wiersz wolny - kul · wolny" jest francuski rodowód prawdopodobnie obydwu jego znaczeń. nie...

Wev~J~,:\Jo.c~~ fv\s\cc,\.L 1\L~\\", 2.0 '4

Wiersz wolny

TEORIA WIERSZA WOLNEGO

Dorota Urbańska

Wiesz wolny. Próba charakterystykisystemowej

Wprowadzenie

W poezji polskiej XX wieku dominuje wiersz wolny. Nie ma jednak- jak dotąd - obszernego, a zarazem teoretycznie jednolitego opisu tegonajmłodszego sposobu wierszowania. Próbując uzupełnić tę lukę, przed-stawiamy propozycję potraktowania wiersza współczesnej liryki jako sa-modzielnego systemu wersyfikacyjnego.

Charakterystyce przez negację, jaką uzyskał dotychczas w badaniachwersologicznych ów typ wiersza, odpowiada dokładnie termin z czło-nem negacji w samej nazwie: "wiersz nienumeryczny". Jego opis poprzezanalizę różnic między numerycznością jako podstawową cechą wierszaa jej brakiem pozwalał jedynie pokazać, jaki ten wiersz "nie jest". Abyodpowiedzieć na pytanie, jak i j e s t wiersz nienumeryczny, należyopisać zasady jego budowy.

Termin "wiersz nienumeryczny" - wprowadzony przez Marię Dłus-ką - nie tylko więc określa tę formację wierszową, ale stanowi zarazemswoiste odzwierciedlenie teoretycznego do niej podejścia: stawia wierszwolny w opozycji do wcześniej przez wersologię opisywanego wierszanumerycznego i informuje o kierunku poszukiwań przyjętym w poświę-conych mu badaniach (jak wiadomo - wiersz ten był przede wszystkimanalizowany jako rezultat odchodzenia od numeryczności).

Druga natomiast jego nazwa, zresztą bardziej rozpowszechniona -"wiersz wolny" - wprowadza do wersologii pewien zamęt terminolo-

124 Systemy, struktury i odmiany wiersza polskiegogiczny. Niektórzy badacze (Maria Grzędzielska 1951, Stefan Sawicki 1959)określają nią również wiersz nieregularny sylabiczny. Przenoszą tym sa-mym do polskiej nauki o wierszu dwuznaczność, jaka cechuje ten terminw wersologii francuskiej, gdzie vers libre to zarówno nazwa typu wier-sza, jakim są pisane XVII-wieczne bajki, a więc nieregularnego sylabow-ca, jak i wiersza nienumerycznego francuskich symbolistów (Gusta-ve'a Kahna, Francisa Viele-Griffina, Henriego de Rćgniera, Jules'a Lafor-gue'a). Współcześni francuscy wersolodzy (Theodore Elwert, 1965; Hen-ri Morier, 1944 i 1975) próbują uporządkować nieprecyzyjną tradycyjnąterminologię i dla nie regularnego wiersza sylabicznego bajek proponująnazwę "vers libere" lub też "vers libre classique". W przypadku drugim,wprowadzenie rozróżnienia "vers libre classique" - "vers libre moderne"powoduje powstanie dwuznaczności innego rodzaju: "vers libre" jest tubowiem jednocześnie nazwą typu wiersza charakteryzującego się swo-istymi cechami formalnymi, jak i pewnego zjawiska historycznolite-rackiego, którego ramy czasowe wyznaczone zostają umownie przez przy-miotniki "classique" i "moderne" .

Tak więc przyczyną niejednoznaczności polskiego terminu "wierszwolny" jest francuski rodowód prawdopodobnie obydwu jego znaczeń.Nie eliminujemy go z naszych rozważań, mimo iż nie jest precyzyjny.W świetle przedstawionej tu koncepcji, nazwa ta byłaby wyrażeniem we-wnętrznie sprzecznym, jeśli "wolny" miałby znaczyć "nieprzestrzegają-cy żadnych reguł budowy wierszowej". Natomiast w p r z y jęt Ym t uz n a c z e n i u, "w i e r s z w o l n y" z n a c z y "w o l n y o d n u m e -r y c z n o ś c i", c z y l i "n i e m e t r y c z n y". W Ó w c z a s "w o l n y"j e s t s y n o n i ni e m t e r m i n u "n i e n u m e r y c z n y", co pozwalanam na używanie obu tych określeń zamiennie.

Założenia teoretyczne i metoda opisu wiersza wolnego

Podejmując próbę usystematyzowanego opisu wiersza wolnego - for-my wersyfikacyjnej, która dominuje we współczesnej liryce, zakładamyże istnieją ogólne zasady budowy utworów kształtowanych tym ty-pem wiersza, w przeciwnym bowiem przypadku każdy z nich byłbstrukturalnie niepowtarzalny i wymagałby odrębnej, indywidualnejanalizy. Stawiamy więc sobie za cel uporządkowanie określonego zbiorutekstów, co sprowadza się do wyróżnienia w nim podzbiorów, którym

Wiersz wolny 125

można przypisać pewien zestaw takich samych, powtarzających sięw każ-dym utworze cech.

Możliwość wyodrębnienia grup utworów o jednakowej charaktery-styce prozodyjnej czy składniowej nie stanowi jeszcze dowodu na syste-mowość wiersza wolnego. Jest nim natomiast wykazanie, że wszystkieutwory kształtowane tym typem wiersza dadzą się bez reszty poklasy-fikować ze względu na jedno i to samo kryterium. Naszym zdaniem,repertuar form wierszowych nienumerycznych można uporządkowaćw analogiczny sposób jak repertuar form wierszowych numerycznych,a tym samym przypisać mu status s y s t em u w dokładnie takim zna-czeniu tego słowa, w jakim używa się go we współczesnych polskich pra-cachwersologicznych w odniesieniu do zespołu form wiersza sylabiczne-go, sylabotonicznego i tonicznego. Pojęcie "systemu" jest tam mianowi-cie synonimem wewnętrznej organizacji zbioru utworów, którychcechę wspólną stanowi liczbowa mierzalność wydzielonych przez seg-mentację wierszową odcinków tekstu.

Definicja wiersza

Punktem wyjścia dla naszych rozważań jest ogólna definicja wierszazbudowana tak, by mogła obejmować wszystkie jego postaci i postawićgow opozycji wobec prozy. Tym samym omówione zostaną cechywspól-ne wiersza numerycznego oraz wiersza wolnego, które dowodzą 'przyna-leżności form nienumerycznych do obszaru wiersza i świadczą o tym, żenie mamy tu do czynienia jedynie z wierszową konwencją graficzną.Przyj-mujemy, że w i e r s z to wypowiedź poetycka podwójnie delimitowa-na. Opozycja wiersz-proza sprowadza sięwięc do różnicy między tek-stem, który jest segmentowany tylko według reguł logiczno-składnio-wych, a tekstem segmentowanym podwójnie; na grupy syntaktycznezgodnie z regułami składni obowiązującymi w danym języku oraz nawersy według swoistych reguł wierszowego porządkowania wypowie-dzi. Inaczej mówiąc, wiersz i proza różnią się z definicji ilością i rodza-jem (a więc - jakością) istniejących w tekście członowań, z którychkażde ustala własną hierarchię elementów językowych i tworzy inną siat-kę ich wzajemnych powiązań.

Podział utworów literackich na teksty prozatorskie oraz kształtowanewierszem nie daje zbiorów rozłącznych. Można wskazać przykłady teks-

126 Systemy, struktury i odmiany wiersza polskiego

tów hybrydalnych, w których fragmenty pisane wierszem alternują z frag-mentami pisanymi prozą. W obrębie konkretnego utworu podział tenbywa niekiedy semantyzowany i można wówczas wskazać, jakie funkcjepełni w nim każdy rodzaj tekstu.

Wbrew dosyć nawet rozpowszechnionym poglądom nie istnieją nato-miast tekstyoniejasnej strukturze, które należałoby sytuować na pogra-niczu wiersza i prozy. Jeśli bowiem podstawowym kryterium odróżnia-nia tekstów kształtowanych wierszem od tekstów prozatorskich jest spo-sób ich segmentacji, to obszar wiersza i obszar prozy są całkowicie roz-łączne. Zaliczana niekiedy do takiego "pogranicza" proza rytmiczna po-zostaje prozą z punktu widzenia kryterium segmentacyjnego, chociażwykorzystuje zjawiska znane przede wszystkim z terenu wiersza. Nale-ży do nich na przykład doraźne rytmiczne wyrównywanie odcinkówtekstu, które tu nie jest podstawową zasadą jego budowy, a także poja-wianie się rymów, paralelnie zbudowanych zdań czy wreszcie instrumen-tacji głoskowej. Wystąpienie owych zjawisk nie narusza prozatorskiejstruktury tekstu, ponieważ podstawową jednostką jego struktury pozo-staje zdanie. Zaś wierszowe zjawiska w prozie i prozatorskie w utworachkształtowanych wierszem są dowodem wzajemnego oddziaływania wier-sza l prozy.

Wiersz a proza

Z drugiej natomiast strony, wiersz zdaniowy (numeryczny lub nienu-meryczny), w którym jednostka tekstu wierszowego - wers - pokrywasię z jednostką podziału składniowego - zdaniem - jest tym rodzajemwiersza, jaki pod względem cech strukturalnych najbardziej zbliża się doprozy. Niemniej jednak wiersz zdaniowy pozostaje wierszem, ponieważtekst złożony ze zdań i tekst delimitowany podwójnie, a więc dzielonyna równoważne sobie w ramach struktury wierszowej zdania-wersy (wer-sy-zdania), różnią się od siebie nie tylko intonacyjnie, ale i semantycznie.Występuje tu - nieznane prozie - wzmocnienie sygnałów podziału skła-dniowego oraz wyodrębnienie każdego zdania z osobna z całego kontek-stu wypowiedzi. Tylko w wierszu zdaniowym zdanie intonacyjnie rów-na się zdaniu.

Wiersz wolny 127

Wiersz a proza rymowana

Nie wszystkie utwory podwójnie delimitowane są wierszami. Do po-dwójnie rozczłonkowanych należą również wypowiedzi poetyckie pisa-ne prozą rymowaną. Rym bowiem - jak wiadomo - to zjawisko naturyfonetycznej, pełniące w tekście funkcję delimitacyjną. Różnica międzywierszem a prozą rymowaną zasadza się na tym, że odcinki tekstu wy-dzielone przez "członowanie rymowe" nie są sobie równoważne ani podwzględem intonacyjnym, ani składniowym. Natomiast rezultat delimita-cji wierszowej w wierszu wolnym stanowią odcinki tekstu równoważneze względu na stosunek do działów syntaktycznych występujących w tek-ście, co zostanie szczegółowo pokazane w dalszej części opisu.

Istota wierszowości

Przyjmujemy więc tutaj następującą definicję wiersza: W i e r s z jestto tekst delimitowany podwójnie na równoważne pod jakimś wzglę-dem odcinki. W wierszu numerycznym są one równosylabowe, równo-stopowe lub równoakcentowe, a w wierszu nienumerycznym tożsame -co chcemy udowodnić - z punktu widzenia relacji podziału wierszowe-go do podziału logiczno-syntaktycznego wypowiedzenia. Istotę wierszo-wości stanowi więc powtarzalność jednostek ekwiwalentnych.

Szczególne miejsce w zbiorze utworów numerycznych zajmuje wiersznieregularny. Wypowiedzi nim kształtowane mają charakter polirodza-jowy: w jednym tekście występują wersy realizujące różne wzorce me-tryczne, które należą jednak do tego samego typu wiersza, a mianowiciewiersza sylabicznego. Jak twierdzi Lucylla Pszczołowska:

Polski wiersz nieregularny to formacja wersyfikacyjna, która wiąże się bez-pośrednio z systemem sylabicznym. Więcej nawet, zakorzeniony już w polskiejpoezji i sformowany sylabizm jest warunkiem jego istnienia [L. Pszczołowska,Wiersz nieregularny. Poetyka. Zarys encyklopedyczny, t. V, Wrocław 1987, s. 5].

Systemowy charakter wiersza wynika z samej jego definicji. A więcudowodnienie, że wiersz wolny jest wierszem, i wykazanie, iż jest onsystemowy, to jeden i ten sam dowód. Wiersze są tekstami zorganizo-wanymi w szczególny sposób, a mianowicie składają się z szeregu rów-


nych sobie odcinków (pod względem liczby sylab, stóp, akcentów orazrelacji do granic składniowych występujących w ciągu wypowiedzeń).Ich zbiór można uporządkować, przyjmując za podstawę tego uporząd-kowania regułę, która zapewnia wersom równoważność. W proponowa-nym tu ujęciu wiersz niesystemowy nie istnieje, a teksty, które nie reali-zują zasady segmentowania wypowiedzi na tożsame ze względu na okreś-lone kryterium odcinki, po prostu nie są wierszami. Zarówno w utwo-rach numerycznych, jak i nienumerycznych wers jako jednostkę teks-tu pisanego wierszem charakteryzują dwie podstawowe własności,. . .a mIanOWICIe:

1. stanowi on intonacyjnie wyróżniony, zamknięty odcinek tekstu;2. konsekwencją integralności intonacyjnej jest integralność zna-

czeniowa wersu (w przypadku rozbieżności obu istniejących w tekścieczłonowań jest to integralność tylko pozorna, która stwarza możliwośćsugerowania innych powiązań składniowych i semantycznych niż te, którewynikają z podziału logiczno-syntaktycznego danego wypowiedzenia).

Obie wymienione, sprzężone ze sobą, cechy wersu wynikają z jegostatusu jednostki wypowiedzi wierszowej i są analogiczne do cech, jakiecharakteryzują zdanie jako jednostkę wypowiedzi prozatorskiej. Ze wzglę-du na powyższe własności wers jest analogonem zdania.

Inaczej ujmując to samo zagadnienie, można stwierdzić, że zależnościskładniowe sugerowane przez wers wysuwają się w utworze pisanymwierszem na plan pierwszy. Dominują wprawdzie nad składnią zdania(dominację tę sugeruje sama forma graficzna tekstu kształtowanego wier-szem), lecz jej nie anulują. Wiersz jest przede wszystkim ciągiem wer-sów, a dopiero jakby na drugim planie - ciągiem zdań. I właśnie dzię-ki możliwości prowadzenia gry między dwoma typami członowaniawiersz stanowi strukturę tekstową o potencjalnie większej pojemno-ści semantycznej od tekstu pisanego prozą. Delimitacja wierszowa możeosłabiać wiązania składniowe i semantyczne albo może je uwypuklać, możewreszcie tworzyć pozorne relacje znaczeniowe między niezależnymi skła-dniowo elementami wypowiedzi. Przyczynia się wówczas do pewnej jejdezintegracji, która wymaga w odbiorze zabiegów reinterpretacyjnychw celu odtworzenia tkwiących w tekście, ale rozbitych związków. Tawłaśnie semantyczna funkcja segmentacji wierszowej sprawia, że tekstuwiersza nie można po prostu sprowadzić do rozpisanej na wersy pro-zy. A więc przyjmujemy tu również założenie (poddane weryfikacji w częś-

Wiersz wolny 129

ci opisowej), że segmentacja tekstu jest zawsze - w mniejszym lub więk-szym stopniu - operacją znaczeniotwórczą. Mówiąc ostrożniej, niepozostaje bez wpływu na warstwę znaczeniową danego utworu. W przy-padkach skrajnych - jak wiadomo - ten sam linearny ciąg wyrazówmoże mieć różne znaczenie w zależności od tego, na jakie odcinki zosta-nie podzielony.

[...]

Wiersz numeryczny a wiersz wolny

Zostały dotychczas omówione cechy wspólne wiersza numerycznegoi wiersza wolnego, które pozwalają na przeciwstawienie obu tych forma-cji wierszowych prozie. Przechodzimy teraz do analizy tych cech wier-szowych, które sprawiają, że między wierszem numerycznym i wierszemwolnym zachodzi również relacja przeciwstawności. Opozycja polega tubowiem na tym, że cecha nie relewantna dla wiersza numerycznego jestcechą relewantną (inaczej mówiąc: systemową) dla wiersza nienumerycz-nego i odwrotnie. Uniemożliwia to stworzenie łącznej klasyfikacji pol-skich form wierszowych, w której obowiązywałyby te same, jednolitekryteria klasyfikacyjne. A więc nie można mówić o systemie polskiegowiersza, bo są to de facto dwa odrębne i przeciwstawne sobie systemy:numeryczny i nienumeryczny. Mierzalność wydzielonych przez segmen-tację wierszową odcinków tekstu (pod względem liczby sylab, stóp czyakcentów) jest cechą umożliwiającą wewnętrzne uporządkowanie repertu-aru form wiersza numerycznego i stanowi zarazem cechę nierelewantną(niesysremową) dla utworów kształtowanych wierszem nienumerycznym.Natomiast dla wiersza nienumerycznego cechą systemową, która służyza podstawę klasyfikacji jego form, jest usytuowanie pauzy wersyfikacyjnejjako tekstowego sygnału delimitacji wierszowej w stosunku do wypowie-dzenia, a ściślej do występujących w nim granic składniowych jako sy-gnałów podziału logiczno-syntaktycznego.

Dla potrzeb naszych analiz wystarczy przyjąć, że tekst to linearnyszereg wypowiedzeń, w którym została założona z góry spójność.Wypowiedzenia stanowią podstawowe jednostki tekstowe. Można im,na jednym z poziomów analizy składniowej, przypisać status zdań pro-stych, zdań złożonych lub równoważników zdań. Struktura składniowatekstu jest dwupoziomowa. Wymienione jednostki składniowe wyższe-


go rzędu dzielą się na jednostki składniowe niższego rzędu: a mianowiciena grupy syntaktyczne, które występują w obrębie zdań (czy równoważ-ników zdań). Ze względu na hierarchiczną budowę składniową szereguwypowiedzeń (zwanegotu dalej c i ą g i em w y p o w i e d z e n i o w y m)występują w nim dwa rodzaje granic:

- granice składniowe mocne (międzywypowiedzeniowe i międzyzda-niowe w obrębie zdania złożonego) oraz

- granice składniowe słabe (wewnątrzwypowiedzeniowe, a zarazemwewnątrzzdaniowe, czyli przypadające w miejscach podziału zdania nagrupy -składniowe).

Graficzną postać ciągu wypowiedzeń można scharakteryzować jakolinearny, nieciągłyszeregjednostek tekstowych, w którym występują pustemiejsca. Są one znakiem wymienionych dwu rodzajów granic składnio-wych, ale i zarazem znakiem granic międzywyrazowych. Wszystkie gra-nice składniowe pokrywają się z granicami międzywyrazowymi, nato-miast twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe. Dlatego też ciągwypo-wiedzeniowy można dzielić antyskładniowo, czyli w miejscu, w którymprzebiega wprawdzie granica międzywyrazowa, ale nie ma granicy skła-dniowej. Analiza powiązań logiczno-składniowych w ciąguwypowiedzeńpozwala ustalić, że granica mocna występuje w nim tam, gdzie sąsiadu-jących ze sobą bezpośrednio wyrazów nie łączy związek składniowy(awięc ani relacja syntaktyczna tzw. rządu, ani typu składni zgody czyprzynależności). Granica słaba pojawia się tam, gdzie sąsiadujące zesobą w ciągu wyrazy należą do różnych grup syntaktycznych. Wob-rębie zwartej grupy składniowej, której składniki łączy relacja składnio-wa (związek zgody, związek rządu lub przynależności), granic logiczno--składniowych nie ma, natomiast wewnątrz grup syntaktycznych złożo-nych mogą wystąpić granice składniowe słabe, które oddzielają wyrazystojące obok siebie w ciągu wypowiedzeniowym, niepowiązane jednakmiędzy sobą pod względem syntaktycznym.

Podstawa wyodrębnienia wiersza wolnego

Wersyfikacyjnie istotna jest opozycja między występowaniem grani-cy i brakiem granicy oraz opozycja między granicą mocną (międzywy-powiedzeniową) i granicą słabą (wewnątrzzdaniową). Te właśnie op0-

Wiersz wolny 131

zycje natury językowej stanowią podstawę reguł wersyfikacyjnych, naktórych oparty jest system wiersza wolnego.

Typy i podtypy wiersza wolnego

Rolę konstanty pełni w nim cecha relacyjna, a mianowicie stosunekstruktury wierszowej do struktury logiczno-składniowej ciąguwypowie-dzeniowego. Jak wiadomo - delimitacja wierszowa tekstu może byćwspółbieżna lub rozbieżna z jego członowaniem logiczno-składniowym.W pierwszym przypadku mówimy o wierszu wolnym składniowym.W tym typie wiersza pauza wersyfikacyjna przypada w miejscu działuskładniowego (tzn. pokrywa się z granicą składniową mocną lub słabą).W wierszu wolnym antyskładniowym granice wersów występują w ta-kich miejscach ciągu wypowiedzeniowego, gdzie granicy składniowejnie ma."

Wiersz wolny składniowy dzieli się na podtypy w zależności od tego,czy podział wierszowy nakłada się na granice składniowe mocne (wiersznienumeryczny zdaniowy+"), czy też pokrywa się z granicami słabymi(tzw. wiersz skupieniewy lub wiersz Różewiczowski, dla którego pro-

>!. Przykład wiersza antyskładniowego (D. Urbańska, Wierszwolny, s. 89-90):To, czego najbardziej się lękasz

to, czego najbardziej się lękasz, tostrach, którego nie poznasz swym najbardziej z wyostrzonych zmysłów:snem, powtarzalnym, lecz nie do powtórzenia (NIe powtórzy się Nic,co jedynie było?) Zywcem pogrzebany w sobie, wniewidomym spojrzeniu. Co jest -- nieistniejące, maska pośmiertnanie narodzonego, błąd drukarski w przedwczesnymnekrologu. Co nie jest ani w tobie, a ni poza tobą, co niejes~, niebyło i niebędzie. Pełnia nicości? Nicość wszystkiego? Czego najbardziej sięlękasz, czego nie poznasz swym najbardziej z wyostrzonychzmysłów: sen zapomniany, lecz nie do zapomnienia (Niepowtórzy się Nic, co powtórnym było?)

R. Krynicki, z tomu Organizm zbiorowy

>,.>,. Przykład wiersza składniowego zdaniowego (D. Urbańska, Wiersz wolny,s.72-73):

Mój ból jest moim wiernym psemWiecznie głodny patrzy na mnie wielkimi oczymaSpi w moim cieniuBudzi się w moim krzykuŁasi się jak ogień


ponowany jest tu termin "wiersz syntagmatyczny", informujący o bu-dowie wersu"), Dodajmy, że z logicznego punktu widzenia granica moc-na jest zarazem granicą słabą (mocniejszą słabą), co potwierdza się w wy-stępującej w wierszu syntagmatycznym wyraźnej tendencji do wy-równywania "siły" granic i niwelowania występujących między nimi róż-nic intonacyjnych. Zarówno końce zdań, jak i końce grup składniowychpokrywają się z klauzulami wersów; na tym właśnie polega ujednolicenieich jako sygnałów delimitacyjnych w wierszu tzw. Różewiczowskim, comoże być dodatkowo uwypuklone przez brak znaków interpunkcyjnych(kropek i przecinków), które zwykle służą do ich różnicowania. Granicemocne zostają tu wyraźnie "osłabione" i zrównane ze słabymi (w realiza-cji głosowej tekstu - zgodnej z "partyturą", którą stanowi tekst pisany-zostają też zrównane intonacyjnie: można powiedzieć, że wiersz syntag-matyczny cechuje intonacja "spłaszczona").

"Wzorzec syntaktyczny" wiersza wolnego

Tak więc obligatoryjne, wynikające z definicji wiersza istnienie regułbudowy tekstu o strukturze wierszowej stanowi podstawę opisu syste-mowego charakteru wiersza wolnego, chociaż nie są to w tym przypadku

Kiedy rzucam mu kamień z mego sercaPrzynosi go z powrotemKrok w krok chodzi za mnąI czuwa abym nie oślepł

T. Śliwiak, z tomu Znaki wydarzeń

'f Przykład wiersza składniowego syntagmatycznego (D. Urbańska, Wiersz wolny,s.43-44):

Od jakiegoś czasuOd kilku latproces Ul,ni.erania poezjiJest przyspIeszonyzauważyłemże nowe wierszeogłaszane w tygodnikachulegaja rozkładowi w ciągu dwóch trzech godzin

umarli poeciodchodzą szybciejżywiwyrzucają ze siebiew pośpiechunowe książki jakby chcieli zapchać papieremdziurę

T. Różewicz, z tomu Twarz trzecia

Wiersz wolny 133

reguły metryczne. Wiersz ten wykorzystuje bowiem pewne właściwościbudowy ciągu wypowiedzeniowego, a mianowicie istnienie w nim hie-rarchii granic logiczno-składniowych (w konsekwencji również i intona-cyjnych). Odcinki ciągu wypowiedzeniowego, które stanowią buduleckolejnych wersów, nie podlegają w tym typie wiersza liczbowej charak-terystyce, mogą być natomiast opisane w relacji do występujących w wer-sie jednostek składniowo-znaczeniowych poprzez wskazanie i scharakte-ryzowanie miejsca w ciągu wypowiedzeniowym, w jakim przypada klau-zula wersu. Naszym zdaniem, utwory kształtowane wierszem wolnymrealizują więc pewien wzorzec, który będziemy nazywać w z o r c e ms y n t a k t Y c z n y m poprzez analogię do pojęcia "wzorca metryczne-go" (lub "wzorca rytmicznego") stosowanego w analizach wierszy syla-bicznych, sylabotonicznych i tonicznych. [...]

Nieścisłe realizacje wzorca w utworach kształtowanych wierszemwolnym nie mogą oczywiście podważyć jego systemowego charakteru.Odstępstwa cechują bowiem realizacje tekstowe wzorca, a nie sam wzo-rzec. Odrębnym zagadnieniem jest to, że wiersze wolne nie funkcjonująjeszcze w świadomości współczesnych odbiorców jako formy skonwen-cjonalizowane, oparte na z góry założonym modelu wiersza.

Komplementarność opozycji wiersz nienumeryczny/wolnyl wiersz numeryczny

Systemowa dla wiersza nienumerycznego cecha współbieżności/ roz-bieżności podziału wierszowego z podziałem logiczno-składniowym tekstujest dla wiersza numerycznego cechą nierelewantną. Przemienność cechrelewantnych i nierelewantnych w obu systemach wiersza powoduje, .żesystemy te stoją wobec siebie w opozycji komplementarnej, a więc sąrozłączne. Wynika z tego, że nie można mówić o stopniowym odchodze-niu od numeryczności i przechodzeniu do nienumeryczności, ponieważformy przejściowe (hybrydalne) po prostu nie istnieją. Natomiast możnawskazać przykłady wielu utworów bisysternowych, które mieszają obate typy WIersza.

[...]


Ponadwersowa organizacja wiersza wolnego

Zarówno w systemie numerycznym polskiego wiersza, jak i w syste-mie nienumerycznym można wyróżnić odmiany wersyfikacyjne ze wzglę-du na takie cechy układu wierszowego utworów, które nie są jednocze-śnie cechami samej struktury wierszowej. Jako podstawę systematyzacjiutworów można przyjąć np. kryterium organizacji ponadwersowej tek-stu. Pozwala ono w obu systemach wiersza wyróżnić z jednej strony utwo-ry stychiczne, a z drugiej utwory segmentowane, które dzielą się następniena segmentowane regularnie (czyli stroficzne) oraz na segmentowane nie-regularnie. .Syntagmatyczność", "zdaniowość" i "antyskładniowość" jakocechy wersu są ekwiwalentami równorozmiarowości, równostopowościi równoakcentowości w wierszu numerycznym. Dlatego też segmentywiersza nienumerycznego o równej ilości wersów odpowiadają strofomjednorozmiarowym w wierszach regularnych sylabicznych, sylabotonicz-nych lub tonicznych.

Długość wersu w wierszu wolnym

Podstawę do uporządkowania zbioru utworów może stanowić rów-nież taka cecha, jak długość wersu. W wierszu numerycznym długośćwersu związana jest z samą jego strukturą (istnieją rozmiary długo- i krót-kowersowe). Dla wiersza wolnego jest to cecha niesystemowa. W wier-szu składniowym wiąże się ona pośrednio ze strukturą wierszową, jeślibowiem, zgodnie z założonym wzorcem np. wiersza syntagmatycznego,klauzule wierszowe przypadają w miejscach granic wewnątrzzdaniowych,to rezultatem takiej delimitacji wierszowej są odcinki raczej krótkie.W wierszu zdaniowym, gdzie podział wierszowy nakłada się na granicezewnętrzne (międzywypowiedzeniowe), które w ciągu wypowiedzenio-wym występują rzadziej - wersy-zdania są raczej długie. Natomiastw wierszu antyskładniowym długość wersu nie podlega ograniczeniomnatury językowej (wynikającym z właściwości ciągu wypowiedzeniowe-go). Jeśli, zgodnie z założonym wzorcem, końce wersów przypadająw miejscach granic międzywyrazowych, gdzie nie przebiega jednocześniegranica logiczno-składniowa, to odcinki delimitowanego wierszowo tek-stu mogą być zarówno długie, jak i krótkie. Dlatego też wśród wierszyantyskładniowych można wyróżnić: utwory długowersowe, utwory krót-

Wiersz wolny 135

kowersowe oraz utwory kontrastujące wersy pod względem długości.Podział według obu wymienionych wyżej kryteriów oczywiście się krzy-żuje, a więc np. utwory długowersowe mogą być stychiczne lub segmen-towane itd.

Stylistyczne odmiany wiersza wolnego

Wyróżnienie odmian stylistycznych opiera się na charakterystyce skła-dniowej ciągu wypowiedzeniowego. Ciąg ten może być zwartym szere-giem jednostek składniowych, w którym nie występują odcinki zupełnieluźne, tzn. niepowiązane składniowo (lub też fragmenty powiązane nie-jednoznacznie) z następnym lub poprzednim elementem szeregu. Takawłaściwość ciągu stanowi podstawę do mówienia o zwartoskładniowejodmianie stylistycznej wiersza nienumerycznego. W ciągu wypowiedze-niowym o rozluźnionych powiązaniach składniowo-znaczeniowych re-lacje syntaktyczne i semantyczne łączące składniki ciągu są niedookreślo-ne, a w ciągu luźnym w ogóle ich brak. Cecha ta jest stopniowalna: moż-na wskazać utwory nienumeryczne różniące się stopniem zatarcia wyra-zistości związków składniowych.

Podział na odmiany wersyfikacyjne i stylistyczne umożliwia dosyćprecyzyjne uporządkowanie zbioru wierszy-okazów realizujących danywiersz-typ. Występują w nim również utwory oparte kolejno na jednymz dwu modeli nienumerycznych struktur wierszowych, które określamytu mianem politypowych. Stanowią one odpowiednik utworów polime-trycznych w systemie wiersza numerycznego.

Rytmizacja w wierszu wolnym (izomorfizacja)

Pojęciem, które trzeba zdefiniować na nowo dla celów opisu formwiersza wolnego, jest r y t m i z a c j a. W omawianym typie wiersza zada-nia rytmizacyjne spełnia powtarzalność budowy składniowej wersu. Jestto zjawisko analogiczne - ze względu na tożsamość funkcji - do ryt-mizacji w wierszu numerycznym, a różni się tym, że jest natury jakościo-wej, a nie ilościowej (nie jest liczbowo mierzalne). Proponujemy tu ter-min iz o m o r f iz a c j a, który wydaje się bardziej dla opisywanego zja-wiska adekwatny. Izomorfizację można zdefiniować jako zabieg ujedno-


licania struktury składniowej w kolejnych wersach utworu. Zjawiskoizomorfizacji występuje przede wszystkim w takim wierszu nienumerycz-nym, gdzie podział wierszowy pokrywa się z podziałem składniowo-lo-gicznym tekstu. Zbieżność członowali sprawia, że każdy wers - bez wzglę-du na wypełnienie leksykalne - stanowi pewną całość syntaktyczną.Wówczas schemat budowy takiego wersu można wielokrotnie powtó-rzyć w obrębie wertykalnej struktury utworu, tworząc czasami (w moc-no "zrytmizowanych" tekstach) nawet bardzo długie, paralelne szeregiizofunkcyjnych odcinków. Jeden z przejawów izomorfizacji stanowiwystępowanie w wierszu wolnym wyliczeń, które najczęściej organizująpewien fragment wypowiedzi. Niekiedy jednak swoiście porządkują tekstwiersza jako całość i wtedy obok właściwej im funkcji izomorfizacyjnejstanowią również w danym utworze jego podstawowe założenie kompo-zycyjne."

>:. Przykład tendencji rytmizacyjnych (izomorfizacyjnych) w wierszu składniowymsyntagmatycznym (D. Urbańska, Wiersz wolny, s. 59-60):

Chwila w TroiMałe dziewczynkichude i bez wiary,że piegi znikną z pliczków,nie zwracające niczyjej uwagi,chodzące po powiekach świata,podobne do tatusia albo do mamusi,szczerze tym przerażone,

znad talerzaznad książkisprzed lustraporywane bywają do Troi[...]

W. Szymborska, z tomu Sól

Przykład tendencji rytmizacyjnych (izomorfizacyjnych) w wierszu składniowymzdaniowym (D. Urbańska, Wiersz wolny, s. 79):

Pod jedną gwiazdkąPrzepraszam przypadek, że nazyv:am go koniecznością.Przepraszam konieczność, jeśli jednak się ,?ylę. .Niech Sl~me gmewa szczęście, że biorę Je jak swoje. .Niech me zapomną umarli, że ledwie tlą Się W pamieci.Przepraszam czas za mno)iość przeoczonego świata na sekundę.Przepraszam dawną miłosć, że nową uważam za pierwszą.Wyl:laczcie mi dalekie wojny, że noszę kwiaty do domu.Wybaczcie otwarte rany, że kłuję się w palec.

Przepraszam wołających z otchłani za płytę z menuetem.Przepraszam ludzi na dworcach za sen o piątej rano.Daruj, szczuta nadziejo, że śmieję się czasem.Darujcie mi pustynie, że z łyżką wody biegnę.I ty, jastrzębiu, od lat ten sam, w tej samej klatce,zapatrzony bez ruchu zawsze w ten sam punkt,

Wiersz wolny 137

Wizualność odbioru wiersza wolnego

Wypowiedź poetycka kształtowana wierszem wolnym jest takim ro-dzajem tekstu, w którym z góry założony został jego odbiór wizualny,a dopiero wtórnie - akustyczny. Argumenty na poparcie tej tezy zosta-ną przedstawione w następnych rozdziałach. Można nawet powiedzieć,że wiersz jaskrawo antyskładniowy w ogóle nie zakłada realizacji dźwię-kowej. Rozbite przez delimitację wierszową prymarne zestroje akcento-we są takimi odcinkami tekstu pisanego, którym nie można przypisaćrealizacji głosowej zgodnej z zasadami prozodyjnymi obowiązującymi wjęzyku polskim.

Przyznawanie prymatu prozodii w myśleniu o wierszu jest rezultatemprzyjęcia założenia, że utwór kształtowany wierszem jest tekstem prze-znaczonym do wygłaszania (recytacji, śpiewu) i ma strukturę charaktery-styczną dla tekstów wirtualnie akustycznych. Współczesne wiersze nie-numeryczne miewają już jednak inny charakter. Są tekstami nastawiony-mi przede wszystkim na percepcję wzrokową podczas lektury mentalnejtzw. ("cichej").Stopniowo bowiem wpisują się w taki kontekst kulturo-wy, w którym wizualność wypiera oralność. Przewidywany rodzaj lek-tury decyduje o pewnych cechach tych utworów, a więc tym samymmożna powiedzieć, że są przeznaczone do czytania, a zarazem - co rów-nie istotne - do oglądania (samwygląd graficzny tekstu jest składnikiemjego sensu). Tak więc tekst pisany wiersza wolnego w postaci pionowegoszeregu wersów nabiera rangi kanonicznej, podstawowej wersji utworu,jest zarazem podstawowym sposobem jego istnienia. Tekst utworu możezawierać wszystkie lub tylko niektóre sygnały składniowo-intonacyjnejdelimitacji jako podstawy do jego ewentualnej głosowej realizacji. Utwo-ry nienumeryczne można uszeregować według stopnia, w jakim uwzględ-

odpuść mi, nawet gdybyś był ptakiem wypchanym.Przepraszam ścięte drzewo za czterr nogi stołowe.Przepraszam wielkie pytania za maie odpowiedzi.Prawdo, nie zwracaj na mnie zbyt bacznej uwagi.Powago, okaż mi wspaniałomyślność.Scierp, tajemnico bytu, że wyskubuję nitki twego trenu.Nie oskarżaj mnie duszo, że rzadko cię miewam.Przepraszam wszystko, że nie mogę być wszędzie.Przepraszam wszystkich, że nie umiem być każdym i każdą.Wiem, że dopóki żyję, nic mnie nie usprawiedliwia,ponieważ sama sobie stoję na przeszkodzie.Nie miej mi za złe, mowo, że pożyczam patetycznych słów,a potem trudu dokładam, żeby wydały się lekkie.

W. Szymborska, z tomu Wszelki wypadek


nione SąW nich te właśnie sygnały. Każda aktualizacja foniczna utworujest jedynie "rekonstrukcją" tekstu pisanego, jednym z jego możliwychodczytań. Unikamy tu natomiast nazywania graficznej postaci utworu"zapisem", co sugerowałoby, że jest on "rekonstrukcją" tekstu prymarniefonicznego.

Funkcje semantyczne składniowo-intonacyjnegopodziału wiersza wolnego

Tekst wiersza rejestruje przede wszystkim podział wierszowy (podziałna wersy) i jako taki jest w pełni jednoznaczny. Natomiast z punktu wi-dzenia podziału składniowo-intonacyjnego ów tekst może być mniej lubbardziej wieloznaczny. Jak wiadomo, członowanie składniowo-intona-cyjne zostaje wpisane w wersję graficzną wiersza przy pomocy interpunkcji(sygnałów delimitacyjnych: przecinka, średnika, kropki, i delimitacyjno--modalnych: pytajnika, wykrzyknika), a także przy pomocy takich zna-ków typograficznych delimitujących, jak duże litery (sygnał początkupodstawowej jednostki składniowej - zdania, lecz również niekiedy sy-gnał stylistycznego lub semantycznego nacechowania wyrazu) oraz zna-ków wtórnie delimitujących - nawiasu (sygnału odrębnego statusu skład-niowego parentezy) i cudzysłowu (sygnału przytoczenia lub ekspresyw-nego nacechowania, np. ironicznego dystansu, niepewności sądu, zdu-mienia itp.). Jeśli tekst wiersza nienumerycznego odrzuca interpunkcję,to zjawisko to leży u podstaw nie tylko wieloznaczności wypowiedzispowodowanej przez pewną niejasność podziału składniowego, lecz rów-nież podkreśla niekiedy dominację składni wersu nad składnią zdaniową.Ta ostatnia zostaje wówczas zepchnięta na drugi plan, ulega też częstorozluźnieniu i wymaga odtworzenia w czytelniczym odbiorze. Skalauwzględniania w tekście wiersza podziału składniowo-intonacyjnego roz-ciąga się od pełnego zaznaczania granic grup składniowych i zdań, zgod-nie z regułami obowiązującymi również w tekście prozatorskim, do bar-dzo ograniczonego ich sygnalizowania. Ze względu na to kryterium wśródutworów kształtowanych wierszem wolnym można wyróżnić kolejnotakie, w których:

1) uwzględnione są w pełni graficzne sygnały członowania składnio-wo-intonacyjnego. Tekst wiersza jest zapisem obu istniejących w nim de-limitacji (mogą one zarówno pokrywać się, jak i rozmijać);

Wiersz wolny 139

2) graficzne sygnały podziału składniowo-intonacyjnego zostały zre-dukowane, np. do dużych liter lub znaków wtórnie delimitujących(tj. wspomnianych wyżej nawiasu i cudzysłowu), które tylko w ograni-czonym zakresie wyznaczają ten podział;

3) tekst wiersza nie zawiera żadnych graficznych sygnałów członowa-nia składniowo-intonacyjnego, ale zbieżność składniowej i wierszowejdelimitacji utworu pozwala na jednoznaczne odtworzenie podziału lo-giczno-składniowego;

4) tekst wiersza nie zawiera żadnych graficznych wyznaczników czło-nowania składniowo-intonacyjnego i chociaż oba podziały są w dużejmierze lub całkowicie zbieżne, to jednak nie można jednoznacznie od-tworzyć podziału logiczno-składniowego. Delimitacja wierszowa prze-biega w pewnych fragmentach tekstu tak, że zaciera jednoznaczność po-działu składniowo-intonacyjnego; .

5) tekst wiersza nie zawiera graficznych wyznaczników członowaniaskładniowo-intonacyjnego i oba podziały są rozbieżne. Przy odbiorzetekstu brak wewnątrztekstowych danych do wnioskowania o jego czło-nowaniu składniowym. Istnieje kilka możliwości delimitacji składniowo--intonacyjnej. Tekst wiersza jest z założenia niejednoznaczny.

Granice wiersza wolnego

Na zakończenie wykładu przyjętych założeń teoretycznych dodajmy,że naszej analizie i stosowanym w niej pojęciom wymykają się całkowiciewiersze nienumeryczne askładniowe, a ściślej zbliżające się do granicyaskładniowości, na której kończy się obszar tekstu, a zaczynają tworytekstopodobne. W takich wierszach nienumerycznych wersy wypełnio-ne są przez ciąg wyrazów niepowiązanych składniowo. Stanowią wów-czas luźny szereg nie zhierarchizowanych leksemów, w którym nie mawięc granic syntaktycznych. Istnieją również utwory nienumeryczne alek-syka1ne, gdzie naruszone zostają granice wyrazów: wyrazy bywają rozbi-jane na części składowe (morfemy lub sylaby), a czasem też cząstki trud-ne do gramatycznej identyfikacji.

Przekroczenie granicy wyrazu w dużym stopniu uniemożliwia okreś-lenie owej szczątkowej budowy składniowej tekstu wiersza, a tym samymjego opis według proponowanych tu kryteriów staje się zadaniemniewykonalnym. Zarówno utwory (prawie) askładniowe, złożone z 1uź-


nych szeregów wyrazowych, jak i utwory naruszające integralność wyra-zów nie zostały więc uwzględnione w [naszych] analizach. [...]

Zakończenie

Wiersz wolny

System wiersza nienumerycznego (tradycyjnie już nazywanego "wol-nym") jest systemem binarnym opartym na cesze relacyjnej: na stosunkumiędzy strukturą wierszową i strukturą znaczeniowo-składniowo-into-nacyjną wypowiedzi poetyckiej.

Podstawowa cecha systemowa wiersza wolnego/wierszamenumerycznego

Jak wiadomo - podział wierszowy tekstu może pokrywać się z jegopodziałem składniowym lub oba te podziały mogą być rozbieżne. Dlawiersza numerycznego jest to cecha nie systemowa i jako nie relewantnastanowi jedynie kryterium wyróżniania w nim odmian stylistycznych(taką, reprezentowaną wprawdzie tylko przez nieliczne utwory, odmia-ną stylistyczną wiersza numerycznego jest np. wiersz regularny o tokuprzerzutniowym). Cecha ta nie porządkuje zbioru utworów kształtowa-nych wierszem numerycznym binarnie, ponieważ jako cecha niesyste-mowa jest stopniowalna, a więc w obrębie wiersza numerycznego możnawyróżnić utwory mniej lub bardziej antyskładniowe (czyli mające mniej-szy lub większy procent wersów niezakończonych tam, gdzie przypadagranica składniowa w ciągu wypowiedzeniowym). Natomiast wiersz nie-numeryczny to taki typ wiersza, dla którego cecha zbieżności/ roz-bieżności obu występujących w wierszu podziałów jest cechą systemo-wą, a tym samym stanowi podstawę klasyfikacji. Wiersz nienumerycz-ny dzieli się na składniowy i antyskładniowy.

Typy wiersza wolnego/ nienumerycznego: wiersz składniowy(zdaniowy i syntagmatyczny) oraz wiersz antyskładniowy

w w i e r s z u s kła d n i o w y m stosunek struktury wierszowej dostruktury ciągu wypowiedzeniowego jest taki, że koniec wersu przypa-

Wiersz wolny 141

da w miejscu granicy składniowej mocnej (czyli na koniec wypowie-dzenia lub koniec zdania składowego w obrębie wypowiedzenia złożone-go) lub słabej (na koniec grupy składniowej wewnątrz zdania). Wierszskładniowy wykorzystujący granice mocne to wiersz zdaniowy. In-nym typem wiersza składniowego jest wiersz nazwany tu syntagma-tycznym (według stosowanej w pracach wersologicznych terminologii-"postawangardowym", "skupieniowym", "Różewiczowskim"), którywykorzystuje drugą możliwość, jaka tkwi w systemie wiersza oparte-go na składni: podział wierszowy przypada tam, gdzie w wypowiedze-niu występuje granica słaba. W ciągu wypowiedzeniowym takich gra-nic jest więcej niż granic mocnych, co wpływa na kształt graficzny wier-sza syntagmatycznego: przybiera on najczęściej postać kolumny krótkichwersów. W wie r s z unienumerycznym an tyskł adn i owymkońce wersów przypadają w takich miejscach ciągu wypowiedzenio-wego, gdzie nie występują działy logiczno-składniowe.

Wśród utworów kształtowanych wierszem nienumerycznym możnawyróżnić wiersze dokładnie i mniej dokładnie realizujące wzorzec. Praw-dopodobnie te pierwsze są we współczesnej poezji statystycznie częstszei być może dlatego wzorzec wiersza nienumerycznego nie funkcjonuje -jak dotąd - w świadomości literackiej jej odbiorców, ani też w świado-mości teoretycznoliterackiej. Słaba normatywność charakteryzuje w ogólewszelkie wzorce w literaturze współczesnej. Tylko dla niektórych przy-padków naruszenia wzorca wierszowego można znaleźć motywacje eks-presywne lub semantyczne.

Odmiany typów wiersza wolnego/ nienumerycznego

W obrębie każdego z typów wiersza wolnego występują odmiany. Zróż-nicowanie odmian wersyfikacyjnych opiera się na wykorzystaniu cechniesystemowych (tj. niedotyczących struktury) wiersza nienumerycz-nego, a należą do nich: długość wersu i ponadwersowy podział utworu(lub brak takiego podziału).

Ze względu na pierwszą z tych cech [długość wersu] utwory kształtowa-ne wierszem nienumerycznym antyskładniowym dzielą się na: długower-sowe, krótkowersowe oraz wiersze kontrastujące długości wersów.

Natomiast dla wierszy składniowych, wykorzystujących wersyfikacyj-nie granice logiczno-składniowe mocne i słabe występujące w wypowie-


dzi, długość wersu jest cechą w jakimś stopniu zdeterminowaną poprzezwłaściwości ciągu wypowiedzeniowego, w którym odcinki zawarte mię-dzy granicami słabymi są krótsze niż odcinki między granicami mocny-mi. Wiersze syntagmatyczne są więc przeważnie krótkowersowe, a zda-niowe należą raczej do długowersowych.

Ze względu na istnienie podziału ponadwersowego lub brak takie-go podziału można wyróżnić utwory nienumeryczne:

- stychiczne,- segmentowane: regularnie (tzn. stroficzne) i nieregularnie.

Stylistyczne odmiany wiersza wolnego/ nienumerycznego

Ponadto w każdym z typów wiersza nienumerycznego występuje od-miana o jednoznacznych relacjach składniowych oraz odmiany o rozluź-nionych, a czasem wręcz zatartych relacjach logiczno-syntaktycznych.Zostały one tu nazwane odmianami stylistycznymi wiersza nienumerycz-nego, ponieważ cecha, która stanowi kryterium ich wyróżnienia, nie jestzwiązana ze strukturą wierszową, lecz jest własnością ciągu wypowiedze-niowego (a więc tworzywa językowego wiersza).

Obok już wymienionych typowych odmian stylistycznych istniejąrównież indywidualne odmiany stylistyczne i wersyfikacyjne wierszynienumerycznych. Tylko niektóre z nich zostały w naszym opisieuwzględnione.

Schemat systemu wiersza wolnego/ nienumerycznego

System wiersza wolnego można przedstawić w postaci schematu:

WiersF wolny

Iantyskładniowy

Iskładniowy

II

zdaniowysyntagmatyczny

Wiersz wolny 143

Hybrydalne realizacje wiersza wolnego/nienumerycznego

Schemat pokazuje wewnętrzne uporządkowanie zbioru nienumerycz-nych form wierszowych. Natomiast w zbiorze ich realizacji tekstowychmożna wyróżnić, obok utworów opartych na jednym modelu strukturywierszowej, trzy typy utworów niejednorodnych, a mianowicie:

1. Wiersze składniowe polirodzajowe, w których w szereg wersówrealizujących wzorzec wiersza syntagmatycznego wplatane sąwersy opartena modelu wiersza zdaniowego i/lub antyskładniowego. Utwory takkształtowane są ekwiwalentem wierszy nieregularnych w systemie wier-sza numerycznego.

2. Analogicznie do utworów polimetrycznych numerycznych wśródwierszy nienumerycznych występują utwory politypiczne, w którychposzczególne fragmenty tekstu są realizowane kolejno przez różne typywiersza wolnego. Utwory nienumeryczne politypiczne mogą składać sięz fragmentów kształtowanych np. wierszem syntagmatycznym i zdanio-wym czy też wierszem antyskładniowym i syntagmatycznym.

3. Do bardzo różnorodnego zbioru utworów nienumerycznych nale-żą też wiersze inkrustowane całymi fragmentami wiersza sylabicznegolub sylabotonicznego oraz wiersze nienumeryczne zawierające pojedyn-cze wersy oparte na modelu wiersza sylabicznego i/lub sylabotonicznego.Takie utwory są tutaj interpretowane jako bisystemowe. Ich odwołaniado wersyfikacji numerycznej mają charakter stylizacyjny (przywołują całąklasę tak kształtowanych utworów) lub intertekstowy (mogą być nawiąza-niem do konkretnego tekstu lub zbioru tekstów). Wersy numerycznewystępują tam w funkcji metrycznych cytatów.

Opozycje: wiersz numeryczny - wiersz wolny/nienumeryczny,tekst mówiony - tekst pisany

W historii polskich form wierszowych wiersz nienumeryczny pojawiłsię stosunkowo niedawno jako drugi system, który stoi w komplementar-nej opozycji do systemu pierwszego - systemu wiersza numerycznego.

Cechy językowe ciągu wypowiedzeń wykorzystywane w wersyfikacjinumerycznej nie pokrywają się z cechami, na których opiera się systemwiersza wolnego, co oznacza, że oba te systemy wierszowe są całkowicierozłączne. Według przyjętej przez nas koncepcji formy wierszowe przej-ściowe, numeryczno-nienumeryczne, nie mają racji bytu. Jeżeli dany utwór


nie realizuje żadnego z modeli wiersza sylabicznego, sylabotonicznegoczy tonicznego to wcale nie oznacza, że tym samym realizuje on w jakiejśmierze jeden ze wzorców opisanego tu wiersza wolnego.

Wśród współczesnych liryków występują wszystkie typy wiersza, ja-kie oferuje wolnowierszowy system wersyfikacyjny. W tym więc sensiejest on systemem pełnym i już zamkniętym. Repertuar jego form wzor-cowych został wyczerpany, ponieważ wszystkie możliwe językowo typytego wiersza znajdują się w obiegu literackim.

Opisany system wiersza nienumerycznego stanowi następny etap ewo-lucji form wierszowych, a jego pojawienie się jest ściśle związane z proce-sem zmiany samej natury utworu kształtowanego wierszem. We współ-czesnej poezji nie jest on zapisem "tekstu mówionego", ale prymarniet e k s t e m p i s a n y m, który zerwał już całkowicie swój dawny, gene-tyczny związek z oralnością.

D. Urbańska, Wiersz wolny. Próba charakterystyki systemowej,Warszawa 1995, s. 5-36, 143-148

wiersz wolny - kul · wolny" jest francuski rodowód prawdopodobnie obydwu jego znaczeń. nie...

Documents