wok na sindaun long australia - department of employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol...

64
Wok na Sindaun long Australia PRI-DIPATSA BUKLET long ol haptaim wokman

Upload: others

Post on 19-Mar-2020

3 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

Wok na Sindaun long AustraliaPRI-DIPATSA BUKLET

long ol haptaim wokman

Page 2: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

Fon namba na Websait

SAPOS YU NIDIM HELPIM TAIM YU STAP LONG AUSTRALIA, YU KEN RINGIM:

Seasonal Worker Programme Information Line +61 2 6240 5234 (Ring long ovasis)

(02) 6240 5234 (Ring long Australia)

Dispela em i infomesen lain bilong Department of Employment em yu ken ringim sapos yu gat sampela askim o wari long Program.

Fair Work Ombudsman Information Line 13 13 94

Ringim dispela namba sapos yu gat sampela askim long ol samting bilong wok bilong yu o pe reit, o, bihain long toktok emploiya bilong yu, yu wari long pe bilong yu o ol samting bilong ol wok.

Department of Immigration and Border Protection 13 18 81

Ringim dispela namba sapos yu gat sampela askim long visa bilong yu o i laik senisim kontekt namba bilong yu, o toktok long ofisa bilong dipatmen.

Safe Work Australia 1300 551 832

Sapos yu mas kisim infomesen long wok, helt na seifti, Safe Work Australia i ken toksave long yu long sampela lain long provins (steit) we yu wok long en.

Sapos sampela samting i laik bagarapim laip bilong yu o bikpela hevi i kamap, ringim polis, paia stesen o ambulans 000

Lain bilong Salim Wokman (Your Labour Sending Unit)

Hai Komisen o Embasi bilong yu

Emploiya gavman i makim

Logo bilong Dipatmen, ol samting em tred mak i protektim na we, sapos i no gat toksave, olgeta samting i stap long dispela buklet i kamap aninit long Creative Commons Attribution 3.0 Australia (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/au/) laisens. Commonwealth Coat of Arms tasol i no aninit long en.

Yu ken lukim ol samting bilong ol lo bilong laisens long websait bilong Creative Commons (long link daunbilo) olsem long olgeta kod bilong lo long CC BY 3.0 AU laisens (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/au/legalcode).

Dispela pepa em i hap bilong Wok na Sindaun long Australia Pri-dipatsa buklet long ol haptaim wokman.

Page 3: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

Wok na Sindaun long AustraliaPRI-DIPATSA BUKLET

long ol haptaim wokman

Page 4: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

Telefon: +61 2 6240 5234Emeil: [email protected]/SWPAus | Twitter @SWPAustraliawww.employment.gov.au/seasonal-worker-programme

Page 5: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

iii

Ol Tok na Tingting i Stap Insait1 INTRODAKSEN — HAPTAIM WOKMAN PROGRAM 1

1.1 WELKAM 11.2 LONG HAPTAIM WOKMAN PROGRAM 21.3 BILONG WANEM DISPELA PROGRAM EM IMPOTEN STRET? 31.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA 31.5 WANEM OL GOLS YU LAIK WINIM TAIM YU WOK LONG AUSTRALIA? 3

2 VISA BILONG YU 42.1 MI KEN MEKIM WANEM LONG DISPELA VISA? 42.2 WANEM KAIN SAMTING MI NOKEN MEKIM LONG DISPELA VISA? 52.3 WANEM SAMTING BAI I KAMAP SAPOS MI BRUKIM WANPELA BILONG OL LO O TINGTING BILONG

VISA? 52.4 OLSEM WANEM SAPOS SINDAUN BILONG MI LONG AUSTRALIA I SENIS? 52.5 OLSEM WANEM SAPOS MI LAIK I STAP LONG AUSTRALIA OLGETA TAIM BIHAIN? 5

3 OFA PAS BILONG YU 63.1 OFA PAS 63.2 WANEM OL STORI BAI I STAP LONG OFA PAS BILONG MI? 6

4 EMPLOIYA GAVMAN I MAKIM 84.1 EMPLOIYA GAVMAN I MAKIM EM I WANEM SAMTING? 84.2 EMPLOIYA GAVMAN I MAKIM I MAS MEKIM WANEM ANINIT LONG DISPELA PROGRAM? 84.3 WOK BILONG LUKAUTIM OL MAN EM I WANEM SAMTING? 94.4 INFOMESEN LONG OL WOKMAN HUSAT I KAM BEK 9

5 OL WOK I MAS I STAP OLSEM WANEM 105.1 REIT BILONG PE 105.2 PISWOK AGRIMENTS 105.3 OL AUA BILONG WOK 125.4 OL SAMTING BILONG WOK NA KISIM MONI 125.5 KAIN KAIN WOK 135.6 MALOLO (LEAVE) 135.7 PABLIK HOLIDE 145.8 MALOLO BILONG KAIKAI 145.9 WOK PLES NA OL TINGTING BILONG WOK 145.10 OL RAITS LONG WOK PLES NA PINISIM OL MAN LONG WOK 155.11 SAMPELA INFOMESEN MOA NA SEVIS BILONG TANIM TOK 155.12 STRETIM HEVI 15

6 OL UNIEN 166.1 OL UNIEN LONG AUSTRALIA 16

7 MONI 177.1 MONI BILONG AUSTRALIA — OL PEPA MONI 177.2 MONI BILONG AUSTRALIA — OL KOINS 18

8 LONG PESLIP BILONG YU 198.1 OL SAMTING PESLIP I STORI LONG OL 19

9 DIDAKSENS 229.1 LONG DIDAKSENS 229.2 SAMPELA STORI MOA LONG OL DIDAKSENS 23

10 WOK BILONG GIVIM TAKIS NA SUPERENIUESEN 2410.1 WOK BILONG GIVIM TAKIS 2410.2 SUPERENIUESEN 25

Page 6: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

iv

11 LUKAUTIM MONI 2611.1 WEI BILONG BAJETIM MONI 2611.2 ISIPELA WEI BILONG SEIVIM MONI 27

12 SALIM MONI I GO LONG PLES 3112.1 SALIM MONI I GO BEK LONG PLES 31

13 KAM LONG AUSTRALIA 3313.1 PRI-DIPATSA BRIFING 3313.2 STRETIM ROT BILONG KAM LONG AUSTRALIA 3413.3 WANEM OL SAMTING LONG PEKIM 3413.4 INSAIT LONG BALUS 3513.5 KAM INSAIT LONG AUSTRALIA 36

14 OL LO BILONG AUSTRALIA 3714.1 SAMPELA IMPOTEN LO BILONG AUSTRALIA 3714.2 POLIS LONG AUSTRALIA 38

15 OL PASIN BILONG AUSTRALIA 3915.1 SENISIM SAMPELA PASIN BILONG YU TAIM YU STAP LONG AUSTRALIA 3915.2 MEKIM WANKAIN PASIN LONG MAN NA MERI 3915.3 SAMPELA GUTPELA PASIN 4015.4 LOTU 41

16 SINDAUN LONG AUSTRALIA 4216.1 LONG AUSTRALIA 4216.2 WEDA 4216.3 NIUPELA KOMIUNITI BILONG YU 4216.4 OL ANIMEL LONG AUSTRALIA 43

17 HELT NA PASIN KLIN LONG AUSTRALIA 4417.1 STAP HELTI LONG AUSTRALIA 4417.2 PASIN BILONG LUKAUTIM NA STORIM KAIKAI 4417.3 BIHAINIM GUTPELA PASIN KLIN LONG HAUS 46

18 STRETIM NIUPELA SINDAUN BILONG YU 4718.1 AKOMODESEN 4718.2 TRENSPOT 4818.3 ON-ARAIVOL BRIFING 4818.4 OPIM BENK AKAUNT 49

19 TOKTOK NA STAP PAS WANTAIM LAIN BILONG PLES 5019.1 MOBAIL FON NA RING I GO LONG PLES 5019.2 INTENESENEL KOLING KAT 5019.3 INTENET 5119.4 VOIS OVA INTENET NA INSTANT MESEJI APS 51

20 YU MAS MEKIM WANEM LONG TAIM BILONG HEVI 5220.1 YU MAS MEKIM WANEM LONG TAIM BILONG HEVI 52

21 SANS BILONG KISIM OL NIUPELA SAVE LONG AUSTRALIA 5321.1 KISIM NIUPELA SAVE NA SKILLS LONG AUSTRALIA 53

22 GO BEK LONG PLES 5422.1 PRI-RITEN BRIFING 5422.2 KAMAP LONG PLES 5522.3 USIM MONI BILONG YU 5522.4 REDI LONG NARAPELA HAPTAIM BILONG WOK 55

Page 7: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

1

1 Introdaksen — Haptaim Wokman Program

Ol bikpela poins:• Dispela buklet bai helpim yu tru taim yu stap na wok long Australia aninit long Haptaim Wokman

Program.• Haptaim Wokman Program bai helpim yu long kisim moni bilong helpim famili.• Sapos yu no klia long sampela samting taim yu stap long Australia, em i impoten stret long yu

long toktok wantaim Emploiya Gavman i Makim.

1.1 WELKAMWelkam long Haptaim Wokman Program (Program). Dispela buklet bai helpim yu long redi long stap na wok long Australia. Em i bikpela samting long usim dispela buklet taim yu stap long Australia na bipo yu go bek gen long ples. Plis bringim dispela buklet wantaim yu, na yu mas ritim na kliagut long olgeta stori i stap long en. Em bai mekim sindaun bilong yu isi long Australia na helpim yu tu long wanem ol samting bai yu rere long en.

Tingim: Sapos yu no save long wanem samting yu mas toktok long en o yu paul long peslip bilong yu o ol wok bilong yu, toktok long emploiya bilong yu. Tasol, sapos yu wari long pe o ol samting bilong wok ples, yu mas toktok long Fair Work Ombudsman (FWO).

Sapos i gat hevi na yu laik kisim helpim bilong polis, lain bilong kilim i dai paia o ambulans, ringim 000. Dispela namba i no gat pe na yu ken kisim ol dispela sevis.

Page 8: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

2

1.2 LONG HAPTAIM WOKMAN PROGRAMHaptaim Wokman Program i save helpim wok bisnis bilong ol kantri bilong Pasifik Ailan na Timor-Leste long rot bilong givim ol wok didiman na wok hotel samting long Australia. Haptaim Wokman Program i givim ol wokman long emploiya bilong wok agrikalsa na wok hotel long ol hap Gavman i makim, husat i no inap kisim ol planti wokman long Australia yet, i ken kisim ol wokman taim ol i nidim.

Mipela i bin wokim na kamapim dispela Program we bai yu ken mekim wok long hia na kisim moni. Astawe, yu mas wok hat na lukautim gut moni bilong yu. Yu ken kisim moni moa long Australia, winim long ples bilong yu, tasol pe bilong ol samting long Australia i antap. Yu inap pinisim nating moni yu kisim, olsem na pasin bilong bajetim moni i bikpela samting.

Page 9: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

3

1.3 BILONG WANEM DISPELA PROGRAM EM IMPOTEN STRET?Haptaim Wokman Program em i impoten long Australia na kantri bilong yu. Tok Piksa: em i ken helpim ol fama long Australia long groim na kisim ol kaikai, na ol moni yu kisim i ken helpim famili na komiuniti bilong yu long ples.

Taim yu go bek long ples, yu ken usim treining na skills yu kisim long Australia, na dispela bai i helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa.

1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIAYu mas tingim olsem taim yu i stap long Australia, yu makim kantri bilong yu. Yu mas lukautim gutpela nem bilong kantri bilong yu na yu no ken mekim ol pasin long semim yu yet, famili o kantri bilong yu. Sapos yu mekim ol pasin nogut, ating ol bai i no inap larim yu long kam bek long Australia olsem wanpela haptaim wokman long taim bihain.

1.5 WANEM OL GOLS YU LAIK WINIM TAIM YU WOK LONG AUSTRALIA?Ating yu laik skelim wanem as na em i bikpela samting long yu long wok long Australia long rot bilong Haptaim Wokman Program. Tok Piksa: sampela wokman i laik kisim moni bilong sapotim ol skul bilong ol pikinini o famili memba, na baim ol samting olsem skul fi. Ol narapela i laik usim moni long wokim o stretim ol haus bilong ol na ol narapela i laik kisim moni na bai ol i ken kirapim bisnis bilong ol taim ol i go bek long ples. I gat planti as na yu laik stap insait long dispela Program, gutpela sapos yu raitim ol dispela i ken kirapim yu long wok hat.

Yu ken raitim tripela gol yu laik winim taim yu stap long Australia. Yu laik mekim wanem samting stret long moni yu kisim na ol save na skills yu lainim? Dispela list bai i helpim yu long tingim wanem as na yu bin insait long dispela Program.

Mi laik usim moni mi kisim long taim mi wok long Australia long:

1.

2.

3.

Page 10: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

4

2 Visa bilong YuOl bikpela poins:• Yu mas i gat visa long Australia Gavman long teik pat insait long Haptaim Wokman Program.• Bilong kisim visa, yu mas i gat Ofa Pas long emploiya Gavman i makim na bai yu ken teik pat long

Haptaim Wokman Program.• Na tu, long kisim visa, yu mas i stap gutpela helt na mas i gat gutpela pasin.• Sapos yu bilong Fiji, Papua New Guinea, Samoa, Solomon Islands, Timor-Leste, Tonga na

Vanuatu, yu ken wok long Australia inap long 6-pela mun.• Sapos yu bilong Kiribati, Nauru, o Tuvalu, yu ken wok long Australia inap long 9-pela mun.• Yu no ken wok wantaim ol narapela emploiya taim yu stap long Australia.• Yu mas toksave long Department of Immigration and Border Protection sapos yu lusim emploiya

bilong yu, long wanem, dispela i makim olsem yu no bihainim ol lo bilong visa na ating ol bai i rausim yu long Australia.

• Yu no ken traim kisim narapela kain visa taim yu stap long Australia.• Sapos yu brukim ol lo bilong visa, ol bai pinisim visa bilong yu na rausim yu long Australia.• Em i impoten long yu lusim Australia taim de bilong visa em i kam arere.

2.1 MI KEN MEKIM WANEM LONG DISPELA VISA?• Aninit long Haptaim Wokman Program, yu ken wok long Australia inap long 6-pela mun, tasol yu

bai wok wantaim emploiya bilong yu tasol. Ol haptaim wokman i kam long Kiribati, Nauru, na Tuvalu i ken wok wantaim emploiya bilong yu long Australia inap long 9-pela mun.

• Ol bai givim visa tupela wik bipo yu bai kam long Australia. Ol bai skruim tupela wik long visa bilong yu na bai yu ken stretim ol rot bilong i go i kam long Australia. Emploiya bilong yu bai toksave long yu long hamas mun yu ken wok long Australia.

• Yu bai wok wantaim ol emploiya we kisim yu kam wok long Australia, em dispela lain tasol, yu ken wok wantaim. Yu ken wok wantaim ol narapela lain fam sapos ol emploiya yu wok long en i kisim tok orait long Gavman bilong Australia long putim yu long ol dispela fam.

• Yu ken lusim Australia na go bek long ples namel long dispela hap taim bilong visa bilong yu. Tasol, yu mas kisim tok orait long emploiya bilong yu na yu yet i mas peim ol raun bilong yu. Plis tingim olsem sapos yu lusim Australia long dispela haptaim bilong wok, ol bai i no inap givim sampela haptaim moa long visa bilong yu taim yu kam bek. Ol taim yu stap autsait long Australia, em ol taim we makim tu i stap insait long visa taim bilong yu.

• Yu mas lusim Australia bipo long ol de bilong visa bilong yu i pinis.

Page 11: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

5

2.2 WANEM KAIN SAMTING MI NOKEN MEKIM LONG DISPELA VISA?Yu mas bihainim planti lo na tingting bilong visa.

• Yu no inap wok wantaim narapela emploiya.• Yu bai i no inap mekim wok long laik bilong yu yet (self-employed) olsem givim wok o sevis long

narapela.• Yu no ken traim long kisim narapela visa inap long taim yu lusim Australia. Tok piksa: sapos yu

bai i maritim wanpela man o meri bilong Australia, yu mas go bek yet long ples bilong yu pastaim na traim kisim visa bilong marit (spouse visa).

• Yu mas i gat helt insuerens long olgeta hap taim yu wok long Australia, na yu no ken pinisim helt insuerens (lukim sapta 9.3).

• Yu no nap bringim famili bilong yu i kam wantaim. Yu ken mekim olsem sapos ol i stretim rot bilong wok long Australia na kisim Ofa Pas.

Sapos yu brukim wanpela bilong ol lo o tinting bilong visa bilong yu, emploiya Gavman i Makim bai i no inap kisim yu gen.

2.3 WANEM SAMTING BAI I KAMAP SAPOS MI BRUKIM WANPELA BILONG OL LO O TINGTING BILONG VISA?

Em i impoten long yu no ken brukim wanpela lo o tingting bilong visa bikos Gavman Australia bai i panisim yu sapos yu mekim olsem. Sapos yu mekim olsem:

• ol i ken pinisim visa bilong yu• ol i ken askim yu long lusim Australia• ol i ken tambuim yu long kam bek long Australia long sampela haptaim.

Sapos yu brukim wanpela bilong ol lo bilong visa, dispela inap pasim rot bilong yu long kam bek long Australia long narapela hap taim, na tu, dispela inap pasim rot bilong ol narapela bilong kantri bilong yu husat i laik wok long Australia. Yu bai lusim tu sans long kisim moni bilong helpim yu na famili bilong yu.

2.4 OLSEM WANEM SAPOS SINDAUN BILONG MI LONG AUSTRALIA I SENIS?Sapos sindaun bilong yu i senis na yu ting yu brukim ol lo bilong visa, yu mas toktok long emploiya bilong yu. Sapos yu pilim hatwok long toktok long emploiya bilong yu, yu ken toktok stret long Department of Immigration and Border Protection o ringim Seasonal Worker Programme information line long (02) 6240 5234. Emploiya bilong yu na Gavman Australia i laik helpim yu.

2.5 OLSEM WANEM SAPOS MI LAIK I STAP LONG AUSTRALIA OLGETA TAIM BIHAIN?

Yu, wanpela haptaim wokman, i no inap kisim narapela kain visa taim yu stap long Australia. Taim yu go bek long kantri bilong yu, yu ken stretim rot bilong kisim narapela kain visa we em inap larim yu i stap longpela taim moa long Australia o yu ken traim gen insait long Haptaim Wokman Program long narapela yia. Sapos yu gutpela wokman, emploiya bilong yu bai i gat laik long kisim yu kam bek long narapela sisen.

Page 12: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

6

3 Ofa Pas bilong yu Ol bikpela poins:• Ofa Pas bilong yu i karim ol infomesen long emploiment insait long Australia, silip na kirap

bilong yu na wanem ol didaksen bai yu ken mekim long pe bilong yu.• Yu mas ritim gut Ofa Pas bilong yu, na yu mas kliagut long ol wanem tingting yu laik mekim.• Sapos yu no klia gut long sampela stori bilong Ofa Pas bilong yu, askim emploiya bilong yu, o

askim ol long tanim ol tok long Ofa Pas bilong yu.

3.1 OFA PASEmploiya bilong yu bai i salim Ofa Pas long yu bipo long yu kam long Australia, na bipo long yu stretim rot bilong kisim visa bilong yu. Dispela pas i stori gut long emploiment bilong yu na ples bai yu slip na kirap long Australia, olsem tasol, na yu mas ritim gut dispela pas. Ofa Pas bai i gat leta het bilong emploiya bilong yu i stap antap long dispela pas, na yu mas sainim na tokaut olsem yu kliagut na wanbel long ol lo na ol tingting i stap insait long dispela pas. Yu mas askim emploiya bilong yu, o namel man i makim maus bilong emploiya o mausman i makim Ministri/Dipatmen bilong kantri long helpim yu sapos yu no kliagut ol tok i stap insait long Ofa Pas bilong yu. Bipo long yu lusim kantri bilong yu, askim ol Lain bilong Salim ol Wokman (Labour Sending Unit) long tanim na kliaim ol tok bilong Ofa Pas.

3.2 WANEM OL STORI BAI I STAP LONG OFA PAS BILONG MI?Dispela pas i stori long ol emploimen diteils olsem:

• wanem kain wok yu bai mekim• wanem hap long Australia yu bai wok long en (olsem Emerald, Queensland, Victoria)• ol emploiya we yu bai wok wantaim (olsem lain didiman bilong muli, o lain bilong wok hotel

samting)• hamas mun yu bai wok long Australia• wanem taim yu bai stat wok long Australia• wanem taim yu bai go bek long ples• yu bai wok olsem ful-taim, hap-taim o kasuel wokman• hau bai yu kisim pe na diteils bilong pe reit bilong yu• kontekt infomesen bilong yu• trenspot long kisim yu long akomodesen eria na bringim yu go long wok long wan wan de.

Page 13: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

7

Dispela pas bai i stori tu long ol slip na kirap bilong yu olsem: • ol diteils bilong akomodesen bilong yu, na hamas moni yu mas baim• ol diteils bilong trenspot, na hamas moni yu mas baim• ol diteils bilong helt insuerens, na hamas moni yu mas baim• husat bai bungim yu long ples balus taim yu kam kamap long Australia, na hau yu bai go long

ples we you bai wok long en.

Bai i gat didaksen long pe bilong yu (taim yu sainim Ofa Pas bilong yu, dispela i makim olsem yu wanbel long didaksens). Ol didaksen bai i go long ol dispela samting olsem:

• kost bilong riten balus tiket bilong yu long kam wok na go bek long ples na kost bilong trenspot insait long Australia bai olsem A$500 o moa

• fi bilong kisim visa (sapos emploiya bilong yu i baim dispela)• trenspot bilong kisim yu i go kam long wok• akomodesen kost• helt insuerens (lukim sapta 9.2)• wok bilong givim takis inap 15% (lukim sapta 8)• ol moni bilong redim wok, olsem pe ol i bin baim pastaim, ol samting bilong slip na karamap,

kaikai o kain samting olsem inap long taim yu stat wok.

Impoten tru: Yu mas kliagut na amamas long olgeta tok i stap long Ofa Pas bilong yu bipo long yu sainim. Sapos yu no kliagut, toktok long mausman bilong Ministri/Dipatmen, emploiya bilong yu o Seasonal Worker Programme information line.

Page 14: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

8

4 Emploiya gavman i makimOl bikpela poins:• Emploiya gavman i makim em emploiya bilong yu husat i stretim ol balus tiket, akomodesen,

wok bilong lukautim ol man, na givim yu pe.• Yu no inap kisim wok long ol narapela emploiya taim yu stap long Australia. • Sapos yu bin haptaim wokman bipo na nau yu kam bek, yu mas bringim takis fael namba na

infomesen bilong benk akaunt bilong yu long Australia sapos em i op yet.

4.1 EMPLOIYA GAVMAN I MAKIM EM I WANEM SAMTING?Aninit long Haptaim Wokman Program, emploiya gavman i makim em i wanpela kampani husat i kisim yu long wok na givim yu pe. Emploiya gavman i makim i bin sainim wantaim Gavman Australia. Emploiya bilong yu i ken olsem ol lain bilong groim muli na kisim yu long wok aninit long ol, o em i emploiya bilong hotel na kisim yu long wok olsem hauskipa, o em i emploiya bilong leba haia kampani na ol i ken salim yu i go long narapela narapela growa fam. Husat husat em emploiya bilong yu, olgeta bai helpim yu long wok.

4.2 EMPLOIYA GAVMAN I MAKIM I MAS MEKIM WANEM ANINIT LONG DISPELA PROGRAM?

Emploiya Gavman i Makim i gat planti wok ol i mas mekim aninit long Haptaim Wokman Program. Yu mas wok wantaim emploiya gavman i makim na em tasol, yu no ken painim narapela wok.

Em i impoten long yu save long ol samting emploiya bilong yu i mas mekim, olsem na, plis ritim gut ol tok daunbilo. Emploiya Gavman i Makim i mas:

• givim yu Ofa Pas• bukim na baim balus tiket (bilong yu go bek long ples) bipo long wokabaut bilong yu na didaktim

moni isi isi long pe bilong yu long dispela tiket kost olsem A$500 o moa • kisim yu long ples balus long Australia na i go long hap yu bai i stap long en• givim yu wok aninit long pasin na lo bilong wok ples long Australia• givim yu pe i stret aninit long ol lo bilong Australia • stretim rot bilong yu long kisim helt insuerens• redim yu long harim ol stori long helpim yu long i stap gut long Australia taim yu kamap long

Australia• stretim wok bilong lukautim ol man, na helpim yu long i stap gut long Australia• givim yu long fon-namba bilong ol na bai yu ken ringim ol long wanem wanem taim yu laik

long en

Page 15: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

9

• redim trenspot bilong i go i kam long wok• redim akomodesen bilong yu, sapos yu no toksave long emploiya bilong yu olsem yu yet bai

redim ples bilong yu yet• helpim yu long opim benk akaunt long Australia

Em i impoten long yu kliagut olsem emploiya bilong yu i wanpela man o kampani husat i givim yu pe. Sampela taim, I NO olsem emploiya i lain didiman em yu wok long garden bilong en, o lain bilong hotel yu wok long en. Yu mas klia tru, husat em emploiya bilong yu. Namba wan man o kampani yu painim na toktok wantaim, em emploiya bilong yu. Yu ken toktok wantaim emploiya bilong yu long olgeta samting, o samting bilong wok o ol narapela samting.

4.3 WOK BILONG LUKAUTIM OL MAN EM I WANEM SAMTING?Emploiya bilong yu bai i helpim yu long stretim sindaun bilong yu long Australia na stretim wok bilong lukautim ol man. Dispela wok i ken helpim yu long ol samting bilong skin, tingting na spirit, na long bung wantaim ol narapela long mekim ol samting. Emploiya bilong yu i ken kisim yu i go long sios, helpim yu long registrim yu long haus sik, o helpim yu long joinim spot klab.

4.4 INFOMESEN LONG OL WOKMAN HUSAT I KAM BEKSapos yu bin wok insait long dispela program bipo, yu mas bringim:

• takis fael namba bilong yu, na bai emploiya bilong yu i ken helpim yu long pulapim ol pepa bilong givim takis na supereniuesen taim yu kam bek long Australia

• infomesen bilong ol benk akaunt sapos yu holim yet i stap long Australia, na benk kat na PIN namba.

Page 16: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

10

5 Ol wok i mas i stap olsem wanemOl bikpela poins:• Luksave long Reit bilong pe na ol wanem tingting bilong wok em go pas wantaim wanem kain

indastri yu wok ananit long en. Emploiya bilong yu bai toksave long ol dispela infomesen long Ofa Pas bilong yu.

• Sapos hevi i kamap long wok ples, em i impoten long yu long toktok wantaim emploiya bilong yu na traim stretim dispela hevi. Sapos yu no inap, yu ken toksave long Seasonal Worker Programme Information Line, Fair Work Ombudsman o unien bilong yu sapos yu wanpela memba.

5.1 REIT BILONG PEAninit long ol lo bilong Australia, ol wokman i save kisim pe long reit bilong aua o long pis reit olsem ol bai lukluk long hamas wok yu mekim. Pis reit em reit bai kisim long hamas wok mak yu mekim. Tok piksa: yu bai kisim pe taim yu pulmapim pinis sampela baket long ol prut. Kain kain wok i gat kain kain reit, na sampela taim, I gat reit I stap antap sapos yu kisim wok autsait long nomol aua.

‘Award’ i ken makim mak bilong pe. Award em i pepa bilong ol lo, em i mekim klia mak bilong pe na pe reit. Tok piksa: wokman bilong pikim prut i ken painim pe reit bilong ol long Horticultural Award 2010.

Yu ken usim Pay and Conditions Tool em yu ken lukim long calculate.fairwork.gov.au/findyouraward long painimaut ol pe reit bilong yu, o ringim Fair Work Ombudsman long 13 13 94.

5.2 PISWOK AGRIMENTSEmploiya bilong yu inap askim yu long kisim pe long "pis reit", i no long reit bilong pe long aua o wik. Long sampela wok, ol emploiya i ken givim tasol pe bilong pis reit, olsem wok bilong pikim prut na kumu. Long ol dispela wok, ol bai bihainim ol pe reit aninit long Horticulture Award 2010.

Ol wokman bai i kisim ol pe long ol wok ol i pinisim. Tok piksa: wokman bilong pikim prut i ken kisim pe taim em i pikim prut inap long sampela baket ol i makim. Sapos emploiya bilong yu i laik givim pe long pis reit, ol i mas raitim dispela reit long Ofa Pas bilong yu.

Sapos ol i givim pe long pis reit na sapos yu wok isi isi, ating pe bilong yu bai i daunbilo long pe bilong wokman husat i kisim pe long reit bilong aua. Dispela samting inap kamap sapos yu niupela long wok o planti ren o hatpela san i mekim na yu no inap wok hariap. Na tu, sapos yu no wok liklik long wanpela o sampela de, long wanem, yu sik o weda i no gutpela, yu no inap kisim pe long dispela kain taim.

Page 17: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

11

Pis reit i mas:

• larim ol nomol wokman long kisim pe em inap long 15% o moa antap long mak bilong reit long aua.

• i stap long pepa bilong agriment we yu na emploiya bilong yu i mas sainim.

Impoten: Aninit long piswok agriment, pe yu kisim i stret wantaim hamas wok yu mekim o pinisim. Olsem na, mak bilong reit long aua, dei, o wik i no bilong yu. Sapos yu stap aninit long piswok reit, yu no inap kisim ol reit bilong penalti, pe bilong ovataim na alawens bilong kaikai. Sampela bilong ol samting ol ful-taim o ol hap-taim wokman i kisim (olsem annual leave), em ol piswokman tu i ken kisim sapos ol i wok olsem ful-taim o hap-taim wokman, i no kasual wokman.

Samting i kamap: Johnson and Johnson Orchards

Mr. Johnson em i ranim gaden bilong muli na wanpela emploiya Gavman i Makim aninit long Haptaim Wokman Program. Em i bihainim piswok agriment na i laik kisim Mary olsem wanpela wokmeri bilong kisim prut. Pe mak bilong Mary i kam aninit long Horticulture Award 2010.

Mr Johnson laik peim Mary long pis reit pe long wan wan kreit bilong muli em i pikim. Aninit long Horticulture Award 2010, nomol wokman bilong piswok i mas kisim pe inap 15% antap moa long mak bilong reit long aua sapos ol i gutpela liklik long wok.

Mr Johnson askim Mary long wanbel long ol agriment long pis reit, na soim em pepa bilong agriment em i kolim pis reit ol i makim. Mary i skelim dispela agriment na wanbel long dispela pis reit, em bai i larim Mary long kisim pe inap 15% antap moa long mak bilong reit long aua. Em i wanbel wantaim Mr Johnson long dispela pis reit, tupela sait i sainim dispela agriment.

Mr Johnson i mas tingim olsem hamas wok nomol wokman i ken mekim long wan wan de i save senis senis bikos long weda, sais bilong ol diwai o plaua. o prut i mau gut o nogat.

Sapos reit bilong piswok o ol narapela samting bilong ol agriment bilong piswok i mas senis, Mary na Mr Johnson i mas stretim ol tok na wanbel wantaim na ol i mas raitim ol agriment na sainim.

Yu mas save tru long hamas pe yu ken kisim long reit bilong aua bipo long yu wanbel long pis reit. Sapos yu no klia, toktok long emploiya bilong yu, o sapos yu laik kisim helpim long painimaut reit bilong pe long aua, ringim Fair Work Ombudsman long 13 13 94.

Page 18: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

12

5.3 OL AUA BILONG WOKAninit long Haptaim Wokman Program, bai yu wok inap long 30 aua o moa long wan wan wik. Dispela i no makim 30 aua stret long wan wan wik, nogat. Sampela wik, yu bai wok winim 30 aua, tasol i gat ol wik we, bai yu wok aninit long 30 aua. Na tu, emploiya bilong yu i no inap askim yu long wok, winim 38 aua o moa long wik. Tasol, ol i ken askim yu long wok inap 38 aua o moa sapos “dispela tingting em i gutpela”.

Wanem “dispela tingting em i gutpela” o “em i no inap” i save senis senis bikos long sait bilong helt na seifti, nids bilong wok ples, o nogut yu laik kisim moa moni na i orait long wok sampela aua moa. Ol piswokman i gat laik long wok longpela taim moa, long wanem em laik kisim moa moni. Yu mas kisim pe long olgeta wok yu mekim, dispela i karamapim tu ol trening na miting yu stap insait long en.

Ol i mas larim yu long kisim liklik malolo namel long ol aua bilong wok. Malolo bilong kaikai i save longpela taim moa, em inap larim wokman long kisim kaikai. Award i makim ol samting olsem: wanem ol malolo i gat pe long en na i no gat pe long en, hamas minit bilong ol malolo, wanem taim ol i mas kisim malolo na ol lo bilong givim pe.

Gutpela wei: Sapos yu kisim pe long reit bilong wan wan aua, raitim hamas aua olgeta yu wok pinis (olsem: Mei 17 – i bin wok 7:30 long moning i go long 4:30 long apinun wantaim 30 minit bilong malolo bilong kisim kaikai). Sapos yu kisim pe long reit bilong piswok, raitim olgeta wok yu bin pinisim pinis (olsem: Mei 17 – pikim ol apol inap long 6-pela baket). Poket-sais daiari i ken helpim yu long raitim olsem olgeta taim.

5.4 OL SAMTING BILONG WOK NA KISIM MONIOl i bin wokim Haptaim Wokman Program bilong yu ken kisim moni na lainim niupela save. Yu bai i gat sans long kisim moni moa, winim long ples, tasol yu mas lukautim gut moni bilong yu.

Sample wik, ating yu no inap wok long 30 aua. Tok piksa: long ol wok gaden, ating yu bai wok long 30 aua o moa long wanpela wik, na bihain yu no wok long wik antap bikos long weda nogut, o taim bilong pikim prut i pinis. Yu no ken kisim tingting olsem yu bai wok 30 aua long olgeta wan wan wik. Emploiya bilong yu bai i lukluk gut olsem yu bai wok long 30 aua long wan wan wik long averes taim yu i stap long Australia na sampela taim emploiya bilong yu i ken givim sampela aua moa.

Yu mas wokim bajet na bai yu mas i gat moni long wan wan wik inap long baim kaikai, akomodesen, na ol narapela kost long stap bilong yu (lukim sapta 11 i stori moa long bajeting).

Page 19: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

13

5.5 KAIN KAIN WOKLong Australia, ol wokman i ken kisim wok long tripela kain rot.

• Ol ful-taim wokman i wok long 38 aua long wik long averes na kisim gutpela luksave olsem pe holide o kisim malolo bilong yu (personal leave).

• Ol hap-taim wokman we i no inap wok winim 38 aua long wik bai kisim liklik luksave tasol dispela tu i stap long hamas aua ol winim.

• Ol kasuel wokman i no gat ol aua mak ol i makim bilong wok long wan wan wik. Ol i gat bikpela reit bilong pe, tasol ol i no kisim ol gutpela samting ol ful-taim na pat-taim wokman i kisim.

Ofa Pas bilong yu i mas toksave long yu olsem yu bai wok olsem ful-taim, hap-taim, o kasual wokman. Sapos yu no klia, yu mas toktok long emploiya bilong yu.

5.6 MALOLO (LEAVE)Sapos yu ful-taim o hap-taim wokman, yu ken kisim sampela pe holide (annual leave) na kisim liklik malolo taim yu kisim sik.

Ol ful-taim wokman i mas i gat 4-pela wik bilong holide (annual leave) na 10-pela de bilong malolo (personal leave) long wan wan yia, na i ken kisim hap bilong ol dispela malolo sapos ol i no wok go inap wanpela yia. Ol hap-taim wokman bai kisim pe-holide (annual leave) na malolo ol i ken kisim long laik (personal leave) orait luksave bai i stap long ol aua ol i mekim long wan wan wik. Tok piksa: sapos yu wok long 6-pela mun, orait yu ken kisim 2-pela wik malolo (annual leave) na 5-pela de bilong malolo bilong yu yet (personal leave). Dispela infomesen bai mas stap long Ofa Pas bilong yu. Ol kasuel wokman i no inap kisim malolo i gat pe, tasol ol i ken kisim bikpela reit moa bilong pe.

Page 20: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

14

5.7 PABLIK HOLIDEAustralia i gat ol pablik holide olsem: Niu Yia De, Australia De, Gut Fraide, Ista Mande, Anzac De, Kwins Betde, Krismas De, Boksing De na ol pablik holide bilong steit.

Sapos yu wok long pablik holide, ol bai givim bikpela pe moa.

5.8 MALOLO BILONG KAIKAILong olgeta 5-pela aua yu wok, ol i mas givim 30 minits malolo bilong kaikai (dispela 30 minit i no gat pe). Dispela ken karamapim klostu olgeta wokman.

5.9 WOK PLES NA OL TINGTING BILONG WOKKlostu olgeta wok bai i stap ausait maski weda i kamap olsem wanem. Emploiya bilong yu i mas stretim ol samting na bai:

• yu wok long wok ples i seif na gutpela• ol masin na ol samting bilong wok i seif long usim• ol i mas givim ol glav na but na ol narapela kolos o tul yu mas i gat long mekim yu seif long wok• fam we yu bai wok long en i mas gat ol toilet, samting bilong wasim han, fes-eid, haus win na ol

hap yu ken kisim klinpela wara long drink.

Emploiya na ol lain bisnis (olsem groa) i laik save gut olsem:

• yu save pinis long wanem ol samting yu bai mekim na hau yu mas wok wantaim pasin bilong seifti na yu klia long toktok long husat taim hevi i kamap

• yu kliagut na bihainim ol lo bilong seifti long wok ples• yu save pinis olsem aninit long ol lo bilong helt na seifti long wok ples, yu no ken mekim ol

samting we bai putim seifti bilong yu na ol narapela wokman long asua• sampela man i stori long yu long ol mining bilong ol sain we bai helpim yu long mekim ol wok

bilong yu i seif.

Em i impoten long yu:

• mas olgeta taim tingim helt na seifti bilong yu na ol narapela wokman• mas was gut long taim yu usim seifti ikuipment• bihainim ol lo na tingting bilong seifti.

Sapos yu laik save long ol infomesen bilong wok, helt na seifti, Safe Work Australia i ken toksave long yu long sampela lain long steit we yu wok long en. Yu ken ringim Safe Work Australia long 1300 551 832 o salim emeil i go long [email protected]

Sapos yu lukim samting i no i stap seif, yu no ken pasim maus, toksave long tim lida o emploiya gavman i makim.

Page 21: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

15

5.10 OL RAITS LONG WOK PLES NA PINISIM OL MAN LONG WOKEmploiya bilong yu i mas mekim stretpela pasin long yu na i no ken pinisim yu long wok bikos:

• yu memba o i no memba bilong unien• yu bilong sampela lain, o lotu, o yu gat bel, o yu marit o nogat, o yu man o meri• sapos yu bin askim emploiya bilong yu long ol emploiment lo na ol tingting• yu kamapim komplen long Fair Work Ombudsman, Department of Immigration and Border

Protection, Department of Employment o i go long wokples helt na seifti otoriti.

5.11 SAMPELA INFOMESEN MOA NA SEVIS BILONG TANIM TOKYu ken kontektim Fair Work Ombudsman long 13 13 94 sapos:

• yu gat sampela askim long wok bilong yu• yu bilip olsem yu no kisim ol entaitelmens yu mas kisim.

Yu ken ringim Fair Work Ombudsman long Mande inap long Fraide namel long 8.00 kilok long moning inap long 6.00 kilok long apinun. Yu ken lukim tu websait bilong Fair Work Ombudsman long: www.fairwork.gov.au.

Sapos yu nidim man bilong tanim tok taim yu kontektim Work Ombudsman, yu ken ringim Translating and Interpreting Service (TIS) long 13 14 50.

5.12 STRETIM HEVISapos yu gat hevi long wok ples, stretim toktok pastaim wantaim tim lida bilong yu, o emploiya yu wok long en, o emploiya bilong yu (kampani husat i save givim yu pe). Emploiya bilong yu inap stretim klostu olgeta hevi, o bringim yu i go long sampela lain husat inap stretim hevi. Sapos yu laik toktok long narapela man, yu mas toksave long emploiya bilong yu olsem yu bin traim stretim hevi long wok ples, tasol yu wari yet long en.

Sapos yu ting olsem emploiya bilong yu i wok long brukim ol lo olsem ol i no mekim wok ples i stap seif, yu ken ringim Seasonal Worker Programme information line long (02) 6240 5234 bilong kisim sampela helpim.

Long sait bilong helt na seifti, ol lain i gat namba long helt na seifti long steit o teritori i ken mekim wok painimaut.

Long sait bilong pe bilong yu, yu ken toktok long Fair Work Ombudsman, o Seasonal Worker Programme information line em i ken bringim yu i go long Fair Work Ombudsman.

Sapos yu memba bilong unien, yu ken toktok long dispela unien. Man i makim gavman bilong kantri bilong yu, we i stap long hap tu ken helpim yu. Ol bai givim yu long ol diteils taim yu kamap long Australia.

Page 22: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

16

6 Ol unienOl bikpela poins:• Ol unien long Australia i stap sambai long makim ol raits bilong ol wokman.• Em laik bilong yu sapos yu kamap memba bilong unien o nogat.

6.1 OL UNIEN LONG AUSTRALIAOl unien i stap long Australia em ol oganaisesen i stap sambai long makim ol raits bilong ol wokas. Ol unien i save toktok wantaim ol emploiya long ol pe, ol lo bilong wok ples, na ol entaitelments olsem ol malolo long yia (annual leave) na malolo taim yu sik (sick leave). Sapos yu gat ol hevi long wok, na yu wanpela memba bilong unien, unien i ken helpim na kamap mausman bilong yu.

Sapos yu wokim tingting long joinim, bai yu mas givim moni long wan wan wik o wan wan mun long kisim membasip. Long yu joinim unien o nogat, em i laik bilong yu long mekim. Emploiya bilong yu bai painim sampela man long unien na bai em i ken toktok long yu taim yu kamap long Australia, o sapos emploiya bilong yu i no inap mekim olsem, ol bai givim infomesen long ol unien, na stori long hau yu ken joinim unien sapos yu laik.

Ol unien na Fair Work Ombudsman i narapela narapela olsem wanem? Fair Work Ombudsman i givim ol fri sevis long olgeta wokman na emploiya i stap long Australia. Ol i gat wok long givim infomesen na tok helpim long ol raits na wok bilong yu long wok ples na mekim wok painimaut olsem sampela man i brukim ol lo bilong wok ples, o nogat. Ol i save givim ol sevis long olgeta emploiya, ol wokman o ol kontrakta — ol i no sapotim nating sampela man o tingting bilong sampela lain. Dispela i narapela samting long ol unien bikos ol unien i save i stap olsem mausman bilong wan wan wokman.

Page 23: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

17

7 MoniOl bikpela poins:• Ol moni bilong Australia i long dola na sent.• Ol dola i gat ol koins na pepa moni, ol sent i gat ol koins tasol.

7.1 MONI BILONG AUSTRALIA — OL PEPA MONIMoni bilong Australia i gat ‘dola’ na ‘sent’. Liklik pepa moni long Australia em i faiv (5) dola pepa moni. Bikpela pepa moni em handret dola moni.

Dispela em i $5 pepa moni bilong Australia. Long $5, yu ken baim niuspepa, sandwis o trenpot tiket.

Dispela em i $10 pepa moni bilong Australia. Long $10, yu ken baim sampela abus o kakaruk long supamaket, telefon kat o drink na sandwis long kefei.

Dispela em i $20 pepa moni bilong Australia. Long $20, yu ken baim long T-siot o liklik samting bilong haus long sekahan stua olsem wara ketel, aien o laplap bilong bed.

Dispela em i $50 pepa moni bilong Australia. Long $50, yu ken baim sekahan matres ol i advetaisim, pripeid kat bilong mobail fon o ol spot su.

Dispela em i $100 pepa moni bilong Australia. Long $100, yu ken baim tebol na ol sia long sekahan stua, ol stua kaikai long wanpela wik, o sekahan baiskol.

Page 24: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

18

7.2 MONI BILONG AUSTRALIA — OL KOINS Australia i gat ol 5, 10, 20 na 50 sent na ol $1 na $2 koins. Liklik koin long Australia em i faiv sent koin. I gat 100 sents long wan wan dola. Bikpela koin em i tu (2) dola koin.

Page 25: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

19

8 Long peslip bilong yuOl bikpela poins:• Long olgeta taim yu kisim pe, emploiya bilong yu i mas givim yu peslip, em i soim hamas moni

yu kisim. Peslip i mas soim olgeta didaksens emploiya bilong yu i rausim pinis.• Gross income i makim pe bilong yu bipo long ol i rausim takis na ol didaksens.• Net income i makim pe stret bai yu ‘kisim’.• Sapos yu no klia long peslip bilong yu o ol didaksens, toktok long emploiya bilong yu.

8.1 OL SAMTING PESLIP I STORI LONG OLOl i mas givim yu peslip ol i raitim insait long wanpela (1) de bilong givim pe. Peslip bilong yu i wanpela pepa impoten pepa, em i soim yu hamas moni yu kisim pinis, na didaksens tu. Peslip bilong yu bai i gat ‘gross’ na ‘net’ pe. Gross pe i makim pe bilong yu bipo long didaksen – i no pe tru yu ken kisim.

Net pe i soim pe bilong yu bihain long didaksens. Net pe bai go long benk akaunt bilong yu. Dispela peslip i mas soim nem bilong emploiya bilong yu na Australia Bisnis Namba (ABN) bilong ol na pe reit bilong yu na hamas moni yu bin kisim.

Sapos yu kisim pe long reit bilong aua, dispela bai soim pe bilong yu long wan wan aua. Sapos yu kisim pe long pis reit, peslip bilong yu bai soim hamas ‘baket’ o ‘pis’ bilong wok yu bin pinisim (olsem hamas baket bilong muli yu bin pikim, o hamas diwai yu bin prunim), na soim tu reit long wan wan baket/diwai.

Daunbilo long peslip bilong yu i mas soim olgeta moni yu kisim, na em bai soim:

• sampela ekstra moni yu bin kisim (dispela inap makim ekstra pe long wok yu bin mekim long ol wikend o ol pablik holidei)

• wanem taim yu bin kisim pe• olgeta wan wan didaksens na pe bilong supereniuesen

Impoten tru: Yu mas sekim gut tru peslip bilong yu. Sapos yu no klia long sampela samting i stap long peslip, yu mas askim emploiya bilong yu. Emploiya bilong yu i laik yu mas askim, na bai ol i ken save olsem yu kliagut long olgeta samting.

Page 26: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

20

Pe slip — EKSAMPEL (kasual Piswokman)

Deit bilong pe: Mei 19, 2016

Hap taim yu kisim pe long en: Mei 11, 2016 i go long Mei 18, 2016

Nem bilong emploiya: Emploiya Gavman i Makim Pty Ltd

ABN: ABN bilong Emploiya Gavman i Makim

Nem bilong wokman: Nem bilong Haptaim Wokman

Wanem kain wokman: Kasual Piswokman

Nem bilong Award/Agriment: Horticulture Award 2010

Wanem kain klas aninit long Award/Agriment: Level 1 Labourer

Benk diteils: XYZ Benk

Ol samting yu ken kisim Unit Reit Totol

Pis reit long wok yu bin mekim (long wan wan bin) 00 $00.00 $00.00

Pis reit long wok yu bin mekim (long wan wan bin) 00 $00.00 $00.00

Pis reit long wok yu bin mekim (long wan wan bin) 00 $00.00 $00.00

Pis reit long wok yu bin mekim (long wan wan bin) 00 $00.00 $00.00

Ol narapela reit 00 $00.00 $00.00

Gross pe $00.00

Didaksens

Takis - 15 pesent $00.00-

Helt insuerens - reit long wan wan wik (nem bilong fand na membasip namba) $00.00-

Akomodesen - reit long wan wan wik. $00.00-

Ol pe bilong balus (pe long wan wan wik i go inap long Wik bilong XYZ) $00.00-

Trenspot (reit long wan wan wik sapos i stret long mekim) $00.00-

Pe ol i givim pastaim (pe long wan wan wik i go inap long Wik bilong XYZ) $00.00-

Ol narapela didaksens $00.00-

Totol didaksens $00.00-

Net pe $00.00

Supereniuesen kontribusen emploiya i mekim

Nem bilong Supereniuesen Kampani Pty Ltd

Kontribusen 9.5% (i go inap long Julai 2021) $00.00

Tingim: Ol i mas givim ol pe slip long ol wokman insait long wanpela de bilong wok taim ol i givim pe.

Tingim: Yu ken kisim supereniuesen taim yu go bek long ples na taim makim bilong visa bilong yu i kamap pinis. Ol bai kisim takis inap long 15% bilong supereniuesen bilong yu, na taim yu laik kisim bek supereniuesen long kantri bilong yu, ol bai sasim yu 38% takis antap long en.

* Ol tingting i stap antap em i eksampel tasol. Wan wan emploiya i gat narapela narapela wei na stail long raitim peslip.

EKSA

MPEL T

ASOL

Page 27: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

21

Pe slip — Eksampel (Hap-taim Reit bilong Aua)

Deit bilong pe: Mei 19, 2016

Hap taim yu kisim pe long en: Mei 11, 2016 i go long Mei 18, 2016

Nem bilong emploiya: Emploiya Gavman i Makim Pty Ltd

ABN: ABN bilong Emploiya Gavman i Makim

Nem bilong wokman: Nem bilong Haptaim Wokman

Wanem kain wokman: Hap-taim long Wan Wan Aua

Nem bilong Award/Agriment: Hospitality Industry (General) Award 2010

Wanem kain klas aninit long Award/Agriment: Introductory Level

Benk diteils: XYZ Benk

Ol samting yu ken kisim Unit Reit Totol

Ol pe bilong ol aua you wok long ol 00 $00.00 $00.00

Ol reit bilong penalti 00 $00.00 $00.00

Ol reit bilong ovataim 00 $00.00 $00.00

Ol narapela reit 00 $00.00 $00.00

Gross pe $00.00

Didaksens

Takis - 15 pesent $00.00-

Helt insuerens - reit long wan wan wik (nem bilong fand na membasip namba) $00.00-

Akomodesen - reit long wan wan wik. $00.00-

Ol pe bilong balus (pe long wan wan wik i go inap long Wik bilong XYZ) $00.00-

Trenspot (reit long wan wan wik sapos i stret long mekim) $00.00-

Pe ol i givim pastaim (pe long wan wan wik i go inap long Wik bilong XYZ) $00.00-

Ol narapela didaksens $00.00-

Totol Didaksens $00.00-

Net pe $00.00

Supereniuesen kontribusen emploiya i mekim

Nem bilong Supereniuesen Kampani Pty Ltd

Kontribusen 9.5% (i go inap long Julai 2021) $00.00

Tingim: Ol i mas givim ol pe slip long ol wokman insait long wanpela de bilong wok taim ol i givim pe.

Tingim: Yu ken kisim supereniuesen taim yu go bek long ples na taim makim bilong visa bilong yu i kamap pinis. Ol bai kisim takis inap long 15% bilong supereniuesen bilong yu, na taim yu laik kisim bek supereniuesen long kantri bilong yu, ol bai sasim yu 38% takis antap long en.

* Ol tingting i stap antap em i eksampel tasol. Wan wan emploiya i gat narapela narapela wei na stail lo raitim peslip.

EKSA

MPEL T

ASOL

Page 28: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

22

9 DidaksensOl bikpela poins:• I gat kost i stap long teik pat insait long Haptaim Wokman Program we bai yu nid long pe.• Emploiya Gavman i Makim i ken baim sampela bilong ol dispela samting bilong helpim yu (olsem

balus tiket, helt insuerens na ol pe bilong ples slip) na ol bai rausim ol dispela hap pe long pe yu kisim. Dispela i mekim isi long yu menijim moni bilong yu.

• Emploiya Gavman i Makim i ken rausim didaksens bilong yu sapos yu wanbel wantaim ol na sainim pepa.

• Yu ken stopim dispela agriment long rausim didaksens, long wanem taim yu laikim. Yu mas raitim dispela tingting bilong yu i go long emploiya bilong yu. Tasol, yu no inap stopim agriment long rausim didaksens bilong baim balus tiket.

9.1 LONG DIDAKSENSDidaksens i mas gutpela long yu na bai i helpim yu long menijim moni bilong yu moa isi.

Emploiya bilong yu bai peim sampela samting bilong helpim yu long na bihain em bai didaktim long pe bilong yu. Ol emploiya i no ken rausim didaksens long pe bilong yu sapos yu no bin wanbel long dispela samting na i no gat pepa yu sainim. Ol didaksens bilong rausim long pe em long ol samting olsem kost bilong balus tiket, helt insuerens na akomodesen.

Olgeta didaksens bilong rausim:

• em emploiya na wokman i mas wanbel long en na raitim tok wanbel long pepa em i stori long hamas didaksens ol bai rausim na hamas taim ol bai mekim olsem.

• i mas i stap ples klia long pe slip bilong yu.

Sapos yu wanbel wantaim emploiya bilong yu long ol didaksens, kipim rekod long agriment na hamas moni ol bai rausim long wan wan pe yu kisim.

Page 29: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

23

9.2 SAMPELA STORI MOA LONG OL DIDAKSENSOl samting i stap daunbilo i stori moa long wanem kain didaksens yu bai lukim long peslip bilong yu. Em i impoten long yu long kliagut long ol dispela didaksens, na wanem as na ol bai rausim ol dispela moni long pe yu kisim. Sapos yu no klia, kwiktaim, toktok wantaim emploiya bilong yu. 'Gross' pe bilong yu i makim pe bipo long didaksens. 'Net' pe bilong yu i makim pe yu 'kisim'.

Wok bilong givim takis: Olgeta man i wok long Australia i mas givim sampela hap pe i go long Gavman Australia, em ol i kolim “takis”. Gavman Australia i wanbel pinis long sasim Haptaim Wokman long liklik takis, long wanem, Gavman i tingim ol. Dispela i makim olsem taim yu kisim olgeta wan wan dola, yu mas givim 15 sent takis. Emploiya bilong yu bai rausim takis bilong helpim yu. Lukim sapta 10 long ‘Wok bilong givim takis na Supereniuesen’ bilong kisim sampela stori moa.

Pe bilong balus: Pastaim emploiya bilong yu bai baim ol kost bilong ol balus bilong yu kam long Australia, na ol bai baim totol olsem A$500 long moni bilong ol yet. Ol Emploiya bilong yu bai rausim sampela hap kost bilong ol balus (bilong yu long kam long Australia) long pe yu bai kisim long sampela wiks.

Tok piksa: sapos pe bilong balus fe bilong yu long kam long Australia i A$1100 na balus bilong raun insait long Australia i A$200, emploiya bilong yu bai baim A$1300 olgeta pastaim. orait, bihain, ol bai rausim ol sampela hap moni i winim A$500 (em i makim A$800 = 1300 ― 500) long ol pe yu bai kisim insait long sampela mun. Yu bai lukim dispela long peslip bilong yu.

Akomodesen: Yu yet bai baim kost bilong akomodesen, tasol, emploiya bilong yu i ken helpim na stretim yu long dispela. Emploiya bilong yu i ken peim dispela pastaim, na bihain bai ol i rausim long pe yu bai kisim. Kost we yu inap long baim, na em i gutpela ples slip.

Trenspot: Emploiya bilong yu bai stretim rot bilong trenspot na bai yu ken i go i kam long ples slip na wok ples long wan wan de. Yu yet i mas baim pe bilong trenspot, tasol, emploiya bilong yu bai baim dispela pe pastaim, na bihain ol bai rausim dispela pe long pe yu bai kisim.

Helt insuerens: Yu mas baim helt insuerens em i ken helpim yu long redim moni yu nidim sapos yu kisim sik o bagarap. Emploiya bilong yu bai helpim yu long kisim insuerens. Yu mas i gat helt insuerens taim yu stap long Australia maski yu no kisim sik long dispela taim. Helt insuerens i bikpela pe, sampela taim, yu mas baim A$30 long wan wan wik.

Bilong wanem i gutpela long holim helt insuerens? Sampela taim, samting yu no ting em bai kamap em bai kamap. Taim yu gat helt insuerens, yu peim liklik moni long wan wan wik, na sapos yu kisim sik, yu ken peim tasol liklik moni olsem A$10 long go lukim dokta, sapos nogat, yu bai o mas peim A$70 olgeta.

Ol pe bilong ol narapela samting: Yu mas i gat moni bilong baim kaikai na ol narapela samting, olsem pawa na wara, taim yu stap long Australia. Emploiya bilong yu i ken stretim rot bilong baim ol dispela samting, na bihain, rausim ol dispela pe long ol pe yu bai kisim. Gutpela sapos yu yet i baim kaikai bilong yu.

Page 30: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

24

10 Wok bilong givim takis na SupereniuesenOl bikpela poins:• Olgeta wokman long Australia i save baim takis.• Gavman Australia i bin kamapim spesel takis bilong helpim ol haptaim wokman, olsem na bai yu

ken baim liklik takis. • Yu no inap kisim takis riten na i no inap askim ol long daunim pe bilong takis.• Emploiya bilong yu bai baim supereniuesen bilong helpim yu na salim i go long supereniuesen

fand ol i makim. Yu ken askim dispela taim yu go bek pinis long ples, na ol bai sasim tu takis long en.

10.1 WOK BILONG GIVIM TAKISOlgeta man i wok long Australia i mas givim sampela hap pe i go long Gavman Australia, em ol i kolim “takis”. Gavman Australia i wanbel pinis long sasim Haptaim Wokman long liklik takis, long wanem, Gavman i tingim ol. Gavman Australia i kamapim pinis ol spesel lo bilong helpim ol haptaim wokman insait long Program long baim tasol 15 sent takis long olgeta wan wan dola.

Tok piksa: sapos yu kisim pe olsem A$100, yu bai givim A$15 takis, na A$85 bai i stap yet olsem pe bilong yu. Sapos yu kisim pe olsem A$1000, yu bai givim A$150 takis, na A$850 bai i stap yet olsem pe bilong yu. Emploiya bilong yu bai rausim takis bilong helpim yu.

Aninit long ol dispela spesel lo, yu no inap askim takis riten na yu no inap askim ol long daunim pe bilong takis na bai yu ken kisim bek hap takis. Tasol, dispela spesel lo bai helpim yu long bungim moni moa.

Page 31: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

25

10.2 SUPERENIUESENSupereniuesen i save helpim ol man long Australia long i gat moni inap long sindaun gut yet taim ol i ritaia. Supereniuesen em i wanpela wok bilong seivim moni, em olgeta wokman i mas mekim. Emploiya bilong yu i save putim antap 9.5% o moa bilong pe yu kisim. Taim yu wok long Australia, emploiya bilong yu i mas mekim supereniuesen peiment na helpim yu long makim tu supereniuesen fand bilong yu.

Ol man i stap long Australia i no inap kisim supereniuesen moni inap long taim ol i ritaia. Yu no bilong Australia, olsem na yu ken kisim supereniuesen taim yu go bek long ples na taim bilong visa bilong yu i pinis. Yu ken pulapim ‘Departing Australia Superannuation Form’, na toksave olsem ol i mas putim supereniuesen bilong yu i go long benk akaunt bilong yu o salim long yu long sek.

Ol bai kisim takis inap long 15% bilong supereniuesen bilong yu, na taim yu laik kisim bek supereniuesen long kantri bilong yu, ol bai sasim yu 38% takis antap long en.

Page 32: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

26

11 Lukautim MoniOl bikpela poins:• Bajetim moni i impoten long yu ken seivim moni.• I gat isipela wei bilong seivim moni.• Ol liklik ekspens, bungim wantaim ken kamapim bikpela moni.

11.1 WEI BILONG BAJETIM MONILainim wei bilong lukautim moni i impoten long yu seivim na kisim moni i go bek long ples. Sapta 1 bilong dispela buklet i bin askim yu long raitim ol gols yu laik winim taim yu teik pat insait long Haptaim Wokman Program. Ol manmeri i save menijim gut moni i ken wokim haus, givim gutpela skul long ol pikinini, mekim sindaun bilong ol i kamap gut na bungim moni na kago.

Seivim moni bilong winim ol dispela gol i hatpela samting sapos yu no bihainim gutpela wei bilong bajetim moni. Sapos yu no bajetim moni, yu no bai save long hau yu wok long lusim nating moni. Ol liklik samting yu lusim moni i ken kamapim bikpela ekspens, i no longtaim, yu bai pinisim olgeta moni bilong yu. Dispela i ken kamap insait long sampela mun, we ol didaksens bilong rausim i antap liklik. Bajet i helpim yu long luksave olsem yu spendim moa o les long ol samting yu ken kisim. Em i soim yu hamas moni yu ken peim long ol ekspens bilong yu na seivim moni bilong winim ol gols bihain. Em i helpim yu long luksave long hamas moni yu ken usim na hamas moni yu ken seivim long seim taim. Em wok bilong yu yet long menijim moni bilong yu.

Hau yu ken wokim bajetLukluk gut long hamas moni i save kam na i go long benk akaunt bilong yu taim yu stap long Australia. Em bai helpim yu. Ol benk stetmen, ol bil, ol resit na ol soping dokets bai helpim yu long skelim hau yu save usim moni. Ol liklik ekspens, bungim wantaim ken kamapim bikpela moni.

Taim yu skelim hau yu bai usim moni, tingting gut long ol wanem samting bilong haus yu nidim, na yu mas luksave long wanem ol narapela samting yu no i nap spendim moni so yu seivim sampela moni.

Page 33: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

27

Bihainim bajet bilong yuPutim gut bajet yu raitim pinis long pepa long sampela seif ples. Bipo long yu go long supamaket o ol narapela stua, sekim bajet bilong yu long lukim hamas moni yu ken usim, na yu mas usim dispela moni tasol.

I gutpela long kisim kalkiuleta i go na bai yu ken wok long sekim hamas moni yu wok long usim insait long stua. Dispela bai mekim soping taim longpela, tasol dispela i helpim yu long luksave stret long hau yu usim moni. Bihainim plen bilong seivim moni na bai yu ken tingim ol gols yu laik winim. Em i gutpela tingting long skelim gen bajet long wan wan mun na bai yu ken luksave olsem bajet bilong yu i stret wantaim pe yu kisim na ol ekspens bilong yu, na ol gols yu laik winim. Taim yu lainim pinis pasin bilong usim na bihainim bajet, yu ken stretim bajet long wan wan taim tasol.

Sapos yu usim moni moa winim moni yu gat, yu mas skelim gen bajet bilong yu. Sapos yu no mekim olsem, yu bai no gat moni long kisim i go long ples na bai yu ken i gat dinau long narapela man.

Kisim helpim long wokim bajet bilong yuI hatwok tru long wokim bajet long namba wan taim, tasol em bai isi moa taim yu wok long bihainim.

Nambawan gutpela rot bilong wokim bajet i olsem yu yet i traim mekim. Sapos inap, askim na kisim helpim long pren husat yu trastim, na i gat save long skelim moni. Bajetim em i wanpela skill olgeta man i ken lainim. Planti taim yu mekim olsem i go, em i isi moa long bosim gut moni.

11.2 ISIPELA WEI BILONG SEIVIM MONIMekim ol liklik senis long laip bilong yu, ken seivim moa moni na helpim yu long mekim bajet isi. Bihainim ol dispela gutpela wei bilong seivim moni.

Seivim moni long supamaketHia em ol sampela gutpela wei bilong seivim moni long neks taim yu go long supamaket.

• Kisim list i go so yu no ken lusim tingting long samting yu mas baim na baim tasol ol samting i stap long list.

• Putim moni bilong kaikai samting long envalop, na no ken kisim sampela moni moa o ol kat wantaim yu so yu ken usim tasol moni yu gat.

• Usim olgeta kaikai yu gat bipo long baim sampela kaikai moa long groseri stua.• Kisim kaikai o snek bipo yu go long supamaket, taim yu no hangre, yu no save baim planti kaikai.

Seivim moni wantaim prenI hatwok long seivim moni taim yu stap wantaim ol man i amamas long usim moni. Traim painim wanpela pren husat tu i gat laik long seivim moni. Yu ken toktok wantaim em long gutpela wei bilong seivim moni, na yu ken resis wantaim em olsem husat bai seivim moni moa insait long wanpela haptaim yupela yet i makim.

Page 34: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

28

Seivim moni long ol kolos na ol narapela samting• Sekim ol sariti-stua na ol lokol maket long taim bilong ol bagen.• Askim ol pren bilong yu sapos yu ken boroim sampela samting, na bai yu no gat wok long baim

ol niupela samting.

Senisim wanpela pasin na seivimOl liklik senis i ken mekim bikpela senis bai kamap long balans bilong benk akaunt bilong yu. Sapos yu mekim wanpela senis long wanpela taim na narapela senis long narapela taim na i go i go, dispela bai helpim yu long seivim moni. Ol tok piksa:

• Stop long smok na bia—em bai helpim yu long seivim moni na yu ken i gat helt benefits.• Wokim lans na dina long haus, na no ken baim kaikai long haus kaikai.

Em i isi long seivim moa moni sapos yu ridiusim o stopim long baim sampela samting. Traim sampela bilong ol dispela gutpela wei bilong seivim moni na lukluk seivings bilong yu grou.

Seiving—Winim ol seivings gols Putim ol gols yu laik winim—bikpela o liklik, longpela taim o sotpela taim bilong winim—em bai givim yu amamas na strongim tingting. Ating sampela gol yu laik winim i olsem yu laik kamap man bilong bosim gut moni o putim sampela moni long seif ples na usim tasol long taim bilong hevi. Maski yu stap olsem wanem, sapos yu wok long winim ol gols na kirap bihainim plen bilong seivim moni, yu ken winim ol gols. Tingting gut, na raitim sampela gols yu inap winim.

• Wanem samting i nambawan bikpela samting yu laik mekim?• Yu nidim hamas moni long mekim dispela?• Wanem taim yu laik winim dispela?

Page 35: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

29

Yusim plen bilong seivim moni1. Wokim list bilong ol gols bilong seivim moni, olsem pinisim dinau bilong skul fi bilong ol pikinini

bilong yu, stretim haus o kirapim liklik bisnis. Painimaut hamas moni yu mas i gat na hamas mun o yia i mas i gat long seivim dispela moni.

2. Raitim hau yu ken seivim moni bilong winim ol dispela gols bilong yu. 3. Raitim o printim plen bilong yu long seivim moni na putim long wanpela hap we yu ken lukim

long olgeta dei. Em bai helpim yu long holim tingting long winim ol gols na bihainim plen.

Moni long taim bilong heviMaski yu putim wanem ol gols, i gutpela long holim sampela moni long taim bilong hevi. Kipim moni bilong 'stretim hevi', sepereit long moni bilong seivim na bilong wan wan dei. Tingim, dispela moni em bilong taim bilong hevi tru tru na topapim gen sapos yu mas usim dispela moni.

Seivim moni i isi moa long wanem yu tingim. Trik i olsem yu stat liklik na statim nau. Putim ol gols yu laik winim, wokim plen bilong seivim moni na kirap mekim samting na bai driman bilong yu i ken kamap tru.

Usim moni bilong yu yet‘Debit kat’ i ken helpim yu long baim ol samting na yu no bai kisim dinau olsem long rot bilong kredit kat. Tasol i gat ol samting yu mas was gut long ol.

Hau debit kat i wok Taim yu usim debit kat, em bai rausim moni long akaunt bilong yu long baim ol samting. Sapos i no gat moni long akaunt bilong yu, yu no inap baim ol samting.

Debit kat em bilong usim moni yu gat. Kredit kat em bilong usim moni yu no gat na yu mas peim bek dispela moni bihain. Sapos yu yusim debit kat, yu ken abrusim hevi bilong ol dinau yu mas peim bek bihain.

Ol debit kat planti man i save yusim i ATM o EFTPOS kat. Em kat bilong rausim moni long ol ATM na baim ol samting. Debit kat em i kat bilong rausim moni.

Wan wan lain bilong wokim debit kat i save putim narapela narapela nem bilong kat bilong ol. Bilong painimaut moa, askim benk yu usim long wanem kain debit kat ol i save givim.

Page 36: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

30

Ol debit kat i no gat PIN na i no gat signesa Sampela stua i no askim yu long PIN taim yu yusim debit kat bilong baim ol samting (olsem kaikai samting) inap long A$100 or daunbilo long en. Taim stuakipa i swaipim kat bilong yu, masin bai toksave olsem ol lain bilong givim kat i tok orait long baim ol dispela samting o nogat.

Sapos yu gat ol askim long sekiuriti bilong dispela niupela wei bilong baim ol samting, yu mas toktok long benk. Ol inap toksave long yu long wanem ol stua yu ken usim dispela wei bilong baim ol samting.

Ol fi na pe yu baimKlostu olgeta akaunt i larim yu long putim o rausim moni long rot bilong masin em fri long wanpela mun, na bihain bai sasim yu sapos yu abrusim mak. Ol fi bilong putim o rausim moni long akaunt bilong yu long rot bilong intenet, ATM, EFTPOS, o long benk bai i diferent. Askim benk yu usim long ol fi bilong diferent debit kat trensaksens.

Page 37: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

31

12 Salim moni i go long plesOl bikpela poins:• Salim moni i go long famili o komiuniti long ples bai i gat bikpela fi.• I gat websait tul—www.sendmoneypacific.org—we yu ken skelim hamas moni yu mas baim

bilong salim moni long Australia i go long ol Pasifik ailan, usim diferent fand trensfe sistem bilong salim moni.

12.1 SALIM MONI I GO BEK LONG PLESI gat bikpela fi long salim moni i go long famili o komiuniti long ples. Sampela taim, yu mas baim winim $35 long benk o moni trensfe opereita bilong salim moni long olgeta wan wan taim yu salim moni i go long ples. Na yu mas baim fi bilong senisim Australia dola (A$) i go long kina long PNG. Dispela bai mekim na moni ol bai kisim long ples bai i narapela kain long moni yu salim.

I gat fri websait tul—www.sendmoneypacific.org—we yu ken skelim hamas moni yu mas baim bilong salim moni long Australia i go long ol Pasifik ailan. Em bai toksave long hamas moni stret yu mas baim long salim moni, em moni bilong senisim Australia dola i go long kina i stap insait long en. Em bai toksave tu long hamas de bihain ol bai kisim dispela moni. Dispela websait i helpim yu long i no westim moni taim yu salim moni i go na bai yu ken seivim moni. Yusim dispela websait long painim gutpela rot bilong salim moni. Olgeta opereta i stap long list bilong SendMoneyPacific i gat rejistresen wantaim lain i gat namba long fainans, so yu save moni bilong yu bai seif.

Impoten tru: Em i impoten long yu ken salim moni i go long famili long ples, yu mas was gut tu olsem yu holim i stap moni inap long baim kaikai na ol samting bilong sindaun bilong yu long wan wan wik.

Page 38: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

32

Page 39: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

33

13 Kam long AustraliaOl bikpela poins:• Olgeta wokman i mas atendim pri-dipatsa brifing we leba opis bilong gavman i givim bipo ol i go

long Australia. Pri-dipatsa brifing i givim infomesen long sindaun na wok long Australia.• Emploiya bilong yu bai stretim rot bilong yu long raun i kam long Australia na long ples bilong yu

long wok.• Skelim gut wanem ol samting yu bai pekim, na wokim list.• Yu mas go long Australian Immigration and Border Protection, na mas toksave long ol long olgeta

kaikai, plaua na ol samting ol i wokim long skin bilong ol animel bikos yu no inap bringim sampela bilong ol kain samting olsem i go insait long Australia.

• Emploiya bilong yu bai bungim yu taim yu kamap long ples balus na kisim yu i go long wok ples o akomodesen.

13.1 PRI-DIPATSA BRIFINGBipo long lusim kantri bilong yu, yu mas atendim pri-dipatsa brifing. Pri-dipatsa brifing bai givim infomesen yu nidim long wok na sindaun long Australia olsem wanpela haptaim wokman, na ol bai stori tu long dispela buklet. Long pri-dipatsa brifing, ol bai stori long yu long:

• sindaun long Australia • wok long Australia• ol wok bilong ol unien long Australia• wanem as na em i impoten long i stap olsem gutpela mausman bilong kantri bilong yu• ol samting emploiya bilong yu i laik yu mas mekim• ol samting yu laik dispela emploiya i ken mekim long yu• ol lo bilong visa• ol ekspens na didaksens• wok bilong givim takis na supereniuesen• kisim, seivim, bajetim moni, putim na rausim moni long benk, na salim moni i go long ples• hau yu ken i stap gut, seif na amamas long Australia.

Page 40: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

34

I gat planti samting yu bai lainim long pri-dipatsa brifing. Dispela buklet bai helpim yu long tingim ol impoten infomesen. Yu mas save gut long ol stori i stap long dispela buklet bipo long kam long Australia, na bringim i kam wantaim yu na bai yu ken lukluk long en bihain.

13.2 STRETIM ROT BILONG KAM LONG AUSTRALIAEmploiya bilong yu bai stretim rot bilong yu long raun i kam long Australia. Yu mas i gat sampela impoten pepa bipo o namel long pri-dipatsa brifing olsem Australia visa em Gavman Australia i givim.

Gavman bilong kantri bilong yu bai givim yu paspot na yu mas lukautim em gut. Yu no ken givim paspot bilong yu i go long emploiya bilong yu. Long haus bilong yu, yu mas painim wanpela hap i seif bilong haitim paspot bilong yu. Sapos yu lusim paspot bilong yu long Australia, wantu, yu mas toksave long emploiya bilong yu. Emploiya bilong yu bai helpim yu long kisim niupela paspot, na helpim yu long toktok long Department of Immigration and Border Protection long kisim niupela paspot.

13.3 WANEM OL SAMTING LONG PEKIMBikos Australia i bikpela kantri, i gat hap bilong hatpela san na hap bilong kol, na taim bilong ren na drai. Yu mas redi long olgeta kain weda. Pekim ol kolos i karamapim gut skin na kolos bilong slip long ol kol ples, na ol hat na ol kolos i stret long ol ples bilong hatpela san. Emploiya bilong yu i ken helpim yu long save long wanem kain kolos i stret long yu mas bringim i kam.

WANEM OL SAMTING LONG PEKIM: LIST BILONG SEKIM

Paspot i gat visa bilong Australia i gat elektrik link

Ol tiket bilong balus [sekim gut speling bilong nem bilong yu long ol tiket i stret wantaim nem i stap long paspot bilong yu]

Buklet

Ofa Pas

Draiva laisens sapos yu gat

Moni bilong baim ol samting inap long taim yu kisim pe

List bilong ol kontek namba bilong ol man long ples

Page 41: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

35

Sapos yu bringim planti samting tumas (winim 20 kilogram), balus kampani bai sasim yu sampela moni moa na em bai bikpela pe long en. Yu ken askim emploiya bilong yu long hamas kago yu ken bringim i kam.

Yu mas klinim gut ol su na ol kolos na i no gat pipia na ol plent samting i no ken pas long ol bikos ol dispela samting inap bringim binatang nogut na sik inap bagarapim ol plent na ol animel long Australia.

Tingim, yu no ken kisim kaikai o ol plent i kam insait long Australia: sapos yu pekim ol dispela samting i kam, ol bai rausim ol dispela samting long yu taim yu kam kamap long Australia.

13.4 INSAIT LONG BALUSYu mas go long ples balus na i mas i gat planti hap taim bilong sek-in na go long boda proteksen, imigresen na sekiuriti bipo long kalap long balus.

Taim yu i stap insait long balus, ol bai givim yu wanpela pepa yu mas pulapim na bai yu ken givim long Australia imigresen na boda proteksen taim yu go kamap long ples balus long Australia. Nem bilong dispela kat i "inkaming pasenja kat". Em i impoten tru long yu raitim ol tok i stret na tru long dispela kat.

Page 42: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

36

13.5 KAM INSAIT LONG AUSTRALIAKlostu olgeta taim yupela bai flai kam long wanpela bikpela siti bilong Australia, na bihain kalap long narapela balus, bas na/o tren i go long wanpela taun long Australia.

Taim yu kam kamap long Australia na lusim balus, yu mas i go long imigresen, boda proteksen, na kwarantin inspeksen.

ImigresenTaim yu kamap long hap bilong imigresen, ol ofisa bilong en bai sekim paspot bilong yu na bai em i ken save gut olsem yu gat stretpela visa bilong i go insait long Australia olsem wanpela haptaim wokman. Infomesen bilong visa bilong yu i stap long kompiuta imigresen ofisa bai yusim. Sapos ofisa i no gat tok long paspot bilong yu na visa infomesen, em bai putim stemp long en na givim bek long yu.

Boda proteksen na kwarantin inspeksenBihain long imigresen, yu bai kisim ol beg bilong yu na go long boda proteksen na kwarantin inspeksen.

Australia i gat ol strongpela lo long kwarantin bilong lukautim gut ol plent na ol animel na ol samting bilong gaden na bai ol binatang nogut na ol sik bilong ovasis i no ken bagarapim olgeta hap bilong Australia. Bilong pasim ol binatang nogut na sik i kam insait long Australia, Australian Quarantine and Inspection Service i save sekim ol beg na kago na yusim x-rei masin na ol dog bilong painim ol samting nogut i stap hait.

Yu mas tokaut long olgeta kaikai, plent, na ol samting ol i wokim long skin samting bilong ol animel long Inkaming pasenja kat. Dispela i makim tu ol plent o graun i pas long ol su o kolos bilong yu. Australian Border Protection na Quarantine i strong tru long mekim dispela wok. Sapos yu no tok tru, ol bai givim yu strongpela penelti olsem putim yu long ples kalabus. Sapos yu gat tupela tingting, i gutpela long tokaut na bai yu ken abrusim ol penelti.

Araival hol na trenspot i go long ol hap bilong wokTaim yu pinisim olgeta dispela samting, yu go long araival hol. Emploiya bilong yu bai salim wanpela man long bungim yu long araival hol na em bai kisim yu i go long niupela taun we yu bai i stap na wok long en.

Ating yu bai lusim planti aua moa long kamap long hap, maski bas o tren i ran spit nogut tru. Long tok klia, sapos yu bai wok long Mundubbera, yu bai flai i go long Brisbane, na kalap long kar, tren o bas na ran inap long 5-pela aua i go long Mundubbera. Australia i bikpela tru, olsem na yu inap winim tupela o moa de long draiv kirap long east i go long west maski yu no stop liklik.

Page 43: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

37

14 Ol lo bilong AustraliaOl bikpela poins:• Em i impoten long save gut long ol lo bilong Australia. • Olgeta man i stap long Australia i mas bihainim ol lo bilong Australia.• Sapos yu brukim ol lo, sampela taim yu mas baim fain o go long haus kalabus.• Polis i stap long olgeta steit na teritori long Australia. Polis i stap bilong helpim yu.

14.1 SAMPELA IMPOTEN LO BILONG AUSTRALIAAustralia i gat planti lo. Ating, sampela lo i wankain long ples bilong yu, na sampela i narakain. Olgeta manmeri long Australia, maski ol i kam long wanem wanem kantri, i mas bihainim ol dispela lo. Australia i mekim strongpela pasin long ol man i brukim ol lo, na dispela inap mekim yu mas i go long kot. Sapos kot i tok yu gat asua, sampela taim yu mas baim fain o go long haus kalabus. Yu ken lukim sampela bikpela lo i stap daunbilo. Em pasin bilong brukim ol lo sapos yu mekim kain pasin olsem:

• bagarapim ol man, famili bilong yu tu• poretim ol man• dringim alkohol long ol pablik ples, olsem long ol stua, ol skul o ol rot• smok long wok ples, haus kaikai, kafe na pablik ples—yu mas baim bikpela fain sapos yu mekim

olsem• tromoi ol pipia long graun, hap sigaret tu em inap long kamapim bus paia• draivim kar o kalap long kar na i no pasim sialet • draivim kar bihain long yu dringim alkohol o kisim ol marasin na yu no ken draivim kar bihain

long dringim kava, tu• toktok long mobail fon taim yu draiv• i no gat laisens na draivim kar• raidim motabaik o kalap olsem pasenja na i no werim helmet• raidim baiskol na i no werim baiskol helmet

Aninit long ol lo bilong Australia, yu ken mekim yet ol pasin bilong yu long ples na pasin bilong lotu, na ol man i no ken heitim yu bikos yu bilong wanpela lain o yu man o meri, o bikos long skin kala o lotu bilong yu.

Page 44: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

38

14.2 POLIS LONG AUSTRALIAOlgeta steit na teritori bilong Australia i gat lain polis bilong ol yet. Polis i save helpim na givim sevis long komiuniti. Long Australia, polis i save i stap gut wantaim komiuniti na i ken helpim yu. Yu ken ripotim pasin raskol na askim polis long helpim yu sapos yu painim birua, sapos sampela i poretim yu, o sapos yu gat askim long ol lo. Sapos polis i askim yu long sampela samting, i stap isi, mekim gutpela pasin na bekim gut. Olgeta taim, bekim stretpela na trupela tok taim ol i askim yu.

Bilong ringim Polis long taim bilong hevi, you mas ring long 000.

Page 45: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

39

15 Ol pasin bilong AustraliaOl bikpela poins:• Taim yu kam long niupela kantri i gat ol narapela kain pasin, bai yu kisim diferent kain filings na

kamap wantaim kain kain tingting, em ol i kolim ‘kalsa sok’.• Tingim gut ol pasin yu mekim long taim bilong wok na i no taim bilong wok. Dispela bai helpim

yu long sindaun gut long komiuniti bilong yu.• Emploiya bilong yu bai helpim yu long painim sios long hap sapos yu laik go long en.• Ol man na meri i gat ol wankain raits long Australia.

15.1 SENISIM SAMPELA PASIN BILONG YU TAIM YU STAP LONG AUSTRALIAMaski yu lusim ples na go long narapela kantri, yu bai mekim yet wankain pasin na wei yu save mekim long ples. Taim yu kam long niupela kantri i gat ol narapela kain pasin, bai yu kisim diferent kain filings na kamap wantaim kain kain tingting. Tok piksa: ating yu bai i paul, poret, kros, bel kaskas, wari na kisim helpim long ol narapela. Sapos yu expiriensim samting olsem i kamap long yu, yu mas olsem em kalsa sok.

I hatwok long winim kalsa sok na sampela taim yu no save olsem yu kisim pinis dispela samting. Toktok long ol narapela long grup bilong yu, o sampela man yu ken trastim long komiuniti.

15.2 MEKIM WANKAIN PASIN LONG MAN NA MERIOl man na meri i gat ol wankain raits long Australia. Maski supavaisa bilong yu long wok ples i man o meri, yu mas i gat rispek long em. Mekim sampela koment inap sikirapim bel bilong em bikos em man o meri, dispela pasin i ken mekim yu pinis long wok, na polis bai givim sampela strongpela askim long yu.

Page 46: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

40

15.3 SAMPELA GUTPELA PASINOl samting i stap daunbilo i makim sampela gutpela pasin inap helpim yu long sindaun gut long Australia.

Pasin bilong mekim gut long ol narapela• Tok ‘plis’ na ‘tenkyu’ planti taim. Dispela em i gutpela wei bilong toktok wantaim narapela.• Taim yu bungim niupela man, sekanim em gut wantaim gutpela tingting. Lukluk long ai bilong

narapela, bikos em bai lukim dispela pasin i olsem yu trastim em.• No ken tok ‘yes’ sapos yu no klia long sampela samting.• Taim yu bungim niupela man long namba wan taim, no ken askim em long krismas bilong em,

em i marit o nogat, na ol pikinini bilong em, hamas moni em i save kisim, o hamas pe bilong sampela samting bilong em. Yu ken askim em long wok, o wanem ol samting em i laik mekim long taim bilong malolo.

• Long Australia, ol man wantaim ol meri i no save bilas tumas na planti taim werim sotpela kolos long pablik. Long sampela kantri, dispela samting i no save kamap o i no stret long mekim. Long Australia, dispela kain kolos i orait long sampela taim na ples, na i no makim em man o meri bilong pasin i no gutpela o i no gat gutnem.

Page 47: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

41

Long wok• Olgeta taim, askim emploiya bilong yu sapos yu no kliagut long samting bilong wok olsem, peslip

bilong yu o hau yu ken mekim sampela kain wok long ples wok, o autsait long wok olsem hau bai yu go lukim dokta o usim benk kat, o sapos yu gat hevi wantaim narapela na yu nidim helpim long stretim.

• Olgeta taim, yu mas bihainim taim. Maski yu leit inap 5-pela minit, em i makim yu leit pinis na mekim pinis pasin nogut. Ol man long Australia i save bihainim taim. Yu no ken kam leit long wok.

• Yu mas kamap long wok ples long taim stret long olgeta de, sapos yu no sik. Sapos yu sik, yu mas ringim emploiya bilong yu na toksave long ol.

Tingim: Planti man long Australia i bin bon long ol narapela kantri. Ol man long Australia i kam long winim 200 kantri long olgeta hap bilong graun. Yu no fes man bilong narapela kantri na i kam long dispela kantri.

15.4 LOTUAustralia i no makim wanpela lotu olsem lotu bilong kantri na olgeta man long Australia i stap fri long mekim ol pasin bilong lotu ol i laikim. Ol lotu i stap long Australia i olsem lotu Kristen, lotu Buda, lotu Islam, lotu Juda, lotu Hindu na planti narapela lotu.

Yu ken go long sios i stap long hap yu bai i go long en, long wanem, planti taun i gat ol narapela narapela denominesen olsem Katolik, Presbiterien, Sevens De, Baptist, na Yunaited na Anglikan sios.

Emploiya bilong yu bai helpim yu long painim sios long hap sapos yu laik go long en. Sapos ol i no mekim dispela samting, na yu laik go long sios, em i impoten long yu askim ol.

Page 48: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

42

16 Sindaun long AustraliaOl bikpela poins:• Australia em i bikpela kantri, we i gat samting olsem 24 milion manmeri.• I gat kain kain weda olsem hatpela san long sampela hap na kol nogut long ol narapela hap.• Save gut long komiuniti yu bai stap long en, na lainim hau yu ken kisim ol komiuniti sevis.

16.1 LONG AUSTRALIANamba bilong ol manmeri long Australia i olsem 24 milion. Em i bikpela kantri inap long 7.7 milion skuea kilomita, 4000 kilomita kirap long hap east i go inap long hap west, na 3000 kilomita kirap long hap not i go inap long hap saut. Ol asples manmeri long Australia i stap long Australia long winim 80,000 yia.

Wok didiman i bikpela wok bisnis long Australia. Australia em i bikpela ples tru i gat kain kain klaimet, olsem na mipela i ken groim olgeta samting olsem ol muli na ol beri long ol souten steit we i kol na ol mango na ol banana long ples tropikal long hap not.

16.2 WEDABikos Australia i bikpela hap, em i kisim olgeta kain klaimet olsem sno na fros long sampela hap na i gat hit weiv long narapela hap. Tasmania na sampela hap long hap saut bilong meinlen Australia long New South Wales na Victoria i kol nogut. Nambawan hatpela ples i stap long namel tru na hap west bilong Australia. Sama taim i kirap long Disemba inap long Februeri, otum i kirap long Mas inap long Mei, winta taim i kirap long Jun inap long Ogas na spring i kirap long Septemba inap long Novemba.

16.3 NIUPELA KOMIUNITI BILONG YULong ol longwe ples, ol komiuniti i liklik na ol manmeri i ken save long yu kwiktaim. Wok bisnis na komiuniti grup long ol senta na ol taun long ol longwe em ol impoten ikonomi na sosel komuniti long olgeta hap long Australia.

Page 49: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

43

Emploiya bilong yu bai helpim yu long save gut long komiuniti we yu bai i stap long en. Yu ken kisim sampela infomesen moa long komiuniti long lokol kaunsil, ol pablik infomesen senta na ol laibreri. Emploiya bilong yu i ken helpim yu long save long hau yu ken go long ol na pablik trenspot long taun long fri taim bilong yu.

Klostu olgeta laibreri i gat fri intenet. Tasol, sampela taim, yu ken yusim kompiuta long sotpela taim tasol na tu, yu mas bukim dispela sevis. Em i impoten long bihainim ol lo bilong laibreri. Em i stap long yu long save long komiuniti bilong yu. No ken poret long askim narapela long helpim!

Bai i gat ol sans long yu teik pat insait long ol komiuniti lokol festivol na ol aktiviti long taim yu stap long Australia.

16.4 OL ANIMEL LONG AUSTRALIA Ating yu bin harim olsem i gat planti spaida na snek long Australia. Em i tru, olsem na yu mas was gut taim yu wok long ol fam na kisim ol kaikai o pikim ol prut o prunim prut diwai. Emploiya bilong yu bai stori long yu long hau yu ken luksave long samting nogut inap bagarapim yu na wanem samting yu ken mekim sapos yu lukim kain animel nogut olsem.

Page 50: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

44

17 Helt na pasin klin long AustraliaOl bikpela poins:• Em i impoten long kisim gutpela kaikai taim yu wok long Australia, na bai yu ken i stap gut na

strong.• Was gut long pasin bilong wokim kaikai na bai yu no ken kisim sik o givim sik long ol narapela.• Olgeta taim, putim na storim gut kaikai (olsem putim abus na susu milk long frij).• Bihainim gutpela pasin klin long haus na wok ples na bai yu no ken kisim sik o givim sik long ol

narapela.

17.1 STAP HELTI LONG AUSTRALIAEm i impoten long yu stap helti na strong long taim yu wok long Australia. Sampela wei bilong yu ken i stap helti.

• Kisim gutpela kaikai, wantaim planti niupela prut na kumu, bret, hol grein na i no ken kaikai planti swit, sokolet, kain drink olsem coke.

• Wokabaut, na i no ken kisim bas sapos hap i no longwe tumas.• Eksasais planti taim, o pilai spot.• Joinim ol tim na pleim ol spot olsem ragbi, soka o netbol. Dispela bai helpim yu long painim ol

niupela pren.• Toktok long ol niupela pren bilong yu, na ol lain long ples tu. Dispela bai helpim tu tingting

bilong yu long i stap gut.

17.2 PASIN BILONG LUKAUTIM NA STORIM KAIKAIYu baim pinis kaikai long supamaket, orait nau, yu mas lukautim gut dispela kaikai na bai em i no ken bagarap na i stap longpela taim. Sampela kaikai, yu mas putim long frij wantu taim yu kisim em i kamap long haus—olsem abus (bif, kakaruk, pis na minsmit) na susu milk na sis. Sapos yu larim ol dispela samting i stap nating, ol bai sting. Sapos yu larim ol i stap ova nait na kaikai bihain, yu ken kisim fud-poisening na kisim bikpela sik. Olgeta abus (maski em i niupela abus o abus yu kukim pinis), yu mas putim long frij taim yu stretim pinis.

Long kaikai bilong Australia, i gat ‘use by’ deit, o ‘best before’ deit i stap. ‘Use by’ deit i makim olsem dispela kaikai bai i no seif long kaikai bihain long dispela deit makim long kaikai i pinis. ‘Best before’ deit i makim olsem dispela kaikai yu bringim i kam em i gutpela tru sapos yu kaikai bipo long dispela deit i makim long pinis. Em bai orait yet wanpela o tupela de bihain long dispela deit, tasol yu mas

Page 51: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

45

was gut long en. Ol dispela deit i stret taim yu putim kaikai long hap i stret—olsem susu milk i mas i stap long frij na long stretpela temperesa. Sapos yu laik kaikai i mas i stap longpela taim, yu ken putim long friza, tasol sapos yu rausim dispela long friza na difrostim pinis, yu no ken putim em long frisa gen.

Sampela ples long Australia i hot na wet. Long ol kain ples olsem, kaikai olsem bret inap bagarap bipo long ‘use-by’ deit. Bret inap kisim mold, na sapos em i kisim, wantu yu mas tromoi dispela bret. No ken opim beg, bikos yu ken pulim win wantaim ol pikinini mold na bai yu ken kisim sik. Sapos yu stap long hap i hot na wet ples long Australia, putim bret long frij.

Pasin bilong holim na lukautim kaikai long klinpela wei i impoten, na em bai stopim yu na ol wanwok bilong yu long kisim sik. Yu mas wasim gut ol han bilong yu bipo na bihain long holim kaikai. Yu mas mekim gut wok long kakaruk, bif na ol narapela abus long klinpela wei. Priperim ol kakaruk na ol narapela abus antap long klinpela soping bod. Yu no ken mekim wok long ol narapela kaikai antap long dispela bod sapos yu no wasim em yet long marasin wara bilong diswasim. Sapos yu holim kakaruk, bif o ol narapela abus wantaim ol han bilong yu, bihain, yu mas wasim ol han bilong yu wantaim sop bipo long holim ol narapela kaikai. Olgeta abus (maski em i niupela abus o abus yu kukim pinis), yu mas putim long frij taim yu stretim pinis.

Page 52: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

46

17.3 BIHAINIM GUTPELA PASIN KLIN LONG HAUSEm i impoten long ol samting bilong haus i stap stret, na moa yet, i mas i stap klin. Yu ken lukim daunbilo sampela wei bilong mekim akomodesen bilong yu i stap klin.

• No ken larim ol pipia i stap long ploa; rausim ol pipia i stap long rabis-bin long olgeta taim.• Rausim ol but bilong yu long ausait.• Wantu yu mas klinim sapos kaikai o sampela wara i kapsait long graun o antap long tebol.• Ol pepa tawel na disinfekten i mas i stap klostu, na waipim ol samting we ol abus (maski em i

niupela abus o abus yu kukim pinis) i bin tasim.• Wasim ol pleit, bol, naip o pok bilong yu bihain long yusim ol, na draim ol gut pastaim long yu

putim ol long ples bilong ol.• No ken larim doti londri i stap tasol long ploa.• Olgeta taim, yusim pauda / wara marasin bilong wasim ol kolos.• Wasim linen bilong yu (ol sit, ol blenket) olgeta taim, long wanem, ol liklik binatang i ken i go

bikpela na givim sik long yu.• Waswas long olgeta de.• Olgeta taim wasim ol han bilong yu bihain long yusim toilet na bipo long holim kaikai.

Page 53: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

47

18 Stretim niupela sindaun bilong yuOl bikpela poins:• Emploiya bilong yu bai stori long yu long ol samting bilong komiuniti long hap yu bai go long en

taim yu kamap long Australia.• Emploiya bilong yu bai helpim yu long stretim rot bilong kisim takis fael namba na pulapim ol

pepa bilong wok bilong givim takis na supereniuesen, na stretim ples slip na stretim rot bilong trenspot bilong i go i kam long wok.

• Yu mas opim benk akaunt long Australia, long wanem, emploiya bilong yu bai dipositim pe bilong yu long en. Emploiya bilong yu bai helpim yu long dispela.

• Em i impoten long holim gut takis fael namba na ol samting bilong supereniuesen, long wanem, yu bai nidim ol taim yu kam bek.

18.1 AKOMODESENEmploiya bilong yu bai redim ples slip bilong yu, tasol yu mas baim kost bilong en, em ol bai rausim long pe yu bai kisim. Em i mas gutpela ples long slip na malolo, na i no pas pas tumas. Kost bilong en i no ken bikpela tumas. Bilong kliaim tingting long hamas yu bai baim long akomodesen, em bai kost olsem A$150 long wan wan wik, tasol em inap kost bikpela o liklik, bikos long:

• ples yu stap long en• hamas akomodesen i stap long en • stail bilong akomodesen na hamas man i stap wantaim yu • pawa, wara na gas bilong usim i stap insait long kost bilong akomodesen o nogat.

Gavman Australia i wokim ol lo bilong Haptaim Wokman Program na dispela lo i no orait long akomodsen we ol man i pas pas tumas long en. Sapos yu no amamas o wari long akomodesen bilong yu, yu mas kamapim dispela tingting bilong yu long emploiya bilong yu, o ringim Seasonal Worker Programme information line long (02) 6240 5234. Yu ken stretim narapela akomodesen bilong yu; tasol yu mas toksave long emploiya bilong yu long wanem hap yu bai stap long en na hau ol i ken kontektim yu.

Stap long narapela hap, dispela inap kamapim hevi long sait bilong trenspot. Bipo long yu painim narapela akomodesen, yu mas skelim gut olsem em isi long yu ken i go i kam long wok.

Page 54: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

48

Pawa, wara, gas samting: Kost bilong wara, pawa na gas i no stap insait long kost bilong akomodesen, na sapos olsem, yu bai baim sampela moni moa long usim ol dispela sevis. Kost bilong pawa, wara na gas i bikpela, olsem na yu mas pasim pawa taim yu no usim. Pasim ol lait, TV, ea-kondisena, na ol narapela samting bilong pawa olsem ol elektrik blenket taim yu no yusim, o taim yu no i stap long haus. Emploiya bilong yu bai didaktim long pe yu bai kisim sapos yupela i wanbel long mekim olsem.

18.2 TRENSPOTPablik trenspot na draivim kar long Australia: Sampela taim, yu mas kalap long pablik trenspot. Long planti hap, i gat ol bas o tren. Yu mas baim tiket, na holim yet dispela tiket taim yu stap long bas o tren, sapos yu no holim, yu bai baim bikpela fain.

Ol kar long Australia i save spit: sampela taim, winim 110km long aua. Em i samting olsem tripela taim moa long spit ol lo i makim long Nuku’alofa, na Port Vila. Long Northern Territory (NT), i gat ol hap we ol kar i save ran inap 130km long aua. Sapos yu laik draivim kar, yu mas i gat stretpela laisens na kar i mas i gat rejistresen. Kar i mas ran long han kais long rot.

18.3 ON-ARAIVOL BRIFINGTaim yu kamap long niupela ples, emploiya bilong yu bai givim yu impoten infomesen long wok yu bai mekim na ples yu bai stap long en. Emploiya bilong yu bai stori gen long ol tingting karamapim long pri-dipatsa brifing. Ol wokman husat i save gut na kliagut long ol stori i stap long dispela buklet bai painim ol gutpela samting moa na amamas moa long i stap long Australia.

Impoten Tru: sapos yu no klia long sampela samting bilong dispela buklet, o on-arivol brifing, yu MAS askim. Emploiya bilong yu i laik yu mas askim. Sapos yu pasim maus i stap, nogut yu no kisim stretpela save long mekim stret wok. Dispela inap mekim na yu no bai kisim sans bilong kam bek long narapela haptaim bilong wok.

Singautim unien long kam na stori long yu: Emploiya bilong yu bai singautim mausman bilong wanpela unien na bai em i ken stori long yu long ol sevis ol i ken givim, na givim sans long yu long joinim ol, sapos yu laik.

Singautim Fair Work Ombudsman long stori long yu: Emploiya bilong yu bai singautim Fair Work Ombudsman long stori long yu long ol raits bilong wok ples na ol samting yu ken kisim (entitlements), o givim yu ol pepa samting i stori long ol. Em i bikpela samting long yu save long Fair Work Ombudsman na hau yu ken kontektim ol sapos yu wari long pe bilong yu (lukim sapta 5).

Page 55: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

49

18.4 OPIM BENK AKAUNTWanpela bilong ol impoten samting yu mas mekim taim yu kamap long niupela taun, em long opim benk akaunt long Australia. Yu mas i gat benk akaunt we emploiya bilong yu i ken putim pe bilong yu i go long en, na benk akaunt em i gutpela rot bilong holim moni bilong yu i stap seif na sampela taim, salim moni i go long ples.

Yu mas i gat paspot o sampela pepa bilong soim yu husat na atres bilong opim benk akaunt wantaim benk, bilding sosaiti o kredit unien. Ol bai givim yu benk kat we yu ken usim long rausim moni long akaunt bilong yu. Debit kat bilong yu bai i gat PIN namba we yu bai usim taim yu laik rausim moni long masin ATM. Em i impoten samting long yu mas tingim PIN namba, tasol yu no ken larim narapela man i save long dispela namba.

Traim usim masin ATM bilong benk bilong yu. Yu ken usim ol narapela masin ATM bilong rausim moni, tasol ol bai sasim yu long en (A$2 samting). Sapos yu baim sampela samting long stua, olsem supamaket, yu ken baim ol samting wantaim kat bilong yu na rausim moni long seim taim, em ol bai i no sasim yu. Stuakipa bai givim yu hamas moni yu nidim, na ol bai rausim dispela moni long benk akaunt bilong yu. Em i samting bilong yu long makim wanem benk yu laik putim na seivim moni bilong yu long en.

Page 56: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

50

19 Toktok na stap pas wantaim lain bilong ples

Ol bikpela poins:• Em i impoten samting long toktok na stap pas wantaim ol pren na famili long ples, na i gat planti

wei bilong mekim olsem. Sampela wei, pe i antap moa long ol narapela. • Intenet em i liklik pe tru, na tu sampela program i save givim ol fri kol sevis na mesejing. • Mobail fon i bikpela pe moa, em i A$4 long wan wan minit long ring i go long ovasis.

19.1 MOBAIL FON NA RING I GO LONG PLESUsim mobail fon long ring long ples, em bai i bikpela kost. Yu ken bringim mobail fon bilong yu i kam. Sapos nogat, kost bilong mobail fon long hia i inap olsem A&100. Yu ken makim pri-peid mobail fon (SIM) o yu baim bil bihain long yu mekim ol ring.

Pri-peid mobail fon em i isipela wei bilong was long ol moni i no ken lus nating, tasol kost inap kamap antap tru. Yu mas askim emploiya bilong yu long helpim yu long painim gutpela plen, na yu mas sekim olsem mobail fon bilong dispela kampani i wok gut long hap yu stap na wok long en o nogat.

Impoten tru: Sampela wokman i bin lusim planti moni long mobail fon kol. Yu bai wok strong long Australia, na yu mas was gut tru nogut yu tromoi olgeta moni long ol fon kol, we yu bai i baim 4-pela dola long wan wan minit sapos yu ring long ovasis.

19.2 INTENESENEL KOLING KATYu ken usim koling kat, long wanem, pe bilong en i liklik moa taim yu ring long ovasis. Kost bilong ring i go long wanpela kantri i narapela long ring i go long narapela kantri. Kost bilong ring long wanpela taim bilong dei i narapela long narapela taim bilong dei. Skelim ol reit bilong ring long wan wan minit, ol pe bilong plag fol (fi ol i sasim yu taim ol i kisim fon kol bilong yu) na fi bilong koneksen (connection cost) namel long wan wan kat. Yu ken mekim olsem sapos yu painim ol kampani bilong wokim fon kat long intenet.

Page 57: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

51

19.3 INTENETLong usim intenet na salim emeil i go i kam long ol pren na famili long ples, kost bilong en i daunbilo moa, Yu ken usim fri intenet long ol pablik laibreri, o peim fi long intenet kafe long ol senta bilong sampela hap. Ol i save sasim yu long olgeta wan wan aua o olgeta wan wan 30 minit.

19.4 VOIS OVA INTENET NA INSTANT MESEJI APSYu ken usim intenet long toktok long famili na ol pren bilong yu. Yu baim liklik fi tasol long usim program yu ken mekim fri kol long en long rot bilong intenet. Dispela program i karim nek bilong yu long rot bilong intenet, olsem na yu bai i no inap baim fi bilong fon-kol. Olsem tasol na bai yu baim fi bilong usim intenet long wan wan aua—em i save makim sampela dola. Tasol, em i gutpela moa yet long baim A$4 long wanpela minit!

Planti pablik kompiuta i gat ol dispela program i stap insait long en, na samting yu mas mekim i olsem yu wokim fri akaunt wantaim usanem (olsem fes nem na las nem bilong yu), na askim famili na ol pren bilong yu long ples long mekim wankain. Orait, yu ken salim emeil i go long toksave long ol olsem yu bai ring bihain long wok o long de-of taim yupela wantaim i ken usim intenet long en. Yu mas save gut long taim bilong Australia na taim bilong kantri bilong yu.

Na tu, yu ken daunlodim insten mesejing aps sapos yu gat smat fon na intenet koneksen. Long ol dispela program, yu ken salim fri teks i go long olgeta hap bilong graun, na salim i go i kam ol piksa na ol video, tu. Yu mas askim famili na ol pren bilong yu long daunlodim seim aps.

Page 58: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

52

20 Yu mas mekim wanem long taim bilong hevi

Ol bikpela poins:• Long taim bilong hevi, ringim 000. Dispela em fri kol.• 000 bai putim yu i go long polis, paia stesen o ambulans.

20.1 YU MAS MEKIM WANEM LONG TAIM BILONG HEVISapos yu ringim 000, ol bai askim yu olsem yu nidim helpim bilong ambulans, paia o polis. Yu mas kolim nem bilong sevis yu nidim: “Police” (Polis) o “Ambulance” (Ambulans) o “Fire” (Paia).

Tingim: ringim 000 long taim bilong hevi tasol. Sapos yu no toktok gut Tok Inglis, kolim ‘Interpreter’ na nem bilong tok ples yu save toktok long en.

• Toksave long ol long nem, atres na fon-namba bilong yu.• Toksave long ol long wanem samting i wok long kamap na long wanem hap.• Sapos yu paul na i no save wanem samting yu mas toktok long en, no ken pasim telefon, holim

lain na bai opereta i ken painimaut yu ring long we na salim lain bilong helpim yu i go long en.• Ol ambulans sevis em bilong taim bilong hevi tasol.• Helt insuerens bilong yu bai karamapim kost bilong ambulans.

Page 59: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

53

21 Sans bilong kisim ol niupela save long Australia

Ol bikpela poins:• Aninit long Haptaim Wokman Program, yu ken kisim trening bilong kisim niupela wok ekspiriens

moa na save bilong yu bai i go bikpela moa.

21.1 KISIM NIUPELA SAVE NA SKILLS LONG AUSTRALIABikpela wok bilong Haptaim Wokman Program em long mekim skills bilong yu i go bikpela na gutpela moa, long wanem, skills na ol save yu kisim bai helpim yu long painim wok na opim rot long kisim sampela skul moa taim yu go bek long ples.

Sapos yu kisim trening aninit long Haptaim Wokman Program, yu ken mekim wok long niupela skills na dispela bai opim rot bilong yu long kisim sampela skul moa na painim wok, na dispela bai mekim na kantri bilong yu i ken kamap gutpela moa.

Page 60: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

54

22 Go bek long plesOl bikpela poins:• Bipo long go bek long ples, emploiya bilong yu bai givim yu “Pri-riten brifing” bilong toksave long

yu long ol samting yu mas mekim bipo long go bek long ples.• Toktok wantaim emploiya bilong yu olsem ol i laik kisim yu gen long narapela haptaim bilong

wok o nogat.• Tingim, putim gut takis fael namba long ples seif na bai yu ken painim kwik dispela namba sapos

yu bai stap insait gen long Program.• Tingim, putim gut supereniuesen namba long ples seif na bai yu ken kisim supereniuesen bilong

yu taim yu go bek.• Ol i laik harim long Australia na kantri bilong yu, long wanem kain tingting yu gat long ol wok yu

mekim aninit long Haptaim Wokman Program. Em i impoten long yu mas tok tru.

22.1 PRI-RITEN BRIFINGEm i taim bilong tingting long go bek long ples nau. Sapos yu wok long ritim dispela buklet long stat bilong dispela wokabaut, yu bai kirap nogut long taim bai flai spit i go. Bipo long yu go bek long ples, emploiya bilong yu bai givim yu pri-riten brifing.

Emploiya bilong yu bai stori long ol samting yu mas mekim bilong redi long go bek. Wanpela bilong ol em long pulapim ol pepa bilong supereniuesen bilong yu. Yu bai i no inap long pulapim pepa bilong takis riten.

Ol bai askim tingting bilong yu long ol wok yu bin mekim. Em i impotent long tok tru taim yu bekim. Dispela bai helpim Gavman Australia i ken skelim Program na mekim sampela senis o mekim Program i kamap gutpela moa. Sapos yu bekim stret na tru, yu bai helpim Haptaim Wokman Program i kamap gut moa, na ekspiriens bilong yu long narapela yia antap bai gutpela moa.

Bipo long go bek long ples, yu mas:

• toksave long emploiya bilong yu long hau ol i ken kontektim yu sapos ol i laik kisim yu long narapela haptaim wok bihain

• askim emploiya bilong yu long hau yu ken kontektim ol sapos yu bai i gat hevi long kisim bek supereniuesen bilong yu

• tingim long raitim takis fael namba na supereniuesen namba, na putim long ples seif• sapos yu tingting long kam bek, larim benk akaunt i op i stap. Dispela bai mekim isi long kisim

supereniuesen bilong yu, moa yet sapos yu gat brens bilong dispela benk long ples bilong yu. Tasol, nogut ol sampela benk fi i antap tumas long yu, so sekim wantaim benk.

Page 61: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

55

22.2 KAMAP LONG PLESTaim yu kamap long ples, gavman bilong yu i laik wokim wanpela miting wantaim yu. Em i impoten long yu long tok tru na givim ol stretpela bekim. Yu mas toktok tu wantaim gavman bilong yu long hau emploiya bilong yu i bin stretim rot bilong yu long kisim bek supereniuesen bilong yu, o long yu bin wanbel long larim benk akaunt long Australia i op i stap o nogat.

22.3 USIM MONI BILONG YUBai yu mekim wanem long moni bilong yu? Ating, em i gutpela long go bek long stat bilong dispela buklet, na lukluk long wanem ol as na yu bin tingting long kam na wok long Australia. Em bilong statim bisnis, o bilong baim skul fi bilong ol pikinini bilong yu? Em bilong baim niupela genereta long komiuniti bilong yu?

Maski i gat wanem wanem as, yu mas tingim olsem yu bin wok strong long kisim moni, na nau yu mas usim wantaim gutpela tingting.

22.4 REDI LONG NARAPELA HAPTAIM BILONG WOKSapos yu bin wok strong long Australia na emploiya bilong yu i bin amamas long yu, yu gat sans long kam bek. Yu mas askim gen lain bilong gavman o lain bilong kisim ol wokman em gavman i makim long kantri bilong yu. Yu mas mekim olgeta samting yu bin mekim bilong kisim visa long namba wan taim—givim pepa aplikesen bilong kisim visa, baim pe bilong en, kisim x-rei long bros bilong yu na mekim ol narapela samting bilong kisim visa. Kantri bilong yu inap askim yu long sampela samting moa na bai yu ken insait gen long Haptaim Wokman Program.

Page 62: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

56

Yu gat sans long stap insait gen long program olsem haptaim wokman long Australia sapos:

• yu stap stret wantaim ol lo bilong visa• emploiya bilong yu i amamas long wok bilong yu• yu no bin mekim wanpela samting we inap pasim yu long stap insait long Haptaim Wokman

Program• Australia i nidim ol wokman moa.

Sapos yu laik teik pat insait gen long Program, i gutpela sapos yu tingting long holim sampela moni bilong redi long go insait gen, olsem fi bilong visa aplikesen, na bai yu no i nap peim bek ol planti moni long emploiya bilong yu long neks taim.

Mipela i laik tru long yu amamas long wok olsem haptaim wokman long Australia na moni na skills yu kisim bai helpim yu na komiuniti bilong yu.

Page 63: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

Bikpela infomesen bilong ol haptaim wokman

Flait infomesen Diteils

De mi kamap long Australia

De mi go long PNG

Ol samting bilong balus na flait namba – i kam long Australia

Ol samting bilong balus na flait namba – i go long PNG

Kampani bilong balus

Helt Insuerens Diteils Diteils

Nem bilong kampani

Memba namba

Takis Diteils Diteils

Takis Fael Namba

Supereniuesen Diteils Diteils

Supereniuesen Namba

Supereniuesen Kampani

Supereniuesen kampaniAustralian Bisnis Namba (ABN)

Benk Infomesen Diteils

Benk Diteils

Benk Kampani (lukim Sapta 11)

Paspot Diteils Diteils

Paspot Namba

Pinis Deit bilong Paspot

Page 64: Wok na Sindaun long Australia - Department of Employment ... · helpim komiuniti bilong yu na ol wok bisnis bilong kantri bilong yu i go bikpela moa. 1.4 OL PASIN BILONG YU LONG AUSTRALIA

Telefon: +61 2 6240 5234Emeil: [email protected]

Facebook.com/SWPAus | Twitter @SWPAustraliawww.employment.gov.au

Tok Pisin (Papua New Guinea) version 2016