Wadza i spoeczno Zielonej Gry

w latach 1945-1975

3

R y s Z a R d Z a R a d n y

Wadza i spoeczno Zielonej Gry

w latach 1945-1975

U n I W E R s y T E T Z I E L O n O G R s K I

Z i e l o n a G r a 2 0 0 9

RADA WYDAWNICZA

Krzysztof Urbanowski (przewodniczcy), Marian Adamski, Rafa Ciesielski, Micha Drab, Andrzej Maciejewski,

Maria Fic, Beata Gabry, Bohdan Halczak, Janusz Matkowski, Anna Walicka, Zdzisaw Wok, Irena Bulczyska (sekretarz)

RECENZENCIMariusz Gulczyski Czesaw Oskowski

Na okadce (1 i 4 str.) wykorzystano materia fotograficzny ze zbiorw Biblioteki Uniwersytetu Zielonogrskiego

Copyright by Uniwersytet Zielonogrski Zielona Gra 2009

ISBN 978-83-7481-232-0

OFICYNA WYDAWNICZA UNIWERSYTETU ZIELONOGRSKIEGO65-246 Zielona Gra, ul. Podgrna 50

tel./fax (068) 328 78 64, oficynawydawnicza@adm.uz.zgora.plDruk: Zakad Poligraficzny UZ

5

Spis treci

Wstp .............................................................................................................................................................. 7Rozdzia I. Organizacja ycia w Zielonej Grze ...............................................................................40 1. Sytuacja w 1945 r. po zdobyciu miasta przez Armi Czerwon ..............................................40 1.1. Radziecka komendantura wojenna ......................................................................................40 1.2. Penomocnik wadz polskich ................................................................................................43 1.3. Sytuacja spoeczno-polityczna w Zielonej Grze do 1950 r. ...........................................45 1.4. Ludno miasta .......................................................................................................................76 1.4.1. Sytuacja ludnociowa w Polsce po zakoczeniu wojny ...........................................76 1.4.2. Napyw ludnoci ...........................................................................................................81 1.5. Stan miasta, infrastruktura ..................................................................................................106 1.6. Opieka zdrowotna ................................................................................................................130 1.7. Organizowanie wadz miasta ..............................................................................................139 2. Sytuacja spoeczno-polityczna w Zielonej Grze po 1950 r. .................................................166 2.1. Powstawanie instytucji administracji wojewdzkiej .......................................................218 2.2. Wybory do Sejmu PRL i Miejskiej Rady Narodowej .......................................................225 2.3. Wymiar sprawiedliwoci .....................................................................................................246 2.4. Milicja Obywatelska .............................................................................................................265 2.5. Stosunki z Kocioem ...........................................................................................................278 2.6. Owiata i kultura ..................................................................................................................322 2.6.1. Owiata ........................................................................................................................322 2.6.2. Kultura masowa ..........................................................................................................352 2.6.2.1. Kultura w zakadach pracy ..........................................................................355 2.6.2.2. Winobranie ....................................................................................................360 2.6.2.3. Artos ...............................................................................................................363 2.6.2.4. Zesp Pieni i Taca Ziemi Lubuskiej ......................................................364 2.6.2.5. Chr Zielonogrskie Sowiki ...................................................................364 2.6.2.6. Biblioteki ........................................................................................................365 2.6.2.7. Dyskusyjny Klub Filmowy...........................................................................368 2.6.3. Kultura zinstytucjonalizowana .................................................................................370 2.6.3.1. Teatr ................................................................................................................370 2.6.3.2. Filharmonia ...................................................................................................377 2.6.4. Kultura studencka ......................................................................................................380 3. Sfera materialna ...........................................................................................................................385 3.1. Zakady przemysowe ..........................................................................................................385 3.2. Rzemioso, handel i usugi ..................................................................................................436Rozdzia II. Organizacje o charakterze politycznym ....................................................................459 1. Partie polityczne ..........................................................................................................................459 1.1. Polska Partia Robotnicza .....................................................................................................459 1.2. Polska Partia Socjalistyczna ................................................................................................465 1.3. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza .............................................................................469 1.3.1. Stan organizacyjny PZPR ..........................................................................................481 1.4. Stronnictwo Pracy ................................................................................................................496

1.5. Ruch ludowy (SL, PSL, ZSL) ...............................................................................................498 1.6. Stronnictwo Demokratyczne ..............................................................................................502 2. Organizacje modzieowe ...........................................................................................................508 2.1. ZMW, ZMS, ZMP i wczeniejsze........................................................................................508 2.2. Zrzeszenie Studentw Polskich ..........................................................................................526 2.3. Zwizek Harcerstwa Polskiego ...........................................................................................529 2.4. Inne organizacje modzieowe ...........................................................................................541Rozdzia III. Organizacja ycia spoecznego ..................................................................................544 1. Organizacje spoeczne.................................................................................................................544 1.1. Zwizki zawodowe ...............................................................................................................546 1.2. Organizacje sportowe ..........................................................................................................561 1.3. Organizacje kobiece .............................................................................................................566 1.4. Ukraiskie Towarzystwo Spoeczno-Kulturalne ..............................................................570 1.5. Towarzystwo (Liga) Przyjaci onierza ..........................................................................578 1.6. Towarzystwo Przyjani Polsko-Radzieckiej ......................................................................581 1.6.1. Festiwal Piosenki Radzieckiej ...................................................................................583 1.7. Polski Zwizek Zachodni ....................................................................................................585 1.8. Towarzystwo Rozwoju Ziem Zachodnich .........................................................................587 1.9. Towarzystwo Wiedzy Powszechnej ....................................................................................589 1.10. Pozostae organizacje .........................................................................................................591 2. Organizacje lokalne .....................................................................................................................595 2.1. Lubuskie Towarzystwo Kultury ..........................................................................................595 2.2. Lubuskie Towarzystwo Naukowe .......................................................................................600 2.3. Lubuskie Towarzystwo Muzyczne ................................................................................... 607 3. Organizacje religijne ...................................................................................................................609 3.1. Klub Inteligencji Katolickiej ................................................................................................609 3.2. Pax ......................................................................................................................................611 3.3. Chrzecijaskie Stowarzyszenie Spoeczne .......................................................................613 3.4. Caritas .................................................................................................................................614 4. Media .............................................................................................................................................621 4.1. Prasa .......................................................................................................................................622 4.1.1. Gazeta Zielonogrska .............................................................................................622 4.1.2. Nadodrze ..................................................................................................................631 4.1.3. Prasa zakadowa .........................................................................................................638 4.1.4. Czasopisma studenckie ..............................................................................................641 4.2. Radio ......................................................................................................................................643Rozdzia IV. Zielonogrskie rodowisko intelektualne ....................................................................649 1. Zielonogrska droga do uniwersytetu ......................................................................................649 1.1. Uczelnie wysze ....................................................................................................................649 2. rodowiska twrcze .....................................................................................................................667 2.1. Artyci plastycy .....................................................................................................................668 2.2. Literaci ...................................................................................................................................673Zakoczenie ..............................................................................................................................................677Bibliografia ................................................................................................................................................683Wyjanienie skrtw ...............................................................................................................................709Summary ....................................................................................................................................................712

7

Wstp

W badaniach dotyczcych Ziem Odzyskanych powicano uwag przede wszystkim proce-som zachodzcym na caym tym terytorium wczonym do pastwa polskiego na podstawie decyzji Konferencji w Poczdamie w 1945 r. Badaczy interesoway procesy przesiedlecze ludnoci polskiej i niemieckiej, adaptacji i integracji ludnoci przybyej na te tereny, rozwj gospodarczy, rozwj organizacji politycznych, spoecznych itp. Problemy badawcze doty-czyy przede wszystkim trendw rozwojowych ludnoci i gospodarki Ziem Zachodnich i Pnocnych, integracji jzykowej mieszkacw, problemw integracji ze szczeglnym uwzgldnieniem modego pokolenia, problemw urbanizacji, tworzenie si spoecznoci regionalnych oraz wybranych zjawisk organizacji i dezorganizacji ycia spoecznego na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych1.

Sytuacja Polski i jej ludnoci w 1945 r. z ca pewnoci bya wyjtkowa, niemajca pre-cedensu w caej naszej historii. Po traumie wojennej i okupacyjnej, w ktrej zagroone byo niemal kadego dnia bezpieczestwo egzystencjonalne narodu jako caoci, nastpiy wyda-rzenia pogbiajce te doznania. Przedmiotowe potraktowanie Polski przez wielk trjk, pomimo zaangaowania Polakw na wszystkich frontach wojny w walce z faszyzmem, suyo zabezpieczeniu ich wasnych interesw i w konsekwencji wiadome wepchnicie nas w sfer wpyww sowieckich. To z kolei miao decydujcy wpyw na wynik walki politycznej wewntrz kraju. Ustpstwa wczesnych przywdcw Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wobec Jzefa Stalina dotyczce kwestii granicy wschodniej Polski (linia Curzona) i przesunicie terytorium pastwa polskiego w kierunku zachodnim miay bardzo istotne znaczenie. Nie tylko w midzynarodowej alokacji si, przede wszystkim poprzez znaczce osabienie potencjau Niemiec, ale take wewntrzne. Na terenach Kresw Wschodnich zlokalizowana bya wielka wasno ziemska, ktrej przedstawiciele mieli ogromny wpyw na ycie spoeczne i kulturalne Polakw. Przejcie tych ziem przez Zwizek Radziecki t wasno bezpowrotnie likwidowao, zgodnie bowiem z dekretem o reformie rolnej2 nie przysugiwaa im rekompensata na Ziemiach Odzyskanych. Tam, po nadaniach ziemi przesiedlonym chopom, tworzono z pozostaych ziem pastwowe gospodarstwa rolne, co pniej nie pozostawao bez wpywu na zachowania polityczne tej ludnoci.

Zmiany granic pastwa wymusiy konieczno przemieszczenia si znacznych rzesz ludnoci. Byo to z jednej strony ogromne przedsiwzicie logistyczne, wymagajce, szczeglnie w wczesnych czasach zniszcze i niedoborw fachowcw, odpowiedniego zabezpieczenia technicznego, dobrego przygotowania organizacyjnego i koordynacji dzia-

1 R. Rybiski (red.), Ziemie Zachodnie i Pnocne Polski w pwieczu 1945-1995, Toru 1997, s. 162.2 Dz.U. 1944, Nr 4, poz. 17. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 wrzenia 1944 r.

o przeprowadzeniu reformy rolnej.

8

a. Z drugiej jednak strony, operacja ta dotyczya i odbywaa si na ywym organizmie ludzkim. Byy to konkretne losy ludzi, ktrych wyrywao si ze rodowiska kulturowego, z krajobrazu, w ktrym wyroli, zrywano utrwalone wizi spoeczne, wysyajc ich w obcy i nieznany dla nich wiat. Tym problemem badacze interesowali si od pocztku. O proce-sach migracyjnych i asymilacyjnych pisali midzy innymi Stefan Banasiak3, Jzef Burszta, Boena Chmielewska4, Henryk Dominiczak5, Zygmunt Dulczewski6, Krystyna Kersten7, Leszek Kosiski8, Andrzej Kwilecki9, Anna Magierska10, Wadysaw Markiewicz11, Czesaw Oskowski12, Hieronim Szczega13, Janusz Zikowski14 wymieniajc tylko tych, ktrzy analizowali problem dotyczcy tak zwanych Ziem Zachodnich. rdem wiedzy na ten temat s take wspomnienia repatriantw, ktrzy opisywali swoje przeycia w nowej dla siebie rzeczywistoci15.

W takich warunkach wymuszon koniecznoci stao si tworzenie nowych spoecznoci lokalnych i zawizywanie nowych wizi spoecznych, co przy znacznym zrnicowaniu kulturowym byo procesem niezwykle trudnym i dugotrwaym. Wiele komplikacji wprowa-dzaa polityka przesiedlania Niemcw, dotychczasowych mieszkacw na tych terenach oraz polityka pastwa wobec ludnoci autochtonicznej. Posiadanie statusu ludnoci miejscowej w duej mierze determinowao stosunek do nich ludnoci napywowej. Kojarzeni byli przez nich jako Niemcy, gdy z jednej strony mieszkali na tych terenach razem z Niemcami, a z drugiej, czsto le, bd w ogle nie mwili po polsku. Kojarzenie ich z Niemcami musiao mie negatywne konotacje, dochodzio bowiem do bezporedniej konfrontacji

3 S. Banasiak, Dziaalno osadnicza Pastwowego Urzdu Repatriacyjnego na Ziemiach Odzyskanych w latach 1945-1947, Pozna 1963.

4 B. Chmielewska, Spoeczne przeobraenia rodowisk wiejskich na ziemiach zachodnich, Pozna 1965.5 H. Dominiczak, Proces zasiedlania wojewdztwa zielonogrskiego w latach 1945-1950, Zielona Gra 1975;

idem, Wrcilimy na Ziemi Lubusk: udzia Wojska Polskiego w zasiedleniu i zagospodarowaniu Ziemi Lubuskiej 1945-1948, Warszawa 1974.

6 Z. Dulczewski, A. Kwilecki, Spoeczestwo wielkopolskie w osadnictwie Ziem Zachodnich, Pozna 1962; Z. Dulczewski (red.), Tworzenie si nowego spoeczestwa na Ziemiach Zachodnich. Szkice i materiay z bada socjologicznych w wojewdztwie zielonogrskim, Pozna 1961; idem, Spoeczne aspekty migracji na Ziemiach Zachodnich, Pozna 1964; idem (red.), Spoeczestwo Ziem Zachodnich: studium porwnawcze wynikw bada socjologicznych w wojewdztwie zielonogrskim w latach 1958-1960 i 1968-1970, Pozna 1971.

7 K. Kersten, Repatriacja ludnoci polskiej po II wojnie wiatowej: studium historyczne, Wrocaw 1974.8 L. Kosiski, Pochodzenie terytorialne ludnoci Ziem Odzyskanych w 1950 r., Warszawa 1960; idem, Procesy

ludnociowe na ziemiach odzyskanych w latach 1945-1960, Warszawa 1963.9 A. Kwilecki, Rola spoeczna nauczyciela na Ziemiach Zachodnich. W wietle pamitnikw nauczycieli-

osadnikw, Pozna 1960; idem, Ziemie Zachodnie w polskiej literaturze socjologicznej. Wybr tekstw, Pozna 1970.

10 A. Magierska, Ziemie zachodnie i pnocne w 1945 roku. Ksztatowanie si podstaw polityki integracyjnej pastwa polskiego, Warszawa 1978.

11 W. Markiewicz, Zasiedlanie i zagospodarowanie Ziem Zachodnich, [w:] W. Gra, J. W. Gobiowski (red.), Z dziejw Polski Ludowej, Warszawa 1966; W. Markiewicz, P. Rybicki (red.), Przemiany spoeczne na ziemiach zachodnich, Pozna 1970.

12 Cz. Oskowski, Spoeczestwo Polski zachodniej i pnocnej w latach 1945-1956. Procesy integracji i dez-integracji, Zielona Gra 1994; idem, Ziemie Odzyskane w latach 1945-2005. Spoeczestwo, wadza, gospodarka, Zielona Gra 2006.

13 H. Szczega, Zielona Gra. Rozwj miasta w Polsce Ludowej, Pozna 1984; idem, Przeobraenia ustrojowo-spoeczne na Ziemi Lubuskiej w latach 1945-1947, Pozna 1971.

14 J. Zikowski, Ludno ziem zachodnich, [w:] Polskie ziemie zachodnie, Pozna 1965.15 Z. Dulczewski, Mj dom nad Odr, Pozna 2001; K. ygulski, Repatrianci na Ziemiach Zachodnich, Pozna

1962. W Zielonej Grze ukaza si cykl wspomnie wydany przez Lubuskie Towarzystwo Kultury pod tytuem Mj dom nad Odr.

9

przesiedlecw z Niemcami jeszcze w znaczniej iloci przebywajcymi wwczas na tych terenach. Nowi gospodarze tych ziem zajmowali ich rodzinny, czsto wielopokoleniowy dobytek, w tym take w wyniku bdnej polityki wadz dobytek autochtonw. Tego typu sytuacje po wojennej i okupacyjnej traumie nie stwarzay korzystnej atmosfery spoecznej na tych terenach. Wzajemne uprzedzenia i nieufno trwaa jeszcze przez wiele lat. Tym bardziej i ludno wywodzca si z Kresw Wschodnich rwnie obarczona bya pit-nem czystek etnicznych przeprowadzanych przez nacjonalistw ukraiskich (Ukraisk Powstacz Armi UPA).

Proces asymilacji i integracji urasta do rangi naczelnej. Wrd badaczy wystpuje sze-reg pogldw na ten temat. Cz z nich uwaa, i proces ten przebiega w trzech fazach. Pierwsza faza bya to adaptacja spoeczna ludnoci napywowej do warunkw geograficznych i spoeczno-gospodarczych nowego terenu. Efektem byo pojawienie si przywizania do nowej ziemi, miejsca zamieszkania i miejsca pracy. W drugiej fazie nastpowao tworzenie si wizi lokalnych przez zwizanie z nowym rodowiskiem. Decydujcy wpyw miay rnego rodzaju wydarzenia o charakterze osobistym, jak zawarcie zwizku maeskiego, narodziny dziecka, tworzenie si wizi ssiedzkich czy w miejscu pracy. Wreszcie nastpo-wao ksztatowanie si zwizkw i poczucia midzygrupowego, poczucia my, solidarnoci i patriotyzmu lokalnego. By to etap, w ktrym nastpowaa identyfikacja z nowym rodowi-skiem16. Z. Dulczewski z kolei proces autochtonizacji rozkada na cztery etapy. Pierwszym z nich jest adaptacja, potem nastpuje trwalszy zwizek tworzony midzy innymi poprzez maestwa mieszane, nastpnie wi, wyraana poczuciem my, na kocu za znajduje si zupene zronicie ludnoci osiedleczej ze rodowiskiem spoeczno-geograficznym17.

Zasadniczym celem rozprawy jest prezentacja procesu zakorzenienia ludnoci przesie-dlanej z terenw przyczonych do Zwizku Radzieckiego oraz z rnych regionw Polski powojennej i reemigrantw, a take tworzenie nowych wsplnotowych struktur ssiedzkich, stowarzyszeniowych, religijnych, samorzdowych i wadzy pastwowej. Istotne znaczenie przypisuj warunkom spoecznym i politycznym, w jakich ten proces nastpowa. Z jed-nej strony utworzony autorytarny system tak zwanej demokracji ludowej, wzorowany na systemie radzieckim, ale modyfikowany pod wpywem tradycyjnych polskich skonnoci i zdolnoci do samoorganizowania i samorzdnoci, z drugiej, w poczuciu zewntrznego zagroenia swego bytu na tym terytorium skaniajcego do jednoczenia ponad wewntrz-nymi podziaami i sprzecznociami.

Rozwj zbiorowoci lokalnych wedug Oskara Lange jest cile uzaleniony od tego, jaki model pastwa dominuje w rozwoju danego spoeczestwa18. Zdecentralizowany system demokratyczny stwarza szans na szybsze ksztatowanie si spoecznoci lokalnej, realizacja projektw yciowych jest bowiem efektywniejsza we wsppracy ludzi. Aby je osign musz wchodzi w rnorodne wzajemne interakcje. Powstaje wic sytuacja

16 A.W. Sobociski, Uwarunkowania polityczne rozwoju Ziem Zachodnich i Pnocnych po 1945 roku, [w:] R. Rybiski (red.), Ziemie Zachodnie i Pnocne Polski w pwieczu 1945-1995, Toru 1997, s. 27. Patrz take: W. Jacher, Procesy integracji spoecznej Ziem zachodnich, [w:] Stosunki polsko-niemieckie. Integracja i rozwj Ziem Zachodnich i Pnocnych, Katowice 1980, s. 217; B. Jaowiecki, Przyczynek do bada nad procesami adaptacji i integracji spoecznej repatriantw na Opolszczynie, Opole 1966, s. 5.

17 Z. Dulczewski, Mj dom..., s. 30.18 O. Lange, Niektre zagadnienia centralizacji i decentralizacji w zarzdzaniu, [w:] Materiay do studiowania

ekonomii politycznej socjalizmu, Warszawa 1964.

10

sprzyjajca wzajemnemu zaufaniu i wsppracy. Komunici natomiast zaoferowali nam system scentralizowany, w ktrym cise polityczne gremia kierownicze sprawoway wadz. Eliminowao to w znacznej mierze inicjatyw indywidualn zmierzajc do realizacji swoich projektw yciowych, zarwno indywidualnych, jak i grupowych. Pastwo jawio si jako sia zapewniajca wszystkim obywatelom warunki egzystencji. Zwalniao ich tym samym od odpowiedzialnoci za powodzenie i jako wasnego ycia. By to jeden z elementw systemu radzieckiego, ktry po wasnych dowiadczeniach w porewolucyjnej Rosji Ra-dzieckiej odstpi od idei marksowskich19 na rzecz sprawdzonego w warunkach rosyjskich samodzierawia20. W warunkach polskich spoecznych i kulturowych w znacznej mierze odbiegay od naszej tradycji. W pewnym stopniu dychotomi t agodziy skutki okresu wojennego, w ktrym najwiksze koszty poniosa inteligencja bdca spadkobierczyni tych tradycji. Nowe grupy spoeczne, ktrym przynajmniej formalnie i propagandowo po-wierzano wadz, a tym samym take odpowiedzialno, nie byy do speniania tych funkcji przygotowane. Tote atwo mona byo narzuci styl i model wypeniania wadzy, w ktrym dominujc pozycj zajmoway kierownicze kadry partyjne. Osoby wywodzce si z klasy rzdzcej, przy braku niezbdnej wiedzy i umiejtnoci kierowania procesami spoecznymi czy gospodarczymi, bez specjalnego oporu poddaway si sterowaniu i staway si dyspo-zycyjnym instrumentem w rkach partyjnych kierownictw, czsto jednoosobowych.

W socjalizmie zlewa si ze sob panowanie ekonomiczne i polityczne. Pisali o tym teoretycy tego okresu przykadowo Jerzy J. Wiatr21, Wodzimierz Wesoowski22, Artur Bodnar23. Byo to konsekwencj modelu spoecznego, w ktrym dono z przyczyn dok-trynalnych do likwidacji wasnoci prywatnej i zastpienia jej wasnoci pastwow. Tym samym gremia polityczne zarzdzajce pastwem waday take gospodark. Gospodarka pastwowa dziaaa na zasadzie wielkiego koncernu, w ktrym funkcje rady nadzorczej

19 Wedug K. Marksa pod wpywem zmian zachodzcych w bazie (strukturze ekonomicznej spoeczestwa) powstaj nowe instytucje nadbudowy i nowe formy wiadomoci, penic jednoczenie funkcj ugruntowujc baz. K. Marks przewidzia wyjtkow rol dziejow do spenienia przez proletariat, a mianowicie likwidatora raz na zawsze wyzysku ekonomicznego. W miejsce kapitalistw pojawia si nie nowa klasa prywatnych wacicieli, lecz wsplnota wolnych wytwrcw. rodki produkcji zostan uspoecznione a klasy spoeczne zniesione.

20 W okresie dyktatury proletariatu wadza miaa by realizowana poprzez system Rad Delegatw Robotni-czych, onierskich i Chopskich (sowietw), przy czym sowieck republik rad W. Lenin przeciwstawi republice parlamentarnej typu zachodnioeuropejskiego. Poprzez przejcie kontroli nad produkcj spoeczn i podziaem, rady miay przej panowanie ekonomiczne, a poprzez zniesienie armii, policji i biurokracji na rzecz uzbrojonego ludu przej panowanie polityczne. W pracy Pastwo a rewolucja, W. Lenin postulowa sprawowanie wadzy przez proletariat w sposb bezporedni; wybieralne organy przedstawicielskie bdce pod kontrol mas dziki czstym zmianom i zasadzie odwoywalnoci, aparat administracyjny za kontrolowany przez organa przedstawicielskie i bezporednio przez lud. (Patrz W. Lenin, Pastwo a rewolucja, Warszawa 1980, s. 56-59). W. Lenin nie by ory-ginalny. Podobne zasady byy goszone w okresie rewolucji francuskiej. (Patrz J. Baszkiewicz, S. Meller, Rewolucja francuska 1789-1794. Spoeczestwo obywatelskie, Warszawa 1983, s. 35-88). Pomimo caej frazeologii o roli mas w kierowaniu poszczeglnymi dziedzinami ycia spoecznego w pastwie proletariackim, W. Lenin decydujc rol w walce o urzeczywistnienie koniecznoci historycznej przyznawa partii bolszewickiej jako awangardzie proletariatu. Swoje rozczarowanie klas robotnicz zaprezentowa w Licie do przyjaciela w Zurychu piszc: Trzy lata nieustannego badania faz rewolucyjnych w Rosji nauczyy mnie nie poszukiwa wszdzie geniuszu wiadomoci klasowej lub kolektywnego instynktu tej albo innej klasy [...] lecz wycznie si poszczeglnych jednostek, ktrych wola wznosi si ponad poziom ich klasy, ogarnia t klas i dyktuje jej metody, ktre w danej chwili walki klasowej s tej klasie najbardziej korzystne i konieczne. Patrz W. Lenin, List do przyjaciela w Zurychu z 10 czerwca 1921 r., Dzi 1992, nr 7 (22), s. 120-122 (sprostowanie Dzi 1992, nr 9 (24), s. 173).

21 J. Wiatr, Spoeczestwo. Wstp do socjologii systematycznej, Warszawa 1973. 22 W. Wesoowski, Klasy, warstwy, wadza, Warszawa 1980. 23 A. Bodnar, Ekonomika i polityka. Podstawowe zalenoci, Warszawa 1980, s.

11

penili funkcjonariusze aparatu partyjnego. System zarzdzania gospodark jak pisaa Lena Kolarska-Bobiska oprcz ekonomicznych funkcji produkcji dbr i zaspokajania potrzeb spoecznych peni polityczne funkcje utrzymania okrelonego podziau i sposobu sprawowania wadzy24. Ta sama autorka wskazuje jednak, i ze wzgldu na nisk efektywno tego rodzaju gospodarki powstaway zjawiska wychodzce poza ten schemat. Niemoli-wo zaspokajania potrzeb rodkw niezbdnych do produkcji, ale take i konsumpcji, powodowao przesunicie posiadania faktycznej wadzy z hierarchizowanego pionowego ukadu na ukad poziomy, czyli faktycznych dysponentw rodkw. Nastpia niefor-malna decentralizacja wadzy, z zachowaniem centralizacji decyzji podejmowanych przez jednostki nadrzdne sprawujce formaln wadz. Jednake one ju w coraz mniejszym stopniu wpyway na ksztatujc si rzeczywisto25. Ale taka sytuacja bya niekorzystna dla sprawnego funkcjonowania pastwa, stwarzaa bowiem niejasne, nieformalne i pozaprawne, ukady przepywu decyzji. Wywoywao to szereg konsekwencji negatywnie wpywajcych na relacje wewntrz spoeczestwa. Inn konsekwencj pojawienia si ukadu osabiaj-cego wadz bya moliwo wykorzystania go dla realizacji celw i aspiracji grupowych w zakresie kultury.

Podstawowymi pojciami dla niniejszego opracowania s spoeczestwo i wadza, przy czym w niniejszym opracowaniu kategoria spoeczestwa ograniczona bdzie do spoecznoci lokalnej Zielonej Gry. Te dwa pojcia s wspzalene i nierozerwalne. Jeeli bowiem mamy do czynienia z jakkolwiek grup spoeczn, natychmiast pojawiaj si pytania o jej wewntrzn struktur oraz wadz, ktra organizuje grup, kieruje jej po-stpowaniem i okrela zasady wzajemnych relacji wewntrz grupy, penic jednoczenie funkcje kontrolne, czyli stoi na stray ich przestrzegania, a na niesubordynowanych nakada okrelone sankcje. Z kolei wadza nie moe istnie sama dla siebie. Moe by sprawowana tylko w odniesieniu do kogo bd nad kim. Wie si zawsze z podporzdkowaniem jednej ze stron uczestniczcych w tych relacjach26.

W relacjach pomidzy tymi dwoma pojciami pierwszestwo naley si spoeczestwu, jest ono bowiem pierwotne w stosunku do wadzy. W najbardziej skondensowany sposb definiowano je w Sowniku socjologicznym jako

[...] forma ycia zbiorowego ludzi, uksztatowana historycznie; specyficzny system interakcji po-midzy jednostkami, tworzcymi relatywnie samowystarczaln zbiorowo, ktra zajmuje okrelone terytorium, wytwarza i uczestniczy we wsplnocie kulturowej, definiujc sama siebie na zasadzie poczucia odrbnoci pod jakim wzgldem od innych zbiorowoci27.

W stosunku do tej oglnej definicji spoeczestwa w opracowaniu niniejszego tematu ze wzgldu na jej zakres przestrzenny bardziej przydatne bdzie pojcie wsze, a miano-wicie spoecznoci lokalnej. Temu te pojciu powicona zostanie bardziej szczegowa uwaga.

24 L. Kolarska-Bobiska, Centralizacja i decentralizacja. Decyzje, wadza, mity, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1984, s. 10.

25 Ibidem, s. 155 a take J. Beksiak, U. Libura, Rwnowaga gospodarcza w socjalizmie, Warszawa 1974; M. Ko-stecki, Kadra kierownicza w przemyle. Analiza socjologiczna, Warszawa 1979.

26 G.L. Seidler, O istocie wadzy pastwowej, Krakw 1946, s. 83. Pisa: Istnienie kadej wadzy zwizane jest z istnieniem spoeczestwa. [...] Wielorakie s formy zalenoci midzy rzdzcymi a podwadnymi, zaleno owa moe wynika z momentw religijnych, intelektualnych, moralnych, finansowych itp.

27 K. Olechnicki, P. Zacki, Sownik socjologiczny, Toru 2002, s. 198.

12

Pojcie spoeczno lokalna w literaturze socjologicznej jest w rnorodny sposb interpretowane. Najczciej odwouje si do dwch koncepcji: Ferdynanda Tnniesa i amerykaskiej socjologii okresu midzywojennego zwizanej z tak zwan szko chica-gowsk28.

F. Tnnies stworzy dwa przeciwstawne typy modeli stosunkw spoecznych: wsplnoty (Gemeinschaft), ktre przejawiaj si wspyciem poufaym, intymnym, zamknitym w wskim krgu oraz stowarzyszenia (Gesellschaft) jako ycie publiczne, wiatowe29.

Idea wsplnoty najpeniej realizuje si w rodzinie, gdy stosunki w niej panujce oparte s na wizi krwi. Ta z kolei ukonkretnia si we wsplnocie terytorium, ktrej wyrazem jest wspzamieszkiwanie (wi ycia animalnego), ktra przeksztaca si we wsplnot ducha czyli wsplne, jednomylne dziaanie (wi ycia mentalnego)30. Wsplnota ducha poprzez nakadanie si na wsplnot krwi i terytorium tworzy najwyszy rodzaj wspl-noty. Wyrni trzy typy wsplnoty: pokrewiestwo, ssiedztwo i przyja (odpowiedniki gwnych aspektw Gemeinschaft, ktrymi s krew, miejsce i umys).

Pokrewiestwo utosami z domem i z wicymi si z nim atrybutami: wsplnie uytkowan wasnoci, wsplnym stoem, pamici po przodkach, co sprzyja harmo-nijnemu wspyciu i wspdziaaniu. Tutaj zaspakaja si pragnienie mioci i poczucie rwnowagi. Ssiedztwo jest charakterystyczne dla wsplnoty wiejskiej, gdzie blisko miejsc zamieszkania, wsplne grunty albo choby ich granice powoduj moliwo staych kontaktw, a wic wzajemne przyzwyczajenie, znajomo, do wsplnego tworzenie adu i pracy oraz zwyczaje i tradycje. Natomiast przyja nie jest, zdaniem F. Tnniesa, zalena od pokrewiestwa i ssiedztwa, lecz od zgodnej pracy i jednolitego sposobu mylenia31. Jej powstanie i utrwalenie wymaga czstych i swobodnych kontaktw, o ktre najatwiej w miecie. Stosunki takie s najmniej organiczne i instynktowne oraz uwarunkowane przy-zwyczajeniem s to stosunki natury intelektualnej. W yciu miejskim sabnie zaleno od tradycji a dominuje przyjemno pynca z ksztatowania materii32.

Wspomniane dwa aspekty ycia wsplnotowego animalny i mentalny wystpuj take u innych socjologw. Na uwag zasuguje koncepcja Emilea Durkheima o dwch typach wsplnot: a) wsplnoty spoecznej, w ktrej wystpuj silne i trwae wizi emocjonalne pomidzy jej czonkami, b) wsplnoty moralnej, w ktrej stosunki oparte s na silnej wizi emocjonalnej determinowanej wsplnie podzielanymi wartociami i ideaami33.

We wsplnocie, wedug F. Tnniesa, wadza oparta moe by tylko na autorytecie. W stosunkach pokrewiestwa autorytet naturalny posiada ojciec, w stosunkach ssiedztwa autorytet mdroci naley do ksicia a w stosunkach przyjani autorytet posiada mistrz34. Role we wsplnocie s przypisane, co powoduje, e czonkowie nie s zbyt mobilni, raczej

28 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 225.29 F. Tnnies, Wsplnota i stowarzyszenie, Warszawa 1988, s. 21-22.30 Ibidem, s. 34.31 Ibidem, s. 36.32 Ibidem, s. 37. F. Tnnies wprowadzi take kategorie znajomo i obco, sympatia i antypatia oraz za-

ufanie i nieufno. Patrz idem, Wsplnota i spoeczestwo jako typy wizi midzyludzkich, [w:] W. Derczyski, A. Jasiska-Kania, J. Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, Warszawa 1975, s. 46-52.

33 E. Durkheim, Zasady metody socjologicznej, Warszawa 1968. 34 F. Tnnies, Wsplnota i stowarzyszenie..., s. 38-39.

13

wierni s miejscu swojego urodzenia i nie awansuj w hierarchii spoecznej. Na stray cile okrelonego kodeksu moralnego stoj rodzina i koci.

Przeciwstawn koncepcj do wsplnoty jest stowarzyszenie (Gesellschaft). Stanowi je krg ludzi, ktrzy yj i mieszkaj obok siebie w pokoju podobnie jak czonkowie wsplnoty w istocie jednak nie zwizani ze sob, lecz rozdzieleni35. F. Tnnies wyjania, e czonkowie wsplnoty pozostaj zwizani mimo rozki, a czonkowie stowarzyszenia pozostaj rozdzieleni mimo powiza. Stosunki wewntrz stowarzyszenia charakteryzuje egoizm oparty na wymianie i rwnowadze osiganych korzyci indywidualnych, ktre regulowane s poprzez zawierane kontrakty. To one kreuj jedno w stowarzyszeniu, lecz jej czas trwania okrelony jest przez trwanie kontraktu.

Podobnie interpretuje zagadnienie Max Weber rozrniajc wi wsplnotow i zrze-szeniow. Wi wsplnotowa wystpuje, gdy opiera si na subiektywnym poczuciu stron, e przynale do siebie nawzajem i e s wczeni w sw totaln egzystencj36. Natomiast zrzeszeniowa, gdy zwizek opiera si na racjonalnym przystosowaniu interesw lub racjo-nalnie formuowanych umowach37.

W stowarzyszeniu rozgraniczony jest zakres dziaania jednostki i wadzy. Kadorazowe jego naruszenie moe by postrzegane jako akt wrogoci.

Bohdan Jaowiecki nawizujc do interpretacji F. Tnniesa okrela spoeczno lokaln jako organiczn cao, w ktrej ycie i interesy poszczeglnych czonkw grupy w duym stopniu identyfikuj si z yciem i interesami caoci. W przeciwiestwie do spoecznoci lokalnej relacje w spoeczestwie opieraj si na interesach indywidualnych, ktre maj charakter wspzawodnictwa i konkurencji (przewaa zrnicowanie interesw i kalku-lacja)38.

Barbara Szacka uznaje typologi F. Tnniesa jako skontrastowanie ze sob dwch zbiorowoci, tradycyjn wsplnot i nowoczesne spoeczestwo, suce analizie przemian zachodzcych w spoecznociach lokalnych pod wpywem procesw zwizanych z rozwojem nowoczesnego spoeczestwa, takich jak urbanizacja i uprzemysowienie39.

Socjologiczna szkoa chicagowska okresu midzywojennego skupiaa si wok Roberta Ezry Parka. W badaniach tej grupy wystpoway trzy wtki. Po pierwsze, przestrzenne uwarunkowanie zjawisk spoecznych w powizaniu z ekologi (ekologia spoeczna); po drugie, wychodzc z zaoenia ekologii spoecznej przyporzdkowywano pewne procesy i zjawiska spoeczne w miecie okrelonym dzielnicom ndzy i bogactwa; po trzecie, em-piryzm czyli metoda badawcza polegajca na wszechstronnym opisie wszystkich aspektw wybranego wycinka rzeczywistoci40. Uoglniajc, ekologia spoeczna zajmuje si relacjami pomidzy terytorium a ludmi i instytucjami oraz analiz przestrzennych aspektw zjawisk spoecznych.

35 Ibidem, s. 67.36 M. Weber, Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej, Warszawa 2002, s. 31; W. Derczyski,

A. Jasiska-Kania, J. Szacki (red.), op. cit., s. 4; szerzej M. Weber, The Theory of Social and Economic Organization, New York 1947, s. 136-137.

37 M. Weber, Gospodarka..., s. 271. 38 B. Jaowiecki, Reguy dziaania w spoeczestwie i w nauce, Warszawa 2002, s. 81.39 B. Szacka, op. cit., s. 226.40 Szerzej ibidem, s. 227.

14

Wedug R.E. Parka, ludno miejska zachowuje si podobnie jak zwierzta rywalizujce o dominujc pozycj na swoim terytorium. Rywalizacja wymaga podjcia kooperacji co prowadzi do wytworzenia okrelonych stosunkw spoecznych, zarwno jednostkowych jak i zbiorowych (komunalnych). Jest to podstawowy (biotyczny) poziom spoecznoci lokalnej. Stanowi wzajemny ukad zalenoci i zwizkw midzy jednostkami wypracowany w toku wzajemnego dostosowywania si do zamieszkiwanej przestrzeni. Ponad poziomem biotycznym rozprzestrzenia si wsplnota kulturowa, ktra ogranicza naturaln ekologi poprzez zwyczaje i konsens41. Funkcj spoeczestwa jest wypenianie zada zwizanych z kontrol i poszerzaniem kooperacji.

Ekologowie pojciu spoeczno (community) przypisuj okrelone cechy: 1) tery-torialnie zorganizowana populacja, 2) wronita w zajmowane przez siebie terytorium, 3) jednostki yjce w warunkach wewntrznej zalenoci42. Natomiast spoeczno defi-niuj jako zbir osb zajmujcych mniej lub bardziej jasno zdefiniowany obszar. Ale jest to niewystarczajce, spoeczno bowiem jest rwnie zbiorem instytucji. To nie ludzie, ale instytucje s decydujcym kryterium odrniajcym spoeczno od innych spoecznych zbiorowoci43. Instytucje nalece wedug ekologw do poziomu biotycznego su zaspa-kajaniu podstawowych egzystencjonalnych potrzeb mieszkacw w okrelonym ukadzie terytorialnym. Takie ujcie problemu posuyo im do sformuowania czterech typw spoecznoci. Pierwszym jest niewielka liczebnie spoeczno pierwotna majca zaspaka-ja najbardziej elementarne potrzeby umoliwiajce konsumpcj i przetrwanie. Drugim wyrnionym typem jest spoeczno wtrna (spoeczno komercyjna). Jej zasadnicz funkcj jest redystrybucja towarw pozyskiwanych z otaczajcych j spoecznoci pier-wotnych na rynki w celu ich konsumpcji. Trzecim typem jest miasto przemysowe, ktre dodatkowo zajmuje si take wytwarzaniem towarw. Wreszcie czwarty typ wyrniany jest ze wzgldu na specyficzn funkcj, jak peni dany ukad lokalny na rzecz szerszego otoczenia (czsto midzynarodowego), na przykad narodowe i ponadnarodowe centra edukacji kultury czy religii44.

Innym podejciem stosowanym przy badaniach spoecznoci lokalnych jest strukturalny funkcjonalizm. Odmiennie od ekologw rozumiane pojcie przestrzeni, ktrzy nadaj jej sens fizyczno-spoeczny a funkcjonalnici spoeczny45. Z funkcjonalistycznego punktu widzenia, wedug Talcotta Parsonsa, terytorium jest zawsze istotne jako miejsce gdzie co spoecznie wanego si zdarzyo lub te mona by oczekiwa, e si wydarzy46. Spoecz-no jest terytorialnym aspektem kadego systemu spoecznego w takim zakresie, w jakim dziaajcy aktorzy traktuj okrelone terytorium jako podstaw ich codziennej aktywnoci. Jednostka przez odgrywanie roli nie jest obecna w jednej tylko lokalnoci i dlatego realna

41 Szerzej B. Lewenstein, Wsplnota spoeczna a uczestnictwo lokalne, Warszawa 1999, s. 15.42 R.E. Park, Human Ecology, [w:] R.L. Warren (ed.), Perspectives on the American Comunity, Chicago 1973,

s. 34. 43 R.E. Park, Community Organization and Romantic Temper, [w:] R.E. Park, E.W. Burgess, R. Mc Kenzie,

The City, Chicago 1970, s. 115.44 Patrz P. Starosta, Zbiorowo lokalna w perspektywie ekologii spoecznej, [w:] P. Starosta (red.), Zbiorowoci

terytorialne i wizi spoeczne, d 1995, s. 105-106.45 P. Starosta, Poza metropoli. Wiejskie i maomiasteczkowe zbiorowoci lokalne a wzory porzdku makro-

spoecznego, d 1995, s. 57.46 T. Parsons, The Principal Structures of Community, [w:] T. Parsons, Structure and Procces in Modern Societas,

Illions 1963; cyt. za: P. Starosta, Poza metropoli..., s. 58.

15

organizacja spoeczno-przestrzenna nie jest tym samym dla dwu rnych rl, ktre s w ni zaangaowane. Odmiennie spoeczno okrela Roland L. Warren, jako kombinacje spoecznych jednostek i systemw zabezpieczajcych wane spoeczne funkcje majce lo-kalne odniesienie47. Z faktu, i podstawowym elementem spoecznoci jest rola spoeczna zawierajca terytorialny kontekst, wynika konstatacja, e spoeczno jest systemem, ktry skada si z rl, statusw, grup i instytucji. Statusy i role s jednostkami skadowymi grup, a te tworz instytucje, ktre tworz spoeczno jako system nadrzdny. Podstawowymi elementami skadowymi spoecznoci s jej podsystemy instytucjonalne czyli takie, ktre zaspokajaj istotne potrzeby mieszkacw. T. Parsons wyrniajc cztery sfery ludzkiej aktywnoci majce aspekt terytorialny (zamieszkiwanie, aktywno zawodowa, stanowienie prawa i komunikacja), przypisuje spoecznoci cztery gwne funkcje: rezydencjaln, za-wodow, ustalania prawa i komunikacyjn. Kada z nich realizowana jest przez podsystem, odpowiednio: adaptacyjny, osigania celw, regulacji napi i integracyjny48.

Pawe Starosta okrela spoeczno lokaln jako typ struktury spoeczno-przestrzennej, ktr wyrniaj takie cechy konstytutywne jak:

geograficzne terytorium okrelajce jedno skupisko ludzi, zamieszka tam ludno, systemy powiza, zalenoci i instytucji sprawiajce, e cao jest wewntrznie

zintegrowana (zdolna do podejmowania wsplnych dziaa na rzecz rozwizania wasnych problemw),

pewien stopie psychicznego zespolenia caoci lub czci mieszkacw z dan struk-tur spoeczno-przestrzenn jako znaczc wartoci kulturow49.

Jak wykazuj badania amerykaskich socjologw zasadnicze trudnoci z tworzeniem rnego rodzaju form uczestnictwa mieszkacw aglomeracji miejskich uzalenione s w duej mierze od poziomu wyksztacenia i obywatelskiej wiadomoci spoecznoci lokal-nej. Czynnikami osabiajcymi uczestnictwo jest brak czasu ludnoci o wysokim statusie spoecznym i oddzielenie miejsca pracy od miejsca zamieszkania oraz postawy kosmopoli-tyczne ograniczajce zainteresowania problemami lokalnymi. Natomiast rodowiska biedne i nisko wyksztacone prezentuj postawy agresywne i roszczeniowe przy rozwizywaniu konfliktw lokalnych. Istotn rol do odegrania maj wadze miasta poprzez uaktywnianie tych rodowisk. Warunkiem jest posiadanie wiedzy i wizji w tym zakresie.

Nie bez znaczenia jest rwnie wielko spoecznoci lokalnej. Im jest ona wiksza, tym bardziej zmniejsza si poziom jej integracji i stosunki ssiedzkie s sabsze. Jednak dziaania podejmowane przez mieszkacw wynikaj z konfliktw zrodzonych pomi-dzy grupami spoecznymi bd wadz lokaln i maj charakter sprzeciwu mieszkacw. Takie sytuacje czciej wystpuj w duych miastach. Wskazuje si, e przybieraj posta konfliktw determinowanych politycznie, co w warunkach rywalizujcego modelu wa-dzy samorzdowej wpywa na polaryzacj stanowisk, a tym samym sprzyja uczestnictwu w wyborach lokalnych.

47 Por. ibidem.48 T. Parsons, N.J. Smelser, Funkcjonalne zrnicowanie spoeczestwa, [w:] W. Derczyski, A. Jasiska-Kania,

J. Szacki (red.), op. cit., s. 220. 49 T. Parsons, The Principal Structures of Community, [w:] T. Parsons, Structure and Procces in Modern Societas,

Illions 1963; cyt. za: P. Starosta, Poza metropoli..., s. 30.

16

Interesujca jest te koncepcja nawizujca do zasady emergencji zjawisk spoecznych, ktra opiera si na tezie o wielopoziomowoci struktury spoecznej, tezie o jej caociowo-ci oraz tezie o wewntrznej niecigoci i wzgldnej autonomii poziomw50. T. Parsons w procesie zmiany za najwaniejszy typ dla perspektywy ewolucyjnej uznaje

[...] wzmocnienie zdolnoci adaptacyjnej wewntrz spoeczestwa zapocztkowujcego pewien nowy typ struktury albo, dziki dyfuzji kulturowej i zaangaowaniu innych czynnikw w poczeniu z nowym typem kultury, wewntrz innych spoeczestw i by moe w okresach pniejszych51.

Wskazuje si na rne poziomy integracyjne. Pierwszym z nich jest poziom wiado-mociowy okrelajcy stopie identyfikacji i przynalenoci do zbiorowoci lokalnej52. Drugim poziomem jest paszczyzna integracji w obrbie kontaktw bezporednich i grup pierwotnych. Przyjmuje si zaoenia, e we wspczesnych spoeczestwach zbiurokraty-zowanych i zindustrializowanych spoecznoci przetrway gwnie na poziomie kontaktw pierwotnych (solidarnoci ssiedzkiej i pokrewiestwa)53. Niektrzy autorzy twierdz, e w takich warunkach gwn podstaw procesw integracyjnych s sformalizowane instytucje i organizacje spoeczne, takie jak stowarzyszenia i instytucje54. Stanowi one porednie relacje spoeczne i, wedug A. Huntera, speniaj cztery podstawowe funkcje: po pierwsze, moliwo do nawizywania stosunkw nieformalnych, po drugie, s wa-nym elementem lokalnego systemu komunikacji, po trzecie, speniaj rol podmiotw planistycznych w procesach ksztatowania lokalnej przestrzeni oraz po czwarte, speniaj rol obiektw identyfikacji55. Ostatnim poziomem integracyjnym jest pole spoecznoci (inaczej warstwa stosunkw oglnych dla danej spoecznoci). W jej ramach nastpuje wzajemne oddziaywanie, poprzez ktre mieszkacy wyraaj swj wsplny interes. Bio-rc pod uwag prace T. Parsonsa i innych funkcjonalistw strukturalnych R. Dahrendorf okreli, i integracyjna teoria spoeczestwa opiera si na czterech zaoeniach: 1) kade spoeczestwo jest wzgldnie trwa, stabiln struktur elementw; 2) kade spoecze-stwo jest dobrze zintegrowan struktur elementw; 3) kady element spoeczestwa jest funkcjonalny; 4) kada istniejca struktura spoeczna opiera si na zgodnym podzielaniu przez jej czonkw wartoci. Elementy te: stabilno, integracja, koordynacja funkcjonalna i consensus pojawiaj si w rnych formach we wszystkich strukturalno-funkcjonalnych ujciach struktury spoecznej56.

Socjologia wypracowaa rnorodne typologie ukadw spoecznych. Najczciej

50 Por. ibidem, s. 82-83. Koncepcja ta rozwijana bya m.in. w pracach: P. Rybickiego, Struktura spoecznego wiata, Warszawa 1979; B. Wellmana, Structural Abalysis: From Method and metaphor to Theory and Substance, [w:] B. Wellman, S.D. Berkowitz (eds), Social Structures: An Network Approach, Cambridge 1988; P. Sztompka, Pojcie struktury spoecznej, prba uoglnienia, Studia Socjologiczne 1989, nr 3.

51 T. Parsons, Spoeczestwo: spojrzenie ewolucyjne i porwnawcze, [w:] A. Jasiska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Zikowski, Wspczesne teorie socjologiczne, Warszawa 2006, s. 383.

52 Szerzej: S. Ossowski, Z zagadnie psychologii spoecznej, Warszawa 2000; B. Jaowiecki, Spoeczne wytwa-rzanie przestrzeni, Warszawa 1988; J. Wdz, Problemy realizacji podmiotowoci zbiorowoci lokalnych w wietle empirycznych bada nad adem spoecznym i normami spoecznymi, Katowice 1990.

53 Szerzej P. Kryczka, Spoeczno osiedla mieszkaniowego w wielkim miecie: ideologie i rzeczywisto, War-szawa 1981.

54 Szerzej: ibidem; I. Rubin, Function and Structure of Community: Conceptual and Theoretical Analysis, [w:] R.L. Warren (ed.), Perspectives on the American Community, Chicago 1973.

55 P. Starosta, Poza metropoli..., s. 86.56 R. Dahrendorf, Teoria konfliktw w spoeczestwie przemysowym, [w:] W. Derczyski, A. Jasiska-Kania,

J. Szacki (red.), op. cit., s. 432.

17

wskazuje si w nich dwa zasadnicze elementy: czynnik przestrzenny i formy sprawowania wadzy. Ten pierwszy zwykle traktuje si jako rodowiska, w ktrych ma miejsce spoeczne postpowanie57. Natomiast w drugiej kwestii demokratyczny i zdecentralizowany system rzdzenia przeciwstawia si scentralizowanemu i niedemokratycznemu kierowaniu spo-eczestwem. ad demokratyczny oparty jest na zasadzie otwartoci struktur spoecznych dla osb o niszych statusach oraz na zasadach wpywu mas spoecznych na formowanie si elit. W adzie centralistycznym odwrotnie, oznacza niedostpno pozycji elitarnych dla mas i brak wpywu mas na ksztatowanie si elit. Wedug Kazimierza Z. Sowy, ad lokalny jest adem demokratycznym, a ad nie uwzgldniajcy terytorialnej zasady organizacji spoeczestwa jest adem scentralizowanym58. Te zrnicowane formy sprawowania wadzy skaniaj P. Starost do sformuowania czteropolowej typologii porzdkw spoecznych: spoeczestwo tradycyjne, pluralistyczne, totalitarne i masowe. W spoeczestwach tra-dycyjnych i totalitarnych wystpuje niska dostpno pozycji elitarnych dla mas a w po-zostaych jest ona wysoka. Natomiast dla spoeczestwa tradycyjnego i pluralistycznego due znaczenie posiadaj terytorialne powizania, w przeciwiestwie do spoeczestw totalitarnych i masowych59.

W porzdku spoeczestwa tradycyjnego najwiksz rol w organizacji ycia spoecz-nego odgrywaj wizy krwi i zamieszkania. Tradycyjna spoeczno lokalna uformowaa si w okresie gospodarki folwarczno-paszczynianej. Jednostka jest przynalena do spo-eczestwa poprzez rodzin, rd czy klan. Poniewa masy nie maj wpywu na formowanie si elit, tote sprawowanie wadzy jest wewntrzn spraw elit. Spoecznoci te organizoway si na zasadzie lojalnoci i posuszestwa wobec pana, ktry peni jednoczenie funkcj eksploatatora i opiekuna dbajcego o ich los. Struktury porednie, z jednej strony pomagaj podtrzyma wsplnot, z drugiej, kontroluj swoich czonkw. Nie istnieje dobrowolno uczestnictwa, gdy udzia w yciu spoecznym regulowany jest normami tradycji, ktrym jednostka musi si podporzdkowa. Tak wic system ten generuje konformizm i ulego wobec grup pierwotnych. Wystpuje take wyranie zaznaczona rnica pomidzy nor-mami i wartociami mas i elit. Elementem unifikujcym moe by Koci katolicki, ktry jednak utwierdza zrnicowanie statusowe czonkw spoecznoci jako zgodne z zasadami prawa tradycyjnego.

W porzdku spoeczestwa pluralistycznego60 zakada si niky udzia mas w kreacji elit i jednoczenie wysok dostpno mas do pozycji elitarnych. Przypisuje si due znacze-nie terytorium przy ksztatowaniu si wizi spoecznych i zasad organizacji spoecznego. Wskazuje to na ogromny wpyw spoecznoci lokalnych w yciu publicznym. Zasadnicz form organizacyjn jest samorzd terytorialny. Stworzone s warunki dla istnienia wieloci struktur angaujcych aktywno jednostki. S nimi przede wszystkim dobrowolne, penice funkcje opiniotwrcze, stowarzyszenia. Elity wyaniane s w procesach wspzawodnictwa midzy nimi w ramach demokratycznych procedur ordynacji wyborczej. Spoeczestwo takie charakteryzuje si rnorodnoci systemw wartoci, z ktrych adne nie jest ide-

57 A. Giddens, Central Problems in Social Theory. Action Structure and Contradiction in Social Analysis, Bekeley 1979, za: ibidem, s. 94.

58 K.Z. Sowa, Lokalizm, centralizm i rozwj spoeczny, Pastwo i Kultura Polityczna 1988, nr 5.59 P. Starosta, Poza metropolia..., s. 94-95.60 P. Starosta utosamia termin spoeczestwo pluralistyczne ze spoeczestwem obywatelskim. Zob.

ibidem, s. 102.

18

ologi pastwow. Cechuje je przestrzeganie demokratycznie ustanowionego prawa. Wizi z miejscem zamieszkania s efektem wiadomego wyboru jednostki.

Istota spoeczestwa masowego polega na cisej integracji mas z centralnymi instytu-cjami i systemami wartoci. Rola terytorium w organizacji ycia spoecznego jest niewielka. Na podstawie bada wielu autorw P. Starosta wydzieli najistotniejsze warunki zaistnienia tego zjawiska:

industrializacja zmieniajca zasady spoecznej organizacji pracy i przyczyniajca si do koncentracji wielkich grup ludzi na niewielkim terytorium;

rozwj masowych rodkw komunikacji transmitujcych do wszystkich kategorii spoecznych zestandaryzowane i zunifikowane treci kulturowych przekazw;

formuowanie pogldw na podstawie zmiennych nastrojw niekompetentnej wieloci jednostek, a nie kompetentnej wiedzy elit;

funkcjonowanie mas spoecznych jako specyficznej kategorii psychospoecznej, nie-redukowalnej do adnych podziaw klasowo-warstwowych61.

W spoeczestwie masowym wystpuje zarwno duy wpyw mas na formowanie si elit, jak i moliwo osigania przez nie pozycji elitarnych. Jest ona tym wysza, im mniej wystpuje zorganizowanych i niezalenych organizacji porednich pomidzy pastwem a rodzin (na przykad stowarzysze). Czsto mamy do czynienia z negatywn selekcj ludzi do pozycji elitarnych wskutek nadmiernej otwartoci spoecznej, co powoduje, e demagogiczny przywdca mas ma due moliwoci na szybki awans spoeczny. Uatwia to stosowanie nieformalnych kryteriw selekcji elit, a w konsekwencji pomijanie kryterium kompetencji. Liderzy istniejcych struktur porednich nie respektuj partykularnych in-teresw stowarzysze, traktujc je instrumentalnie. Wartoci i struktury nie aprobowane przez masy podlegaj ograniczeniu, szczeglnie dotyczy to swobd mniejszoci znajduj-cych si w opozycji do nich. Prowadzi to do izolacji struktur pierwotnych oraz zmienno-ci i niszczenia relacji nieformalnych. Jednostka sama kieruje swoim yciem i w nikym stopniu podlega kontroli rodziny. Sprzyja to czstszej zmianie przynalenoci do grup pierwotnych i do poczucia tymczasowoci, co osabia wizi czonkowskie. Dla tak zatomi-zowanej jednostki struktur odniesienia staj bd wielkie ruchy spoeczne, bd wielkie sformalizowane organizacje, ktre s podstawowymi drogami partycypacji spoecznej. Poniewa zasadnicz form partycypacji jest naladownictwo, powoduje to zachowania bierne i konformistyczne jednostki. Brak jest natomiast stowarzysze i dobrowolnych organizacji ksztatujcych lokalna opini publiczn. Konsekwencj tego stanu rzeczy jest podejmowanie decyzji dotyczcych spraw lokalnych przez orodki zewntrzne, a decyzje podejmowane lokalnie uwzgldniaj wymagania zewntrzne.

Istotnym elementem jest wprowadzenie przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa po-dziau spoeczestwa wedug kryterium klasowego i stworzenie teorii rozwoju spoecznego62. Teoria marksowska wykorzystujc dialektyk heglowsk projektowaa powstanie w final-nym etapie rozwoju spoecznego, wskutek walki klasowej, spoeczestwa bezklasowego, czyli spoeczestwa komunistycznego, w ktrym nie bdzie ju pastwa jako narzdzia ucisku

61 Ibidem, s. 107.62 F. Engels, Pochodzenie rodziny, wasnoci prywatnej i pastwa, [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea, tom 21,

Warszawa 1969; K. Marks, Przedmowa do Przyczynku krytyki ekonomii politycznej, [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea, tom 13, Warszawa 1966, s. 9-10. B. Szacka, op. cit., s. 280-290.

19

jednej klasy przez drug i bdzie panowaa sprawiedliwo spoeczna, rwno i wolno63. Natomiast w okresie dochodzenia do tego stanu spoeczestwo podzielone jest jeszcze na klasy robotnicz, chopsk i inteligencj pracujc64. Klasyczny podzia spoeczny by rozwijany poprzez uwzgldnianie w spoeczestwie socjalistycznym take nowych klas na przykad drobnomieszczastwa65 oraz wyrnianie warstw spoecznych66.

Socjologowie uznaj, e spoeczestwo totalitarne jest zazwyczaj wynikiem wczeniej-szego funkcjonowania spoeczestwa mas. W odrnieniu od spoeczestwa mas w spoe-czestwie totalitarnym masy maj znaczcy wpyw na kreowanie elit, ale dostp do pozycji elitarnych jest wysoce ograniczony. Selekcja elit dokonywana jest przez krgi dysponujce rodkami perswazji i przymusu. Nie istniej niezalene i konkurencyjne wzgldem siebie grupy spoeczne i odpowiadajce im formy organizacyjne. Zamiast nich s zbiurokratyzo-wane i zetatyzowane organizacje masowe (posiadajce monopol na zaspokajanie potrzeb okrelonego rodzaju), ktre mobilizuj ludzi do dziaania oraz uatwiaj kontrolowanie ich przez elity. Dostpno do wysokich pozycji w spoeczestwie jest moliwa tylko dziki przynalenoci do organizacji (najczciej partii politycznej).

Jedn z najwaniejszych cech spoeczestwa totalitarnego jest monizm ideologiczny i aksjologiczny, legitymizowany przez przyszo, przez wizj spoeczestwa doskonaego, ktre ma nadej. Prowadzi ona do kumulacji wadzy ideologicznej, politycznej i ekono-micznej. W zwizku z tym nie toleruj one jawnych struktur opozycyjnych. Uksztatowany ad spoeczny odpowiada postaci adu okrelonego przez Stanisawa Ossowskiego po-rzdkiem monocentrycznym, w ktrym ycie spoeczne regulowane jest przez centralne decyzje dziki organizacji czuwajcej nad ich przestrzeganiem67. Istotn przesank dla jego funkcjonowania jest nawyk posuszestwa, ktry musi sta si cnot powszechn. Szerzenie go moe przybiera rne postaci: wyrasta z nieograniczonego zaufania, by narzucone przez zastraszanie bd wpojone przez perswazj.

W koncepcji Marka Zikowskiego spoeczny ad realnego socjalizmu mona opisa wskazujc trzy jego zasadnicze cechy: 1) denie do penego upastwowienia struktury spoecznej poprzez sprawowanie pastwowej kontroli nad rynkiem pracy; 2) fundamentaln opozycj pomidzy grup rzdzca a wszystkimi pozostaymi segmentami spoeczestwa; 3) kontrolujc zatrudnienie i pace w gospodarce, wadza sterowaa zrnicowaniem dochodw, pozycj spoeczn, a w konsekwencji take interesami i nastawieniami grup pracowniczych68. Jednake prba sprawowania omnipotentnej kontroli nad wszystkimi prawie dziedzinami ycia spoecznego prowadzia do swoistej odpowiedzialnoci i trak-

63 K. Marks, Kapita, tom 3, [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea, tom 25, cz II, Warszawa 1984, s. 560. Krytyczn analiz Marksowskiej koncepcji wolnoci prezentuje A. Walicki. Patrz A. Walicki, Marksizm i skok do krlestwa wolnoci. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996, s. 51-53.

64 Szerzej, J.J. Wiatr, Spoeczestwo. Wstp..., s. 267-274.65 J. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologii, Warszawa 1970, s. 393.66 Przykadowo: J.J. Wiatr, Spoeczestwo, polityka, nauka, Warszawa 1973, s. 42-61; B. Minc, Ekonomia

polityczna socjalizmu, Warszawa 1963, s. 274 i 785.67 S. Ossowski, O osobliwociach nauk spoecznych, Warszawa 2001, s. 36. Ten typ adu spoecznego najpeniej

realizuje si w doskonale zdyscyplinowanych organizacjach militarnych albo biurokratycznych, gdzie istnieje hierarchia orodkw decyzji i dyspozycji.

68 M. Zikowski, Jednostka wobec wadzy. Uwarunkowania spoecznego stosunku do wadzy w realnym socjalizmie i w okresie transformacji, [w:] M. Zikowski, B. Pawowska, R. Drozdowski, Jednostka wobec wadzy, Pozna 1994, s. 36.

20

towania jako przeciwnika we wszystkich prawie spoecznych konfliktach, przybierajc posta konfliktu ja pastwo69. Ponadto pastwo poprzez swj paternalizm zabezpieczao wszystko zwalniajc obywateli od odpowiedzialnoci70. Na co dzie prezentowano postawy o charakterze przystosowawczym (strategia przetrwania), a jedynie w yciu towarzyskim przejawiano rnego rodzaju postawy majce by wiadectwem rzeczywistych wartoci71.

Ukadem lokalnym waciwym dla spoeczestwa totalitarnego jest spoeczno agen-cyjna, w ktrej ycie spoeczne organizowane i kontrolowane jest przez jedn organizacj formaln, upowszechniajc okrelone normy i wzory zachowa jako jedynie podane i akceptowane w spoeczestwie72. Organizacja i rozwj ycia lokalnego dokonywana jest przez struktury sprawujce wadz na poziomie globalnym i tym samym staje si jego od-biciem pozbawionym autonomii wobec struktur nadrzdnych. Mieszkacy nie uczestnicz w kreacji wasnego miejsca zamieszkania. Take wizi z miejscowoci zamieszkania s sabsze, identyfikacja bowiem jest osabiona systemem stratyfikacyjnym, w ramach ktrego lepiej sytuowani zorientowani s na karier zewntrzn wobec spoecznoci.

W pastwach socjalistycznych socjologowie przywizywali rwnie due znaczenie do funkcjonowania grup pracowniczych, bo nie jest tylko kolektywem wykonujcym zada-nia produkcyjne, ale take grup spoeczn zaspokajajc rne potrzeby jej czonkw, stwarzajc ramy rnorodnych kontaktw, przyjani czy antagonizmw73.

Drug istotn z punktu widzenia tej pracy kategori pojciow jest wadza74. Problem wadzy pojawi si prawdopodobnie wraz z ludzkoci, zwizany jest bowiem w kierowa-niem, panowaniem i kontrol nad innymi osobnikami ludzkimi. W grupie zawsze pojawiaa si jaka osoba, ktra poprzez autorytet wynikajcy z siy bd mdroci zdobywaa pozycj dominujc w tej spoecznoci. Tote myliciele od zarania ludzkiej cywilizacji zajmowali si tym problemem.

Dla Platona penienie funkcji wadczej zwizane byo z mdroci, a ta bya wedug niego atutem filozofw. W Pastwie pisa, i

Jak dugo [...] albo mionicy mdroci nie bd mieli w pastwach wadzy krlewskiej, albo ci dzisiaj tak zwani krlowie i wadcy nie za czn si w mdroci kocha uczciwie i naleycie, i pokd to si w jedno nie zleje wpyw polityczny i umiowanie mdroci a tym licznym naturom, ktre dzi id osobno, wycznie tylko jednym albo wycznie drugim torem, drogi si nie odetnie, tak

69 Susznie zauwaa jednak Tadeusz Szawiel, e cakowita kontrola struktur spoecznych nawet przez pastwo totalitarne jest ideaem, a ponadto ani nie konieczna, ani podana. Patrz T. Szawiel, Spoeczestwo obywatelskie, [w:] M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziay spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo oby-watelskie w postkomunistycznej Polsce, Warszawa 2001, s. 145.

70 G. Almond i S. Verba zaliczyli obywateli pastw socjalistycznych do kultury politycznej typu zaciankowoci i uczestnictwa. Patrz G. Almond i S. Verba, Problem kultury politycznej, [w:] J. Szczupaczyski (oprac.), Wadza i spoeczestwo. Antologia tekstw z zakresu socjologii polityki, Warszawa 1995, s. 331-339.

71 M. Zikowski, Jednostka wobec wadzy..., s. 37.72 P. Starosta, Poza metropolia..., s. 116.73 J.J. Wiatr, Spoeczestwo. Wstp..., s. 171. Podobnie problem interpretuj K. Dobrowolski, Studia nad

yciem spoecznym i kultur, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1966, s. 243 a take W. Markiewicz, Spoeczne procesy uprzemysowienia, Pozna 1962, s. 208.

74 W literaturze przedmiotu w celu uporzdkowania problemw teoretycznych wyrnia si pi podstawo-wych typw definicji wadzy: behawioralne, teleologiczne, instrumentalne, strukturalne i wadzy jako wpywu. Patrz: J.J. Wiatr, Socjologia polityki, Warszawa 1999, s. 110; M. Chmaj, M. migrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1996, 112-115; P. Andrzejewski, P. Deszczyski, K. Goata, Systemy polityczne wybranych pastw, Pozna 1991, s. 30; F. Ryszka, Delimitacje wadzy politycznej, [w:] K. Opaek (red.), Elementy teorii polityki, Warszawa 1989, s. 83-87.

21

dugo nie ma sposobu, eby zo ustao, kochany Glaukonie, nie ma ratunku dla pastw, a uwaam, e i dla rodu ludzkiego75.

Dostrzega te niebezpieczestwo zwizane z ambicjami niektrych ludzi do penienia wadzy niezalenie od ich predyspozycji76, gdy

[...] jak ktry nie moe zosta wodzem naczelnym, to bdzie i sierantem; jak nie moe sobie zdoby uznania u ludzi wikszych i powaniejszych, to si zadowala honorami ze strony mniejszych i lichszych, bo u niego podanie zaszczytw dochodzi do szczytu77.

Arystoteles uwaa, i [...] wadanie i podleganie wadzy naley [...] do rzeczy nie tylko koniecznych, ale i poytecznych.

[...] zawsze lepsze jest panowanie nad lepszymi podwadnymi [...]. Dzieo bowiem wykonane przez doskonalsze istoty jest doskonalsze, gdzie za jedna wada, a druga sucha, dzieo jest w pewnej czci tworem jednej i drugiej78.

Natomiast Cyceron filozofom przypisywa rol raczej edukacyjn, dziki czemu ich suchacze ucz si postpowa z wasnej woli tak, jak kae prawo, bowiem kada suszna i szlachetna myl wykadana przez filozofw bya ju wczeniej sformuowana i udowod-niona dziki prawodawcom. Std te, jak dalej dowodzi Cyceron,

[...] obywatel nakazujcy ogowi moc swej wadzy i pod grob przewidzianych w ustawach represji postpowanie, do ktrego filozofw mog skoni niewielu, znaczy wicej nawet od mdrcw wykadajcych szczytne idee79.

Z wystpujcych ustrojw w pastwie, w ktrym rzdy powierza si jednostce, niewiel-kiemu kolegium albo ogowi obywateli80, Cyceron wskaza na monarchi jako najlepsz. Jednake ideaem dla niego bya czwarta stanowica przemylane i harmonijne poczenie elementw wzitych z trzech wzorcowych postaci ustroju, bowiem chciaoby si mie w rzeczpospolitej zwierzchno podobn do wadzy krlewskiej, zachowa na stae wpywy elit, a pewne kwestie pozostawi do rozstrzygnicia ogowi81.

redniowieczna chrzecijaska koncepcja wadzy sformuowana zostaa przez Tomasza z Akwinu82. Koncepcj swoj wywodzi z teorii organicystycznej. W perspektywie trans-cendentnej

75 Platon, Pastwo, Kty 2003, s. 177.76 Leszek Koakowski uznaje pojcie wadzy w szerszym znaczeniu: teorie, wedle ktrych wszystko w ludz-

kich poczynaniach podporzdkowane jest pragnieniu wadzy, wszystkie nasze motywacje pochodz z d enia do wadzy w jej najrozmaitszych formach; o co kolwiek zabiegamy zabiegamy naprawd o wadz, to jest rdowa energia ludzkiego ycia. Ludzie po daj bogactw, bo bogactwo daje im wadz zarw no nad rzeczami, jak i do pewnego stopnia czasem znacznego nad innymi ludmi. Patrz L. Koakowski, Mini wykady o maxi sprawach, Krakw 2004, s. 9-16.

77 Ibidem, s. 178-179.78 Arystoteles, Polityka, Warszawa 1964, s. 11-12.79 Cyceron, O pastwie, O prawach, Kty 1999, s. 10.80 Ibidem, s. 27.81 Ibidem, s. 38.82 Trzeba pamita, e poprzedzay j inne koncepcje. w. Pawe gosi, i nie masz wadzy, ktra by nie

pochodzia od Boga. A tam, gdzie jest jaka wadza, przez Boga zastaa ustanowiona, przy czym ludzie mog robi z niej zy lub dobry uytek. Patrz w. Pawe Aposto, List do Rzymian 13,1, [w:] Pismo wite Nowego Testamentu, Warszawa 1983, s. 286. Natomiast w. Augustyn gosi teori dwch pastw pastwa Boego i pastwa ziem-skiego, a take koncepcj papiea Gelazego I dwch mieczy czy te boskiego pochodzenia wadzy cezaropapi-stycznej i papalizmu. Patrz: J. Baszkiewicz, Myl polityczna wiekw rednich, Pozna 1998, s. 109-138 i 216-225; M.D. Knowles, D. Obolensky, Historia kocioa, tom 2 (600-1500), Warszawa 1988, s. 131-145.

22

[...] w wiecie cia pierwsze z nich, mianowicie niebieskie kieruje wedug porzdku Boej opatrz-noci innymi ciaami, natomiast wszystkimi kieruje stworzenie rozumne. Rwnie w czowieku dusza kieruje ciaem, za w duszy rozum kieruje sfer popdu i podania. Take wrd czonkw ciaa, jeden z nich serce i gowa jest gwny i porusza pozostae. Zatem wszdzie tam gdzie jest wielo, musi by czynnik rzdzcy83.

Prowadzc rozwaanie na temat wadzy sprawiedliwej i niesprawiedliwej dochodzi do konkluzji, i Krlem jest ten, kto jako jeden rzdzi spoecznoci miasta lub kraju, dla jej dobra wsplnego84. W dalszych rozwaaniach nad wadz w rnych jej postaciach rzdy jednostki (krla lub tyrana), arystokracji, oligarchii lub arystokracji na uwag zasuguje konstatacja, e sia zjednoczona skuteczniej osiga cel, ni kiedy jest rozproszona lub podzielona: kiedy wielu zczy si razem, pocign to, czego nie potrafi ruszy z miejsca podzieleni na poszczeglne partie85.

Kwintesencj koncepcji dotyczcych wadzy okresu woskiego humanizmu by Niccolo Machiavelli. Ustanowi cezur pojmowania polityki i wadzy86. Nawizujc do tradycji an-tycznych umiejscowi wadz w rygorach ziemskich, odstpujc od gloryfikowanej koncepcji wadcy z Boej aski. Nada mu cechy ludzkie a powodzenie bd klska uzalenione byy od cech osobowociowych.

N. Machiavelli opowiada si za republikask form wadzy, poniewa nawizujc do tradycji Arystotelesa i Cycerona, a wic monarchii, rzdw optymatw i rzdw ludu twierdzi, i s bardziej trwae od monarchii i duej dopisuje im szczcie; dziki rno-rodnoci usposobie swych obywateli dostosowuj si one atwiej do zmiennoci czasw87. Jednake zdawa sobie spraw, i w wyjtkowych sytuacjach konieczna jest te dyktatura88. Niemniej jednak wadza miaa zawsze postpowa tak, aby

[...] zwycia i utrzyma pastwo, wtedy rodki bd zawsze uwaane za godziwe i przez ka-dego chwalone, gdy tum pjdzie zawsze za pozorami i sdzi wedug wyniku, a na wiecie nie ma jak tylko tum, mniejszo bowiem nie liczy si, kiedy opinia wikszoci wspiera si na autorytecie pastwa89.

Uznany za propagatora skutecznego dziaania wadzy jednak uwaa, i Nieszczliwi s [...] wadcy, ktrzy dla podporzdkowania sobie wrogiego ludu musz chwyta

si rodkw nadzwyczajnych. Ten bowiem, ktremu wroga jest mniejszo, z atwoci i bez haasu

83 w. Tomasz z Akwinu, O wadzy, [w:] idem, Dziea wybrane, Pozna 1984, s. 136.84 Ibidem, s. 137.85 Ibidem, s. 138. Podobn tez gosi take N. Machiavelli, Ksi. Rozwaania nad pierwszym dziesiciok-

sigiem historii Rzymu Liwiusza, Warszawa 1984, s. 165-166.86 Pogldy N. Machiavellego stay si podstaw doktryny politycznej okrelanej mianem makiawelizmu.

Gosi ona, i dobra i skuteczna polityka to dziaalno nastawiona na osiganie celw, niemajca nic wsplnego z moralnoci, wykorzystujca podstp, przemoc i obud w deniu do realizacji zamierzonego celu. Patrz A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Leksykon politologii, Wrocaw 1996, s. 200. Natomiast w socjologii formuuje si jako forma praktyki spoecznej, polegajca na wykorzystywaniu wiedzy socjotechnicznej oraz znajomoci praw i zalenoci rzdzcych funkcjonowaniem jednostek oraz grup spoecznych w okrelonych warunkach i sytuacjach, zakadajca z reguy stosowanie kamstwa, podstpu, zdrady, oszustwa oraz odrzucanie wszelkich skrupuw moralnych na drodze do osignicia jakiego zamierzonego celu. Patrz K. Olechnicki, P. Zacki, Sownik socjologiczny, Toru 2002, s. 118.

87 N. Machiavelli, op. cit., s. 212.88 Ibidem, s. 139-140, 146 i 148-150.89 Ibidem, s. 86.

23

moe si z ni upora, ale ten, ktry ma przeciw sobie cay nard, nigdy nie bdzie bezpieczny, a im bardziej stanie si okrutny, tym wicej osabn jego rzdy90.

Makiawelizm jako doktryna polityczna gosi, i dobra i skuteczna polityka musi by nastawiona na osignicie wyznaczonych celw. Wedug niego lud by najwaniejszym punktem odniesienia wadzy. Celem, do ktrego powinien dy wadca to dobro ogu. Aby osign cel moe siga po rne metody. Wychodzi z zaoenia, e ludzie z natury s li, zawistni i niesprawiedliwi, dlatego wadca powinien dba o pozory askawoci i prawoci, amic je w razie potrzeby. N. Machiavelli nie mia wtpliwoci, e tylko niewielka cz ludu pragnie wolnoci, aby mc rozkazywa innym, a caa reszta to znaczy olbrzymia wikszo poda jej jedynie dlatego, aby bezpiecznie y91.

Kolejne epoki byy konsekwencj myli N. Machiavellego. Pojawienie si doktryn in-dywidualistycznych w dziedzinie ustrojowej koczyo mylenie redniowieczne. Tomasz Hobbes w Lewiatanie... uj problem wadzy poprzez pryzmat popdw, ktre kieruj po-stpowaniem czowieka: na pierwszym miejscu stawiam jako ogln skonno ludzi stae i nieznajce spoczynku pragnienie coraz wikszej mocy, ktre ustaje dopiero ze mierci92. A ow moc czowieka s aktualnie posiadane przez niego rodki do tego, iby osign w przyszoci jakie widome dobro93. Kierujc si t przesank T. Hobbes stwierdza, i egoizm ludzki sprawia permanentn walk kadego z kadym94. Wadza czowieka prze-ciwstawia si skutkom wadzy innego czowieka, tym samym wadza jest przewag wadzy jednego czowieka nad wadz drugiego95. Dalej konstatuje, e najwiksz z ludzkich mocy jest ta, na ktr skada si moc wielu ludzi zczonych umow w jedn osob fizyczn lub prawn, ktra posuguje si wszystkimi mocami jednostek zalenie od swojej woli, jak to czyni moc pastwa96. Dlatego te T. Hobbes opowiada si, aby

[...] ustanowi tak moc nad ogem ludzi, ktra by bya zdolna broni ich od napaci obcych i od krzywd, jakie sobie czyni wzajemnie, [a] jedyn tak drog jest przenie ca ich moc i si na jednego czowieka albo na jedno zgromadzenie ludzi, [czyli] ustanowi jednego czowieka czy jedno zgromadzenie, ktre by ucieleniao ich zbiorow osob97.

W ten sposb ustanowiona moc (pastwo, jako bg miertelny, czyli Lewiatan) uciele-niona w osobie suwerena jest zdolna do kierowania wol wszystkich ludzi wykorzystujc strach przed t moc. Prawa, jakie suweren nabywa w akcie ugody w ktrej nie bierze udziau, a wic nie jest stron s niepodzielne i nieodwracalne98.

90 Ibidem, s. 133.91 Ibidem. 92 T. Hobbes, Lewiatan, czyli Materia, forma i wadza pastwa kocielnego i wieckiego, Warszawa 1954,

s. 85.93 Ibidem, s. 74.94 Ibidem, s. 109-110.95 B. Hindess, Filozofia wadzy. Od Hobbesa do Foucaulta, Warszawa-Wrocaw 1999, s. 47.96 T. Hobbes, op. cit., s. 74.97 Ibidem, s. 151. T. Hobbes pisze: daj upowanienie i przekazuj moje uprawnienia do rzdzenia moj osob

temu oto czowiekowi albo temu zgromadzeniu, pod tym warunkiem, e i ty przekaesz mu swoje uprawnienia i upowanisz go do wszystkich jego dziaa w sposb podobny. B. Hindess, op. cit., s. 47.

98 Ibidem, 152-160. T. Hobbes stwierdza, i ci, ktrzy ju ustanowili pastwo, skoro ju zobowizali si na podstawie ugody uznawa dziaania i decyzje jednego czowieka, nie mog prawnie zawrze nowej ugody midzy sob, e bd posusznymi komu innemu w czymkolwiek, bez pozwolenia tamtego czowieka. Patrz ibidem, s. 153. Szczegow analiz koncepcji T. Hobbesa przeprowadzi midzy innymi B. Hindess, op. cit., s. 45-64.

24

Na kanwie ugody spoecznej opar swoj teori rwnie John Locke. Wychodzc z niezbywalnego podmiotowego prawa do wolnoci punktem wyjcia jest wizja ycia i praw czowieka w stanie natury w wyniku zawarcia umowy kadego z kadym powstaje spoeczestwo i pastwo. Wedug J. Lockea spoeczestwo polityczne istnieje tam i tylko tam, gdzie kady z jego czonkw zrezygnowa ze swej naturalnej wadzy i zoy j w rce wsplnoty nie wyczajc jednak tym samym moliwoci odwoania si do ustanowionych przez nie praw99. Jeszcze bardziej jednoznacznie okreli Jean-Jacques Rousseau, i kady oddajc si wszystkim, nie oddaje si nikomu; a poniewa kady ze stowarzyszonych nabywa nad innymi te same prawa, ktre im wzgldem siebie odstpuje, kady uzyskuje ekwiwa-lent wszystkiego, co traci, i zdobywa wicej siy, aby zachowa to, co ma100. Konsekwencj stao si, i wadza, jak kada jednostka dobrowolnie przekazaa spoeczestwu, nie moe nigdy powrci do jednostek, tak dugo jak to spoeczestwo trwa i pozostaje na zawsze we wsplnocie101. Warunkiem niezbdnym jest jednak instytucjonalizacja wadzy politycznej, bowiem najsilniejszy nie jest nigdy do silny, aby mg zosta na zawsze panem, jeeli nie przeksztaci swej siy w prawo i posuszestwa w obowizek102. Wyodrbniona wadza polityczna stanowi element tej umowy, jest jej stron umowa jest aktem dwustronnym co powoduje jej ograniczony zakres. Jako taka uzyskuje

[...] uprawnienie do tworzenia praw, wcznie z kar mierci i w konsekwencji z wszystkimi pomniejszymi karami, w celu okrelenia i zachowania wasnoci, a take uycia siy spoecznoci do wykonania tych praw oraz w obronie wsplnoty przed zagroeniem zewntrznym, a wszystko to dla dobra publicznego103.

Zawarty kontrakt nadaje uprawnienie do rzdzenia i zobowizuje do posuszestwa nakazom, czyli jak okrela to B. Hindess wadza dziaa poprzez wzywanie innych do wypeniania swych obowizkw104. W swojej koncepcji J.J. Rousseau zawar formu zo-bowizania domylnego skutkujcego tym, e

[...] ktokolwiek odmwi posuszestwa woli powszechnej, bdzie do tego zmuszony przez cae ciao (polityczne); co oznacza, e zmusi si go do wolnoci; bo ten wanie warunek [...] gwarantuje mu niezaleno osobist; warunek ten ley u podstaw konstrukcji i dziaania maszyny politycznej i nadaje zobowizaniom spoecznym charakter legalnoci105.

W istocie kontraktu zawarte jest prawo do nieposuszestwa obywateli oraz do wyco-fania swojej zgody. W rzeczy samej J.J. Rousseau stwierdza jednoznacznie, e obywatele s wycznymi panami samych siebie i tylko sobie s posuszni106.

Sam umow spoeczn upatrywano jako pewn konstrukcj logiczn ukazujc racje egzystencji pastwa, a nie jako konkretny historyczny akt. J. Locke przyjmowa koncepcj

99 J. Locke, Dwa traktaty o rzdzie, Warszawa 1992, s. 222-223.100 J.J. Rousseau, Umowa spoeczna oraz Uwagi o rzdzie polskim. Przedmowa do Narcyza. List o widowi-

skach. List o opatrznoci. Listy moralne. List do arcybiskupa de Beaumont. Listy do Malesherbesa, Warszawa 1966, s. 22. Szerzej Z. Kantyka, Koncepcja wadzy politycznej w teorii umowy spoecznej Jeana Jacquesa Rousseau, [w:] S. Wrbel (red.), Wadza polityczna. Koncepcje i ujcia zjawiska, Katowice 1997, s. 9-26.

101 J. Locke, op. cit., s. 286. Take J.J. Rousseau, op. cit., s. 28-29.102 J.J. Rousseau, op. cit., s. 13.103 Ibidem, s. 164.104 B. Hindess, op. cit., s. 73.105 J.J. Rousseau, op. cit., s. 26-27.106 Ibidem, s. 24-25. Rozwaania Y.R. Simona na kanwie zaoe J.J. Rousseau doprowadziy go zaprezentowania

teorii rzdu jako wonicy. Patrz Y.R. Simon, Oglna teoria wadzy, Krakw 1998, s. 102-108.

25

milczcej zgody, ktrej sens zawiera si w milczcej akceptacji zasady umowy spoecznej, przy jednoczesnym korzystaniu z przysugujcych praw i ochrony pastwa, doda naley pastwa liberalnego. Postulat racjonalnej wadzy goszony przez Arystotelesa, czyli zotego rodka, powodowa odrzucenie rzdw arystokracji i motochu, i powierzenie jej ludziom zamonym i wyksztaconym okrelanym mianem klasy redniej107. Jednake w peni t koncepcj wadzy sformuowa Charles Louis Montesquieu (Karol Monteskiusz) wpro-wadzajc zasad rozdziau wadz na wadz przedstawicielsk, wykonawcz i sdownicz. Bdc niezalenymi wobec siebie powinny si wzajemnie hamowa, poniewa

[...] wiekuiste dowiadczenie uczy, e wszelki czowiek, ktry posiada wadz, skonny jest jej naduy; posuwa si tak daleko a napotka granice. Kt by powiedzia! Nawet sama cnota potrze-buje granic. Iby nie mona byo naduywa wadzy, trzeba, aby przez naturaln gr rzeczy wadza powcigaa wadz108.

Przywiecaa mu podstawowa idea obrony wolnoci obywateli. Temu zasadniczemu celowi podporzdkowa tworzone mechanizmy pastwowe. Argumentowa, i

Wszystko byoby stracone, gdyby jeden i ten sam czowiek lub jedno i to samo ciao magnatw albo szlachty, albo ludu, sprawowao owe trzy wadze. [...] Kiedy, w jednej i tej samej osobie lub w jednym i tym samym ciele wadza prawodawcza zespolona jest z wykonawcz nie ma wolnoci; poniewa mona si lka, aby ten sam monarcha albo ten sam senat nie stanowi tyraskich praw, ktre bdzie sam wykonywa. Nie ma rwnie wolnoci, jeli wadza sdzenia nie jest oddzielona od prawodawczej i wykonawczej. Gdyby bya poczona z wadz prawodawcz, wadza nad yciem i wolnoci obywateli byaby dowolna; sdzia bowiem byby prawodawc. Gdyby bya poczona z wadz wykonawcz, sdzia mgby mie si ciemiyciela109.

Wadza nie jest suwerenna wobec jednostki, ta wyposaona jest bowiem w niezbywalne prawa podmiotowe. Istot pastwa jest wolno obywateli, a wolno jest moliwa tylko w pastwie praworzdnym. Prowadzi to J.J. Rousseau do sformowania zasady suweren-noci ludu definiowanej ju wczeniej przez Marsyliusza z Padwy przy wprowadzaniu kategorii jej niezbywalnoci, bowiem suwerenno, polegajca jedynie na sprawowaniu woli powszechnej, nie moe nigdy podlega odstpieniu i e zwierzchnik, bdcy istot zbiorow, moe by reprezentowany tylko przez samego siebie. Przekazywana moe by wadza, a nie wola110. Wadza wykonawcza jest uzaleniona od suwerennego ludu bdc wyrazem woli powszechnej.

J. Locke okrela wadz polityczn jako uprawnienie do tworzenia praw, [...] w celu okrelenia i zachowania wasnoci, a take uycia siy spoecznoci do wykonania tych praw oraz w obronie wsplnoty przed zagroeniem zewntrznym, a wszystko to dla dobra publicznego111. Instytucjonalnym zabezpieczeniem funkcjonowania tej koncepcji byy wybory do organu przedstawicielskiego stanowicego prawo, gwarantujcego powszech-no udziau w rzdzeniu (chocia u J. Lockea obowizyway jeszcze cenzusy spoeczne ograniczajce prawa wyborcze).

107 Szerzej J. Baszkiewicz, Wadza, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1999, s. 88-89.108 Ch. Montesquieu, O duchu praw. Ksiga XI, Rozdz. IV Dalszy cig tego przedmiotu, Warszawa 1927,

s. 219.109 Ibidem, s. 221.110 Ibidem, s. 32.111 Ibidem, s. 164.

26

Wadza wykonawcza miaa nalee do ministrw i organw samorzdowych. Uzasad-nienie wadzy municypalnej tkwio u Benjamina Constanta w jego oglnym pojciu wol-noci. Stwierdza, i adna wadza nie jest nieograniczona, przeciwnie musi by zamknita w tych samych granicach co wadza, od ktrej pochodzi112. W kwestiach dotyczcych caoci naley do wszystkich, ale o tym, co dotyczy tylko jego czci, moe decydowa tylko ta cz, podobnie jak to, co wie si z jednostkami, powinno by pozostawione jednostkom. Dlatego nie moe by mowy o jakim stosunku zalenoci wadzy lokalnej od wadzy wykonawczej. Jest to istotna konstatacja z punktu widzenia problemu badawczego analizowanego w niniejszej pracy.

Koncepcja indywidualistyczna J. Lockea zdobya uznanie wrd badaczy szczeglnie w krajach anglosaskich, pomimo e ich koncepcje byy rozbiene113. Znalazy swj oddwik midzy innymi w Konstytucji Stanw Zjednoczonych114, pracach Jeremy Benthama, Charlesa Wrighta Millsa, Roberta Dahla, T. Parsonsa115. W opozycji do koncepcji tych by Georg Hegel, ktry odrzuca ide spoecznego kontraktu jako rda wadzy pastwowej. Pastwo to duchowa jedno, ktra musi kierowa si jedn wol, czyli suweren, zwierzchnik116. Funk-cjonuj w nim trzy wadze, oprcz monarchii konstytucyjnej, Take wadza ustawodawcza i rzdowa117. Wadza panujcego zawiera w sobie wszystkie trzy totalnoci118, a mianowicie oglno ustroju pastwowego i praw, ciao doradcze jako odnoszenie tego, co szczego-we, do tego, co oglne, oraz moment ostatecznej decyzji, jako moment samookrelenia, do ktrego powraca wszystko pozostae i od ktrego zaczyna si jego rzeczywisto119.

Yves R. Simon definiuje pojcie wadzy jako si odpowiedzialn za zjednoczenie wsplnego dziaania poprzez reguy wice dla wszystkich120. Natomiast wedug M. We-bera wadza oznacza szanse jednej lub wikszej liczby osb na przeprowadzenia jej lub ich wasnej woli w dziaaniu opartym na poczuciu wsplnoty, nawet jeli inni, ktrzy w nim uczestnicz, bd stawia opr121. Moe ona polega na wywieraniu wpywu, przekonywa-

112 B. Constant, Wykady z polityki konstytucyjnej, [w:] B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX i XX w. Liberalizm, Warszawa 1978, s. 204.

113 Por. T. Ball, Wadza, [w:] R.E. Goodin, Ph. Pettit, Przewodnik po wspczesnej filozofii politycznej, War-szawa 1998, s. 699-701.

114 Ustawa o prawach Wirginii z dnia 12 czerwca 1776 r. stanowia, i wszyscy ludzie s rwni, wolni i nie-zaleni, i posiadaj pewne przyrodzone prawa [...] caa wadza spoczywa w narodzie i w konsekwencji pochodzi od narodu [...] rzd jest i powinien by ustanawiany dla dobra powszechnego, korzyci i bezpieczestwa ludzi, narodu lub spoeczestwa. Patrz B. Lesiski, J. Walachowicz, Historia ustroju pastwa w tekstach rdowych, Warszawa-Pozna 1992, s. 100.

115 C.W. Mills, Elita wadzy, Warszawa 1961; R. Dahl, Demokracja i jej krytycy, Krakw 1995.116 G. Hegel, Zasady filozofii prawa (par. 279), Warszawa 1969, s. 274-278; idem, Encyklopedia nauk filozo-

ficznych (par. 541), Warszawa 1990, s. 532-533.117 G. Hegel, Zasady..., par. 273, s. 267-271.118 Ibidem, par. 272, s. 265-267; idem, Encyklopedia..., par. 542, s. 533-534. 119 Ibidem, par. 275, s. 271-272.120 Y.R. Simon, op. cit., s. 33.121 M. Weber, Klasy, stany, partie podzia wadzy w obrbie wsplnoty, [w:] W. Derczyski, A. Jasiska-Ka-

nia, J. Szacki (red.), op. cit., s. 415. M. Weber, Gospodarka..., s. 39. M. Weber nadaje take istotn rang pojciu panowanie, przez ktre rozumie szans posuszestwa pewnych osb wobec rozkazu o okrelonej treci, a take pojciu dyscyplina rozumianej jako szans natychmiastowego, automatycznego i schematycznego posuszestwa wobec rozkazu ze strony wielu ludzi, wynikajc z wywiczonego nastawienia. Patrz ibidem, s. 33-34. Analiz definicji wadzy formuowanych przez M. Webera przeprowadzi te Marian Orzechowski. Patrz M. Orzechowski, Polityka, wadza, panowanie w teorii Maxa Webera, Warszawa 1984, s. 213-225. Interpretacja socjologii radzieckiej tej definicji jest nieco odmienna i kadzie nacisk na stosunki spoeczne: Wadza oznacza wszelk moliwo

27

niu, manipulacji, a w skrajnym przypadku na nagiej przemocy122. Wie si z tym problem panowania, ktry M. Weber uwaa za prawdopodobiestwo, e okrelony rozkaz zostanie wykonany123.

John Scott odwoujc si do J.C. Isaaca okrela wadz spoeczn jako [...] rodzaj zwizku przyczynowego, a jej skutki ujawniaj si zarwno w obrbie stosunkw

spoecznych, jak i poprzez nie. [...] jest intencjonalnym uyciem przez podmiot sprawczy wadzy kauzalnej w celu wywarcia wpywu na zachowania innych uczestnikw w wicych ich relacjach spoecznych124.

Innymi sowy jest to stosunek spoeczny pomidzy dwoma podmiotami sprawczymi zwierzchnikiem i podwadnym. Poniewa stosunki rzadko maj charakter jednostronny podmiot zajmujcy pozycj zwierzchnika w pewnej relacji, w innej moe znajdowa si w pozycji podwadnego, a podwadni niejednokrotnie sprawuj wadz rwnowan i prze-ciwwan wadzy zwierzchnika125. W rozwaaniach tych istotn rol odgrywaj intencje zwierzchnika, bowiem wadza jest zamierzonym lub podanym skutkiem: skutkiem urzeczywistniajcym pewien cel. Tak wic stosunek wadzy nie moe by rozpoznany bez odniesienia do intencji bd interesw uczestnikw a przede wszystkim zwierzchnika. Inn przesank wadzy jest moliwo ograniczenia wyboru przez zwierzchnika, ktrego podwadni s zdolni dokona im wiksze ograniczenie wyboru, tym wiksza jest wadza zwierzchnika. Moe on take osign swj cel nie podejmujc adnych dziaa. Ma to miejsce wwczas, gdy inni antycypuj jego intencje i potencjalne dziaania i postpuj w odniesieniu do nich, czyli gdy posiada on zdolno oddziaywania na nich126.

Z kolei T. Parsons ujmowa wadz jako uoglniony rodek wymiany, noszcy charakter symboliczny127. Peni funkcj wymiany pomidzy systemem politycznym z pozostaymi czciami systemu spoecznego. O ile uczestniczy w procesach wymiany, krc w caym systemie spoecznym, o tyle uzyskuje szerszy, spoeczny wymiar128. Wadza jest zgenerali-zowan zdolnoci mobilizowania zasobw spoecznych [...] dla osignicia [...] zbiorowych

przeprowadzenia wewntrz danych stosunkw spoecznych wasnej woli, wbrew sprzeciwom, niezalenie od tego, na czym taka moliwo opiera si. Patrz F. Buracki, A. Gakin, Socjologia. Polityka. Stosunki midzynarodowe, Warszawa 1978, s. 24.

122 K. von Beyme, Wspczesne teorie polityczne, Warszawa 2005, s. 170. Autor wyrnia cztery koncepcje wadzy: 1) teorie psychologiczne; 2) Substancjalne teorie wadzy; 3) operacyjne teorie wadzy; 4) wadza jako waluta w systemie komunikacji. Szerzej ibidem, s. 170-178.

123 M. Weber, Trzy czyste typy prawomocnego panowania, [w:] W. Derczyski, A. Jasiska-Kania, J. Szacki (red.), op. cit., s. 539. Wyrnia typy panowania: legalne, tradycyjne, charyzmatyczne.

124 J. Scott, Wadza, Warszawa 2006, s. 8.125 Ibidem. Mieci si w tym pogld, i wadza we wspczesnych spoeczestwach demokratycznych rozkada

si na liczne grupy spoeczne pracodawcw, zwizki zawodowe i stowarzyszenia z ktrych kada wpywa na polityk pastwa. Patrz S.M. Lipset, Homo politicus. Spoeczne podstawy polityki, Warszawa 1995, s. 518.

126 Ibidem, s. 11. Rozwaa ten problem odnoszc go do rozrnienia poczynionego przez R. Dahla pomidzy sprawowaniem a jej posiadaniem. Wedug podobnych kryteriw, nawizujc do koncepcji T. Parsonsa, rozwaa problem wadzy J. MacGregor Burns, Wadza przywdcza, [w:] J. Szczupaczyski (oprac.), Wadza i spoeczestwo. Antologia tekstw z zakresu socjologii polityki, Warszawa 1995, s. 262-263; D.H. Wrong, Problemy definiowania pojcia wadzy spoecznej, [w:] W. Derczyski, A. Jasiska-Kania, J. Szacki (red.), op. cit., s. 556-561.

127 S. Wrbel, Funkcjonalistyczne koncepcje wadzy, [w:] S. Wrbel (red.), Wadza polityczna. Koncepcje i ujcia zjawiska, Katowice 1997, s. 64.

128 M. Zikowski wskazuje, e nie chodzi o wadz nad rzeczami, lecz o pewien typ interakcji midzy ludmi. Patrz M. Zikowski, Sprawowanie wadzy a przekonania ludzkie, [w:] M. Zikowski, B. Pawowska, R. Drozdowski, op. cit., s. 12.

28

celw systemu129. Uzyskuje je raczej nie przez jednostki i na rzecz jednostek, ale przede wszystkim przez instytucje czy mniej lub bardziej zorganizowane kolektywy i na rzecz systemu. Ponadto realizacja wadzy niekoniecznie musi by dziaaniem uwiadomionym i w peni zamierzonym przez osoby dziaajce. Przewaajca cz osb wykonuje pole-cenia rutynowo i bezrefleksyjnie, a czyni to w poczuciu wsplnoty interesw i akceptacji pewnych norm i wartoci wsplnotowych130. Steven Lukes przywouje za T. Parsonsem pojcie wadzy jako specyficzny mechanizm funkcjonujcy w celu powodowania zmian w dziaaniach innych podmiotw jednostek lub zbiorowoci w procesie interakcji spoecznej. Wywodzi z tego wniosek, i wadza jest

[...] uoglnion zdolnoci powodowania tego by podmioty nalece do systemu zbiorowego dziaania wypeniay wice je zobowizania, w sytuacji, gdy takie zobowizania s legitymowane poprzez wpyw na osiganie celw zbiorowego dziaania, zakadajca w przypadku oporu wymuszenie wypeniania tych zobowiza za pomoc negatywnych sankcji sytuacyjnych, bez wzgldu na to, jaki podmiot tego wymuszenia rzeczywicie dokona131.

Krytycy S. Lukesa wskazuj, e utosamia on sprawowanie wadzy z wyrzdzaniem szkody, czyli osabianiem czyje zdolnoci do autonomii, a to eliminuje przypadki posia-dania wadzy przekonywania lub czynienia dobra132.

R. Dahl posuguje si pojciem kontroli mniejszoci nad zdominowan wikszoci. Moe ona przybiera rnorodne postacie, a mianowicie: 1) panujca mniejszo sprawuje bezporednio kontrol nad decyzjami i polityk rzdu w pastwie; 2) bezporednio okrela, jakie kwestie znale si mog na rzdowej wokandzie; 3) sprawujc kontrol nad 1 i 2, rozgranicza sfer dziaalnoci rzdowej od nierzdowej; 4) kreuje i utrzymuje sprzyjajce jej przekonania; 5) kreuje i utrzymuje sankcjonujce je przekonania na temat prawowitoci gwnych struktur politycznych, spoecznych i gospodarczych; 6) przekona