witt gen stein felsefesinin iki donemindeki fikri farkliliklar

8/2/2019 Witt Gen Stein Felsefesinin Iki Donemindeki Fikri Farkliliklar

1/94

T.C.GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSFELSEFE ANABLM DALI

WTTGENSTEN FELSEFESNN K DNEMNDEK

FKR FARKLILIKLAR

Yksek Lisans Tezi

Ayegl YILDIRIM

DANIMANProf. Dr. Kazm SARIKAVAK

ANKARA2008


2/94

NSZ

20. yy. dncesinde, felsefenin metafizikten arndrlmas ve felsefenin

bilimlere yardmc ve denetleyici bir ileve sahip olmasna ynelik gr, belirgin

olarak kendini gstermektedir. 20. yy. dncesinin bu genel tavrn anlamak, bu tavr

belirgin hale getiren dnrleri de anlamay gerektirir. Bu yzylda, kendisine

atfedilen iki ayr

dnem ile Wittgenstein metafizik kar

t

tavr

n belirginisimlerindendir. Wittgenstein birinci dneminde mantk pozitivist gr ile metafizie

kar bir tavr alrken, ikinci dneminde dilin gnlk kullanmn temel alarak metafizik

kart tavrn devam ettirmitir. Wittgenstein iki farkl dneme gtren fikri nedenleri,

bu iki dnemin farkllklarn ve farkl dnem dnceleri olmalarna karn ayn kalan

noktalar anlamak, Wittgensteinn 20 yy dncesine yapt etkiyi anlamak

asndan nemlidir.

alm olduumuz tezde, Wittgensteinn iki farkl dnemini karlatrmak

zere yola ktk. Bu dnemlerinin anlalmas ve karlatrlmas, Wittgensteinn

grlerini ve grlerinin yaad dneme ve kendinden sonrakilere yapt etkiyi

ortaya koymaya imkn salayacaktr. Bu erevede tezimizin giri blmnde

Wittgensteinn etkilendii ve onu iki ayr dnceye gtren faktrleri grmek

asndan hayatn ve zmleyici felsefeden ald noktalar ele aldk. Birinci

blmde, Tractatus Logico-Philosophicus adl eseri ile belirlenen birinci dneminin

genel zelliklerini, ikinci blmde Felsefi Soruturmalar adl eseri ile belirlenen ikinci

dnemini inceledik. Bu blmlerde her iki dnemin belirgin dncelerini elimizden

geldiince amaya ve dncelerinde etkisi altnda kalnda grleri ya da koullar

ortaya koymaya ve bylece iki dnem arasndaki farkllklar ve benzerlikleri, bu

incelemeler zerinden tezimizin nc blmnde ortaya koymaya altk.

Bu tez ierisinde vardmz sonular bir bakma, Wittgenstein hakknda ortaya

konulmu grleri snrl da olsa kritik etme kaygs gtmtr. Bu sebeple ne ikinci


3/94

ii

dnem yok saylm, ne de iki dnemi tamamen birbirinden farkl olarak ele alnmtr.

Tpk, felsefede ortaya konan bir grn kendinden ncekini kabul veya reddi ile

belirlenii gibi, Wittgensteinn iki ayr dnemini ve bu dnemler arasndaki geii de

birbirinden kopuk olarak deerlendirmenin mmkn olmad nclnden hareketle,

iki dnemi birbiri ile balantl olarak ele aldk. Sonu olarak Wittgensteinn

bahsedilen dnemlerinin birbirinden tamamen farkl dncelerin oluturduu iki

apayr dnem olmad, zellikle metafizie ve felsefeye kar tavrnda, yaklam

tarz ya da sonuca ulama yntemi dnda hibir fark olmad sonucuna ulatk.

Wittgenstein almak zere kararm verdiimde, zerinde az dnlm bu

konuya ynlendirdiinden ve sohbetlerinden beni mahrum brakmayp

danmanlm yaptndan dolay saygdeer hocam Prof. Dr. Kazm SARIKAVAKa

minneti bir bor bildiimi sayglarmla arz eder, tedrisatndan onur duyduum sayn

Prof. Dr. Nurten GKALPe ve eim Mehmet Fatih DORUCANa teekkr ederim.


4/94

iii

NDEKLER

NSZ ......i

NDEKLER .....iii

KISALTMALAR ....iv

GR ....1

A. Wittgensteinn inde Yetitii Ortam....5

B. zmleyici Felsefe.....15

BRNC BLM.... 26

I. Dnem-Tractatus Logico Philosophicus ........26

A. Varlk (Dnya) ....33

B. Dil-Dnce .......45

C. Tractatusta Felsefe Eletirisi .....59

KNC BLM ...62

II. Dnem-Felsefi Soruturmalar .....62

A. Dil Oyunlar.....................................................................................67

B. Felsefi Soruturmalarda Felsefe Eletirisi.....................................73

NC BLM .....77

ki Dnemin Karlatrmas .77

DEERLENDRME VE SONU .....82

KAYNAKA ....85

ZET ....88

ABSTRACT .89


5/94

iv

KISALTMALAR

a.g.e. ...Ad geen eser

a.g.m. ...Ad geen makale

a.g.t. ....Ad geen tez

c. Cilt

ev. ....eviren

s. Sayfa

sy. Say

yay. Yayn


6/94

GR

Felsefe tarihi ierisinde bir filozofu incelemek, mevzu olan filozofuniinde yaad dnemin zelliklerini, etkilendii dnce sistemlerini ve

isimleri de gz nnde bulundurmay gerektirir. Her dnce sistemi,

felsefenin eletirel doas gerei, kendinden nce ya da dneminde varolan

grleri tasdik ya da redderek kendini ortaya koyar. Tpk felsefenin, bizzat

kendisinin, mitolojik aklamalarn insan akl karsnda yetersiz kalmas ile

balamas ya da Ortaa Bat felsefesinin, akln snrlar kabul etmemesi ile

son bulmas

gibi...

Filozoflar dier felsefi grlerden hareketle kendi felsefi grlerini

ortaya koyarlar. nk her felsefe, kendisini ortaya koyabilmek iin

kendinden nceki felsefelerden gemek; onlar karsnda tavr alarak, kendi

ayrm izgisini ekmek zorundadr.1 Ortaya koyduklar grler, dier felsefi

grlerden etkilendii gibi, iinde yaadklar dnemin zelliklerinden de

etkilenir. Her dnem kendine has zellikleri ile belirlenir. Bu zellikleri ortaya

karan ise entelektel abalar ile sosyal hayatn karlkl etkileimi ile

oluan tarihsel bir sretir. Felsefe tarihine baktmzda, her dnemde

birden fazla grn ve bu grler tarafndan belirlenen sosyal oluumlarn

ya da tersi- varln grmekteyiz.

20. yy. Bat Felsefesi de, sahip olduu grlerin eitlilii bakmndan

olduka dikkat ekicidir. Bu yzyldaki ekonomik, toplumsal, siyasal, bilimsel

ve teknolojik gelimelere de bal olarak, 20. yzylda ok eitli felsefi bak

alar kendini gsterir. Ancak bu eitlilik bir ahenkten ziyade, 20. yzyldaki

baz filozoflarn (ve onlar esas alan veya onlar gelitiren ynelimlerin)

temel konumlar birbirleriyle sert, hatta uzlamaz bir tezat iindedir. Hatta

aralarnda o kadar ar ztlklar bulunmayanlar bile, birbirleriyle giderek daha

byk lde mcadele ederler.2 Ortaya kan bu mcadeleci yap, 20.

yzylda filozoflarn, felsefenin eletirel yapsnn gelimesine ve filozoflarn

1 ALTU, Taylan, Modern Felsefede Metafiziin Elenmesi, s.6, Etik Yay., stanbul20042 FLEISCHER, Margot, 20. yy. Filozoflar, s. 9, lya yay., zmir2002


7/94

2

daha gerekeli birekilde felsefe yapmasna neden olmutur. Ortaya kan

bu yap nedeniyle ve Aydnlanmann etkisinde gelien 20. yzyl felsefesinde,

genel olarak, evrensel ussallk sav zerine temellenmi olmasndan dolayBat felsefesinde bilim, mantk ve dil almalar felsefede baskn olmutur3.

20. yzyl felsefesinde dile getirdiimiz yaklamlarn basknl kendini

gstermekle birlikte, bu dnemdeki dier yaklamlarn varl ve deeri de

inkr edilemez konumdadr. Bu dnem felsefesinde, ilgi ekici olan, btn

yaklamlarn ayn kaynaklardan beslenmeleridir. Yukarda da dile getirmi

olduumuz Ayd

nlanmac

tav

r ve bilimsel gelimeler 20. yzy

l

n genelerevesini belirlemitir. Aydnlanmac tavrda belirgin olan, Hobbes, Locke,

Berkeley ve son noktada metafizii tamamen reddetmesiyle Humedan gelen

ampirist gelenek, felsefenin iini sadece duyumsanan dnya olarak belirledi.

Bylece felsefenin temel ilevinin bilimlerin alan olan pozitif alanla ilgilenmek

olduu ifade ediliyordu. Ancak felsefenin var oluu, evrene, duyulan merakla

balamt ki, bu merakn nesnesi btn varlk alanlarn, yani duyulur olan ve

duyulur olamayan btn varlklar kapsyordu. Dolaysyla bu tavr, felsefeyi

sadece duyulur dnyaya hapsetmek, onu bilimlerin alanna sktrmakt ki,

bu felsefenin ilevini, bilimlerin cevap arad nasl? sorusu ile

snrlandrmak ve hemen akabinde de bilimlere yardmc bir disiplin olarak

belirlemek anlamna geliyordu. Bu erevede felsefe 20. yzyla bir kriz ile

girdi.4 20. yzyl filozoflarnn bir ksm bu krizi ap felsefeye eski deerini

kazandrmaya alrken, bazlar ise felsefenin iinde bulunduu durumu

dorudan devam ettirerek, onu sadece bilimlere yardmc yntem arayna

indirgediler. Bir tarafta, bilimin elde ettii baarlara dikkat ekilerek, felsefi

bilginin niteliinin bilimsel bilginin niteliklerine uygun olmas ve felsefi

aratrmalarn bilimlere temel tekil etmesi yaklam ortaya karken; dier

tarafta bilimin insanlar asndan ac olan deneyleri bilime gvenmeme

durumunu da ortaya kard.5 rnein Varoluulukta, bilimlerin ve ardndan

3 Ernest Wolf-Gazo, Yirminci Yzyl Bat Felsefesindeki Bak Alar, ev.: Erdal Cengiz, Felsefe

Dnyas, sy:4, s.41 Ankara-Temmuz19924 FLEISCHER, Margot, a.g.e., s.305 TRGG, Roger, Aklclk ve Bilim, s.28, ev: Kadir Yerci, Sarmal Yay., stanbul1996


8/94

3

gelen teknolojik gelimelerin insanlara neler getirdii, toplum ve bizzat insan

zerindeki etkileri sorgulanarak, bilimsel gelimelerin getirdii felaketlerin

insann evrendeki yerinin ve anlamnn yeniden sorgulanmas tavrn ortayakarmtr.

Bat dnce tarihinde, bilimsel tavr, genel olarak, metafizii

yadsmaktadr. Dolaysyla, bilimselliin n planda olduu 20. yzyl

felsefesinde de, metafizik bir problem olarak karmza kmaktadr. nk

tek tek bilimlerin zellemi sorular erevesinde kendi bilgi alanlarn

s

n

rland

rmalar

; doay

ve giderek insan yaam

n

n deiik alanlar

n

kendiaralarnda pay etmeleri zerine, felsefe, kendi snrlarn, kendi nesnesini

belirleme zorunluluuyla yz yze gelmitir6. Karlalan bu probleme, 20.

yzylda aranan zmlerde, Kantn (17241804) akln snrlar ve metafizik

ile ilgili grlerinin7 ve elbette Kantn ncl diyebileceimiz Hume8(1711

1776) etkisi grlmektedir.

Kantn metafizik eletirisinin bir sonucu olarak ortaya kan,

metafiziin bir bilim olarak mmkn olup olamayaca problemi, birbirine

kart iki gr ortaya kard: Metafiziin nemli bir felsefe dal olarak

tannmas, hem de temel bilim olarak tannmas, dahas felsefenin

metafizikten baka bir ey olmad gr; bunun karsnda metafiziin

yadsnmas, bilimsel olmay giderek anlamszl yznden yadsnmas9.

Bu erevede metafizik ile ilgili olarak yine 20. yzyln genel karakteristiine

uygun bir tablo ve Edmund Husserl (18591938), Nikolai Hartmann (1882

1950), Martin Heidegger (18891977), Karl Jaspers (18831969), Ludwig

Wittgenstein (18891951) vb isimler ortaya kt.

20. yzyln ortaya koyduu bu tablo ierisinden, biz tez konumuz

gerei zmleyici Felsefe ve bu tavr ierisinde nemli bir isim olan Ludwig

6 ALTU, Taylan, a.g.e., s.87

AKARSU, Bedia, ada Felsefe, s.7, nklp Yay., stanbul19948 ZELYUT HNLER, Solmaz, Drt Adal, s.96, Paradigma, stanbul20039 AKARSU, Bedia, ada Felsefe, s.9, nklp Yay., stanbul1994


9/94

4

Wittgensteinn grlerini ve gerek zmleyici Felsefe gerekse 20. yzyl

felsefesi asndan nemini kendimize konu edineceiz.

Felsefeyi bir bilim kesinliine ulatrma gayreti ile, felsefeden

metafizii, mantksal dil zmlemeleri ile, tamamen karmay hedef edinen

zmleyici Felsefe, felsefenin temel problemini yntem sorunu haline

getirdi. Felsefi bilgi iin doru yntemi bulma abasndaki zmleyici

Felsefe iinde Wittgenstein felsefede ifte devrim olarak nitelenen10 iki ayr

felsefi dnem ile yerini ald.

Gerek zmlemeci tavr ierisinde gerekse felsefe tarihi ierisinde

Wittgenstein bahsettiimiz bu iki ayr dnemi ile nemli bir yere sahiptir:

Mantksal zmlemeye dayanan ve Tractatus Logico-Philosophicus adl

eseri ile belirlenen birinci dnemi ve dil-zmsel felsefe anlaynn hkim

olduu ve Felsefi Soruturmalar adl kitab ile belirlenen ikinci dnemi.

Wittgensteinn ifte devrim olarak adlandrlan iki ayr dnemdeki

grlerini, bu grlerin benzerlik ve farkllklarn ve Wittgenstein iki ayr

dneme, iki ayr gre gtren dnsel sreleri anlayabilmek iin,

zmleyici Felsefeyi, dolaysyla etkisinde kald filozoflar ve

Wittgensteinn hayatn da gz nnde bulundurmak gereklidir. nk

yukarda da belirttiimiz gibi bir dnr iinden geldii dnce geleneinin

etkilerini tamakla birlikte, kiinin hayatndaki zel deneyimleri ve geirdii

psikolojik sreler de ortaya koyduu dncelerde etkilidir. Wittgenstein

hakknda doru bir deerlendirme yapma kaygs ile iinden geldii gelenei

ve hayatn ksaca inceleyeceiz.

10 SOYKAN, mer Naci, Wittgenstein Felsefesi: Temel Kavram ve Sorunlar, Cogito, sy:33, s.40,stanbul2002


10/94

5

A.WTTGENSTENIN YETT ORTAM

Yaam ve felsefi grleri birbirine paralel ilerleyen LudwigWittgenstein 1889 ylnda Viyanada dodu. Anne ve baba tarafndan Yahudi

kkenli bir ailenin en kk oludur. Babas Viyanal nl bir sanayici olan

Karl Wittgensteindr. Babasnn sanayici kimlii ve serveti sayesinde

Wittgenstein rahat bir ocukluk ve genlik dnemi geirdi. Karl

Wittgensteinn serveti ve sert doas, yaamlarnn ileriki aamalarnda,

Ludwig Wittgenstein ve kardeleri zerinde olduka etkili oldu.

Karl Wittgenstein sert kiilii ve hrsl sanayici kimlii ile edindii byk

serveti idare edebilecek ocuklar yetitirmek istiyordu. Bu istei ocuklar

zerinde bir bask halini ald. Bu bask Karl Wittgensteinn iki olunun

intiharna neden oldu ve bu intiharlar Wittgenstein zerinde derin izler brakt.

yle ki sadece bu aile yaps iinde bulunduu dnemlerde deil, hayatnn

ilerleyen zamanlarnda da srekli bunalm ve intihar dncesi

Wittgensteinda hkimdi.11

Ailede, Karl Wittgensteinn sert ve inat doasnn yaratt bu

olumsuz havann yannda, ok nemli bir sanat ortam da mevcuttu.

Wittgensteinlarn dnemlerinde sahip olduklar servet ve tannmlklar

sanat ve entelektel merakla da birleince, Wittgenstein ailesi, dnemlerinin,

Johannes Brahms ve Gustav Mahler, Karl Kraus, Sigmund Freud ve Adolf

Loos, Gustav Klimt ve Oscar Kokoschka gibi birok tannm ismi ile

balantl12 bir hale gelmiti. Wittgenstein ailesinin sahip olduu bu evre

btn ailede olduu gibi Ludwig Wittgensteinda da derin bir entelektel

Hans Sluga, Ludwig Wittgenstein, Yaam ve Yaptlar isimli makalesinde, WittgensteinnDncelerim yzde yz brani dnceledir. sznden yola karak onun devrim niteliindeki,ykc grlerini Yahudilii ile balantl olduu grn ortaya koyar: Eer Wittgensteinndncesi gerekten de yzde yz brani kkenliyse bu zlp, kendine ynelik ykc bir nefretednme olanan her zaman barndran, ama ayn zamanda da mthi bir yenilik ve deha vaaditayan, ta derinden kendi kendinden kukulanan bir Yahudilikti. SLUGA, Hans, LudwigWittgenstein, Yaam ve Yaptlar, Cogito, sy.33, s.12, YKY, stanbul200211

SLUGA, Hans, Ludwig Wittgenstein, Yaam ve Yaptlar, Cogito, sy.33, s.13, YKY, stanbul200212 a.g.m., s.13


11/94

6

boyutun ve ince bir sanat zevkinin olumasna neden olmutu. Ludwig

Wittgenstein ilerleyen yalarnda ince bir mzik zevkine ve ok iyi bir kulaa

sahipti ve Brahms, Mozart ve Beethoven bu zevki dile getiriyordu. yle ki budurum Cambridgedeki adalarna derinlemesine tutucu gelmiti13.

ocuklarnn iyi bir eitim almasn ve oluturduu aile iinin

yneticiliini yapmalarn isteyen Karl Wittgenstein, bunun gerekleebilmesi

iin, ticari zeklarn kullanmalarn ve gelitirmelerini salayacak olan zel -

iyi ve zorlu- bir eitimi ancak evde alabilecekleri kanaatindeydi. Ancak bu

ekilde bir eitim-renim grmelerini salad

nda, d

ar

daki yanl

zihniyetlerden ve kt alkanlklardan korunabileceklerine inanmt.14

ocuklarnn eitimi ile ilgili balatt bu uygulama, iki olunun Hans ve

Rudolf- babasnn isteklerine kar kmalar, onun istedii tarzda bir eitim

almak istememeleri ve istedikleri meslei seme arzusu ile karlanca

gerek Karl Wittgenstein gerekse btn aile iin dnm noktas olan iki intihar

ortaya kt. Tutumu nedeniyle iki olunun intihar ile kar karya gelen Karl

Wittgenstein, Ludwig Wittgensteinn eitimi iin farkl bir tutum izledi ve onu

1903te Linzdeki daha teknik ve daha az akademik 15, temel dersleri

matematik, doa bilimleri, ngilizce ve Franszca olan16 Realschule gnderdi.

Ludwig Wittgenstein, ailesindeki frtnal ortamda kendisine olduka

yumuak bir tavr belirlemiti, aabeyleri kadar isyankr deildi. Wittgenstein

iin bakalarnn arzularna uyma ynndeki basklar dsal olduu kadar

isel bir hal almt. Bu basklarn arl altnda insanlarn onun doal

eiliminin, kendisini babasnn tercih ettii meslekte eitecek teknik konulara

13 MONK, Ray, Wittgenstein-Dhinin Grevi, s.38, ev.: Berna Klner-Tlin Er, Kabalc Yay,stanbul200514MONK, Ray, Wittgenstein-Dhinin Grevi, s.3435, ev.: Berna Klner-Tlin Er, Kabalc Yay,stanbul200515 MONK, Ray, a.g.e.,s.4016 SOYKAN, mer Naci, Wittgenstein-Yaam, Felsefesi, Yaptlar, s.57, MVT Yay., stanbul2006 Wittgensteinn ailesindeki alkantlar nedeniyle iine dt durum uzun zaman onu etkilemiolacak ki, 1950de unlar yazd: u insanlara bak: Biri brnn ausu. Ana olun ve tersi, vb., vb.Ama ana kr, oul da yle. Belki vicdanlar szlar, ama neye yarar? ocuk ktdr, ama kimse ona

baka trl olmay retmez ki; anas-babas da gsterdikleri budalaca yaknlkla daha da beter ederleronu; nasl anlasnlar ki, ocuk nasl anlasn ki? Sanki hep birlikte ktler, hep birlikte masum.- YanDeiniler97, s.61, ev.: Oru Aruoba, Altnkrbe Yay.,stanbul1999


12/94

7

ynelik olduunu dnmesine izin vermiti17. Bu dorultuda da babasnn

kendisi iin setii mhendislik mesleini kabullenmi ve bu alanda eitilmeyi

kabullenmiti. Ancak kendisinin bu alan iin ne beeniye ne de yetenee18

sahip olduuna inanyordu. Bu tablo ierisinde babasnn setii Realschule

gitti.

Wittgenstein, 14 yanda Realschulea gidinceye kadar btn eitimini

evde alm ve bu dnem ierisinde arkada olmamt. Btn ihtiyalar ev

ierisinde karlandndan ve d dnyaya evin iinden bakt iin,

Wittgenstein

n Realschuledaki davran

lar

da evde rendii davran

lard

.Arkadalarndan kendisine siz diye hitap etmesini istiyor, kendisi de Bay

diye hitap ediyordu.19 Dolaysyla bir soylu okulu olmayan Realschuledaki

dnem Wittgenstein iin hi de i ac deildi. Alkanlklar, davranlar ve

dier zellikleri ile okulun dier rencilerinden tamamen farklyd ve bu

nedenle dier rencilerle atmalar yayordu; haliyle pek arkada yoktu.

Okulda iyi bir arkada olmad gibi, pekiyi bir renci de saylmazd. Ray

Monk, Realschuleda dersleri olduka kt olan Wittgensteinn derslerindeki

baarszln, okulda mutsuz olmasndan kaynaklanm olabileceini syler:

mrnde ilk kez aile evinin imtiyazl evresinden uzakta yayordu ve byk

ounlukla ii snfndan gelen dier renciler arasnda kendine arkada

bulmakta zorluk ekiyordu. Onlar ilk kez yakndan gzlemlemi ve kaba

davranlar karsnda dehete kaplmt.20

17 MONK, Ray, a.g.e.,s.4018 a.g.e.,s.4019 SOYKAN, . Naci, a.g.e.,s.5657 Kimberley Cornish Linz Yahudisi adl kitabnda, Wittgenstein ile, onunla ayn dnemdeRealschuleda olan Hitler arasnda olabilecek balanty bu atmalar zele indirgeyip Hitler veWittgenstein farkl toplumsal ve ekonomik yaplardan gelmekteydi ve bu iki ergenin psikolojisindeetkiliydi-, referans gstererek ifade eder. Hemen hemen ayn yalarda, ayn okulda bulunmu olan buiki isim arasnda yaanm olmas muhtemel durumlarn tarihe yn vermi olabilecei savnkantlaryla ortaya koymaya alr. Eer Cornishin iddialar doruysa, Wittgenstein yaantsyla ve

iinde yetitii koullar nedeniyle sahip olduu psikolojik durumlarla sadece felsefede ifte devrimyapmam, ayn zamanda da insanlk tarihine Hitler ismini de kazandrmtr.20 MONK, Ray, a.g.e.,s.41


13/94

8

Linzde geen ve hi iyi olmayan yln ardndan 1906 ylnda

Berlin-Charlottenburgdaki Teknik Yksek Okuluna, babasnn tevikiyle,

makine mhendislii okumaya gitti. 1908de sertifikasn alarak bu okuldanmezun oldu. Bu dnemde felsefe ile ilgilenmeye balad. Ancak kendi ilgileri

ile babasnn beklentileri farklyd ve bu dnemde felsefe onun iin baskn

olmad. Babasnn beklentilerini gerekletirme gayesinin hkim olduu bu

dnemde, Berlinden ayrldktan sonra havaclk almalarn ilerletmek iin

Manchestera gitti.21

1908 baharnda havaclk aratrmalar iin Manchestera gelenWittgenstein, ayn yl gz dneminde Manchester niversitesi Mhendislik

Blmne aratrma rencisi olarak balad. Bu dnemde teorik matematie

ilgi duymaya balad. eitli matematik sorular ile ilgileniyor ve okuldaki

birka arkadayla ile birlikte toplantlar yaparak bu problemleri tartyorlard.

Tartma konusunu oluturan matematik sorular matematie mantksal

temeller salamaya ilikin sorunlar gndeme getirince bir aratrma grevlisi

Wittgensteina Bertnard Russelln Matematiin Prensipleri adl kitabn

verdi.22 Matematiin prensiplerini okuyan Wittgenstein, kitapta mantk ve

felsefe ile ilgili grleri olduka geni bir yer kaplayan Gottlob Frege ile

tanmak istedi ve bu isteini gerekletirmek iin Jenaya gitti. Frege, ona,

Cambridgede Bertnard Russell ile almasn tavsiye etti. Fregenin

tavsiyesi ile Russelln yanna gitmesiyle, Russell ve Wittgenstein arasnda,

ikisi asndan da belirleyici olan ibirlii dnemi balad. Tanmann

ardndan gelen srete Cambridgede, matematiki Alfred North Whitehead,

filozof George Edward Moore, ekonomist John Maynard Keynes, tarihi

Lytton Strachey gibi dnemin nemli isimleri ile tant.23

1914te savaa katldnda karlat durum karsnda yazd satrlar, Linzde Wittgensteinnnasl bir iz braktn ok iyi zetlemektedir: Beni zor gnler bekliyor. nk tpk Linzdeki okuldaolduu gibi satldm ve ihanete uradm.-El Yazmalar, Akt.: Ray Monk, a.g.e., s.17621

MONK, Ray, a.g.e.,s.585922 MONK, Ray, a.g.e.,s.606323 SLUGA, Hans, a.g.m., s.1415


14/94

9

18 Ekim 1911deki ziyaretinin ardndan Russelln derslerini dzenli

olarak takip etmeye balad. Gz dneminin sonunda Russella, felsefe ile

havaclk arasnda tereddtte kaldn syleyerek, kariyerini devam ettireceialanla ilgili tavsiyesini istedi. Russelln felsefeyi nermesi, Wittgensteinn

hayat asndan bir dnm noktas oldu24. Bu noktadan sonra Wittgenstein

matematiksel mantk alt ve Russell ve Mooreun derslerini takip etti. Bu

dnemde Russell ile birlikte yapt almalar olduka verimliydi. Russell,

Wittgensteinn dier rencilerinden ok iyi olduunu, hatta dahi olduunu

dnyor ve ayn zamanda onun felsefe almalar esnasndaki tavrlarn

ok heyecan verici bulduunu dile getiriyordu:geleneksel dahi kavram

nauyan tandm en kusursuz rnek belki de; heyecanl, derin, duygulu ve

baskn.25 Bir taraftan Russell ile matematiksel mantk alan Wittgenstein

bir taraftan da Mooreun derslerini takip ediyordu ve bu iki isim Wittgenstein

felsefesinde etkisini gsteren iki isim oldu.

19111913 yllar arasnda Cambridgede renci olan Wittgensteinn

babas, Karl Wittgenstein 20 Ocak 1913te dil kanserinden ld ve

Wittgensteina 300.000 altn kronluk bir servet brakt.26 Fakat Wittgenstein

kendisine kalan bu serveti kendisi kullanmayp, onu datmay tercih etti.

Wilhelm Weischedel Felsefenin Arka Merdiveni isimli kitabnda

Wittgensteinn zenginlikle olan ilikisinden etkilendii iin ona filozof anlam

yklerken, bamszln ve zgrlk olgusunu gzler nne sermeye alr.

phesiz ki, 20. yzyln balar 19. yzyldan youn bir ekilde gelen

mlkiyet olgusunu savunu veya reddedi ekseninde gereklemitir.

Wittgenstein da mlkiyet ile olan ilikisini ak bir biimde reddedi ile

gerekletirmitir. Babadan kalma mirasn armaan etti. Onu kukusuz

yoksullara vermedi, velev ki balarla cmerte desteklenmi olan Trakl ve

Rilke gibileri yoksul snftan saylsnlar: Wittgenstein parasn, aslnda zaten

son derece zengin olan kardelerine balad.27 Bu alntdan da

24 MONK, Ray, a.g.e.,s.747725

RUSSELL, Bertnard, zyaam yks, Akt: Ray Monk, a.g.e., s.8426 SOYKAN, . Naci, a.g.e.,s.6127 WEISCHEDEL, Wilhelm, Felsefenin Arka Merdiveni, s.381, z Yay., stanbul1993


15/94

10

anlalaca zere Wittgenstein mlkiyet kavramna kar mesafeli durmu ve

kendisini snrlayacak maddi sahiplie kar o sahiplikten vazgei arzusu

sergilemitir. Bu Wilhelm Weischedel tarafndan apak bir ruhi bamszlkdurumudur; hatta filozofluun da geerli bir gerekesidir.28 Fakat unu

sylemekte fayda bulunmakta: O kendisine miras yoluyla geen mlkiyetten

vazgeerek maddi temelli bir snrlanmdan kurtuluyordu. lgin olan ise,

bamsz bir tavr sergilerken, yani miras yoluyla elde ettii kendine ait bir

eyden vazgeerken aidiyetinden vazgemiyordu. Mirasn bir ksm tekrar

kardelerine balanrken, dier ksm iinde yetitii evreye vurgu

yaparcas

na sanat

lara ba

lan

yordu. Bu durum ondaki ba

ms

zl

kolgusunun da snrsz olarak yorumlanmamas gerektiine delalet

etmektedir.

Wittgenstein, Birinci Dnya Savandan nce, yalnz kalmas

gerektiini, mnzevi bir hayat isteini syleyerek Cambridgeden ayrlr ve

Norvee gider; orada mtevaz bir iftlikte sakin bir yl geirir. Savan

balamas ile gnll olarak Avusturya-Macaristan ordusuna katlr ve savaa

gider. Savaa katldnda tek bir kaygs vardr, felsefe almalarna devam

edip edemeyecei... Fakat bu kaygsnn yersiz olduu savata bulunduu

dnemde tuttuu defterlerle ortaya kmaktadr. Bu defterler, aslnda, en

zorlayc koullar altnda alabildiini29 gsterir niteliktedir. Bu defterlerdeki

almalar, Russell ile tartmalarnn kesildii noktadan devam eder. Fakat

savan ilerleyen zamanlarnda konu Russellla baladklar noktadan

uzaklar, yeni sorunlar gndeme gelir. Belki savan onda yaratt psikolojik

durumlardan, kendi varln, hayat ve hayatn anlamn sorgular. Bu

dnemde Tolstoy ve ncili okur; ayrca defterleri Schopenhauer, Weininger,

Mauthnerin grleriyle de ilgilendiini gsterir. Bu dnem defterleri,

Wittgensteinn o dnemde, etik, estetik, iyi ve kt bilin, mutluluun zellii,

intiharn gnah olup olmad gibi sorular zerine dndn

28 WEISCHEDEL, Wilhelm, a.g.e., s.38129 SLUGA, Hans, a.g.m., s.17


16/94

11

gstermektedir.30 Sava dnemince felsefeden uzak kalmayan ve notlar alan

Wittgenstein, savan sonlarna doru felsefi grlerini toparlamaya ve

Tractatus Logico-Philosophicusu oluturmaya balar. Sava bitmeden iki aynce ald izin ile Viyanaya gelen Wittgenstein, Tractatusa burada son

halini verir.

Wittgenstein, Tractatusu tamamladnda onun anlalmayacandan,

dolaysyla kendisinin anlalamayacandan korkmutu. Nitekim yle de

oldu. Kitabn ilk nshas olan el yazmasn Russella gnderdi, daha sonra iki

nsha da Frege ve Engelmanna. Frege, Wittgensteina yazd

mektupta,kitapla ilgili izlenimlerini dile getirdi: Kitap dilinin akl konusunda

kukuluydu. Kitaptaki ilk on nermeye vurgu yapyor; balangta karsna

kan olgu, durum, olgu balam gibi terimleri kullanmasndaki amac eer

rneklendirirse anlayabileceini sylyordu. Wittgenstein, Fregenin

ifadelerinden kitabn tamamn okumad sonucunu karyordu.31 Russelln

kitapla ilgili yorumlar daha derli toplu ve Wittgenstein iin daha umut

vericiydi. Ancak o da anlamakta glk ektii noktalar olduunu dile getiriyor

ve bunlar kendisine aklamasn istiyordu. Uzun sren mektuplamalarn

ardndan Russell ve Wittgenstein bir araya gelerek kitap hakknda konuma

fikrinde hemfikir oldular. Kitap Russell iin sadece anlalmas g bir kitap

deildi, ayn zamanda kendisine ait baz fikirlerin de reddine gidildii bir

kitapt. Wittgenstein, Tractatusta, Tipler Teorisi, sembolizm, st dillerin

uygulanabilirlii problemi, Snflar Teorisi, vb konularda ya Russella aykr

grler ortaya koyuyor ya da Russelln kabul ettii anlamda bir nem

vermiyordu.32

Kitabn yaynlanma sreci de, anlalmas kadar skntl oldu. Kitap

yaynlanmas iin birok yayncya gtrld, ancak yayn evleri kitab

yaynlamak istemedi. Bunun zerine Russelln nnden yararlanlmak

istendi, Russell bu amala on alt sayfalk bir giri yazd; fakat Wittgenstein,

30

SLUGA, Hans, a.g.m., s.1731MONK, Ray, a.g.e.,s.24324432MONK, Ray, a.g.e.,s.245249


17/94

12

Russelln tek yanl yorumlarn gereke gstererek bunu istemedi dolaysyla

kitap yaynlanamad. 1921 ylnda Tractatus, Avusturya dergisi Ostwalds

Annalen der Naturphilophiede yaynland. Bu yayndan sonra, 1922deLondrada, kitap iki dilde Tractatus Logico-Philosophicus balyla

yaynland.33

Wittgenstein, Tractatusta geleneksel felsefenin dilimizin mantnn

kkten yanl anlalmasna dayandn gstermeyi amalar.34 Dilin ve

dnyann mantksal yaps ve bu konudaki tanmlamalar, simgesel mantk ve

uygulamalar

hakk

ndaki savlar bu konularla ilgilenen felsefeciler iin oldukaheyecan vericiydi ve onlar iin temel kitap halini almt. zellikle mantk

pozitivistler iin kitabn deeri tartlmazd. Ancak Tractatusun yaratt

durum Wittgenstein iin fazla bir anlam ifade etmiyordu. nk o,

Tractatusta btn felsefe problemlerini zdn syler ve Tractatusu

anlayan herhangi bir kiinin nermelerini anlamsz olarak bir kenara ataca,

stne ktktan sonra merdiveni bir kenara ataca sonucuna varr. Byle bir

duruma ulam biri, artk felsefi nermeleri ifade etmeye istekli olmayacaktr.

Dnyay doru grecek ve bylece kesin anlaml nermelerin yalnzca doa

bilimin nermeleri olaca anlayacaktr35 Anlaml nermeler, doa bilimin

nermeleri idi; ancak doa bilimleri insann olgusal olmayan ynne

ulaamyordu, bugne kadar bunu felsefe yapmt. Oysa Wittgenstein

felsefenin bu alana ilikin syleyebilecei her eye kapy kapatmt

Tractatusta. Olgusal olmad iin anlamsz olarak nitelenen bu nermelerin

bu noktadan sonraki durumu ne olacak? Wittgenstein, bu nermelerin

dnlebilir olduunu, ancak dile getirilemeyeceini Tractatusun son

nermesinde ifade eder: zerine konuulamayan konusunda susmal.36

Metafizik olan dil alanndan karp, onu yalnzca dnmeye mahkm eden

Wittgenstein btn felsefe problemlerini zd iin, artk felsefede

yapaca birey kalmadna inand ve felsefesiz bir hayat kurma karar ald.

33 SOYKAN, . Naci, a.g.e.,s.676834

SLUGA, Hans, a.g.m., s.1935 SLUGA, Hans, a.g.m., s.2036 Tractatus7


18/94

13

Wittgenstein, felsefesiz ve mtevaz bir hayat kurma kararn, savata

bulunduu dnemde edindii retmenlik fikri ile birletirir. 1920 ylndaretmen enstitsnden retmenlik sertifikasn ald ve ilkokul

retmenliine balad. lk grev yeri Trattenbach kynde, iki yl retmenlik

yapt. Ardndan 1922 ylnda Puchber am Schneeberg ilkokuluna, 1924te ise

Otterhal kyne retmen olarak gitti. Otterhalde bir rencisine tokat

atmasyla kan olaylar sonucunda retmenlikten istifa ederek 1926ta

Viyanaya dnd.

1929ta tatil amacyla Cambridgee gitti. Cambridgee gelmesiyle filozof

evresi onunla balantya geti. Baz Cambridgeli retim yeleri onun

niversiteye dnmesini istiyorlard. Bu amala Tractatus doktora tezi olarak

kabul edildi, Wittgensteina burs ayarland ve Cambridgede ders vermeye

balad. Wittgensteinn Cambridgedeki bu ikinci dnemi ayn zamanda

felsefesindeki ikinci dnemi de oldu. Balayan bu yeni dneminde

Tractatusun felsefesini merkeze alarak dilin resim kuram zerine almaya

balad. almasnn ilerleyen aamalarnda, birinci felsefe dneminde

baskn olan dilin atomcu kavran ile yollarn ayrd, bu ekilde Russelln

grleriyle de ayrlyordu. lk kitabnda Russell ve Fregenin mantk

almalarnn etkisi vard, bu yeni dnemde ise Wittgenstein, sradan dilin

gerek ileyii ile ilgilenmeye balad. almasnn ilerleyen safhalarnda

Wittgenstein, gnlk dil, dil oyunu gibi ifadelerle belirlenen ikinci felsefesini

oluturdu. Bu dnemde yeni felsefesi ile ilgili bir ey yazmad.

Cambridgedeki retim yelii bittikten sonra Wittgenstein, dokuz aylna

Skjoldendeki kk kulbesine gitti ve ikinci dnemini belirleyen kitab

Felsefi Soruturmalar yazmaya orada balad.37 Ancak Felsefi

Aratrmalar o hayattayken yaynlanmad.

1939 ylnda Wittgenstein, Mooreun krssne profesr oldu. Krsy

ald dnem kinci Dnya Savann balad ve Wittgenstein gnll olarak

37 SOYKAN, . Naci, a.g.e.,s.75


19/94

14

katld ve hastanede hasta taycl ve tbbi aratrma laboratuarnda

laborantlk yapt. Savan ardndan Cambridgee dnd ve ders vermeye

balad. Derslerin ierii Felsefi Soruturmalardaki problemlerdenoluuyordu. Fakat profesrlk ona sama bir mevki gibi geliyordu, bu

nedenle ksa bir sre sonra istifa ederek, rlandaya gitti. Orada

Wittgensteinn alk olduu tarzda mtevaz bir iftlikte almalarna devam

etti. Fakat bu srete sal bozulan Wittgenstein 29 Nisan 1951de ld.


20/94

15

B. ZMLEYC FELSEFE

20. yzylda ngiltere ve ABDde olduka etkin olan, felsefenin kendi

alan iine giren problemleri kesin sonulu olarak zecek biricik yntemin

felsefi analiz ya da kavram analizi olduunu, dolaysyla olgulara ve

anlamlara en uygun decek mantksal formun, dil yoluyla, tmcelerin ya da

kavramlarn, dilsel ifadelerin analiz edilmesi ile bulunabileceini38 savunan

zmleyici Felsefe, felsefenin bugne kadar urat problemlerin sahte

problemler olduunu, felsefenin kendisinin bilgi retmediini, felsefetarihinde eser vermi dnrlerin aslnda dilin yaratt sorunlarla, dilden

kaynaklanan problemlerle uram olduklarn39 dile getirir.

zmleyiciler, Kantn metafizik eletirisinden yola karak, felsefeden

metafizii tamamen karma ve felsefeyi bilimlerin zelliklerine sahip bir

disiplin haline getirme gayretinde olmulardr. nk Kant, olgusal dnme

tarznda metafizii gereksiz gryor; fakat ahlaki bir alan olarak deerler sz

konusu olduunda metafiziin gereksinimini, en azndan ahlak asndan

kabul ediyordu. Bu ise numen-fenomen ayrmna yol aan temel sebebi

ortaya karyordu. Dolaysyla insann bilebilecekleri ile bilgisi dnda olanlar

arasndaki ayrm keskinleiyordu.

Hlbuki 17. yzylda Descartes (15961650) ile birlikte ortaya kan

ruh-beden ikilemi, modern felsefe asndan, yeterince eliki oluturmutu.

Kant da dhil olmak zere, Modern Felsefe, bu ikilemin ortadan kalkmas

zerine aba sarf etmiti. Bu ikilem ya ruh lehine zmlenerek idealist bir

bak asna ya da beden lehine sonulanarak materyalist bir bak asna

yol amt. Fakat Kantn bak olaya ruh-beden ikileminden ziyade baka

bak alar da ykleyerek fenomen-numen ayrmn getirdi.

38 CEVZC, Ahmet, Felsefe Terimleri Szl, s.1718, Paradigma Yay.,stanbul200039 a.g.e., s.18


21/94

16

Karmza ruh-beden ikilemi yerine artk fenomen-numen ayrm

gelmitir. Dolaysyla ikilem ierik ve anlam deitirerek ayrm haline

dnmtr. Problemin bu hale dnmesi ile artk ontolojik boyut,dolaysyla metafizik bir tarafa braklmakta ve problemler sadece

epistemolojik bir hal almaktadr. Artk tartlan neyin var olduu ya da

olabilecei deil, neyi bilip bilemeyeceimizdir.

Bu noktadan hareketle zmleyiciler neyi, nasl bilebileceimiz

zerine younlarlar. Dolaysyla felsefenin tarihi boyunca, ona bilimlerin

anas

s

fat

n

veren nedenleri sorgulama ve evrene, pratik her hangi birkayg olmakszn sadece merak nedeniyle bakmak bir keye atlyordu. Bu

noktada zmleyicilerin felsefeden istedikleri ey bilimlerin anas olmas

deil, bilimlerin yani ocuklarnn gsterdii gelimelerden, kazandklar

baarlardan rnek almas ve onlar gibi olmas idi.

Felsefeden metafiziin uzaklatrlmas ve onu bilimlere yaklatrma

abasnda zmleyiciler tarihsel balamda, Kantn da ncl olan, David

Humeun (17111776) kukucu grgclnden de etkilenmilerdir. David

Humeun insan zihninin ontolojik problemleri zebilme gcne sahiplii ve

buna paralel olarak da metafiziin mmknlne ynelik eletirileri ile

metafizik tavrn felsefede neden olduu sonu gelmeyen problemlerin ortadan

kalkmas ve salam temeller zerinde hareket edilebilmesi iin deneye ve

pozitif alana dnlmesi eklindeki dnceleri zmleyicilerin genel tavrn

belirleyen grlerdendir.

Eletiri felsefi tavr asndan olduka nemlidir. Ancak eletiri ile akl

kendini bal olduu etkenlerden, dogmalardan ve alkanlklardan

kurtarabilir ve felsefe mmkn olabilir. Bu nedenle, Hume asndan, eletiri

metafizie kar tavrda nemlidir. nk eletirinin, metafizik karsnda

kesinlie varmak gibi byk bir stnl vardr; nk, ayn zamanda her

dnceyi ve her ahlak ykacak olan birphecilie dmeden, bunun hayali

olmasndan phe edemeyiz. Bu ekilde anlalan felsefeden vazgemekte,


22/94

17

en cretli teorilere kendimizi koyuvermekten daha ok tedbirsizlik, acelecilik

ve hatta dogmatizm vardr40. Dolaysyla eletiri bize metafiziin veremedii

bir eyi verecektir: Mdrikemizin snrlarn aratrmay ve melekelerimizianaliz etmeyi. Bu ekilde mdrikemizin snrlarn grerek neyi bilip, neyi

bilemeyeceimizi grebiliriz. Aratrmasnn sonunda, metafiziin bilgi

nesnesi yapt soyut ve akn eyleri insann bilme yetisinin dnda tutan

Hume, bunun nedenini bilgimizin kaynann duyular ve deneyim olduunu

syleyerek aklar. Bu erevede felsefe, ancak fenomenleri aklamak iin

kabul edilebilir ve yine de ayn zamanda itiraf edilmelidir ki, fenomenler onu

kullanmay pek gerektirmeyecek kadar kendilerinden aktr

41

. Bu ampiristyap hemen ardndan metafiziin yadsnmasn, yok saylmasn getirir.

nk grnen gerektir ve bu apak olandr, bilgi kaynan ondan alr;

yle ki, bizzat kendime ait bilgim bile benim dmdakilerin varl ile, onlar

tekini- alglayp varlmn farkna varmamla, mmkndr, alglarmn

dnda olan bilgimin dnda olandr, metafiziktir ve bilgi alannn dndadr.

Bylece Hume 20. yzylda analitikilerin ncl olacak yapy ampirizmi

benimseyip, her trl metafizik eyi reddederek ortaya koyar.

20. yzyla gelindiinde Wittgenstein, Humeun bilgi alannn dna

att metafizik sylemleri, olgular dnyasnn yani dil mantnn dnda

olduu iin sama olarak nitelendirecektir: Felsefe konularnda yazlm

ounluk tmceler ve sorular yanl deil, samadr. Bu yzden de bu trden

sorular hibir ekilde yantlayamayz, ancak samalklarn

saptayabiliriz42; doru ya da yanl olarak deil, sama olarak

belirlenecektir; nk metafizik bir nermenin doruluk ya da yanlln

ortaya koyabilecek dorulanabilirlik ilkesini uygulayabileceimiz- bir kritere

sahip deiliz, dolaysyla Wittgenstein ilerleyen zamanda Humeun bilgi

alann dnda brakarak reddettii, Kantn numen olarak dile getirdii,

40 WEBER, Alfred, Felsefe Tarihi, s.293, Sosyal Yay., stanbul1998 Humeun bu gr 20. yzylda analitik felsefe ierisinde sorgulanmasna gerek olmayan bir nclolacak ve Wittgenstein ilk dneminin belirleyicisi olan Tractatusun ilk nermesi olarak karmza

kacaktr:Dnya, olduu gibi olan hereydir. Trac.-141 ZELYUT HNLER, Solmaz, Drt Adal, s.95, Paradigma, stanbul200342 Tractatus, 4.003


23/94

18

alanda konuulmamas gerektiini syleyecektir: zerine konuulamayan

konusunda susmal.43

nclleri olan dnrler ve doa bilimlerinin baarlar zmleyici

Felsefenin genel tavrn ve problemini belirledi. Felsefenin eski sorular

yeniden soruldu ve bu sorulara 20. yzyln karakteristik yapsna cevaplar

verildi. Bu alanda en temel sorular ise, felsefenin ne olduu, ne yapmas

gerektii ve ne yapabilecei idi. Elbette bu sorulara bal olarak da filozofun

ne yapt, ne ile urat da cevap aranmas gereken problemler olarak

ortaya

kt

.

44

Bu sorulara cevap arayarak balad

klar

felsefenin ilerleyensafhalarnda, felsefe, zmleyiciler iin bilimsel tavr en iyi yanstacak ve bu

ekilde de bilimlere yardmc olacak biryntem aratrmas halini ald.

zmleyici felsefe, temel aratrmas olarak da adlandrlr; nk

urat problemler, yukarda da dile getirdiimiz gibi metafizikten uzaktr ve

bilimlerin temel sorunsallndan gelitirilen sorulardr.45 Genel kayg

metafiziksiz bir felsefe olunca, ortaya koyulacak sistem de buna uygun

olmaldr; nk, felsefeden metafizik ifadelerin karlmas, bilgi, bilim gibi

terimlerin nasl kullanlmas gerektiini dzenleyen normatif bir tavr

ngerektirir46. 20. yzylda bilimlerin ilerlemeleriyle ortaya kan kavramsal

yapya felsefenin geleneksel yaps ile yaklamak mmkn deildi.

Dolaysyla felsefe iin yeni bir yntem bulunmalyd. Bu erevede aranan

yntem, felsefede geerli bilgiye ulamay mmkn klacak bir yntem

olmaldr. Bir bilginin geerli bilgi olmas ise, onun her trl metafizik

tavrdan uzak olmas, yani pozitif alana ait bir bilgi olmas anlamna

gelmektedir.

zmleyiciler, felsefenin yeni yntemini dil analizi olarak belirlediler.

Ortaya kan felsefi sorunlar ancak dil analizi ile akla kavuturulabilir

43 Tractatus, 744

FLEISCHER, Margot, a.g.e., s.3045 AKARSU, Bedia, a.g.e. s.23523646 ALTU, Taylan, a.g.e., s.35


24/94

19

grn savundular. Yani felsefede yaplacak ey, tek tek her durumda

felsefi problemleri dil asndan ele almak ve problemlere dil analizi yaparak

zm aramakt47

ve dile ncelik veren ve zmleyicilerin yapmak istediibilimsel ynteme uygun bir dil analizi ancak mantkla mmkn olabilirdi;

nk dile ncelik veren tek bak as mantksal bak asdr48.

zmleyici felsefede, mantksal zmleme ve dil analizi btn

yntemi ve ayn zamanda da, felsefenin ilevini belirler. Bu bak asyla

felsefenin ilevi, btn bilgiyi zmlemek; bilimin ve gndelik dilin btn

savlar

n

, bu tr her sav

n anlam

n

ve aralar

ndaki ba

nt

lar

a

k k

lmak,bylece, sylemelerimizde gizlenmi belirsiz sezgilerin, dnyaya ilikin

anlatmlarmzdaki szel karklklarn veya karanlk kalm ilikilerin akla

kavuturulmas ve bilimsel, felsefi sorunlarn anlalr biimde formle

edilmesidir49.

zmleyiciler, felsefenin bu belirlenen ilevini yerine getirebilmesi

iin, modern bilimlerin yntem ve kavramsallatrmalarna kout olan bir

felsefe iin ilk olarak, metafiziin karsna anlaml nerme-anlamsz

nerme ayrmyla50 karlar. Anlaml-anlamsz nerme, zmleyici

felsefenin ampirist gelenekten ald miras mantksal nermelerin

dorulanmas iin kullanmas ile dorulanabilirlik ilkesine bal olarak

belirledikleri bir ayrmdr.

Humea gre bilgilerimizin kayna deneyimdir. Bilgimizin snrn

belirleyen ise olgusal olan ve matematie ilikin ide balantlardr. Bu

noktada bilgiyi duyular ve deneyim yoluyla edinilen eylerin alglar ile

snrlandrr. Zihin alglar ise izlenimler ve ideler olmak zere iki formda

karmza karlar ve bunlar zihnin btn ieriini olutururlar. zlenimler

dnmenin ve bir adm tesinde de bilginin ana maddesini olutururlar.

47 ROSSI, Jean-Grard, Analitik Felsefe, s.1, Paradigma, stanbul200148

a.g.e., s.249 ALTU, Taylan, a.g.e., s.3650 ALTU, Taylan, a.g.e., s.9


25/94

20

deler ise izlenimlerin kopyalardr. Humea gre gerek duyusal alglarmz

gerekse i alglarmz izlenime baldr. Dolaysyla bizim bilgilerimiz,

matematik bilgisi dnda nk matematiksel nermeleri dile getirennermeler sezgiye ve kantlamaya dayanan kesin dorulardr-, d dnyadr

ve byle bir yap ierisinde her hangi bir nerme ya da kavramn anlaml olup

olmad ancak duyulur dnyaya bakarak anlalabilir; eer kayna bir

izlenim ise anlamldr. Humeun bu grleri Analitik Felsefede kendini youn

olarak gsterir.51

Dorulanabilirlik lkesi, bir nermenin ancak ve ancak bir olguyakarlk gelmesi ile o nermenin doruluk deerine sahip olmasdr. nerme,

deneyim ile dorudan kar karya olarak dorulanabilir ya da yanllanabilir

olmaldr.52 Eer bir olgu, mevzu olan konu ile ilgili nermeyi karlyorsa, o

nerme dorudur. Dorulanabilirlik ilkesi, dncenin doruluunu, olgusal

olan olarak belirlenen gereklikle, olgusal dnya ile ilikisine balar; yani

bilgiye olgucu bir yaklam sz konusudur. Bu durumda Kar beyazdr gibi bir

nermenin doruluu, ancak ve ancak, olgularla belirlenen dnyaya

bakldnda, nermenin ifade ettii bantnn, kar ile beyaz olma arasnda

o bantnn varlnn gsterilmesi ile kantlanabilir. Eer dnyada,

nermenin dile getirdii bir bantya rastlanmazsa nermenin

doruluundan bahsedilemez.

nermelerin doruluunun d dnyada, nermenin ortaya koyduu

bantnn d dnyada bir bantya karlk gelip gelmediinin aranmas,

btn bilgi kaynaklarnn d dnyada olmas demektir. Dolaysyla bilgimiz

doru bilgimiz-, nermemizin deneye dayal olarak dorulanmasna baldr.

Bilgimizin deneye bal olmas, btn bilgi srecimizin deneye dayal

kaynaklara bal olmas anlamna gelir.

51

ZELYT HNLER, Solmaz, a.g.e., s.909652 THILLY, Frank, Felsefenin yks:ada Felsefe, s.486, ev.: brahim ener, zdm Yay.,stanbul2002


26/94

21

Bilimin doasna uygun olan dorulanabilirlik ilkesi, nermenin

deneysel alanda bir karl olup olmadna bakar. Eer nermenin

denetlenmesi, dorudan doruya deneyimle karlatrlamyorsa, o zamanmantksal zmleme yoluyla nermeye uygun decek nermelere

ulalmaya allarak dorulama yaplmaldr. ayet, nerme deneyimle ne

dorudan ne de dolayl olara karlatrlabiliyorsa, bu durumda, nermenin

her eit bilimsel anlamdan yoksun olduu ortaya kar.53 Bylece, doa

bilimlerine de yardmc olan formel bilimler de dorulanabilirlik ilkesinin

kullanm alanna girer.

zmleyicilerin ald tavr nermelerin anlamll ve anlamszl

zerine younlatndan, ki bu younlama hem deneysel alan hem de

formel bilimler alann kapsadndan, mantk almalarnda, zellikle de

modern mantk almalar ve matematiin temel aratrmalar54, n plana

kt. zmleyiciler klasik mantkta ortaya kan dilsel problemleri amak,

ok anlaml ifadeleri ortadan kaldrmak iin modern manta younlatlar.

Klasik mantk, doru bilgiyi elde etmede hata riskini azaltyordu; ancak yeterli

deildi.

Bilgi ancak ve ancak hkm bildiren ifadelerle, yani nermelerle dile

gelebilir. Bilginin nermede dile getirilmesi ve bu dile getirmenin koullarnn

incelenmesi, Aristotelesten bu yana sistematik bir ekilde sz konusudur.

nk nermeler hkm bildiren, yani doru ya da yanl deeri alan

ifadelerdir. Bu zellik ile dier dilsel ifadelerden ayrlrlar. Bu ayrm noktas

sadece nermelerin sz dizimsel olarak da incelenmesine olanak salamtr.

nk dilek, dua, nlem ifadelerinden ayran bu gramer zellikleri, ayn

zamanda onun olgusallkla balantsnn dilsel olarak da ele alnmasna

neden olmutur.

Gramer zellikleri ile dier cmlelerden ayrlan nermeler, tpk mevzu

olan dier dilsel ifadeler gibi, elerden oluur. Bu eler gndelik dilde

53 ZGL, Ouz, Pozitivizm ya da Mantk Olarak Felsefe, s.49, Us Yay.,stanbul199154 AKARSU, Bedia, a.g.e., s.236


27/94

22

kullanlan szcklerdir ve bu szckler mantksal karmlar sz konusu

olduunda, zellikle ok anlaml szckler ve karmak nermeler sz

konusu ise karklklara sebep olabilmektedir. rnein, sadece gramerdizimi olarak ele alnan nermeler de bazen karmak nermeler sknt

yaratabilmekte. nk tmel evetleme, tikel evetleme, koul vb eklemlerle

birbirine balanan nermelerin analizi ile doruluk deerlerinin belirlenmesi

zorluk arz etmektedir. Grlemeyen Tanr grlebilir dnyay yaratt55

nermesi, nermenin birleimi olarak karmza kar. Bu tarz nermelerin

Aristoteles ile belirlenen klasik mantkta zmlenmesi ve doruluk

deerlerinin bulunmas

zordur. Bu nedenle, nermelerin temel al

nd

felsefealmalar ierisinde 20. yzylda mantk almalar da gelime gstermitir.

Bu almalar, zellikle, ok anlamal szcklerden kaynaklanan

problemlerin ortadan kaldrlmas ve karmak nermelerin oluturucu

elerinin doruluk deerlerinin bulunmas zerinde younlamtr ki; bu 20.

yzyl almalar ierisinde, bunun ancak matematik gibi gndelik dil

kalbndan uzaklam bir dil ile yaplabilecei inancn dourmutur.

Dolaysyla ilerleyen aamalarda, matematiin nermeleri gibi herhangi bir

anlam kargaasna yer vermeyecek bir dil oluturarak, olas karklklarn

nlenmesine ynelik almalar gndeme getirmitir. Bu nedenle 20. yzylda

mantk almalar arlkl olarak sembolik mantk almalar olarak

yaplmtr. Matematiin nermelerinin kesinlii temel alndnda, ilerleyen

zamanda, almalar matematik zerinden gtrlm ve matematiksel

mantk almalar kendini gstermitir. nk, matematik nermelerin kstas

olarak alnd bir alma, kriterin de eksikliklerini ortadan kaldrmay gerekli

klar. Bu da matematikteki sorunlarn ve paradokslarn ortadan kaldrlmas

demektir. Bylece matematik ve mantk almalar karlkl bir etki ierisinde

devam etmi, ilerleyen safhalarda matematiin sorunlarn salt mantksal bir

yap ile ama abas ortaya kmtr.

55 ROSSI, Jean-Grard, a.g.e, s.7


28/94

23

Bu ekilde genel zelliklerinden bahsettiimiz zmleyici felsefe, 20.

yzyln balarnda Frege, Moore, Russell gibi filozoflarn almalaryla

ekillenmeye balam ve Wittgenstein, Grice, Strawson, Austin, Searle gibifilozlar tarafndan gelitirilerek gnmze aktarlmtr.56 Dolaysyla

zmleyici felsefe ve Wittgenstein dncesi asndan Frege, Moore ve

Russell n plana kmaktadr.

Aristotelesten sonra manta en byk katky yapt sylenen

Gottlob Frege (18481925), Analitik felsefenin belirleyici isimlerindendir.

Frege, nermelerin fonksiyon-argman analizi, zel isimlerin anlam

vegnderimi, kavram ve nesne ayrm ve balam prensibinin gelitirilmesi ve

bunlarn da etkisi ile, Dil Felsefesi'ne yapt katklarla Analitik Felsefe'nin

kurucularndan saylr.57 Hatta analitik felsefenin post-Fregeci felsefe

olduu dahi sylenmektedir; bu sylem, analitik felsefe iinde Fregenin

modern mantk almalarnn tarihsel nemi ve analitik felsefeye brakt

mirasa bal bir sylemdir58. Frege, Matematik mantn uygulama alandr"

grnden hareketle matematiin, mantn aksiyomatik sistemi zerine

kurulabileceini dnmtr. Bu dnceden hareketle de aritmetiin

temelleri konusundaki felsefi almalar iin bir mantk sistemi gelitirdi.59

Fregenin genel kaygs, temelleri ok salam olan bir mantk sistemi

oluturmak ve matematii de bu mantk sistemi ile salam bir hale getirmekti.

Fregenin almalar sadece, matematiin mantksal temelleri ile snrl

kalmad. Frege, matematiin nesnel olarak geerli olabileceini gsterecek

bir anlam teorisi gelitirirken, ayn zamanda yalnzca matematiksel

nermelerin deil, genel olarak cmlelerin de anlamn, onlarn doruluk

koullaryla eitledi; dolaysyla almas matematiksel bir almay ap,

felsefi bir ilgi halini almtr.60

56 OSMAN, Fikret, Wittgensteinn Dil Oyunlar Teorisinin Din Diline Etkisi, s.39, Uluda ni.,Bursa200357 http://www.bydigi.com/filozoflar/3012-frege.html58

ROSSI, Jean-Grard, a.g.e, s.259http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/Sembolik_Mant%C4%B1k,60 MAGEE, Bryan, Byk Filozoflar,s.315, ev: Ahmet Cevizci, Paradigma,stanbul2000


29/94

24

George Edward Moore (18731958), felsefenin ilk iinin kavramsal

analiz olduu grn savunmutur. Bu ekilde kullanlan her kavramn

anlamna ynelik sorunun cevaplanmas suretiyle felsefi sorunlara zmbulunabilecektir.61 nk bu tarz bir analiz, ilk olarak sorunun tam olarak

anlalmasna imkn salayacaktr; bylece sorunun anlalmamas

problemi, dolaysyla zmlerin hatal olma ihtimali ortadan kalkacaktr.

Balangta idealist gre yaknlk gstermesine ramen,

dncesinin ilerleyen aamalarnda idealist grten uzaklaan Moore,

realist gr benimsedi

62

ve idealizmin rtlmesi isimli makalesindehem Berkeley tarznda bir idealizmin rtlmesi giriiminde bulundu hem de

kendi bilgi kuramnn ana hatlarn izdi. 63 Moorea gre, kavram veya

nermeler somut bir eye iaret etmiyorsa, onu analiz etmek mmkn

deildir. Dolaysyla felsefi bir abay ifade eden dilin kavramsal analizi,

ancak duyu verilerine yansyan somut eylere uygulanabilir. Moore

dncesinde temel kavram olan saduyu, evrenin yaps hakknda benim

grdm ve u anda hemen hemen herkes tarafndan tespit edilebilen net

grnmlerdir. Dolaysyla, Moorea gre saduyu nermelerinin doru

analizi gerein kendisini verecektir. 64

zmleyici grn belirleyici isimlerden bir dieri de Bertnard

Russell(18721970)dr. Russell da Frege ile ayn almalar yapmakla

birlikte, felsefenin zellikle grnr olanla ilgilenmesi noktasnda mantk

pozitivist bir yap belirlemi; bu noktada Wittgenstein etkilemitir. Tavr o

kadar nettir ki, Wittgensteinn mantk pozitivist yapdan uzaklat Felsefi

Soruturmalar dnemini redde gitmitir.

Russell insan bilgisine mutlak bir kesinlik kazandrmak iin, d dnya

hakkndaki bilgilerimize mantksal bir temel kazandrmaya alt. Russelln

61 FLEISCHER, Margot, a.g.e., s.3162

ZEL, Aytekin, Wittgenstein Mantnda nermeler Meselesi, s.9, Seluk ni., Konya200263 THILLY, Frank, ada Felsefe, s.442443, ev:brahim ener, zdm Yay.,stanbul200264 ZEL, Aytekin, a.g.e., s.1011


30/94

25

mantk tavr, balangta matematiin mantksal temellere oturtulduu

takdirde daha salam bir hal dncesi ile kendini gsterdi. Tpk

matematiin mantktan tretildii takdirde sarslmaz olaca fikrini Russellduyulara dayal bilgimize uygulad ve mantksal atomculuk olarak ifade

edilen grn ortaya koydu.

Russell, d dnyaya ait bilgilerimizin, tpk mantkta olduu gibi,

mantksal ifadelerin elerine ayrlabildii gibi, elerine ayrlabileceini ifade

eder. Dolaysyla bu, felsefenin gndelik dil ile i grmeyi brakp, mantn

diline gemesi anlam

na gelmektedir.

65

Russell,gndelik dilin birok kusuruolduuna, bu kusurlarn da modem niceleme mantnn alanda gndelik

dil nermelerinin mantksal biimlerini inceleyerek giderilebileceine

inanyordu.

D dnyaya ilikin bilgimiz, mantksal analize tabi tutulabilir. Bu

durumda ifadelerimiz de, mantn elere ayrlmas gibi elere ayrlacaktr.

Dolaysyla, nasl ki, mantk silsilesi ierisinde ncl nermelerin doruluu,

karmn doruluunu ortaya karyorsa; bizim d dnyaya ilikin ilk ve

temel ifadelerimizin doruluu da, genel olarak bilgimizin doruluunu ortaya

karacaktr. Bu durumda felsefenin aklamas gerek ilk doruluk ilksel

nermeler ve onlarla kurulan ilksel terimler66 olacaktr.

Russell, Wittgenstein dncesinin birinci dneminin en belirgin

isimdir. Bilgimizin ancak olgusal olanla snrl olmas ve bu snr ierisinde

doru bilgiye ulamann, ancak ve ancak mantksal-dilsel analiz ile mmkn

olmas ve bu analiz sonucunda ulaacamz ilk eyin, gereklie ilikin

doru bilgiye kaynaklk eden atomik nermeler olmas fikirleri,

Wittgensteinn ilk dnem dnceleri ile hocas arasnda ortak olan

noktalardr.

65 ZEL, Aytekin, a.g.e., s.1366 www.felsefeekibi.com


31/94

I. BLM

BRNC DNEM: TRACTATUS LOGICO-PHILOSOPHICUS

Wittgensteinn, Tractatus Logico-Philosophicus isimli kitab ile

belirlediimiz birinci dneminde, almalar dil ve mantk eksenindedir.

Tractatusta, dolaysyla ilk dneminde, Wittgenstein, felsefe sorunlarn ele

alr; ilk sorun felsefi problemlerimizin kaynann ne olduudur. Tractatus bu

soruya cevap vermekte ve sorunun kaynana inerek, bu sorunu ortadan

kaldracak cevaplar verme niyetindedir. Wittgensteinn bu dnemde verdii

cevaplar, felsefe sorularmzn dil mantmza uygun olup olmaddorultusunda ekil alacaktr.

Wittgensteinn birinci dneminde, felsefesinde etkili olan isimler, B.

Russell, G. Frege ve G. E. Mooredur. Russell ve Fregenin matematiin

temelleri ve mantk almalar, ayrca Russelln bilimlerin deneysel

verileriyle balantlanan ve mantksal zmlemeye ynelen grleri,

Mooreun kavram analizi ile ilgili fikirleri bu dnemin genel erevesininbelirlenmesinde nemlidir. Belirlenmesi asndan nemli olmasna karn,

Wittgensteinn tamamen bu isimlerin ve grlerinin etkisi altnda felsefe

yapt sylenemez. Wittgenstein hocalarnn kabul ettii noktalar ele alp,

gelitirirken, katlmad grlerini dile getirmekten ve eletirmekten

ekinmemektedir. Bu noktada Russell zellikle birinci dnem felsefesinde

nemli ve belirgin bir isim olmakla birlikte, Wittgenstein, onun Tipler

Teorisini eletirmekten geri durmam

, S

n

flar Teorisini a

kagereksizlikle itham edip bir keye atmtr:Snflar kuram matematikte

tamamen gereksizdir.1

Wittgenstein, yukarda belirttiimiz gibi, ister etki yolu olsun, isterse

tepki yolu ile olsun dnemin eitli dnrlerinin ve olaylarnn etkisini

zerinde tamaktadr. 1889 doumlu olan dnrn, Heidegger ve Gabriel

Marcel ile yat olduunu hesaba katarsak, ayn zamanda Cohen, Natorp,

1 Tractatus, 6.031


32/94

27

Windelband etrafndaki Yeni Kantlarla ada olduunu anlayabiliriz.

Dneminin adalar phesiz ki Dilthey etrafndaki Hayat Felsefesi

taraftarlarndan, Husserl etrafndaki Olgusalclk taraftarlarna geni biryelpazeyi kapsamaktadr.2 Bu sebeple bu geni ve karmak yelpazede

insann karsna eitlilik ve farklln sonucu olarak tek bir ortaklaalk

kyordu ki bunun ad olsa olsa uzlamazlk olacaktr. Bu uzlamazln

sebebi ise ak bir biimde ya mantn evrensel ilkelerle almamas idi,

veya ilk ncln, kabuller zinciri ile rlm safsata (fallacy) olarak

fenomenal durumda sorgulanamayyd. te bu sebeple aydnlar kitlesi, o

dnemde felsefe ile olan balant

lar

n

yitirmiti.

3

Byle bir ortamda felsefenin kendisini yeniden tanmlamas

kanlmaz hale geliyordu. nk ortada ak bir biimde veri kirlenmesi

vard ve bu verilerin titizlikle ele alnp analiz edilmesi gerekmekteydi.

Bylece felsefe, dneme ait, izafi tm kuramlarla olan ilikisini ve bilim

dnyasnda alabilecei zel konumu ortaya koyabilecekti.

Zaten bu dnem Hegelin speklasyonlarndan itibaren dnyann

anlamlandrlma sreci olarak karmza kmt. Varoluuluktan Diyalektik

Materyalizme kadar her dnce, dnyay ve ona anlam ykleyen insan

anlamlandrma srecine girmiti. te bu durumda karmza nesnel olarak

kacak olan iki varlk dnya ve insan analitik bir srele ele alnmas zaruri

birer ontolojik zne olarak dnlecek ve Wittgenstein bu iki varln

arasndaki bant ve balanty dil ile resmetme refleksi sergileyecektir.

Bunu mantki hiyerari ve srallk ile Tractatusta ele almaya balar.

Tractatusta, balang olarak varlk konusu ele alnr; daha sonra

dnme, dil, etik, estetik gibi felsefi sorunlar incelenir. Tractatusun asl tezi,

bu sorunlarn aslnda sorun olmaddr. Bu sorunlarn nedeni dilin yanl

anlalmasdr ve dil doru anlaldnda ortada herhangi bir sorun olmad

aktr. Wittgensteinn dil zerinde younlamasnn nedeni, ona gre dilsel

2 FLESCHER, Margot, 20. yy. Filozoflar, ev. Akn KANAT, lya Yay. zmir, 2002 s.703 A.g.e. s. 70


33/94

28

ifadelerin herhangi bir olguya karlk gelme durumundaki belirsizliktir ve

bilinen felsefi sorunlarn kaynanda da bu belirsizlik vardr: Belirsizlik,

aka u soruda yatyor: m ve imlenen eyin mantksal zdelii gerektenneye dayanyor? Ve bu soru tm felsefi sorunun temel bir grnmdr.4

Wittgensteinn Tractatusta yapt ey felsefenin, felsefeyi dil mantna

dayal olarak eletirmesi hatta rtmesidir.

Felsefi sorunlarn temelinde dilin mantnn yanl anlalmas, yanl

kullanlmas veya dilin mantnn hesaba katlmamas vardr ki, bu

felsefenin metafiziin zmsz sorular

n

n iine girmesi veya hatta-felsefenin bizzat metafizik olmas demektir. Eer sorunlar ve cevaplar dil

mantna uygunsa hibir problem ortaya kmaz; bilgi dorusal birekilde

ilerler, paralanmaz, farkl ynlere sapmaz. nk bu tarz ifadelerde

anlamszlk yoktur. Dil mantna uygun olanlar anlaml olduu iin herhangi

bir sorun ortaya karmazlar, sorun dil mantna uymayanlardadr, ki bunlar

felsefenin zm arad sorunlardr ve bunlar samadr. Tractatusa yazd

nszde Wittgenstein kitabn amacn ve felsefe sorunlarna yaklamnu

ekilde dile getirir: Kitap felsefe sorunlarn ele alyor ve sanyorum-

gsteriyor ki, bu sorunlarn soru olarak ortaya kmalar, dilimizin mantnn

yanl anlalmasna dayanr.5

Bununla birlikte dilin mantn yanl anlama, yalnzca dil iinde olan

bir hata olmayp, daha geni kapsamldr. Dilin mant sabittir ve bu

mantn gizli bir yaps yoktur; bu noktada neden yanl anlamalar olduunu

bulmak, bunlar belirlemek gerekmektedir. Bunun iin de dilin ileyiine

baklmaldr. Dilin ileyiine ynelik inceleme ok dikkatli yaplmaldr, ancak

titiz bir inceleme sonunda dilin ileyiinde ortaya kan hatalar ve bu

hatalarn hangi alanda ortaya ktn belirleyebiliriz.

Tractatusta Wittgenstein, etkisinde kald mantk yapnn da tesiri

ile tam bir mantk silsilesi ortaya koyar. Bu noktada iki tez vardr:a- Dilin

4 Defterler 19141916, s.125 Tractatus, s.9


34/94

29

ilevi dnyay betimlemektedir. Betimleme dilsel resimlerle dnyay

yanstmak, dnyay dilde temsil etmektir. b- Dilin snrlar dilin yapsn verir,

nk sylenebilir olann yapsn anlamak, dilin snrn izmeklemmkndr.6 Bu tezler dorultusunda, Tractatus, numaralandrlm, temel

nermeler ve bu nermelere yazlm deinilerden oluur. Yedi temel

nerme vardr:

1- Dnya olduu gibi olan hereydir.

2- Olduu gibi olan, olgu, ey durumlarnn yle varolmasdr.

3- Olgular

n mant

ksal tasar

m

, dncedir.4- Dnce anlaml tmcedir.

5- Tmce, temel tmcelerin doruluk ilevidir.

6- Doruluk ilevinin genel biimi udur: [p, , O()]. Bu tmcenin

genel biimidir.

7- zerine konuulamayan konusunda susmal.

Bu nermelerin alts, dnyann, olgularn ne olduu, dilin ve mantn

ilevi; dil-dnya-mantk ilikisi ile ilgilidir. Dil-dnya-mantk ekseni ayn

zamanda bilgimizin de eksenidir. Yedinci nerme ise bilgi alanmzn dn

dile getirir; yani metafizii, zerine konuulamayacak olan.

Wittgenstein Tractatusta ok sistemlidir. lk olarak dnya ile ne

anlamamz gerektiini dile getirir: Dnya olduu gibi olan her eydir.

Olduu gibi olan ise olgulardr (2. nerme). Dolaysyla dnya olgulardr;

btn olgular dnyay meydana getirir. Olgu tanm itibariyle, dilden,

dnceden bamsz olarak ortaya kan oluum; doru bir tmce ya da

nermeye d dnyada karlk gelen ey; tespit edilmi, bilimsel incelemeye

elverili ve bir deney konusu yaplabilecek doal olay7 olduundan,

sorularmz ve dolaysyla dile getireceimizdncelerimiz olgusal olanla

snrlanr. Dile gelenin, yani dncenin olgusallkla snrlandrlmas, doaya

6 ALTU,Taylan, a.g.e., s.477 CEVZC, Ahmet, Felsefe Terimleri Szl, s.246, Paradigma Yay.,stanbul-2000


35/94

30

ya da evrene ait bilgimizin kayna olmas asndan bir problem tekil

etmemektedir. Burada, Wittgenstein asndan ortaya kacak problem

deerler alannda olacaktr; etik, estetik vb konularn bu pozitivist yapierisinde ekil almas gerekecektir ki, bu ise ilerleyen aamalarda

grecelilii ortaya karacaktr. Tanr anlay ise bir tr fideizm ile kendini

gsterecektir.

Genel kayg, metafiziin olmad bir felsefe anlay olduundan, felsefi

aratrmalarda metafizik sorulara kaynaklk eden durumlar ortadan

kald

rmak olduundan, ilk iki nerme balang

noktam

z olan dnyay

belirlemeye yneliktir. Sistem mantksaldr; eer ilk ncller belirlenirse,

sonu zorunlu olarak kacaktr. Gerek felsefi gerekse bilimsel aratrmalarn

kayna olan dnya, ilk tanmnda olgusal olana indirgenirse, dnya

kavramnn olgusal olandan baka birey ifade etmedii nclmz olursa,

ardndan gelen nermeler de buna uygun olarak olgusal olana ynelik

olacaktr. Dnce olgusal alann dnda rnler verebilir, dil olgusal

olmayan ifade edebilir; ama eer ncl dnyann olgularn btn,

olgularn gerek olduu eklindeyse, zorunlu olarak, olgusal alann

dndaki eyler sadece dncede kalacak ve dile getirilemeyecektir;

eer bunlar ifade edilirse anlamsz olacaktr.

Wittgenstein bahsi geen anlamszln nasl ortaya ktn ilerleyen

nermelerde ortaya koyar. Biz Olgularn tasarmlarn kurarz8 ve

kurduumuz tasarmlar gereklie uygundur; ey durumlarn resmeder ve

Olgularn mantksal tasarm, dncedir9. Dolaysyla dnce gereklikten

pay alr; eer dnce ile dncenin nesnesi arasnda uygunluk varsa, yani

olgular dnceyi doruluyorsa uygun, yani dorudur. Dolaysyla

dncenin doruluu olgu ile uyumasna baldr ve doru dnce ya da

doru tasarm olguyu verir. Bu tablo ierisinde Tractatusun ilk nermesi ile

de balantl olarak Doru dncelerin toplam, dnyann bir tasarm

8 Tractatus, 2.19 Tractatus, 3


36/94

31

olur10. Doru mantk tasarmlar dnyay vermektedir; dolaysyla dnya

mantksaldr. Mantksal olan sz konusu olduunda, mantn doas gerei

iki boyut ortaya kacaktr: Konuma ve dnme.

Mantksal olan dnmeye bal olduu kadar, onun dile getiriliine de

bal olacaktr. Eer dncenin doruluuna olgu ile olan uygunluu

kaynaklk ediyorsa, dile geliinde de ayn durum sz konusu olacaktr;

dncenin ifadesi olan tmceler de ncllere bal olarak bu yapy

yanstacaktr. Tmcede dnce, duyusal alglanabilir olarak dile gelir.11

nermesi de bylece sistemde yerini alr. Eer tmcede yer alan dnce,duyusal alglanabilir olann dile gelii ise buradan karlabilecek tek sonu

vardr: Dnce anlaml tmcedir.12 Dnce anlaml tmce olmak

zorundadr; dnya olgularn toplamdr; olgular gerek ve dncenin

doruluunun kriteri olgu ile uygunluudur; olgu ile uygunluu tasdik edilen

dnce anlaml olduundan, Wittgenstein sisteminde geerli bilginin

dncesi olduundan, onu dile getiren tmce de anlaml olacaktr. Bylece

gereklii ifade eden olgularn dnyas, anlaml nermeler olarak mantksal

dzlemde ortaya kar ve ancak bunlar dile gelebilir.13 Wittgenstein bylece

dil-dnya-mantk ilikisini ortaya koyar ve byle bir balantnn ierisinde

metafiziin yeri yoktur, bu konuda susulmaldr.

Dile getirilebilir olanlarn neler olduunun belirlenmesi iin, dncenin

snrlanmas gereklidir; bu snrlandrma hem dnlemez olana hem de

dnlebilir olana getirilmelidir. Ancak dnce snrlandrlrsa dil de

snrlandrlm olur. Ancak bunu yine dil ile yaparz; nk dncemiz dil

mant ile ilerler. Bu durumda Tractatusun balca grevi, dilde bir anlam

snr izmek ve sylenebilir olanla sylenemez olan birbirinden ayrt

10 Tractatus, 3.01 Mantk szc Arapa nutuk kelimesinden gelir ve konuma anlamndadr. nutuk szc deeski Yunancada konuma sz- ve akl anlamna gelen logosun karldr.- BATUHAN,Hseyin-GRNBERG,Teo, Modern Mantk, s.1, ODT, Ankara197011 Tractatus, 3.112

Tractatus, 413 OSMAN, Fikret, Wittgensteinn Dil Oyunlar Teorisinin Din Diline Etkisi, s.44, Uluda ni.,Bursa2003


37/94

32

etmektir; yle ki, dilde dilin kendisinin izdii snrn tesinde kalanlarn

anlamsz (sama) olduu gsterilebilsin14. Genel erevesini ve yazlma

amacn verdiimiz Tractatusta yer alan varlk, dnce ve dil konularnnermelerin nda incelediimizde Wittgensteinn tavrnn daha net

anlalaca kanaatindeyiz.

Elbette dile getirilecek olan snrlama, temelde dncenin dil ile olan

ilikisinde snrszln da snrlyor olacakt. Bunun sebebi ise phesiz,

felsefe evrensel ve kadim ilkeleri varsa, bu kadimliin olgusal ve nesnel

olarak kendisini ortaya koyma gerekliliiydi. Bylece felsefe dnemininpolitik oyunlarnda erdemsiz bir ara olmaktan teye geecek ve en bataki

tavrna yani erdem ve bilgelii, araya ynelecekti.

Nasl ki Sokrates mehur savunmasnda iki kiinin kanaatleri arasnda

nc bir kanaat olmay reddediyorsa Wittgenstein de, Heideggerin yazd

gibi heil Hitler yazmam, Sartre, komnist parti ile iyi geinirken,

dnrmz bu dncenin de Asal blenlerine de uzak kalmt15

14 ALTU,Taylan, a.g.e., s.4715 JACCARD, Roland, Sessizliin Grameri ,COGTO, say 33


38/94

33

A. VARLIK (DNYA)

Tractatustaki temel kayg dil mantn anlamak ve yanl sorulara ynelmemek

iin, dnceye, dolaysyla da dile snr izmektir. Dolaysyla dilin snrlar ierisinde

olan dnyann nasl bir dnya olduu sorusu snrlandrmann balang noktasnda

yer alr. Dilin snrlarn belirleyen, mantksal bir dnya nasldr ya da nasl olmaldr?

phesiz ki, bu dnya herhangi bir metafizik syleme neden olmayacak bir dnya

olmaldr. inde metafizie yer olmayan bir dnya da, ancak olduu gibi olan, sabit

bir dnya olabilir: Dnya, olduu gibi olan hereydir.16 Olduu gibi olan bir dnya

deimeden uzaktr ve olduundan baka bir ey olamaz; bununla birlikte

olduundan farkl yorumlanmasna da izin vermez. Tpk belirli bir manta uygun

olarak ileyen dil gibi.

Dnyann olduu gibi olan olarak belirlenmesi, onun farkl grnmesine neden

olan eyin dnyann doas deil, bizim bakmz olduunu gsterir: .bocalayan

belirlenimlerimizdir, dnya deil.17 Wittgensteina gre, bu bocalamann sebebi

dnyann yapsnn bilinmemesinden kaynaklanr. Bu yap, ilerleyen aamalarda

greceimiz gibi, ayn zamanda dilin yapsdr. Oysa Wittgensteina gre kesin olan,

bocalamalar ortadan kaldran nerme olduka aktr: Dnyann sabit bir yaps

vardr.18

Olduu gibi olan, sabit olan dnyann yaps nasldr ve bu dnyay nasl

belirleyebiliriz? Wittgensteina gre dnya olgularn btnnden oluan, olgulara

ayrlan bir dnyadr. Olgular ey durumlar ierisinde belirlenebilir ve ey

durumlarnn oluturucu unsurlar nesnelerdir. Wittgensteinn bu tavrnn sebebi,

onun dil ve dnya ileyiinin, mantk ekseninde, ayn yapya sahip olduklarnnkantlama abasdr. nk Wittgenstein, mantksal doruluklarn, nermenin ve

yanstt gerekliin ortaklaa sahip olduklar19

birekilden kaynakland kanaatine

sahiptir.

16 Tractatus,117

Defterler 1914-1916, s.7918 Defterler 1914-1916, s.7919 SEZGN, Erkut, Wittgensteinn Ardndan Beden ve Zihin Hareketleri, s.51, Cem Yay., stanbul-2002


39/94

34

Wittgensteina gre dil, analiz edilebilir ve bu analizin sonucunda, btn

nermelerin zerinde yapland atomik nermeleri elde ederiz.20 Eer dilin ve

dnyann yapsnn, mantk ekseninde, bir uygunluundan bahsedeceksek dnya da

dilin sahip olduu bu yapya uygun olmak zorundadr. Nasl ki dil ierisinde atomik

nermeler kendisinden daha fazla zmlenemeyen nermelerse, dnyada da, ona

karlk gelen kendinden daha kk elere zmlenemeyen yaplar olmak

zorundadr. Dil iinde atomik nermeler arasnda olan iliki, dnya da nesneler

arasnda geerlidir. Atomik nermeler de olduu gibi, atomik olgular da karmak

nesnelerden ok basit nesneler arasndaki ilikiyi ifade etmektedir.21

Nesneler oluturucu e olduklarndan yalndrlar ve birleik yapda

olmadklarndan dnyann tzn olutururlar. Tz olmalar sebebiyle nesneler

olgulardan bamszdr, nesne biim ve ierie sahiptir ve bu zellii ile olgulardan

ayrlr.22 nk olgular ancak ey durumlarnn ierisinde belirlenebilir ve ey

durumlar nesnelerin karlkl biimlenmesi ile oluurlar. Ancak Wittgenstein dile

getirdii tz kavram, yani nesneler, ile ilgili, onlarn biim ve ierik olmasndan baka

bir aklama yapmaz. nk tzlerin belirlenebilen tm zellikleri bunlardr ve onlar

sadece adlandrlabilirler ve bunlarn tesine geen aratrmalar metafiziktir.

Dolaysyla ka tane tz vardr? gibi bir soru tzlerin de olgularn da saysn isteyen

bir soru olduundan anlamszdr23:

Ve btn nesnelerin saysndan sz etmek samadr.

Ayns karmak, olgu, ilev, say, vb szckleri iin de geerlidir. 24

Wittgenstein dnyaya dair grlerini ilk nermeden balayarak tmdengelimsel

bir yntemle ortaya koyar. lk nerme, Dnya, olduu gibi olan her eydirnermesinin ardndan, bu sabit dnyay paralar ve nermeyi deinilerle amaya

balar:

Dnya olgularn toplamdr, eylerin deil.,

20 MONK,Ray, Wittgenstein, s. 19621 MONK,Ray, Wittgenstein, s.19619722

SOYKAN, . N., a.g.m., s.4423 SOYKAN, . N., a.g.m., s.4524 Tractatus, 4,1272


40/94

35

Dnya olgular yoluyla belirlenir, ve u yolla ki, bu, btn olgulardr. 25

Bu nermelerle, Wittgenstein geleneksel tavrdan ayrlr; nk geleneksel tavr

dnyann nesnelerin toplam26 olduu eklindedir. Fakat Wittgensteina gre dnya

nesnelerden deil, olgulardan oluur ve dnyay belirlemenin, onun hakknda bir

grte bulunmann yolu olgular anlamaktan geer. Ancak, bu tek tek olgular deil,

olgularn btndr. Wittgensteina gre, ilerleyen nermelerde daha net greceimiz

gibi, bireyin belirlenmesi ancak btn ierisinde mmkndr.

Wittgenstein, nce ncl nermeleri verir; ardndan bu nermeleri aar.

nermeleri a, o nerme ierisindeki eleri adr. Bylece nermeyi oluturan

kavramlarn, ne olduunu dile getiren nermeyi ortaya koyarak, herhangi bir anlam

kargaasn ortadan kaldrr ve hangi kavramla ne anlatmak isteini sistemli bir

ekilde dile getirir. Bu onun sisteminin kat olma nedenlerinden birisidir, nk her

nerme baka bir nerme ile aklanmakta ve farkl bir yoruma imkn

braklmamaktadr. Bu ayn zamanda Wittgensteinn genel kaygsn da

yanstmaktadr. nk Wittgenstein dil-mantk ekseninde dnyay ekillendirirken,

onun dil ve mantk ile ayn yapya sahip olduu n kabulne sahiptir. Mantkta

nermeler, analizleri sonucunda e nermelere ayrtrlabilir ve e nerme,

kendisinden daha yaln e nermelere ayrtrlamayan nermedir. Ayney dil ve

dnya iin de geerlidir. Wittgenstein nermeleri bu ekilde kullanarak hem e

nermeleri ortaya karp, yukarda ifade ettiimiz yapy oluturur; hem de bu tavrla

dnyayekillendirir. ncelikle dnyay bir btn olarak ele alr, elerine ayrtrr ve

son noktada belirledii nesnelerden daha kk birimler belirlenemeyeceini dile

getirir. Bylece dil-dnya-mantk uygunluunu ortaya koyar.

Btn olgular, oluturduklar btn ierisinde, anlamlarn dile getirirler ya da dile

gelirler. Bu onlarn tek tek varolma imknlarnn, btn iinde aldklar hal ile belirli ve

kesin birekil almasdr. Dolaysyla konu dnya ise ve onu anlamak olgulara bal

ise, tek tek olgulara deil, onlarn varolma durumlarn belirli klan btnsel yapya

bakmak gereklidir:

25 Tractatus, 1.1, 1.1126 WEISCHEDEL, Wilhelm, Felsefenin Arka Merdiveni, s.386, z Yay., stanbul-1993


41/94

36

nk, olgularn toplam, neyin olduu gibi olduunu, ayn zamanda da btn

nelerin olduu gibi olmadn belirler.27

Dnya ancak olgularn btn ile belirlenebilir; nk dnya olgularn btndr

ve ancak bu btn ierisinde olgular bir anlama sahiptir; yani bilgi nesnesi olabilirler.

Bu nokta Wittgensteinn Tractatusta ortaya koyduu tezler asndan nemlidir;

nk sonraki nermelere ncl niteliindedir ve dil ve dnce ile ilgili belirlenimler

de buna uygun olacaktr. Wittgensteina gre, olgular, ancak ey durumlar ile

belirlenebilir. Wittgensteinn genel tavr itibariyle, sadece olgularn genel grnne

bakarak, bilgi asndan bir sonu elde edemeyiz. Ancak olguyu, tpk nermeleri

incelediimiz gibi incelersek anlama ulaabiliriz. nermelerin, eitli e nermelerin

ilikilerine bal olarak incelenmesi gibi, olgular da, oluturucu eleri olan

nesnelerin, ey durumundaki ilikileri ile incelenmelidir. ey durumu ifadesi dnyann

belirleyici esidir ayn zamanda cmlelerin de konusudurlar-; nk dnya bu

yapc elerden oluur ve bu eler birleiktir ve birleik yaplarn en yaln esi de

nesnelerdir ve nesneler yaln halde bulunmazlar; ancak ey durumu iinde yer

alrlar28.

Olgu, Wittgensteina gre, olduu gibi olandr, yani birinci nermede yerine

koyarsak Dnya olgulardr. Fakat dnyay oluturan bu olgular yaln olgular deil,

ey durumlar ile belirlenen olgulardr ve bu balam nesnelerle belirlenebilir, nk

ey durumlar nesnelerden oluur, nesnelerin karlkl ilikileri ile belirlenen

balantlardr:

Olduu gibi olan, olgu, olgu balamlarnn yle varolmasdr.

Olgu balam, nesnelerin (olanlarn, eylerin) bir balantsdr.29

27Tractatus, 1.12Oru Aruobann Trkeye olgu balam olarak evirdii, Almanca aslnda Sachverhalt olarak geen kelime,ngilizce metinde state of affairs (ey-durumu) ve atomic fact (ekirdek-olgu) olarak gemektedir. mer NaciSoykan kelimeyi ey durumu olarak evirmitir (a.g.e., s.155). Taylan Altu, Metafiziin elenmesi adl kitaptakelimenin ngilizcedeki iki kullanmna s.50, dipnot 65te dikkat ekmektedir. Karlatrma iin Tractatusun

Almanca metni ile birlikte baslan, O. Aruoba Trke evirisine ve C. K. Ogden ngilizce evirisine baklabilir.28 SOYKAN, . N., a.g.m., s.4329 Tractatus, 2-2.01


42/94

37

ey durumlar dnyann tasvirini verirler ve nesnelerin zsel yaps da, ancak bu

balamda ortaya kabilir. Nesneler herhangi birey durumu ierisinde olmadan bir

anlam ifade etmezler, dolaysyla onlarn dile gelir olabilmesi, yani anlaml olabilmesi,

onlarn birey durumunda yer almasna baldr, nk Wittgenstein, olguyu, varolan

nesne durumu olarak sunmaktadr30 ve birey durumunda yer almak nesneler iin

belirleyicidir, zseldir.

Nesneler btn ey durumlarnda yer alabilmeleri, ey durumlarna geebilmeleri

bakmndan bamszdrlar; ancak olgular arasndaki balantda yer almalar onlarn

bamlln ortaya koyar. Dolaysyla ey durumlar nesneleri belirleyecektir; yani

nesnelerin hangi ey durumunda yer alacaklar, onlarn doasndadr; bunlara bal

olarak da herhangi rastlantsallk durumu sz konusu olamaz, her ey sk bir

zorunluluk ile birbirine baldr ve bu zorunlulua bal yap dnyann ve ona uygun

den mantn oluturucu eleridir:

ey iin zsel olan, bir olgu balamnn oluturucu esi olabilmektir.

Mantkta hibir ey rastlantsal deildir: ey, olgu balamnda yer alabiliyorsa,

olgu balamnn eyde zaten nceden ayrt edilmi olmas gerekir.31

Dnyay olgularla belirleyen, ancak ey durumlarnn bir btn olarak

grlmesiyle dnyaya dair bir dncenin ortaya kabileceini32 dile getiren

Wittgenstein, bir btn olarak konu edindii dnyann paralanabilir olduunu da dile

getirir: Dnya olgulara ayrlr.33 paralanabilir olmak zorundadr, aksi halde,

Wittgensteinn temel gr olan, dil-dnya-mantk uygunluu skntya der- ve

bizim belirlemelerimize konu olan olgular ancak ve ancak ey durumlarnn

oluturduu olgulardr; dolaysyla dnya oluturucu elerden oluma zelliiitibariyle, mantksal olarak paralanabilir.

Dnyann oluturucu eleri olan bu ey durumlar da, zorunlu olarak daha

kk elerden, yani eylerden nesnelerden- oluurlar. Wittgensteina gre ey

30 ROSSI, Jean-Grard, a.g.e, s.2831

Tractatus, 2.0112.01232 OSMAN, Fikret, a.g.t., s.4533 Tractatus, 1.2


43/94

38

durumlarnn esi olan Nesneler yalndr.34 Wittgensteinn nesnelere yalnlk

zellii atfetmesinden de anlalaca gibi, nesneler, dnyadaki temel elerdir.

nk her bileik ya da karmak yap bir zmlemeye ihtiya duyar, karmaklar

ya da birleikleri dile getiren her tmce paralar betimleyen baka tmceleri ortaya

kartr; oysa ey durumlarnn esi olan nesnelerden daha yaln bir ey yoktur,

onlar oluturucu nitelikteki son, temel tmcelerdir:

Karmaklar zerine her dile getiri, bunlarn oluturucu eleri zerine olan

bir dile getiri ile karmaklar tam olarak betimleyen tmcelere ayrlabilir.35

Nesneler yaln olduklarndan, erevemizi belirleyen dnya asndan, kurucu

elerdir. Onlar daha basit paralara ayrlamazlar, en yaln ve en basit yaplardr. Bu

zelliklerinden dolay nesneler dnyann tzn olutururlar36:

Nesneler dnyann tzn olutururlar. Bu yzden bileik olamazlar.37

Wittgensteina gre dnyann tz olmak zorundadr. nk bilgi anlaynda

da greceimiz gibi, bilgiyi veren nermenin doruluu ancak ona karlk gelen olgu

ile uygunluk gsteriyorsa dorudur.38 Dolaysyla her nerme d dnyada bir

gereklie karlk gelmek zorundadr. Eer tzler olmasa idi, btn nermelerin

zerine ina edildii temel nermelerin dorulanma ans olmazd ve nermelerin

doruluu, ncl nermelerin doruluuna bal olurdu ki bu felsefenin metafizik

tartmalarnda ska rastlanan bir eydir, dolaysyla Wittgenstein asndan

mantktaki e nermeleri de dayandrabileceimiz, e nermelerin gereklikte

karlk geldii, temel yaplar yani tzler olmak zorundadr:

Dnyann hibir tz olmasayd, bir tmcenin anlaml olup olmad, baka bir

tmcenin doru olup olmadna bal olurdu.39

34 Tractatus, 2.0235 Tractatus, 2.020136 HUDSON,Donald, Wittgensteinn Din Felsefesi, s.19,ev:Ramazan Ertrk, A Yay., Ankara200037

Tractatus, 2.0138 ROSSI, Jean-Grard, a.g.e, s.3139 Tractatus, 2,0211


44/94

39

Eer doruluk cmleler arasndaki balant ile belirlenirse gereklikten kopuk

bir doruya ve olgusal olmayan bir bilgiye sahip oluruz. Doru olarak niteleyeceimiz

ey gerekten pay almal, ona uygun olmaldr. Bundan dolay dnyada tzlerin

olmadn dnmek demek, temel nermelerin yani mantksal karmlara imkn

salayan ve bilginin zerine ina edildii nermelerin olmamas demektir. Bu ise

varlk sistemi asndan, son noktann koyulamad, nihayetlenemeyen bir varlk

tasviri ile birlikte, ayn zamanda da bilginin, pozitif manada, mantksal adan

imknszl anlamna gelir. Bu erevede Wittgensteinn kabul ettii tz, grnen

olann ardnda yer alan, onu ayakta tutan, metafizik bir varlk temelini ifade

etmemektedir. Aksine, olgusal alandan herhangi bir kayma yaanmamas iin,

mantksal olarak belirlenen bir dnyada, mantn gerekli kld bir tz anlaydr.

Mantk ve dnya ileyi asndan ayn yapya sahiptirler; eer dncede

dnyann bir tasviri yaplacaksa, dncenin konusu olup, onunla ilgili bir nerme

ortaya koyulacaksa bu geree yani olguya uygun olmak zorundadr. yle ki,

dncede olduu gibi olan dnyadan baka bir dnya tasvir etmek isteyelim; bizim

hayal rn olarak ortaya koyacamz tasvir bile gereklikten pay alacaktr. Bunu

Yunan Mitolojisindeki birok tanr ve yaratkla Kentharos, Pan vb-, Msr

mitolojisindeki tanr tasviriyle, ya da gnmzdeki uzayl tasvirleriyle rnekleyebiliriz.

Her hangi bir gereklii olmayan tasvirler de, gereklikten pay alr40, nk gereklik

kendini belirgin birekilde ortaya koyar:

Ak ki, gereinden ne denli farkl da olsa, dnlen bir dnya, gerei ile

ortak bireye bir biime- sahip olmak zorundadr.41

Belirgin gereklik nesnelerden oluur. Dnyann tzn oluturan nesneler,ancak dnyay belirleyebilir. Nesnelerin dnyay belirlemesi ise, nesnelerin karlkl

biimlenmeleri ile olur, bu karlkl biimlenme Wittgensteina gre, ayn zamanda

nesnelerin ayrc yndr. Yani, Wittgensteina gre, Nesneler renksizdirler.42,

dolaysyla nesneler birbirlerinden yalnzca ayr olmak bakmndan ayrlrlar43.

Nesnelerin ayr olmak bakmndan ayr olmalar ne demektir? Wittgensteina gre,

40 ZEL, Aytekin, a.g.t., s.31,41

Tractatus, 2.02242 Tractatus, 2.023243 Tractatus, 2.0233


45/94

40

nesnelerin ayr olular, dorudan doruya gerekliin yapsndan gelen bir

durumdur; biz bu ayrla dair fikri dolaysz olarak gereklikten alrz, nk nesneler,

felsefenin genelinin anlad anlamda ayrc bir zellie sahip deildir, bu ayrm

dnyann iinde bize ak olarak verilir: eyi ayrt edecek hibirey olmasayd, onu

ben de ayrt edemezdim, yoksa zaten, ite ayrt edilmi olurdu.44

Felsefe tarihinde tze ilikin grler uzun tartmalara neden olmutur. Tz

nedir? Mahiyeti nedir? Gibi sorulara felsefede ska rastlanr. Wittgenstein,

nesnelerin tz olduunu syleyip bu konu ile ilgili aklamalar yaparken gelenekten

ayrlyor. Tz zellikleri bakmndan oluturduu varlklardan ayrlmad gibi, birden

fazla tz olmasna ramen bunlar da yine zelliklere bal olarak ayrlmyorlar.

rnein Descartes, iki ayr tz olan beden ve ruh iin, bunlarn ayrm noktalarn

belirlemi, birinin yer kapladn, dierinin dndn sylemiti; bylece iki ayr

tzn ayrm onlarn sahip olduklar zelliklerle aklanyordu. Wittgenstein ise tzler

arasndaki ayrm dorudan doruya gerekliin doasna ve btnne balyor;

nesnelerin yani tzlerin kendilerine ait olan ayrt edici zelliklerinden bahsetmiyor.

nk, eer onlara ayrt edici zellikler ykleme abasna girmi olsa idi, onlar

gerekliin iinde ayrt edilen bir noktaya yerletirmemi olsa idi metafizik alana

kaym olacakt. Wittgensteinn bu tavr tzlerin says probleminde de kendini

gsterir.

Ayrt edilebilirlikleri kendiliklerinden olan nesneler, olduu gibi olandan, yani

olgudan da ayrlr; varl olguya bal olmad gibi, belirlenmesinde de olgudan

ayrlr ve hibir ekilde olgudan gelen bir zorunlulua sahip deildir.45 nk olgu,

ancak ey durumlar ile belirlenebilir ve ey durumlarnn oluturucu esi

nesnelerdir; yani ey durumlarn nesnelerle belirleyebiliriz. Gerek varln ve gereksevarln tanm gereince de nesneler olgudan bamsz olmak durumundadr. nk

bir varln oluturucu esi tanm gerei olgudan ayr olmaldr, ki onunla

oluturduu karmak yaplar tanmlayabilelim. Bu noktada Wittgenstein, Tz,

olduu gibi olandan bamsz olarak, olandr.46 karmn yaptktan sonra, bu

bamszl aklamaya balar.

44

Tractatus, 2.0233145 LECOURT, Domnque, Bilim Felsefesi, s. 56, ev. Ik ERGDEN, Dost yay., 2OO6, Ankara46 Tractatus, 2.024


46/94

41

Wittgensteina gre tz nesne- biim ve ieriktir47 ve uzam, zaman ve renk

(renklilik), nesnelerin biimleridir48. Bu biimler sadece nesneleri tanmamza olanak

vermez, onlar ayn zamanda belirgin olan ve belirleyenlerdir. Wittgensteinn

metafizie olan tavr tz ile ilgili grlerinde de ortaya kar. Tzn kesinlikle

metafizie yol aacak nitelikleri yoktur; sistem ve sistemin her paras duyum ile

belirlenebilecek, ak bir sistemdir. Tzn belirleyici nitelii, biim ve ierik

olduundan tz dnyann biimini belirler.

Ancak nesneler varsa, dnyann belirgin bir biimi olabilir49.

Her ey gibi dnya da biimsel olarak ve ierikleri ile belirlenebilir; bunlar

nesneleri ifade ettii iin, dnyann belirgin biimi nesnelere bal olarak karmza

kar. Biimi belirleyenin tz olduu kabul edildiinde ise, belirgin olann varolan

olduu zorunlu o

witt gen stein felsefesinin iki donemindeki fikri farkliliklar

Documents