ, ne sukuu afanaa

nyinaa nkitahodie. Adansidie nyinasoɔ ahunahuna nsɔano adekyerԑ nhyehyeԑ no na ԑdidisoɔ yi;

NFITIASEԐ NSUKUU:

Worcester Aban Nsukuu no wɔ akwahosan adekyerԑfoɔ a w’ɔnam nhyehyeԑ so kyerԑ asukuufoɔ nyina a

w’ɔn wɔ gyinapԑn 4-6 wɔ nfitiaseԑ sukuu nyinaa mu. W’ɔde adansidie anyinasoɔ asetenamu nimdeԑ ne

ahunahuna, ne atuuturasԑm nsɔano adekyrԑ nhyehyeԑ a ԑdidisoɔ yi na edi dwuma.

Gyinapԑn 1-3 anamon a ԑtɔso mmienu

Gyinapԑn 4-6 anamon a y’ԑde kyerԑ obuo, Michigan nwhԑsodeԑ ma Sukuu Akwahosan Adekyerԑ

Adesuadan muakyerԑkyerԑfoɔ ka adesuadan no mu wɔ abrԑ a mpomudene adekyerԑfoɔ r’ekyerԑ

asukuufoɔ no adeԑ naawɔtwemu no nyinaa. W’ɔyԑ saa adeԑ yi de boa whԑ ma dwumadie no kɔso sne hyԑ

dwumadie no mu kena. Sa mpomudene akyerԑkyerԑfoɔ yi sane ma akyerԑkyerԑfoɔ a w’ɔkyerԑ mmɔfra

ntɔtɔfewaa adeԑ nimdeԑ fiti anamon a ԑtɔso mienu no so.

ADANTAMU SUKUU.

Adantamu sukuu biara wɔ akwahosan adekyerԑfoɔ a w’ɔkyerԑ atuuturasԑm ne ahunahuna nsɔano. Ɔde

patapaafo, w’ɔn a y’ahunahuna wɔn, adansefoɔ ne atuuturansԑm ne opera nsɔano, Healthsmart adekyerԑ

nhyehyeԑ ni Michigan nwhԑsoɔ nneԑma a w’ɔde di dwuma.

NTOASOƆ SUKUU

Akwahosan adekyerԑfoɔ de mabunu akwahosan adekyerԑ nhyehyeԑ na ԑkyerԑ adeԑ; atuuturasԑm nsɔano

ne Michigan nwhԑsodeԑ ma sukuu akwahosan nwomasua, atutura ne opera nsɔano ne Healthsmart

adekyerԑ nhyehyeԑ ho nneԑma.

Mansini no mmranimfoɔ dwumadibea no nso de nkyerԑkyerԑ ma asukuufoɔ fa ahunahuna ho wɔ

gyinapԑn afoforɔ mu. W’ɔnsi abeefo ntanԑt so ahobanbɔ ne ԑkwan pa a y’ԑfaso de abԑԑfo mfidinwuma

nkitahodie di dwuma so dua deboa asukuufoɔ ma w’ate ahunahun ne ntanԑt so ahunahuna ase.

Worcester Aban Nsukuu no te mmra eyi ho hia a ehia ase na w’ɔma akwankyerԑ pa ne adesuadan mu

adekyerԑ, ne sukuu no nyinaa dwumadie a y’ani wɔ ԑkwan a w’ɔbԑfaso asi ahunahuna ano kwan ne

asetena mu nimdeԑ mpuntuo ho. Eyi b’ԑwhԑ sԑ asukuufoɔ anyinaa a w’ɔn wɔ gyinapԑn 4k-12 nobԑnya

akwankyerԑ a ԑfata w’ɔn mfie.

A. Adekyerԑ kwan ahodoɔ a ԑboa ahunahuna nsɔano mmɔdenmɔ: Worcester Aban Nsukuu si saa

ԑkwan yi so dua wɔ nsukuu nyinaamu efiri sԑ w’ɔn ho hia wɔ nhyehyeԑ a y’ԑde di dwuma wɔ

banbɔ ne sukuu beaԑ a ԑboa asukuufoɔ mu. Eyi nom twe adwene si y’ahunahuna mmoa ne ne

nsɔano nhyehyeԑ no ho hia a ahia so.

Sԑ y’ԑde anisoɔade hunu a emu dahɔ bԑsi asukuufoɔ ani so na y’ԑde sukuu ne adesuadan

mu nhyehyeԑ bԑsi hɔ.

Sԑ y’ԑbԑyԑ beaԑ sukuu ne adesuadanmu ahobanbɔ wɔ hɔ ma sukuufoɔ nyinaa, a asukuufoɔ

a w,adidԑm, anaa mmaa a w’ɔn ne mmaa ԑda, mmԑrima a w’ɔn ne mmarima ԑda, obi a

ɔne mmarima ne mmaa nyinaa tumi da, ɔbaa anaa ɔbԑrima a w’asesa ne bɔbrԑ ԑna

asukuufoɔ a w’ɔn nni baabi te nso ka ho.

Sԑ y’ԑde mmoa ԑfata ne ԑkwan pa a ԑsԑ sԑ y’ԑfaso di dwuma, mpo sԑ ԑsԑ sԑ y’ԑtea

asukuufoɔ a’.

Sԑ y’ԑde nneԑ pa ho mmoa bԑdi dwuma.

8

Sԑ y’ԑbԑhyԑ mpanyinfoɔ nkuran ama w’ɔne asukuufoɔ b’ԑnya nkitahodiepa.

Sԑ y’ԑreyԑ whԑsodeԑ, y’ԑre kyerԑkyerԑ ne sԑ y’ԑbԑbɔ asetena pa, nneԑ ԑhooteԑ, ne obuo

nneԑ abaso.

Sԑ deԑ nhyehyeԑ pa b’ԑdi nneԑ pa ho dwuma a’nkabomu adwuma, ne nneԑ pa mmoa a

ԑboa wɔ asetena ne atinka mpuntuo mu nso ka ho bi.

Sԑ y’ԑde abԑԑfo ntanԑt so ahobanbɔ a ԑnfa nwoamsua ho ne nea ԑmfa wɔn adekyerԑ

nhyehyeԑ ne titire ne beaԑ a wɔn ahoɔdene wɔ.

V. NHYEHYEԐ NE ԐKWAN A W’ƆFASO BƆ AHUNAHUNA NE BƆNE A Y’ԐDETUA BƆNE SO

KA HO AMANEԐ.

Y’ԑbԑtumi aboa banbɔ ne adesuabea a banbɔ dimu wɔ hɔ nti no, Worcester Aban Nsukuu wɔ nhyehyeԑ

ԑne ԑkwan a y’ԑfaso gye, ԑtu anamon fa amaneԑ a’ԑfa ahunahuna ne bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho sԑnea

sukuu no mu nipa-asukuufoɔ, awofo, ne sukuu adwumayԑfoɔ – b’ԑhunu nea ԑkɔso sԑ ahunahuna nsԑm bi

ԑkɔso a (mmataho krataa no mu). Y’ԑhunu sԑ asukuufoɔ no mu bi a w’ɔn yԑ mmrԑ no bԑtumi ayԑ nkrɔfoɔ

a w’ɔbԑtumi ahunahuna w’ɔn, ateetee w’ɔn, anaa agyina w’ɔn tebea anaa sԑnea w’ɔhunu w’ɔn fa so

ahuro w’ɔn; ebi tesԑ, baabi a w’ɔn firi, ahosuo, ԑsom, obi nananom, ɔman a w’ɔfiri so, bɔbrԑ, sԑnea obi

hunu ne bɔbrԑ anaa sԑnea ɔyԑ ne neԑma fa, nipadua yԑbea, nyinsԑn anaa awofoɔ dibea, obi nteaseԑ wɔ

ɔbaa ne bԑrima nhyeaԑ mu, nipadua mpuntuo anaa atinka dԑmdie, anaa sԑ w’ɔnho nipa bi wɔ anaa

w’ɔsusu sԑ ɔwɔ saa tebea yi mu baako anaa deԑ ԑboro saa. Nhyehyeԑ no kyerԑkyerԑ mu pefee ԑkwan a

adwumayԑfoɔ b’ԑfaso abɔ amaneԑ afa nsԑm ho, ԑkwan a wɔbefaso ne asukuufoɔ ne abusua adi nkitaho

afa sԑnea w’ɔbԑtumi abɔ amaneԑ (ne ԑkwan a w’ɔfaso bɔ amaneԑ a obiara nhunu wɔn), ne ԑkwan a sukuu

pinyin paa no anaa dwumadie no whԑsofoɔ anaa dwumadie no pinyin paa bԑfaso, sԑ sukuu panyin paa no

anaa n’abԑdiakyire no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo mo a, anaa sukuu abadwakuo anaa dwumadie no

whԑsofoɔ sԑ, dwumadie no panyin paa no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no a, sԑ w’ɔn bԑbɔ amaneԑ a’.

A. Sԑ y’ԑrebɔ ahunahuna anaa bɔne a y’ԑdetua bɔne so ka ho amaneԑ. Adwumayԑfoɔ, asukuufoɔ,

awofoɔ anaa awhԑfoɔ, anaa afoforɔ bi nom bԑtumi abɔ amaneԑ afa ahunahuna ne bɔne a y’ԑde tua

bɔne so ka ho na ԑbԑtumi ayԑ anum kassa anaa nea w’atwerԑ. Ԑyԑ nhyԑ sԑ w’ɔnam Worcester

Aban Nsukuu ahunahuna nsɔano ne nnyinamu nsԑm amanebɔ krataa so twerԑ anom kasa nyinaa

(mmataho krataa). Ԑsԑ sԑ sukuu ne mansini adwumayԑfoɔ bɔ sukuu panyin paa anaa dwumadie no

whԑsofoɔ amaneԑ, anaa w’ɔbɔ dwumadie no panyin paa anaa dwumadie no whԑsofoc amaneԑ sԑ,

sukuu panyin paa anaa n’abԑdiakyire na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no a, anaa sԑ w’ɔbԑbɔ sukuu

panyin paa anaa dwumadie no whԑso foɔ amaneԑ afa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka

nsԑm bi a odwumayԑni bi ate anaa ahunhu ansana ԑda no bԑkɔ awieyԑ. Asukuufoɔ, awofoɔ anaa

awhԑfoɔ, anaa ankorankorԑ afoforɔ bi mom a w’ɔnyԑ sukuu anaa mansini adwumayԑfoɔ bԑtumi

abɔ amaneԑ wɔ’abrԑ a obiara nhunu beaԑ a amanebɔ no firi. Worcester Aban Nsukuu no atu

ԑkwan y’ԑfaso de krataa a y’ԑtwerԑ kɔma obi asi hɔ (School Safety Office, 20 irving street room

101), afidie a w’ɔnam ahomatorofo tԑtԑfon so de yi krataa bi mfonin wɔ baabi aba a w’atu asi hɔ

(508-799-3173) ne abeefo ntanԑt so kwan a w’atu asi hɔ, reportbullying@worcesterschools.net a

obi bԑtumi afaso abɔ amaneԑ. Obiara a ɔpԑsԑ ɔbɔ amaneԑ fa ahunahuna nsԑm ho nso bԑtumi afrԑ

ahunahuna ahomatorofo tԑtԑfon aba 508-799-3472 abɔ amaneԑ wɔ abrԑ a obiara nhunu onii korɔ.

Ԑnsԑsԑ w’ɔtwerԑ wo nsԑm gu krataa so ansana w’atumi abɔ amaneԑ afa asԑm bi a asi ho. Nanso

ԑsԑsԑ sukuu panyin paa biara anaa dwumdie no whԑsofɔ no wie asԑm a asi ho krataa ne

ahunahuna nsɔano a ԑfiri whԑsofoɔ hɔ ԑfa ahunahuna amanebɔ biara a asukuufoɔ adwumayԑfoɔ,

awofoɔ anaa afoforɔ bi abɔ. Biom nso, sukuu biara; 1) De asԑm a asi amanebɔ krataa no bi bԑma

asukuufoɔ ne awofoɔ/awhԑfoɔ. 2) Sԑ w’ɔn bԑma ebi awɔ sukuu no dwumadiebea kԑseԑ no mu,

9

afutuo dwumadibea, sukuu mpomdene dwumayԑni no dwumadibea ԑne mmeaԑ bi a sukuu panyin

paa anaa dwumadie no whԑsofoɔ no bԑkyerԑ, 3) Sԑ w’ɔde bԑto mansini no abԑԑfo dawurubɔ

ntentan so (worcesterschools.org/bullying-prevention) ne sukuu no abeefo dawurubɔ ntentan so.

Y’ԑbԑkyerԑ ahunahuna krataa ne amanebɔ krataa no ase de akɔ asukuufoɔ ne awofoɔ anaa

awhԑfoɔ kurom kasa a w’ɔtaa ka paa mu.

Sԑ yԑshԑ sukuu ase afe biara mu a’, Worcester Aban Nsukuu no bԑma sukuu no mu foɔ a adekyerԑfoɔ,

awhԑsofoɔ, sukuu mpomdene adwumayԑfoɔ, nnuanenoafoɔ, mmirikatuo tenee, afutufoɔ ma nwumadie a

ԑnka sukuu adekyerԑ nhyehyeԑ ho, adwumamu nimdeԑfoɔ aboafoɔ, asukuufoɔ ne awofoɔ anaa awhԑfoɔ

ka ho no nkaeԑ a w’atwerԑ afa nhyehyeԑ a w’ɔnam so bɔ amaneԑ fa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua

bɔne so ka ho. Nkyerԑkyerԑmu a ԑfa ԑkwan a y’ԑfaso bɔ amaneԑ ne nneԑma a w’ɔde bɔ amaneԑ te sԑ, edin

ne ԑkwan a w’ɔbԑfaso ne sukuu panyin paa anaa dwumadie no whԑsofoɔ benya nkitahodie ne dwumadie

no panyin paa anaa dwumadie no whԑsofoɔ, sԑ sukuu panyin paa anaa n’abԑdiakyire no na w’ɔsusu sԑ

w’ɔyԑ patapaafo a, anaa sukuu no abadwakuo anaa dwumadie no whԑsofoɔ sԑ, ԑba sԑ dwumadie no

panyin paa no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapafo no a’ w’ɔn de saa nsԑm yi bԑhyԑ asukuufoɔ ne adwumayԑfoɔ

nwoma a ԑkyerԑ wɔn sԑnea w’ɔbԑbɔ wɔn bra wɔ wɔn dwumadie mu, sukuu no ne Worcester Aban

Nsukuu abԑԑfo dawurubɔ ntenat so (worcesterschools.org/bullying-prevention), ne nsԑm a ԑfa nhyehyeԑ a

w’ɔde ma awofoɔ anaa awhԑfoɔ no.

1. Adwumayԑfoɔ amanebɔ:

Odwumayԑni bԑbɔ sukuu panyin paa no anaa dwumdie no whԑsofoɔ amaneԑ ntԑmso anaa

dwumadie no panyin paa anaa dwumadie panyin no whԑsofoɔ amaneԑ sԑ sukuu panyin paa no

anaa n’abԑdiakyire no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no a, anaa sukuu no abadwakuo anaa

dwumadie no whԑsofoɔ amaneԑ sԑ dwumadie no panyin paa no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no a,

sԑ onii korɔ no hunu anaa ԑte sԑ nneԑma bi akɔso a ԑbԑtumi ayԑ ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua

bɔne so ka a’ nyehyeԑ a ԑsԑsԑ obi faso bɔ sukuu panyin paa no ne dwumadie no whԑsofoɔ amaneԑ,

anaa dwumadie no panyin paa anaa whԑsofoɔ no amaneԑ sԑ sukuu panyin paa no anaa

n’abԑdiakyire no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no a, anaa sukuu no abadwakuo anaa dwunadie no

whԑsofoɔ amaneԑ sԑ, dwumadie no panyin paa no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no nsi tumi a

odwumayԑni wɔ sԑ otu nneԑ anaa nteasoɔ nsԑm ho anamon wɔabrԑ a ԑnam sukuu anaa mansini no

nhyehyeԑ ne ԑkwan a w’ɔn faso tenetene nneԑ ne nteasoɔ. Ԑkwan a w’ɔfaso di dwuma yi bԑtumi

ahyԑ aseԑ ԑberԑ a w’awie ɔkyerԑkyerԑfoɔ krataa a w’ɔde kyerԑ hia a ehia sԑ osukuuni bԑkɔ akɔgye

mmoa wɔ baabi foforɔ, anaa dwumabea nteasoɔ krataa a w’ɔde kyerԑ hia a ԑhia sԑ osukuuni bԑkɔ

akɔgye mmoa wɔ baabi foforɔ anaa ahunahuna nsԑm amanebɔ krataa (whԑ mmataho krataa no

mu).

2. Asukuufoɔ, awofoɔ anaa awhԑfoɔ ne afoforɔ amanebɔ:

Sukuu no anaa mansini no whԑ anim sԑ asukuufoɔ, awofoɔ anaa awhԑfoɔ, ne afoforɔ a w’ahunu

anaa w’ate nsԑm a ԑfa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka a ԑfa osukuuni anaa sukuu

adwumayԑni ho no bԑbɔ sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no amaneԑ, anaa dwumadie

no panyin paa anaa whԑsofoɔ no amaneԑ sԑ sukuu panyin paa no anaa n’abԑdiakyire no na

w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no a, anaa sukuu no abadwakuo anaa dwumadie no whԑsofoɔ amaneԑ

sԑ, dwumadie no panyin paa no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no a. Wo bԑtumi abɔ amaneԑ wɔ abrԑ

a obiara nhunu onii korɔ a ɔbɔɔ amaneԑ no, nanso y’ԑrengyina amanebɔ a ԑtesa nkoa so ntu

asotwee anamon biara ԑnfa onii korɔ a w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no ho. Nanso sԑnea biara y’ԑbԑyԑ

amanebɔ a y’ԑnnim amanebɔfoɔ no ho whee no nwhewhԑmu. Asukuufoɔ, awofoɔ ne awhԑfoɔ ne

afoforɔ bi mom bԑtumi abisa adwumayԑfoɔ ama w’aboa w’ɔn atwerԑ wɔn amanebɔ. Y’ԑbԑkyerԑ

asukuufoɔ ԑkwan pa, kokoam ne ԑkwan a ԑfata w’ɔn mfie a w’ɔbԑfaso abɔ amaneԑ akyerԑ

adwumyԑfoɔ anaa sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no, anaa dwumadie no panyin paa

10

anaa ne whԑsofoɔ no sԑ sukuu panyin paa no anaa n’abԑdiakyire no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo

no a.

B. Sԑ y’ԑretu amanebɔ a ԑfa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho anamon– Osukuuni

kwaadubɔ fa ahunahuna ho.

1. Ahobanbɔ:

Ansana y’ԑbԑyԑ nwhewhԑmu afa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑdetua bɔne so ka kwaadubɔ ho no,

sukuu panyin paa anaa dwumadie no whԑsofoɔ no fa kwan bi so whԑ hia a ehia sԑ ɔma onii korɔ a

y’ahunahunano no nya awrԑhyԑmu sԑ ahobanbɔ gu so wɔ hɔ ma no, anaa sԑ ɔbԑbɔ onii a

y’ahunahunano no ho ban afiri ahunahuna biara a ԑbԑtumi aba n’akwan mu biemu. Anamon a

y’ԑtu de hyԑ banbɔ mu kena bi ne; sԑ y’ԑde ahobanbɔ nhyehyeԑ a ԑbԑboa yԑn ankasa bԑ gu kwan

so; sԑ y’ԑdikan ahunu sԑnea atenaseԑ nhyehyeԑ teԑ ma w’ɔn a w’ɔbԑtumi ahunahuna wɔn anaa

patapaafo no wɔ adesuadan mu, awia adidie, anaa wɔ ԑhyԑn mu; sԑ y’ԑbԑhunu odwumayԑni bi a

ɔbԑyԑ ahobanbɔni ama onii a w’ɔbԑtumi ahunahunano no; ԑne sԑ y’ԑbԑ sesa patapaafo no mmrԑ ne

n’enhyehyeԑ sԑ nea onya onii a ɔbԑtumi asisino no ho kwan. Sukuu no panyin paa anaa

dwumadie no whԑsofoɔ no bԑfa akwan afoforɔ biso de ahyԑ ahobanbɔ mu kina wɔ abrԑ a ɔreyԑ

nwhewhԑmu ne nwhewhԑmu no akyiri no sԑnea ԑbԑhia biara.

Sukuu panyin paa anaa dwumadie no whԑsofoɔ no de nhyehyeԑ pa bԑgu kwanso de abɔ sukuuni a

w’abɔ amaneԑ afa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho ban, osukuuni a w’adi

ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho adanseԑ, osukuuni a ɔwɔ nsԑmkaeԑ bi de boa

nwhewhԑmu, anaa osukuuni a ɔwɔ nsԑmhia bi fa amanebɔ a ԑfa ahunhuna anaa bɔne a y’ԑde tua

bɔne so ka ho.

2. Sԑ y’ԑbԑyi afoforɔ asotire:

a. Nkaeԑ a y’ԑbɔ awofoɔ anaa awhԑfoɔ: Sԑ sukuu panyin paa no anaa dwumadie whԑsofoɔ no hunu

sԑ ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka bi akɔso a ɔbɔ onii a y’ahunahunano no ne

osukuuni patapaafo no awofoɔ anaa awhԑfoɔ amaneԑ ntԑm so ne ԑkwan a y’ԑbԑfaso atu ho

anamon. Nsԑm bi bԑtumi asi a ԑbԑma sukuu panyin paa anaa dwumadie no whԑsofoɔ no abɔ

awofoɔ anaa awhԑfoɔ amaneԑ mpo ansana w’ahyԑ aseԑ ayԑ nwhewhԑmu afa asԑm no ho. Nkaeԑbɔ

no bԑfa Amanmmra 603 CMR 49.00 nhyehyeyԑ so.

b. Sԑ y’ԑbԑyi sukuu anaa mansini afoforɔ asotire: Sԑ ԑkɔba sԑ amanebɔ no ԑfa asukuufoɔ a w’ɔn nfiri

sukuu mansini baako mu, sukuu a w’ɔkyerԑ biribi pɔtee bi ho nimdeԑ, sukuu a ԑnyԑ aban dea mu

ankorankorԑ dԑmdifoɔ sukuu w’agye ato mu a w’ɔtumi kɔ ba fie anaa w’ɔkɔtena hɔ, anaa nkabom

sukuu mu a sukuu panyin paa no anaa dwumadie no whԑsofoɔ a ɔdiikan bɔɔno amaneԑ fa asԑm no

ho no nam ahomatorofo so bԑyi panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no a ɔwɔ sukuu foforɔ a

amanebɔ no fa w’ɔn asukuufoɔ ho no asotire ntԑmso ma w’ɔnso atu ho anamon a ԑfata.

Nkitahodie nyinaa bԑfa amanmmra ne 603 CMR 49.00 so.

c. Sԑ y’ԑbԑyi w’ɔn a w’ɔwhԑ mmrasodie so sotire: Ԑbre biara a sukuu panyin paa anaa dwumadie

whԑsofoɔ no bԑnya amanebɔ fa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho na nwhewhԑmu

akyiri no sԑ ɔgyedi sԑ ԑho hia sԑ ɔde bɔnedie kwaadu bɔ patapaafo no a sukuu panyi paa anaa

dwumadie whԑsofoɔ no bԑyi w’ɔn a w’ɔwhԑ mmrasodie so asotire.

11

Y’ԑnam nteaseԑ nhyehyeԑ a y’ԑne w’ɔn a w’ɔwhԑ mmransodie so wɔ ne aman mmra 603 CMR

49.00. so na eyi asotire no. Ebiem, sԑ asԑm bi si wɔ sukuu asase so na sԑ sukuuni dada a onni

mmoro mfie aduonu-baako a onni sukuu no mu biem ho a, sukuu panyin paa anaa dwumadie

whԑsofoɔ no bԑfrԑ w’ɔn a w’ɔwhԑ mmrasodie so wɔ mantamu hɔ, sԑ ɔwɔ gyidie sԑ ԑho hia sԑ ɔde

bɔnedie kwaadu bɔ patapaafo no a.

Gyinasie mu no, sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no bԑfa nhyehyeԑ ne ԑkwan a Sukuu

Ahobanbɔ Ntamgyinafoɔ Hwԑsofoɔ ne ankorakorԑ bi mo a sukuu panyin paa no anaa dwumadie

whԑsofoɔ no hunu sԑ w’ɔfata tu agyina.

C.Nwhewhԑmu:

Sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no bԑ whewhԑ amanebɔ a ԑfa ahunahuna ne bɔne a y’ԑde tua

bɔne so ka ho nyinaa mu wɔ dɔnwhere aduonunan ntam anaa sukuu da a ԑdi ԑda a n’ensa ka amanebɔ no

anim no mu, na ɔnam saaso de nsԑm a ɔnim nyinaa bi tesԑ kwaadu no bɔbrԑ ne asukuufoɔ a asԑm no fa

w’ɔnho no mfie.

Nwhewhԑmu no ԑrekɔso no, sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no b’ԑtoto asukuufoɔ,

adwumayԑfoɔ, adansefoɔ, awofoɔ anaa awhԑfoɔ ne afoforɔ ano sԑnea ԑho bԑhia. Sukuu panyin paa anaa

dwumadie whԑsofoɔ no b’ԑkai sukuuni a w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no, ne’a w’ɔhunahunano no ne

adansefoɔ hia a ehia sԑ w’ɔn bԑԑdi nokorԑ, ne sԑ mmra mma bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho kwan na

obiara a ɔbԑyԑ saa no b’ԑnya asotwee.

Sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ, anaa adwumayԑfoɔ no mu bi sԑnea sukuu panyin paa anaa

dwumadie whԑsofoɔ no kyerԑ no, na ɔne sukuu futufoɔ no bom toto nkrɔfoɔ ano sԑnea ԑsԑ. Asodie a ɔwɔ

sԑ ɔde whewhԑ nsԑm no mu di ho dwuma no ma sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no de nsԑm

a ԑbԑtɔdwa wɔ nwhewhԑmu no mu b’ԑsie kokoam. Y’ԑde nwhewhԑmu no mu nsԑm a y’atwerԑ bԑto hɔ.

(whԑsofoɔ ahunahuna nsɔano ne nnyinamu asԑm amanebɔ krataa – mmataho krataa).

Sԑ eho hia a, sukuu panyin paa anaa dwumadie no whԑsofoɔ no ne mmra abadwa bԑtu agyina afa

nwhewhԑmu no ho. Ԑkwan a w’ɔfaso yԑ ahunahuna ne bɔne a w’ɔde tua bɔne so ka nsԑm ho nhwehwԑnu

no nam Worcester Aban Nsukuu nhyehyeԑ ne n’akwan a ɔfaso yԑ nwhewhԑmu pԑpԑԑpԑ.

D. Gyinasie:

Sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no bԑgyina nsԑm no nyinaa ne tebea so na asi gyinaeԑ.

Nwhehwԑmu no akyiri no na sԑ ԑbԑda adi sԑ ampa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka kɔso a,

sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ nobԑfa ԑkwan pa so awhԑ sԑ ebi nsi biem na w’awhԑ sԑ onii a

y’ahunahunano no wɔ akwanya de neho bԑhyԑ sukuu dwumadie mu anya ho mfasoɔ. Sukuu panyin paa

anaa dwumadie whԑsofoɔ no; 1) bԑsi gyinaeԑ afa nsiesie dwumadie a ԑbԑhia ho, na 2) w’asane asi

gyinaeԑ afa anamon ne/anaa nteasoɔ ananmon a ԑbԑhia ho. Sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ

no betumi agyina nsԑm no tebea so ne asukuufoɔ akyerԑkyerԑfoɔ ne/anaa sukuu afutufoɔ, ne onii a

y’ahunahunano no anaa sukuuni patapaafo no awofoɔ anaa awhԑfoɔ atu agyina afa nsԑm no ho de ahunu

asetanamu anaa atinka ho nsԑm pɔtee a ԑyԑ ahunahuna nneԑ no kɔfabaeԑ ԑne nwhewhԑmu a ԑfa asetenamu

nimdeԑ mpuntuo ho hia a ehia. Sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no bԑbɔ na y’ahunahunano

no ne patapaafo no awofoɔ anaa awhԑfoɔ amaneԑ afa nwhewhԑmu no nsonsoano ho dɔnwhere

aduonunan ntam anaa sukuu da a edi ԑda a w’ɔwie nwhewhԑmu no anim no ne anamon a w’ɔretu asi

ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho kwan sԑ ebi r’ensi biom, sԑ ɔkɔba sԑ ahunahuna anaa bɔne

a y’ԑde tua bɔne so ka bԑda adi wɔ nwhewhԑmu no mu a. Ԑwɔsԑ nkaeԑ a y’ԑde bɔ awofoɔ nyinaa ԑnam

amanmmra a ԑfa kokoam dwuamadie ho kwan so. Ԑsane sԑ mmra no whԑ sԑ y’ԑde osukuuni ho nsԑm

bԑsie kokoam nti no, sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no nni ho kwan sԑ ɔde nsԑm pɔtee bi

ma onii a y’ahunahunano no awofoɔ anaa awhԑfoɔ ԑfa nteasoɔ anamon a w’atu ho, gyesԑ

12

ԑyԑ nhyԑ a y’ԑde ama patapaafo no se ԑmma no mmԑn onii a w’ahunahunano no anaa akwankyerԑ foforɔ

bi a ԑsԑsԑ onii a y’ahunahunano no hunu na sԑ patapaafo no bu so a w’ahunu abɔ amaneԑ.

Ahunahuna ho anamon tuo.

E. Worcester Aban Nsukuu nhunumu anamon a w’ɔtu de si ahunahuna ho kwan sane boa wɔ ahunahuna

nsԑm mu de whԑ sԑ sukuuni biara bԑnya ahobanbɔ wɔ adesua bea hɔ no bi ne sԑ w’ɔbԑsesa patapaafo

nneԑ.

1. Nteasoɔ anamon:

Sԑ sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no si gyinaeԑ hunu sԑ asotwee ho bԑhia a, asotwee

korɔ no b’ԑgyina nsԑm a sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no hunuuԑ, bi tesԑ suban a

w’ɔdaano adi, asukuufoɔ a w’ɔkaho no mfie, ԑne hia ehia sԑ pԑpԑԑpԑyԑ b’ԑba nneԑ pa nkyerԑkyerԑ

mu. Asotwee bԑfa nhyehyeԑ ne ԑkwan a Worcester Aban Nsukuu fa so di w’ɔn dwuma pԑpԑԑpԑ.

Y’ԑbafa nhyehyeԑ a ԑkyerԑ ԑkwan a y’ԑfaso twe asukuufoɔ a w’adidԑm aso no so sԑdeԑ w’atwerԑ

no wɔ ankorankorԑ a w’adidԑm nwomasua mpomdene mmra (IDEA) mu no. Sԑ y’ԑretu

ahunahuna ho anamon no, Worcester Aban Nsukuu no b’ԑwhԑ nsonsoanso bɔne ahodoɔ bi tesԑ,

akwanya bi a ԑbԑfiri obi nsa, sԑ y’ԑbԑtwe obi asensԑn, sԑ y’ԑde obi bԑkɔ ahobanbɔ beaԑ, sԑ y’ԑbԑma

obi akɔgye mmoa afiri nnwumakuo afoforɔ mu, sԑ obi bԑsom ne mantamu, anaa sԑ y’ԑde

nhyehyeԑ a ԑbԑboa patapaafo no a nwomasua akwaa ka ho bԑgu kwanso.

2. Sԑ y’ԑnam nimdeԑ mpagya nhyehyeԑ so r’ekyerԑ nneԑ pa:

Nwomasua akwaa a ԑka patapaafo nyinamu nhyehyeԑ ho no bi ԑne sԑ, y’ԑbԑfa nimdeԑ mpagya so

akyerԑ nneԑ pa (ԑne sԑ, nneԑ pa nnyinamu dwumadie, anamon a ԑtɔso mienu, ԑkwan a y’ԑbafaso

akyerԑ ade buo ԑne mpomdene nwomasua) ne/anaa patpaafo nnyinamu nhyiamu. Nimdeԑ

mpagya nhyehyeԑ foforɔ bi a sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no bԑtumi awhԑ bi ne;

Sԑ y’ԑnam sukuu anaa mansini no ahunahuna nsɔano adekyerԑ nhyehyeԑ so ne ankorankorԑ di

nhyiamu de nimdeԑ mpagya ma wɔn.

Sԑ y’ԑne akwankyerԑ futufoɔ ne sukuu mu adwumayԑfoɔ a w’ɔfata bԑ dwendwene ho de

nwomasua dwumadie a ԑho hia bԑma ankorankorԑ asukuufoɔ anaa asukuufoɔ kuo.

Sԑ y’ԑde nneԑ pa mmoa ahodoɔ a ԑfa nwomasua ho ne nea ԑnfa nwomasua ho bԑgu kwanso aboa

asukuufoɔ ama w’ate ԑkwan a w’ɔbefaso ada asetenamu nneԑpa adi de ama wɔn anisoɔadehunu

abamu ase.

Sԑ y’ԑne awofoɔ anaa awhԑfoɔ bԑhyiamu de awofoɔ mmoa adi dwuma, ԑna sԑ y’ԑbԑhyԑ ahunahuna

nsoɔano adekyerԑ nhyehyeԑ no ne asetena mu nimdeԑ mpagya dwumadie wɔ fie no mu dene.

Sԑ y’ԑbԑfa nneԑ nhyehyeԑ na y’ԑde y’ani bԑsi asetena mu nimdeԑ pɔtee bi mpuntuo so.

Sԑ y’ԑde sukuuni no bԑkɔ nnwumakuo afoforɔ bi mu ama w’ayԑ w’ɔn mu nwhewhԑmu.

Sԑ sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no hunu sԑ sukuuni bi boapa twaa ntorɔ sԑ

ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka kɔɔso a, ɔbԑtumi atwe saa sukuuni korɔ no aso.

3. Sԑ y’ԑrehyԑ ahobanbɔ mu kena ama onii a y’ahunahunano no ne afoforɔ bi:

Sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no b’ԑwhԑ nsakraeԑ a ԑho bԑhia wɔ sukuu wɔ

sukuubeaԑ hɔ ama onii a y’ahunahunano no ne afoforɔ bi b’ԑnya awrԑhyԑmu se ahobanbɔ wɔ hɔ

ma wɔn. Nhyehyeԑ baako a sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no bԑtumi de adi dwuma

ne sԑ, ɔbԑma nwhԑsoɔ a ԑfiri panyin hɔ bԑkɔsoro ԑbre ne ԑbrԑ ano wɔ mmeaԑ a ahunahuna akɔso

anaa ԑbԑtumi akɔso. Nea ԑtɔso mienu, y’ԑde sukuuni a y’ԑbԑtumi ahunahunano no nnyinamu

nhyehyeԑ (mmataho krataa no mu) b’ԑboa sukuuni biara a y’asiso dua sԑ y’ԑtumi ahunahuna no.

y’ԑde awofoɔ nyinaa bԑka ho na w’ɔnsa bԑka w’ɔnba bԑrima/ɔbaa sukuuni a y’ԑbԑtumi ahunahuna

w’ɔn nnyinamu nhyehyeԑ no bi.

13

Gyinasie ne nsiesie ne/anaa asotwee anamon akyiri no, sukuu panyin paa anaa dwumadie

whԑsofoɔ no bԑkɔso ne onii a y’ahunahunano no anya nkitahodie sԑnea ɔbԑhunu sԑ nneԑ a mmra

ԑmmaho kwan no asane asi biem anaa, na sԑ mmoa foforɔ bi bԑhia anaa. Na sԑ ԑkɔba no saa a’,

sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no ne sukuu dwumayɔni a ɔfata bedi dwuma de agu

kwanso ntem so.

F. Sԑ y’ԑretu ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho anamon – kwaadubɔ a ɔfiri sukuu

dwumayɔfoɔ hɔ fa ahunahuna ho. Worcester Aban Nsukuu no de nhyehyeԑ ne akwan a w’ɔde

b’whԑ sԑnea sukuu bԑtu anamon ne sԑnea ɔbԑma ahobanbɔ ho nhyehyeԑ, awofoɔ anaa awhԑfoɔ ne

afoforɔ nkaeԑbɔ, ne nhwehwԑmu ne anamon tuo bedi dwuma. Nhyehyeԑ ne ԑkwan a y’ԑfaso

siesei no kasa fa esu a y’ԑngyentom a ԑfiri sukuu adwumayԑfoɔ hɔ ho. Sukuu panyin paa no anaa

dwumdie no whԑsofoɔ anaa dwumadie no panyin paa anaa dwumadie no whԑsofoɔ sԑ sukuu

panyin paa no anaa n’abԑdiakyire no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no a, anaa sukuu no abadwakuo

anaa dwunadie no whԑsofoɔ sԑ dwumadie no panyin paa no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no bԑkai

adwumayԑni a y’abɔno kwaadu no nwhewhԑmu no ho hia a ԑhia, w’ɔn asodie sԑ w’ɔbԑdi nokware

ԑne sԑ mmra no mma bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka a w’ɔdi tia kwaadubɔfoɔ no anaa obi a ɔbԑma

nsԑm hia ԑbrԑ a y’ԑreyԑ nwhewhԑmu no ho kwan, na y’ԑbԑtwe onii a ɔbԑyԑ saa no aso.

1. Ahobanbɔ:

Ansana y’ԑbԑwhewhԑ kwaadubɔ fa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho no, sukuu

panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa no anaa whԑsofoɔ no, sԑ

sukuu panyin paa anaa n’abԑdiakyire no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no a, anaa ma sukuu

abadwakuo anaa whԑsofoɔ no sԑ dwumadie no panyin paa na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no a, bԑfa

anamon so awhԑ sԑ ɔbԑma onii a y’ahunahunano no anya awrԑhyԑmu sԑ ahobanabɔ wɔ hɔ ma no,

ne/anaa sԑ ɔbԑbɔ onii a y’ԑbԑtumi ahunahunano no ho ban afiri ahunahuna ho. Anamon a y’ԑtu de

hyԑ ahobanbɔmu dene bi ne; sԑ y’ԑde y’ahobanbɔ bԑdi dwuma. Sukuu panyin paa anaa dwumadie

whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa no anaa ne whԑsofoɔ, sԑ sukuu panyin paa anaa

n’abԑdiakyire no na w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no anaa sukuu abadwakuo anaa whԑsofoɔ no bԑtu

anamon afoforɔ bi de ahyԑ ahobanbɔ mu dene abrԑ a nwhewhԑmu no ԑrekɔso no ne nwhewhԑmu

no akyiri no, sԑ nea ahia.

Sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa no anaa ne

whԑsofoɔ anaa sukuu abԑdwakuo no anaa whԑsofoɔ no de ahobanbɔ nhyehyeԑ bԑgu kwanso abɔ

sukuuni a w’abɔ amaneԑ afa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho, sukuuni a w’ade

ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho adanseԑ, sukuuni a ɔreka nsԑm de aboa wɔ

nwhewhԑmu brԑ mu, anaa sukuuni a ɔwɔ nsԑm hia bi fa amanebɔ a ԑfa ahunahuna anaa bɔne a

y’ԑde tua bɔne so ka ho ban firi ahunahuna ne bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho.

2. Y’asodie sԑ y’ԑbԑyi afoforɔ asotirԑ:

a. Nkaeԑ a y’ԑbɔ awofoɔ anaa awhԑfoɔ. Sԑ sukuu panyin paa no anaa dwumadie whԑsofoɔ no

anaa dwumadie no panyin paa no anaa whԑsofoɔ anaa sukuu abadwakuo no anaa whԑsofoɔ no

hunu sԑ ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka bi akɔso a, ɔbɔ onii a y’ahunahunano no

awofoɔ anaa awhԑfoɔ amaneԑ ntԑm so, ne ԑkwan a y’ԑbԑfaso atu ho anamon. Nsԑm bi bԑtumi

asi a ԑbԑma sukuu panyin paa anaa dwumadie no whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa

no anaa ne whԑsofoɔ anaa sukuu abԑdwakuo no anaa whԑsofoɔ no abɔ awofoɔ anaa awhԑfoɔ

amaneԑ mpo ansana w’ahyԑ aseԑ ayԑ nwhewhԑmu afa asԑm no ho. Nkaeԑbɔ no bԑfa

Amanmmra 603 CMR 49.00 nhyehyeԑ so.

14

b. Sԑ y’ԑbԑyi sukuu anaa mansini afoforɔ asotire: Sԑ ԑkɔba sԑ amanebɔ no ԑfa asukuufoɔ a w’ɔn

nfiri sukuu mansini baako mu, sukuu a w’ɔkyerԑ bribi pɔtee bi ho nimdeԑ, sukuu a ԑnyԑ aban

dea mu ankorankorԑ dԑmdifoɔ sukuu w’agye ato mu a w’ɔtumi kɔ ba fie anaa w’ɔkɔtena hɔ,

anaa nkabom sukuu mu a sukuu panyin paa no anaa dwumadie no whԑsofoɔ no anaa

dwumadie no panyin paa no anaa whԑsofoɔ anaa sukuu abԑdwakuo no anaa whԑsofoɔ no a

ɔdiikan bɔɔno amaneԑ fa asԑm no ho no nam ahomatorofo so bԑyi panyin paa anaa dwumadie

whԑsofoɔ no a ɔwɔ sukuu foforɔ a amanebɔ no fa w’ɔn asukuufoɔ ho no asotire ntԑmso ma

w’ɔnso tu ho anamon a ԑfata. Nkitahodie nyinaa bԑfa amanmmra ne 603 CMR 49.00

nhyehyeԑ so.

c. Sԑ y’ԑbԑyi w’ɔn a w’ɔwhԑ mmrasodie so sotire: Ԑbre biara a sukuu panyin paa anaa dwumadie

whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa no, anaa ne whԑsofoɔ, anaa sukuu abadwakuo no

anaa whԑsofoɔ no bԑnya amanebɔ fa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho na

nwhewhԑmu akyiri no sԑ ɔgyedi sԑ ԑho hia sԑ ɔde bɔnedie kwaadu bɔ patapaafo no a sukuu

panyi paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa no anaa whԑsofoɔ anaa

sukuu abԑdwakuo no anaa whԑsofoɔ no bԑyi w’ɔn a w’ɔwhԑ mmrasodie so asotire. Y’ԑnam

nteaseԑ nhyehyeԑ a y’ԑne w’ɔn a w’ɔwhԑ mmransodie so wɔ ne amanmmra 603 CMR 49.00

so na eyi asotire no. Ebiem, sԑ asԑm bi si wɔ sukuu asase so na sԑ sukuuni dada a onni mmoro

mfie aduonu-baako a onni sukuu no mu biom ho a, sukuu panyin paa anaa dwumadie

whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa no anaa ne whԑsofoɔ anaa sukuu abԑdwakuo no

anaa whԑsofoɔ no bԑfrԑ w’ɔn a w’ɔwhԑ mmrasodie so wɔ mantamu hɔ, sԑ ɔwɔ gyidie sԑ ԑho

hia sԑ ɔde bɔnedie kwaadu bɔ patapaafo no a. Gyinasie mu no, sukuu panyin paa anaa

dwumadie whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa no anaa whԑsofoɔ anaa sukuu

abԑdwakuo no anaa whԑsofoɔ no bԑfa nhyehyeԑ ne ԑkwan a sukuu ahobanbɔ ntamgyinafoɔ ne

ankorakorԑ bi mo a sukuu panyin paa no anaa dwumadie no panyin paa no anaa whԑsofoɔ

anaa sukuu abԑdwakuo no anaa whԑsofoɔ no hunu sԑ w’ɔfata tu agyina.

C. Nwhewhԑmu: Sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa no anaa

whԑsofoɔ anaa sukuu abadwakuo no anaa whԑsofoɔ no bԑ whewhԑ amanebɔ a ԑfa ahunahuna ne bɔne a

y’ԑde tua bɔne so ka ho nyinaa mu wɔ dɔnwhere aduonunan ntam anaa sukuu da a ԑdi ԑda a n’ensa ka

amanebɔ no anim no mu, na ɔnam saaso de nsԑm a ɔnim nyinaa bi tesԑ kwaadu no bɔbrԑ ne asukuufoɔ a

asԑm no fa w’ɔnho no mfie.

Nwhewhԑmu no ԑrekɔso no, sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin

paa no anaa whԑsofoɔ anaa sukuu abԑdwakuo no anaa whԑsofoɔ no b’ԑtoto asukuufoɔ, adwumayԑfoɔ,

adansefoɔ, awofoɔ anaa awhԑfoɔ ne afoforɔ ano sԑnea ԑho bԑhia. Sukuu panyin paa anaa dwumadie

whԑsofoɔ no b’ԑkai sukuuni a w’ɔsusu sԑ ɔyԑ patapaafo no, nea w’ɔhunahunano no ne adansefoɔ hia a

ehia sԑ w’ɔn bԑdi nokorԑ, ne sԑ mmra mma bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka ho kwan na obiara a ɔbԑyԑ saa no

b’ԑnya asotwee.

Sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ anaa dwumadie no panyin paa no anaa whԑsofoɔ anaa sukuu

abԑdwakuo no anaa whԑsofoɔ no anaa adwumayԑfoɔ no mu bi sԑnea sukuu panyin paa anaa dwumadie

whԑsofoɔ no kyerԑ no, ne panyin a ɔwhԑ adwumayԑfoɔ so no bom toto nkrɔfoɔ ano sԑnea ԑsԑ. Asodie a

ɔwɔ sԑ ɔde whewhԑ nsԑm no mu di ho dwuma no ma sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no de

nsԑm a ԑbԑtɔdwa wɔ nwhewhԑmu no mu b’ԑsie kokoam. Y’ԑde nwhewhԑmu no mu nsԑm a y’atwerԑ bԑto

hɔ. (whԑsofoɔ ahunahuna nsɔano ne nnyinamu asԑm amanebɔ krataa – mmataho krataa). Sԑ eho hia a,

sukuu panyin paa anaa dwumadie no whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa anaa whԑsofoɔ anaa

15

sukuu abԑdwakuo no anaa whԑsofoɔ no ne mmra abadwa bԑtu agyina afa nwhewhԑmu no ho. Ԑkwan a

w’ɔfaso yԑ ahunahuna ne bɔne a w’ɔde tua bɔne so ka nsԑm ho nhwehwԑnu no nam Worcester Aban

Nsukuu nhyehyeԑ ne n’akwan a ɔfaso yԑ nwhewhԑmu pԑpԑԑpԑ.

D. Gyinasie:

Sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa no anaa whԑsofoɔ anaa

sukuu abԑdwakuo anaa whԑsofoɔ bԑgyina nsԑm no nyinaa ԑne tebea so na asi gyinaeԑ. Nwhehwԑmu no

akyiri no na sԑ ԑbԑda adi sԑ ampa ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka kɔso a, sukuu panyin paa

anaa dwumadie whԑsofoɔ nobԑfa ԑkwan pa so awhԑ sԑ ebi nsi biom na w’awhԑ sԑ onii a y’ahunahunano

no wɔ akwanya de neho bԑhyԑ sukuu dwumadie mu anya ho mfasoɔ. Sukuu panyin paa anaa dwumadie

whԑsofoɔ no; 1) bԑsi gyinaeԑ afa nsiesie dwumadie a ԑbԑhia ho, na 2) w’asane asi gyinaeԑ afa anamon

ne/anaa nteasoɔ ananmon a ԑbԑhia ho.

Sukuu panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa no anaa whԑsofoɔ anaa

sukuu abԑdwakuo anaa whԑsofoɔ no bԑbɔ onii a y’ahunahunano no awofoɔ anaa awhԑfoɔ ԑne sukuu

dwumayԑni patapaafo no amaneԑ afa nwhewhԑmu no nsonsoano ho dɔnwhere aduonunan ntam anaa

sukuu da a edi ԑda a w’ɔwie nwhewhԑmu no anim no ne anamon a w’ɔretu asi ahunahuna anaa bɔne a

y’ԑde tua bɔne so ka ho kwan sԑ ebi r’ensi biom, sԑ ɔkɔba sԑ ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka

bԑda adi wɔ nwhewhԑmu no mu a. Ԑwɔsԑ nkaeԑ a y’ԑde bɔ awofoɔ nyinaa ԑnam amanmmra a ԑfa kokoam

dwuamadie ho kwan so. Ԑsane sԑ mmra no whԑ sԑ y’ԑde osukuuni ho nsԑm bԑsie kokoam nti no, sukuu

panyin paa anaa dwumadie whԑsofoɔ no anaa dwumadie no panyin paa no anaa whԑsofoɔ anaa sukuu

abԑdwakuo anaa whԑsofoɔ no nni ho kwan sԑ ɔde nsԑm pɔtee bi ma onii a y’ahunahunano no awofoɔ

anaa awhԑfoɔ ԑfa nteasoɔ anamon a w’atu ho, gyesԑ:

Ԑyԑ nhyԑ a y’ԑde ama patapaafo no se ԑmma no mmԑn onii a w’ahunahunano no anaa akwankyerԑ foforɔ

bi a ԑsԑsԑ onii a y’ahunahunano no hunu na sԑ patapaafo no bu so a w’ahunu abɔ amaneԑ.

Ahunahuna ho anamon tuo.

E. Worcester Aban Nsukuu nhunumu anamon a w’ɔtu de si ahunahuna ho kwan sane boa wɔ ahunahuna

nsԑm mu de whԑ sԑ sukuuni biara bԑnya ahobanbɔ wɔ adesua bea hɔ no bi ne sԑ w’ɔbԑsesa patapaafo

nneԑ.

1. Nteasoɔ anamon tuo:

Sukuu panyin paa, anaa dwumadie whԑsofoɔ no, anaa dwumadie no panyin paa, anaa sukuu abԑdwakuo,

anaa whԑsofoɔ no, de ahunahuna nsԑm amanebɔ krataa ne whԑsofoɔ no ahunahuna nsԑm amanebɔ krataa

a ԑkyerԑsԑ ampa ahunahuna akɔ so bԑma panyin paa a ɔwhԑ adwumayԑfoɔ so no na ɔno nso akyerԑ

dwumadie no panyin paa, anaa whԑsofoɔ, anaa sukuu abadwakuo, anaa whԑsofoɔ no nteasoɔ anamon a

ԑsԑ sԑ onya adwen fa. Panyin paa ɔwhԑ adwumayԑfoɔ so no b’ԑtumi atoaso ayԑ nwhewhԑmu, sԑ ԑho hia a.

Dwumadie no panyin paa, anaa whԑsofoɔ no, anaa sukuu abadwakuo no b’ԑwhԑ bɔneyԑ no yԑbea,

odwumayԑnii no dwumadie mu abakɔsԑm ne nsԑm hia afoforɔ bi mo a’ n’ensa bԑtumi aka.

2. Sԑ y’ԑnam nimdeԑ mpagya nhyehyeԑ so r’ekyerԑ nneԑ pa:

Odwumayԑni biara a ԑ’bԑtɔdwa sԑ w’ada esu bi a nhyehyeԑ yi mma ho kwan adi no, ԑne Worcester Aban

Nsukuu adwumayԑfoɔ mmoa dwumadie (Deer Oakes 866 327 2400) di nkitaho ansana w’akɔ

n’adwumamu biom, sԑ nea ԑteԑ no. Odwumayԑni no bԑtumi de neho aԑhyԑ adwumayԑfoɔ mpuntuo pa a

ԑfiri dwumadie no panyin paa no anaa whԑsofoɔ anaa sukuu abԑdwakuo anaa whԑsofoɔ no hɔ mu.

3. Sԑ y’rehyԑ ahobɔnbɔ mu kena ama onii a y’ahunahunano no ne afoforɔ bi:

16

Y’ԑde sukuuni a y’ԑbԑtumi ahunahunano no nnyinamu nhyehyeԑ (mmataho krataa) bԑdi dwuma wɔ

sukuuni biara a y’asi no pi sԑ ɔyԑ obi a y’ԑbԑtumi ahunahunano no so. Y’ԑde awofoɔ nyinaa b’ԑka ho na

y’ama w’ɔn w’ɔnba barima/ɔbaa sukuuni a w’ɔbԑtumi ahunahuna no mmoa nhyehyeԑ no bi.

Sukuu panyin paa, anaa dwumadie whԑsofoɔ no, anaa dwumadie no panyin paa, anaa ne whԑsofoɔ no,

anaa sukuu abadwakuo anaa wɔn whԑsofoɔ no b’ԑwhԑ nsakraeԑ a ԑho bԑhia wɔ sukuu sukuubeaԑ hɔ ama

onii a y’ahunahunano no ne afoforɔ bi b’ԑnya awrԑhyԑmu se ahobanbɔ wɔ hɔ ma wɔn. Nhyehyeԑ baako a

sukuu panyin paa, anaa dwumadie whԑsofoɔ no, anaa dwumadie no panyin paa, anaa ne whԑsofoɔ no,

anaa sukuu abadwakuo anaa wɔn whԑsofoɔ no bԑtumi de adi dwuma ne sԑ, ɔde odwumayԑni no anaa

sukuuni no b’ԑto baabi foforɔ wɔ sukuudan no mu anaa sԑ mansini no mu.

Gyinasie ne nsiesie ne/anaa asotwee anamon akyiri no, sukuu panyin paa, anaa dwumadie whԑsofoɔ no,

anaa dwumadie no panyin paa no, anaa ne whԑsofoɔ, anaa sukuu abԑdwakuo anaa wɔn whԑsofoɔ no

bԑkɔso ne onii a y’ahunahunano no anya nkitahodie sԑnea ɔbԑhunu sԑ nneԑ a mmra ԑmmaho kwan no

asane asi biem anaa, na sԑ mmoa foforɔ bi ho bԑhia anaa. Na sԑ ԑkɔba no saa a, sukuu panyin paa, anaa

dwumadie whԑsofoɔ no, anaa dwumadie no panyin paa no, anaa ne whԑsofoɔ anaa sukuu abԑdwakuo

anaa wɔn whԑsofoɔ no ne sukuu dwumayԑni a ɔfata b’ԑdi dwuma de agu kwanso ntԑm so, akɔpem sԑ

odwumayԑni benya nteasoɔ nsakraeԑ nkakrankakra.

VI. Y’ԐNE ABUSUA NKABOM DWUMADIE.

Nneԑma a abusua de bԑdi dwuma ne abusua nkitahodie yԑ adehia a ԑka nkabom ho. Worcester Aban

Nsukuu no ne abusuafoɔ bԑdi dwuma de apagya sukuu no ne mansini no ahoɔden a w’ɔde tu ahunahuna

ho anamon. Nsԑm a y’ԑne abusuafoɔ kyԑ bi ne; (i) sԑnea awofoɔ anaa awhԑfoɔ bԑhyԑ adekyerԑ nhyehyeԑ

no mu kena wɔ fie de aboa sukuu no anaa mansini no nhyehyeԑ no; (ii) ahunahuna ho nkyerԑkyerԑ ԑne

(iii) abԑԑfo ntanԑt so ahobanbɔ ne abԑԑfo ntanԑt so ahunahuna. Y’ԑbԑtwerԑ akɔma awofoɔ ne awhԑfoɔ afrԑ

obiara abɔ wɔn amaneԑ afa ahunahuna nsɔano ne nnyinamu nhyehyeԑ no fa a ԑfa sukuuni ho wɔ kasa a

awofoɔ anaa awhԑfoɔ no taaka paa mu. Sukuu anaa mansini no nhyehyeԑ pɔtee a y’ԑfaso de di

y’ɔnkabomu dwuma no whԑ; mfie, astena mu tebea nneԑma, kasa ne sukuuni no awofoɔ amamrԑ.

A. Awofoɔ adekyerԑ ԑne nneԑma w’ɔn de di dwuma:

Worcester Aban Nsukuu ma awofoɔ ne awhԑfoɔ nkyerԑkyerԑ nwumadie a deԑ esi n’aniso ne

ahunahuna nsɔano adekyerԑ nhyehyeԑ no ԑne asetena mu yiedeԑ adekyerԑ nhyehyeԑ a mansini no

de di dwuma fa a ԑfa awofoɔ ho. Y’ԑne awofoɔ nsԑm bea, kuropɔn afanaa nyinaa awofoɔ afutufoɔ

abadwakuo, sukuu mmԑdwakuo, dԑmdifoɔ nwomasua awofoɔ afutufoɔ ԑne akuokua a ԑtetesa na

ԑkabom de nnwumadie no ԑma.

B. Hia a ԑhia sԑ y’ԑbɔ nkaeԑ:

Afe biara mansini no bɔ awofoɔ anaa awhԑfoɔ a w’ɔn mma wɔ sukuu no mu no amaneԑ fa

ahunahuna nsɔano adekyerԑ nhyehyeԑ a y’ԑde di dwuma no ho. Sukuu panyin paa no ԑne

mpomdene akyerԑkyerԑfoɔ de awofo nkrataa no kɔma wɔn wɔ fie sane kyerԑ no nsԑm a ԑfa

ahunahuna nsɔano ne nnyinamu adekyerԑ nhyehyeԑ a y’kyerԑ w’ɔn mma. Akwanya ma awofoɔ

no sԑ ɔbԑ whewhԑ nneԑma mu, ԑne akyerԑfoɔ no kasa sane kɔ nhyiamu a ԑma nimdeԑ ԑwɔhɔ ma

awofoɔ ne awhԑfoɔ nyinaa a w’ɔkasa fa ahunahuna nsԑm ho, ԑne abԑԑfo ntanԑt so ahunahuna ԑne

abԑԑfo ntanԑt so ahobabɔ. Mansini no de nkaeԑbɔ a y’atwerԑ afa nhyehyeԑ no ne mansini no

abԑԑfo ntanԑt so ahobanbɔ nhyehyeԑ no fa bi a ԑfa sukuuni ho bԑkɔ akɔma awofoɔ afe biara.

Nkaeԑbɔ ne nsԑm nyinaa a y’ԑde ama awofoɔ ne awhԑfoɔno yԑ adeԑ a’ y’atwerԑ agu krataa so ԑne

17

nea y’atintim wɔ afidie so na ԑsane wɔ kasa a awofoɔ anaa awhԑfoɔ taa ka paa mu. Mansini no de

nhyehyeԑ no ne ԑho nsԑm agu y’ԑn abԑԑfo dawurubɔ ntenat no so.

VII. AHUNAHUNA NE BƆNE A Y’ԐDE TUA BƆNE SO KA YԐ ADEԐ A MMRA NO ԐMMA HO

KWAN.

Worcester Aban Nsukuu no de nsԑmkaeԑ bi te sԑ ahunahuna, abԑԑfo ntanԑt so ahunahuna, ԑne bɔne a

y’ԑde tua bɔne so ka a mmra no ԑmma ho kwan hyԑ nhyehyeԑ yi mu. W’ɔsan de hyԑ nneԑ a ԑsԑ sԑ sukuu

ni da no adi no mu, nwoma a ԑkyerԑ sԑnea sukuuni b’ԑdi ne dwuma wɔ sukuu no mu ԑne dwumadie no

panyin paa dawurubɔ mu. Nsԑmkaeԑ a ԑdidisoɔ yi mu bi firi M.G.L.c. 71 & 370 mu (b) na ԑsane kyerԑ

dwuma a mmra no r’ewhewhԑ sԑ y’ԑdi de bra ahunahuna.

Ahunahuna nsԑm, a abԑԑfo so ahunahuna nso ka ho, yԑ adeԑ a mmra si ho kwan;

i. Wɔ sukuu asase so anaa agyapadeԑ a ԑne sukuu asase no bɔ afipam, wɔ adeyԑ a sukuu no

na abɔ Ho ka anaa ԑfa sukuu ho, anigyeԑ dwumadie anaa dwumadie sԑ ԑwɔ anaa ԑnni

sukuu asase so, wɔ sukuu ԑhyԑn gyinabea, wɔ sukuu hyԑn mu anaa ԑhyԑn afoforɔ a ԑyԑ

y’ԑndea, y’atua sika akɔgye, anaa sԑ sukuu mansini anaa sukuu no de di dwuma; anaa sԑ

wonam mfidinwuma so anaa mfidie a ԑde anyinam na ԑdi dwuma so, sԑ ԑyԑ y’ԑndea,

y’ԑtua sika k’ɔgyeԑ, anaa sԑ sukuu mansini anaa sukuu no de di dwuma, ԑna

ii. Wɔ beaԑ, anigyeԑ dwumadie, anaa dwumadie a ԑnka sukuu nwuma ho wonam

mfidinwuma so anaa mfidie a ԑde anyinam na ԑdi dwuma so, a ԑnyԑ y’ԑdea, y’ԑntua sika

ԑ’nkɔgyeԑ, anaa sԑ sukuu mansini anaa sukuu no de di dwuma, sԑ nneԑ yi ma sukuu no mu

nnyԑ anika mma onii a y’ahunahunano no anaa adansefoɔ no a, anaa sԑ y’ԑtietia w’ɔn

faahodie so wɔ sukuu mu, anaa ԑbԑtumi asi nwomasua anaa ԑkwan a sukuu bi fa so toto

ne nneԑma ho kwan anisoɔ ne ahoɔdenso.

Bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka a ԑtia obi a ɔbɔ amaneԑ fa ahunahuna ho, obi a ɔma nsԑm abrԑ a

nwhewhԑmu ԑkɔso wɔ ahunahuna ho, anaa adansefoɔ anaa obi a ɔwɔ nsԑmhia a ԑfa ahunahuna yԑ

adeԑ a etia mmra.

VIII. ASEKYERԐ

Asekyerԑ a ԑdidisoɔ yi mu pii yԑ adeԑ a y’ԑfa de firri M.G.L.c. 71 & 170 mu, sԑ nea y’akyerԑ mu wɔ

aseԑ no. Worcester Aban Nsukuu ԑnyԑԑ nsakyeraԑ biara ԑmfaa w’ɔn asekyerԑ anaa w’ɔn botaeԑ ho.

Patapaafo yԑ sukuuni anaa sukuu dwumayԑni a ɔde n’eho hyԑ ahunahuna mu, abԑԑfo ntanԑt so

ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua b’ɔne so ka mu.

Sԑnea M.G.L.c 71 & 370 akyerԑ ahunahunan ase no, ԑyԑ nneԑ a y’ԑsiso, sԑ ԑyԑ nea y’atwerԑ, nea

y’ԑka, anaa nea y’ԑdefa mfidie a ԑde anyinam na edi dwuma so, anaa ntɔkwa anaa ntɔkwa nneԑ anaa

w’ɔn mu nkabom biara a ԑfiri sukuuni baako anaa dodoɔ, anaa sukuu adwumayԑni hɔ ԑkɔ onii a

y’ahunahunano no hɔ a;

1. ԑbԑma onii no honam mu anaa atinka mu pira anaa sԑ onii no agyapadeԑ bԑsԑe.

2. ԑde ehuu hyԑ onii no mu sԑ ɔ’bԑpira anaa n’agyapadeԑ bԑsԑe.

3. ԑmma onii no ani nka wɔ sukuu mu.

4. ԑtietia onii no faahodie so wɔ sukuu mu.

18

5. ԑsi nwomasua anaa ԑkwan a sukuu bi fa so toto ne nneԑma.

ho kwan anisoɔ ne ahoɔdenso.

Abԑԑfo ntanԑt so ahunahuna ԑka ahunahuna ho.

Abԑԑfo ntanԑt so ahunahuna yԑ, ahunahuna a ԑnam mfidie bi tesԑ tԑtԑfon, ahomatrofoɔ,

komputa ԑna ntanԑt so. Nea ԑkekaho bi ne, ԑkwan a y’ԑfaso de nsԑm a y’atwerԑ fa ntanԑt so de

kɔma obi, nsԑm a y’ԑtwerԑ de fa afidie so kɔma obi ma n’ensa ka no atɔeԑmu hɔa, nsԑm a

y’ԑtwerԑ fa ahoma trofoɔ so de kɔma obi ԑne ntanԑt so atwerԑ. Whewhԑ ntanԑt so ahunahuna

mmramu asekyerԑ wɔ M.G.L.c 71 & 370 mu. Sԑnea M.G.L.c 71 & 370 akyerԑ beaԑ a anika

nni hɔ ase no, ԑyԑ tebeaa bi ahunahuna ama nneԑ bi tesԑ nea ԑdidisoɔ yi abɔ awura suku beaԑ

hɔ; nhyԑsoɔ, fԑwdie anaa atԑmdidie a ano yԑdene anaa ԑboroso ama ԑbԑtumi asakyera sukuuni

no nwomasua tebea mu.

Bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka yԑ nhyԑsoɔ, nneԑma bɔne a y’ԑyԑ tua nneԑma bɔne so ka anaa

sukuuni a ɔbɔ amaneԑ fa ahunahuna ho, ɔma nsԑm wɔ ahunahuna nwhewhԑmu brԑ mu anaa

adanseni anaa nea ɔwɔ nsԑmhia bi fa ahunahunaho ateetee.

W’ɔn a w’ɔka sukuu adwumayԑfoɔ ho bi ne; adekyerԑfoɔ, whԑsofoɔ, afutufoɔ, sukuu

mpomdene adwumayԑfoɔ, nnuanenoafoɔ, agyapadeԑ whԑsofoɔ, ԑne ԑhyԑnkafoɔ, ԑne

amirikatuofoɔ teneefoɔ, afutufoɔ ma dwumadie a ԑnka adekyerԑ nhyehyeԑ no ho,

adwumayԑfoɔ aboafoɔ anaa adwumamu nimdeԑfoɔ aboafoɔ. Sukuuni a ɔyԑ mmrԑ no, ԑne nea

y’ԑde ahunahuna, ntanԑt so ahunahuna anaa bɔne a y’ԑde tua bɔne so ka edi no.

IX. Y’ԐNE MMRA AFOFORƆ AYƆNKOFA

Sԑdeԑ amanmmra ne Worcester Aban Nsukuu nhyehyeԑ teԑ no, y’ԑngyina baabi a obi firi,

ahosuo, bɔbrԑ, ԑsom, ɔman a obi firi so anaa sԑnea obi hunu ne bɔbrԑ fa so ԑnyԑ obi biara

ayԑpԑmu wɔ abrԑ a ɔrepԑ aban sukuu mu kwan wɔ kuro biara mu anaa sԑ ɔbԑnya akwanya

anaa ahotɔ ԑne adesua biara a ɔpԑ sԑ osua wɔ saa aban sukuu no mu. Bribi biara nni nhyehyeԑ

no mu a esi sukuu no anaa mansini no kwan sԑ w’ɔn tumi tu anamon siesie ayԑpԑmu anaa

ateetee a egyina onii no amanmmra ahobanbɔ a ɔwɔ ԑne sukuu anaa mansini no nhyehyeԑ so.

(Mmataho- Worcester Aban Nsukuu Nhyehyeԑ ԑne akwan w’ɔfaso di dwuma).

Nea ԑka ho biom, bribi biara nni nhyehyeԑ no mu a esi tumi a sukuu anaa mansini no wɔ sԑ

wɔ bԑtumi atu asotwe ho anamon anaa anamon afoforɔ bi a ԑwɔ amanmmra M.G.L.c. 71 &

71.37H anaa 37H1/2, M.G.L.c71 &41 and 42. M.G.L.c76&5 mu, mmra afoforɔ bi ԑbԑtumi

adi dwuma, anaa mantamu sukuu anaa mansini nhyehyeԑ anaa gyinaeԑ a y’ԑne afoforɔ bi si

bomu fa atuuturasԑm, nneԑ bɔne, ԑnfa ho sԑ nneԑ ka nhyehyeԑ no ho anaa.

19

X MMATAHO KRATAA

Beaԑ a ԑwhԑ mmɔfra so

Sukuu no ayarewhԑ nhyehyeԑ

Worcester Aban Nsukuu nhyehyeԑ ne ԑkwan w’ɔnfaso di ahunahuna ho dwuma

Worcester Aban Nsukuu ahunahuna nsԑm amanebɔ krataa nhyehyeԑ

Worcester Aban Nsukuu ahunahuna nsɔano ne nnyinamu nsԑm amanebɔ krataa

Worcester Aban Nsukuu whԑsofoɔ ahunahuna nsɔano ne nnyinamu nsԑm amanebɔ

krataa

Worcester Aban Nsukuu akyerԑkyerԑfoɔ krataa a ɔde ma sukuuni bi ma onii no de

k’ɔgye mmoa wɔ baabi foforɔ

Nteasoɔ akwan a ԑfa mmra so buo ho

Worcester Aban nsukuu sukuuni patapaafo nnyinamu nhyehyeԑ

Worcester Aban Nsukuu adwumayefoɔ patapaafo nhyehyeԑ

Worcester Aban Nsukuu sukuuni a y’ԑbԑtumi ahunahuna no nnyinamu nhyehyeԑ