w_machowski_śladami-_pauzaniasza_promo1.pdf

7/21/2019 W_Machowski_ladami-_Pauzaniasza_promo1.pdf

1/11

Wydawnictwo Alter

Krakw 2013

Wojciech Machowski

ladami Pauzaniasza

Podr po staroytnej Grecji


2/11

Copyright by Wojciech MachowskiKrakw 2013

Ksika wydana w serii Podre po Staroytnoci

Patronat nad seriWydzia Historyczny Uniwersytetu Jagielloskiego

Redaktor prowadzcy seriiWojciech Machowski

Korekta i redakcja jzykowa

Agnieszka Fuliska

DTP, projekt okadki i logo seriiKarolina Kawecka

Zdjcie na okadce: Partenon, AtenyWojciech Machowski

Zdjcie autoraKarolina Kawecka

Wydanie I

ISBN 978-83-934455-6-1

Wydawnictwo Alter

ul. liczna 30B/43, 31-444 KrakwTel. 12 294-92-86, 606-781-823E-mail: [email protected]

Printed in PolandDrukarnia Know-Howul. Chemoskiego 255, 31-348 Krakw


3/11

5

Spis treci

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Zarys chronologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Sunion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Ateny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Maraton i Brauron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Ramnus i Oropos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Eleusis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Eleuteraj i Ajgostena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Istmia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

Korynt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Nemea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Mykeny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Herajon i Argos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Elleniko i Tiryns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Epidauros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Egina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Sparta i Menelajon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

Messena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

Pylos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

Olimpia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Alifejra i Bassaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Teby, Orchomenos, Gla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

Delfy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

Sowniczek terminw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263


4/11

7

Juw czasach Imperium Romanumchtnie podrowano po Helladzie, odwiedzajc najwaniejszemiasta, sanktuaria czy lokalne miejsca kultu. Rwnoczenie poznawano histori, mitologi i wierze-nia tak podziwianej przez staroytnych Rzymian cywilizacji greckiej. Jednym z takich podrnikwby Pauzaniasz, ktrego zachowany do naszych czasw opis podry sta si dla mnie przewodnikiem

po staroytnej Grecji.Pauzaniasz odby swoj podr prawie dwa tysice lat temu. Obecnie wrcz niewiarygodnym wydajesi, e trzymajcw rku tumaczenie jego dziea i rwnoczenie stojc naAkropoluwAtenach, ago-rzew Koryncie czy sanktuariachw Olimpii lub Delfach, widzimy zjego perspektywy pozostaociwspaniaych budowli, ktrymi tak si nieraz zachwyca. To prawie jakby przenie si te dwa tysicelatw przeszo.W niektrych przypadkach, tak jakw Mykenach czy Pylos, dziki pracy kilku poko-le archeologw, widzimy dzi znacznie wicej ni Pauzaniasz.W innych, tak jak na przykadw Spar-cie czy Tebach jest zupenie odwrotnie. Tylko dziki opisowi Pauzaniasza moemy sobie wyobrazi

jak wygldayw staroytnoci. Obecnie, wspczesna zabudowa tych miast w wikszoci przykrywadawne ulice, place, budynki czy pomniki.

Pauzaniasz (ac. Pausanias) urodzi si ok. roku 115 n.e., prawdopodobnie w okolicach Magne-zji (dzisiejsza Manisa), lecejw zachodniej czci Azji Mniejszej. Zmar, jak si uwaa, po roku 180n.e. Pauzaniasz by kim, kogo nazwalibymy dzi podrnikiem, geografem i historykiem sztuki.

W trakcie swojego ycia odwiedzi m.in. Antiochiw Syrii oraz JerozolimwJudei. Podziwia pira-midyw Egipcie, Macedoni, skd pochodzi Aleksander Wielki a take stolic wczesnego wiata Rzym. Jednak jego najsynniejsza podr to odwiedziny Grecji a waciwie jej czci, ktraw czasachPauzaniasza wchodzia w skad rzymskiej prowincji Achaja.

Efektem podry po Grecji sta si, napisany pomidzy 160 a180 rokiem n.e., pierwszy przewod-nik Wdrwka po Helladzie(gr. Periegesis tes Hellados). Pauzaniasz opisaw nim kolejne odwiedzane

przez siebie krainy Grecji. Zacz od Attyki, gdzie przede wszystkim zwiedzi Ateny. Nie omieszkatake odwiedzi synnych sanktuariww Oropos (Amfiarejon), Ramnus czy Eleusis. Nastpnie pod-y na Peloponez, gdzie kolejno podrowa po Koryntii (odwiedzajc sanktuarium Posejdonaw Istmiiczy Korynt), Argolidzie (miasta Argos i Epidauros ze synnymi sanktuariami Hery iAsklepiosa), Lako-nii (Sparta) i Mesenii (Messena). Dwa nastpne rozdziay przewodnika zostay powicone opisowiElidy wraz ze znajdujcym si tam synnym sanktuarium Zeusaw Olimpii. Na zakoczenie podrypo Peloponezie Pauzaniasz odwiedzi Achaj iArkadi, gdzie znajduj si dwa przepiknie pooonesanktuariawAlifejrze (Ateny) i Bassaj (Apollina). Dwa ostatnie rozdziay swego dziea powici cen-tralnej Grecji, gdzie podrowa po Beocji, odwiedzajc m.in. Teby i Orchomenos oraz niewielkiejFokidzie ze wspaniaym sanktuarium Apollina w Delfach.

Przedmowa


5/11

8

ladami Pauzaniasza

Przewodnik Pauzaniasza sta siw czasach nam bliszych nieocenionym rdem informacji dlalicznych pokole archeologw, historykw sztuki i geografw. Wdrujc po miastach Grecji w IIwieku n.e., Pauzaniasz nie tylko wymieni ich najwspanialsze zabytki, ale rwnie niejednokrotniedokadnie je opisa oraz poda lokalizacj. Jak cenne s to informacje, moemy przekona si obec-nie, czytajc raporty wykopaliskowe pisane przez archeologw pracujcych na terenie Grecji, ale take

zagldajc do dzie wspczesnych historykw staroytnych, ktrzy wdziele Pauzaniasza znaleli infor-macje potwierdzajce wiele z najwaniejszych wydarze wiata antycznego. Badacze specjalizujcy siw historii religii znajduj tu rwnie mnstwo informacji olokalnych zwyczajach, mitach czy kul-tach. Oprcz zabytkw i legend Pauzaniasz opisa rwnie przepikny krajobraz wczesnej Hellady gry, rzeki czy nawet rda. Oczywicie, do czci z tych informacji naley podchodzi z rezerw.

Jak kady czowiek, take i Pauzaniasz popenia bdy. Problemem, zjakim najczciej spotykamysiwjego dziele jest nierozdzielanie wydarze mitycznych od historycznych. Z drugiej strony naley

jednak pamita o tym, i staroytni Grecy uwaali mity za cz swojej historii, i Pauzaniasz, wzoru-jc si na nich, nie by tu wyjtkiem.

Pauzaniaszw trakcie swojej podry po Helladzie odwiedzi dziesitki wikszych i mniejszychmiast, wiosek czy po prostu miejsc zwizanych z lokalnymi kultami oraz historycznymi wydarze-niami.W niniejszej publikacji, z racji jej ograniczonej objtoci, zdecydowaem si przedstawi jedy-nie te najwaniejszew moim odczuciu. Czsto o wyborze danego miejsca a odrzuceniu innego decy-dowaa nie tylko jego ranga (np. Ateny, Mykeny, Olimpia, Delfy), ale i wyjtkowe, niepowtarzalnepooenie (np. Menelajon, Alifejra czy Bassaj), stan zachowania zabytkw architektury (Tiryns, Mes-sena) czy znaczca dla dziejw Grecji historia (Sparta, Teby). Jestem gboko przekonany, e wszyst-kie te miejsca zasuguj nie tylko na umieszczenie ichw niniejszej publikacji, ale rwnie na to, by wzorem Pauzaniasza odwiedzi je podczas podry po Helladzie. Wszystkie wykorzystane przeze mnie cytaty z przewodnika Pauzaniasza pochodz z polskich

tumacze dziea, autorstwa Janiny Niemirskiej-Pliszczyskiej (ksigi IVIII) oraz Henryka Podbiel-skiego (ksigi IXX). Niniejsza publikacja powstaaw trakcie kilkumiesicznych studiw i podry ladami Pauzania-sza po Grecji, odbytych m.in. dziki stypendium uzyskanemuw ramach programu Socrates/Era-smus. Serdeczne podzikowania pragnw tym miejscu zoy dr Dorocie Gorzelany oraz drAgnieszceFuliskiej za cenne uwagi i sugestie dotyczce tekstu ksiki. Sowa podzikowania skadam rwnieFundacji Lanckoroskich. Dziki przyznanemu mi stypendium mogem m.in. dokoczy niniejszpublikacj oraz uzupeni jej bibliografi.

Wojciech Machowski


6/11


7/11

29

Sunion

Z caego ldu staego Hellady w kierunku wysp Cyklad

i Morza Egejskiego najdalej wysunity jest Sunion,

przyldek ziemi attyckiej. Gdy za podpyniesz pod sam

przyldek, ukae ci si port i witynia Ateny Sunias

na jego szczycie. (1.1.1)

Przyldek Sunion jest najbardziej na poudniewysunitym zaktkiem Attyki. Na samym szczy-cie, tu nad skalistym brzegiem morza, znajdo-wao si niegdy sanktuarium Posejdona, poniejktrego rozlokowaa si niewielka osada otoczonapotnymi murami obronnymi. Nieco bardziejna pnoc, najednym z niszych wzniesie, poo-one byo sanktuarium dedykowane Atenie wraz

z niewielkim okrgiem kultowym powiconymherosowi Frontisowi.

To wanie od przyldka Sunion Pauzaniaszzaczyna opis swojej wdrwki po Grecji. Co cie-kawe, okrela go jako miejsce, gdzie znajdujesi witynia Ateny, a nie znana nam wszystkimwitynia Posejdona. By moe przyczyn bduPauzaniasza by fakt, eznajdujca si tu wcze-niej witynia Ateny zostaaw I w. n.e. roze-

brana i przeniesiona na agor atesk. Pozostaajedynie witynia Posejdona, ktrej rangaw II w.n.e. nie bya ju tak wielka jak wczeniej, i ktrawydaa si Pauzaniaszowi odpowiednim przybyt-kiem dla patronki Attyki Ateny. Przyldek Sunion po raz pierwszy wymienionyzostaw Odysei jako miejsce, gdzie od strzay

Apollina zgin Frontis sternik statku powraca-jcego spod Troi Menelaosa i wanie tu zosta

pochowany. Homer okreli przyldek Sunionjako wity, by moe dlatego, ejuwjegoczasach miecio si tu sanktuarium Ateny lubPosejdona, gdzie wypywajcy na Morze Egejskiekupcy czy zwykli marynarze wznosili modlitwyo bezpieczny powrt lub dzikowali, gdy podrzostaa zakoczona pomylnie. Okolice przyldka Sunion zostay zasiedlone

ok. 3000 p.n.e., o czym wiadcz odkryte przezarcheologw pobliskie prehistoryczne cmentarzy-ska. Badania archeologiczne prowadzonew obr-bie sanktuarium potwierdziy obecno kultuwtym miejscu ju od VIII w. p.n.e. Wpobliupniejszego sanktuarium Ateny natrafiono m.in.na depozytw formie gbokiej na 15 m prosto-ktnej jamy, wypenionej zabytkami datowanymina wczesny okres archaiczny. Byy to prawdopo-dobnie wota ofiarne zoonew witym okrgu

Frontisa. Wrd nich znalezionom.in. terako-

Pozostaoci monumentalnego wejcia do sanktuarium

Obok: witynia Posejdona


8/11

30

ladami Pauzaniasza

towe figurki i pytki, pieczcie, skarabeusze oraz

niewielkie korynckie aryballosy. Najednej z tera-kotowych pytek, datowanej na VIII w. p.n.e.,znajduje si namalowane przedstawienie okrtuwojennego z wyranie zaznaczonym sternikiem by moe wanie Frontisem. W pocztkowych latach VI w. p.n.e. wobrbiesanktuarium Posejdona ustawiono szereg posgw marmurowych kurosw. Archeolodzy znaleli

jewjamie znajdujcej si na wschd od wityni.

Jeden z nich, wysoki na ponad 3 m, znajduje siobecnie wNarodowym Muzeum Archeologicz-nym wAtenach.

Pod koniec VI w. p.n.e.w okrgu Ateny wznie-siono niewielk wityni z dwiema kolumnami

w pronaosie. Wewntrz znajdowa si posg usta-wiony nazachowanej do naszych czasw wapien-nej bazie, natomiast przed wityni ustawionyby niewielki otarz. Nie wiadomo, komu dokad-nie dedykowana bya ta wczesna witynia. Bada-

cze, oprcz Ateny, wskazuj m.in. naArtemid.

Wkrtce po roku 500 p.n.e. na szczycie przy-ldka zaczto wznosi pierwsz wityni Posej-dona. Miaa ona podobny plan i wygld jak p-niejsza witynia, ktrej pozostaoci dotrway donaszych czasw, cho bya nieco mniejsza. Praw-

dopodobnie projekt i budowa wityni byy finan-sowane przez Ateny, a nie przez miejscowy dem(gmin) Sunion. Fragmenty detali architektonicz-nych tej wczeniejszej budowli, takie jak m.in.bbny kolumn, bloki cian czy kapitele doryckie,widoczne sw fundamentach pniejszej wityni,wykorzystano je rwnie przy budowie wityni

Ateny w V w. p.n.e.Prawdopodobnie prace budowlane nadal trwa-

y, gdyw roku 480 p.n.e. Persowie zupili sank-tuarium Posejdona izniszczyli powstajc wi-tyni. Wkrtce, po bitwie pod Salamin, Grecyprzeznaczyli zdobyczne fenickie okrty wojen-ne jako zadouczynienie za ten witokradczyi barbarzyski akt. Dopiero jednak w drugiejpoowie V w. p.n.e., prawdopodobnie ok. roku440 p.n.e., wzniesiono now wityni Posejdo-na. Nieco wczeniej, bo zapewne ju ok. 460450 p.n.e., zbudowano nowy przybytekw sank-

tuarium Ateny. witynia Posejdona zostaawzniesiona z lokal-nego marmuru, pochodzcego z kamienioomw

Agrileza, ktry jest do chropowaty i mikki, aleza to atrakcyjnie ubarwiony kolorowymi ykami.

Wymiary jej stylobatu to 13,4 31,15 m. Pery-staza liczya sze kolumn na bokach krtszychi trzynacie na duszych. Ciekawym jest fakt, ite smuke, doryckie kolumny maj jedynie szes-

nacie, a nie jak to byow zwyczaju dwadzieciakanelur. Jedna z teorii zakada, e stao si tak dla-

Plan sanktuarium Posejdona: 1. Propylon, 2. Stoa p-nocna, 3. witynia, 4. Fortyfikacje, 5. Pochylnia i hangardla okrtw

Plan wityni Posejdona


9/11

31

tego, by kolumny wydaway si proporcjonalniezbudowane, gdy patrzono na nie od strony morza.

Wyjtkowe jest rwnie to, e kolumny pronaosubyy ustawionewjednej linii z trzecimi kolum-nami na bokach duszych perystazy (w typowychprzykadach stoj na rwni z drugimi). Jest torwnie cecha wity Aresa i Hefajstosa na ate-skiej agorze oraz Nemezisw Ramnus, ktre mogyby zaprojektowane przez tego samego anonimo-

wego architekta.Wntrze wityni skadao si z pronaosu, cellii znajdujcego si z tyu opistodomosu. cianyzbudowane byy z naprzemiennych rzdw obro-bionych blokw kamiennych o wysokoci 0,3i 0,6 m (tzw. wtek pseudo-izodomiczny). Ci-gy fryz z marmuru paryjskiego (z wyspy Paros)bieg nad kolumnamiw pronaosie i przedstawiawalki bogw z gigantami (gigantomachia), Lapi-tw zcentaurami (centauromachia) oraz polowa-

nie nadzika. Dodatkowo dekorowane byy przy-

czki, jednak nie wiemy, jakie sceny tu ukazano.Nie zachowa si rwnie aden staroytny opiskultowego posgu Posejdona, ktry musia nie-gdy sta w celli.

wityni postawiono w obrbie temenosu.Wchodzio si do niego poprzez imponujcydorycki propylonw typie distylos in antis. Tuobok propylonu znajdowao si pomieszczeniez asymetrycznie usytuowanym wejciem, miesz-

czce 11 aw, ktre prawdopodobnie wykorzysty-wano do rytualnych posikw. Dalej, na zachdod wspomnianego pomieszczenia, znajdoway sidwa doryckie portyki,w ktrych zapewne prze-chowywano wota skadane w wityni.

wityni Atenyw pobliskim sanktuariumwzniesiono z lokalnego marmuru (take z kamie-nioomw Agrileza)w porzdku joskim praw-dopodobnie bya to jedna z najwczeniejszych jo-skich wity naldzie greckim. Naleaa ona do

tzw. wity nieregularnych, wymienianych przez

witynia Posejdona


10/11

32

ladami Pauzaniasza

Witruwiusza. Mierzya 11,6 16,4 m i posia-daa perystaz jedynie od strony wschodniej (10kolumn) i poudniowej (12 kolumn). Kolum-nada od strony wschodniej penia zapewne funk-cj ozdobnego wejcia do wityni, podczas gdy

poudniowa moga suy jako stoa dajca ciew upalne dni i ochron przed silnym wiatremzim. Wntrze wityni to pojedyncze pomieszcze-nie cella,w ktrej ustawiony by posg bogini.Dach celli podtrzymyway cztery kolumny. Fun-damenty wityni widoczne s do dziw centrumsanktuarium, a sama witynia, jak zaznaczonopowyej, zostaa rozebranaw I w. n.e. i uyta dobudowy tzw. poudniowo-wschodniej wityni

na agorzewAtenach. Do naszych czasw zacho-waa si wspaniaa baza, na ktrej ustawiony byniegdy posg Ateny, oraz jeden zjoskich kapi-teli wtrnie uytywAtenach, ktry mona obec-nie zobaczy w Muzeum Agory Ateskiej.

Zim 413/412 p.n.e. Ateczycy ufortyfikowaliprzyldek Sunionw celu wzmocnienia ochronyszlaku morskiego przebiegajcegowjego pobliu.Macedoczycy po podporzdkowaniu sobie Grecjirozbudowali te fortyfikacje w III w. p.n.e., doda-

Plan sanktuarium Ateny: 1. witynia Ateny, 2. Archa-iczna witynia Ateny (Artemidy?), 3. Okrg kultowyFrontisa

Miejsce, w ktrym wznosia si niegdy witynia Ateny


11/11

33

Sunion

jc m.in. imponujcy bastion wzniesiony z blo-

kw marmuru. Zbastionu tego bardzo dobrzeobecnie wida lini fortyfikacji z V w. p.n.e., bie-gnc najpierww kierunku pnocnym a potemna zachd.

Macedoczycy wznieli rwnie pochylniei zadaszone schrony dla okrtww pnocno--zachodniej czci cypla. Dwie pochylnie scho-dziy do morza pod do stromym ktem i praw-dopodobnie nie mogy by przeznaczone dla

wikszych okrtw, takich jak np. trjrzdowce.

W czasie powstania niewolnikww latach

104100 p.n.e. Sunion byo baz rebeliantw,z ktrej dokonywano grabieczych wypadwna tereny Attyki. Po tych wydarzeniach przyldek straci na zna-czeniu. witynia Ateny zostaa rozebrana i wyko-rzystana do wzniesienia nowej, ale ju naateskiejagorze. Jak wspomniano powyej byo to praw-dopodobnie przyczyn bdu Pauzaniasza, ktrynie zosta poprawiony a do koca XIXw., kiedy

rozpoczto tu badania wykopaliskowe.W roku1884 prace prowadzi synny niemiecki arche-olog Wilhelm Drpfeld, a pomidzy 1899 a 1915Valerios Stais z ramienia Greckiego Towarzystwa

Archeologicznego. Od tego czasu witynia Posej-dona naprzyldku Sunion staa si znana wwie-cie jako jedne z najbardziej romantycznych sta-roytnych ruinw Grecji. Zostaa midzy innymiodwiedzona i uwieczniona przez tak znanych arty-stw jak William Turner czy Lord Byron, ktry

wyry swoje imi na jednej z jej kolumn.Plan wityni Ateny

witynia Posejdona o zachodzie soca

w_machowski_śladami-_pauzaniasza_promo1.pdf

Documents