werk maken toekomst · onderdelen: economische potentie, maatschappelijke potentie en regionale...

WERKVAN DE

GEMEENTE UTRECHTEEN ANALYSE VAN ACHT OPKOMENDE MARKTEN

EN AANKNOPINGSPUNTEN VOOR GOVERNANCEFutureconsult, MeetingMoreMinds, PwC Data Analytics

Versie januari 2018

MAKEN TOEKOMST

2

2Toelichting analyse groeimarktenMethode. Hoe zijn de potentie en het ontwikkelpad van groeimarkten geanalyseerd? En hoe komen we tot aanbevelingen voor governance?

3Acht groeimarkten geanalyseerdAnalyse. Wat is de economische en maatschappelijke potentie van de acht gedefinieerde groeimarkten? Welke kracht en kansen biedt het regionale ecosysteem?

4Klaar voor werk van de toekomst?Horizontal. Hoe veranderen werk en de organisatie van werk, dwars door alle groeimarkten heen? Welke implicaties heeft dat voor een regionale overheid?

5Acteren op veranderend werk vanuit de gemeenteHandelen. Welke houding kan de gemeente aannemen ten opzichte van werk van de toekomst? Hoe kunnen verkenners vanuit de gemeente ontwikkelingen signaleren, duiden en ernaar handelen?

INHOUDSOPGAVE / LEESWIJZER

1De toekomst van werk in UtrechtIntroductie. Wat is de uitdaging rondom de toekomst van werk in Utrecht, de snelst groeiende stad van Nederland? Is de toekomst van werk kenbaar?

p. 3

p. 7

p. 12

p. 46

p. 50

DE TOEKOMST VAN WERK IN UTRECHT

1

UTRECHT: SNELST GROEIENDE STAD VAN NEDERLAND

HOOFDSTUK 1. DE TOEKOMST VAN WERK IN UTRECHTSnelste groei van

Nederland

Knowns en unknowns

Economie in transitie

Utrecht is de snelst groeiende stad van Nederland.Volgens de prognoses groeit de bevolking van Utrechttussen 2016 en 2030 met 19 procent, van 339.000inwoners naar 404.600.

Gaat die groei van de bevolking ook gepaard met eeneven onstuimige economische groei? Hoewel dewerkgelegenheid in Utrecht stijgt, loopt de verwachtegroei van het aantal banen niet in de pas met detoekomstige bevolkingsgroei. In Utrecht is het aantalbanen per inwoner van 15 tot 75 jaar de laatste jarenafgenomen. Naar verwachting zal in de periode tot 2030het verschil tussen de potentiële beroepsbevolking ende geboden werkgelegenheid groter worden.

De afbeelding hiernaast toont de situatie in Utrecht inrelatie tot andere Nederlandse steden. Ook in Den Haagis het probleem nijpend – daar krimpt het aantal banenzelfs. In andere snelgroeiende steden – Amsterdam,Amersfoort, Groningen – gaat de procentuele toenamevan de beroepsbevolking min of meer gelijk op met deprocentuele groei in het aantalbanen.

Bronnen:

Gemeente Utrecht (2016a), afbeelding naar PBL/CBS (2016)

Potentiële beroepsbevolking (% groei)

0 20101020

0

10

-10

20

-20

Aa

nta

l ba

nen

(% g

roei

)

Amsterdam

Zwolle

Utrecht

Eindhoven

Groningen

Den HaagRotterdam

Tilburg

Maastricht

Enschede

4

ECONOMIE IN TRANSITIE

Bronnen:

Gemeente Utrecht (2017c)

HOOFDSTUK 1. DE TOEKOMST VAN WERK IN UTRECHT

De groei van Utrecht speelt zich af tegen de achtergrond van eeningrijpende transitie van de economie die gevoed wordt doortechnologische innovatie, een andere omgang met grondstoffen en energieen een meer centrale positie van gebruikers en consumenten. Traditioneleeconomische sectoren zullen verdwijnen en plaatsmaken voor nieuwebedrijvigheid, nieuwe markten en nieuwe verdienmodellen. Nieuweopkomende markten doorkruisen traditionele sectorale grenzen en werkensoms zelfs ontwrichtend op traditionele bedrijvigheid en kunnen totbanenverlies leiden.

Transitie en disruptie leiden tot onzekerheid: waar en hoe wordt in detoekomst economische waarde gecreëerd? Hoe ziet de werkgelegenheidvan de toekomst eruit? Welke banen zullen verdwijnen en hoe zien denieuwe banen van de toekomst eruit?

Het probleem van bovenstaande vragen is dat niemand de goedeantwoorden heeft. We weten dat er in de toekomst nieuwe economischesectoren zullen ontstaan met nieuwe, andere banen en nieuweverdienmodellen. Maar we weten ook dat het niet mogelijk is tevoorspellen hoe die er in de toekomst concreet uitzien. Dat klemt voor hetbeleid, want hoe kan gemeente Utrecht nu al acteren op veranderendwerk, terwijl de toekomstige ontwikkelingen onzeker zijn?

De gemeente gebruikt een achttal groeimarkten die traditionele sectorenoverstijgen als vertrekpunt. Wat weten we nu al over de potentie van dezegroeimarkten voor Utrecht? En welke ontwikkelpaden verwachten we voordeze groeimarkten? We verkennen de knowns en unknowns van werk vande toekomst en geven aanknopingspunten voor beleid, zodat de gemeentekan acteren op veranderend werk.

New financials

Zelfmanagement & e-health

Sociaal ondernemerschap

Slimme mobiliteit

Nieuwe energie

Food & health

Circulaire economie

Internet of Things & data-economie

8GROEIMARKTEN

Snelste groei van Nederland

Knowns en unknowns


5

KNOWNS EN UNKNOWNS VAN DE TOEKOMST

Bronnen:

NSOB / Erasmus Universiteit Rotterdam (2016)

Als het gaat om de toekomst zijn er zaken die we weten (knowns) en zakendie we niet weten (unknowns). Gecombineerd in een matrix levert dat viermogelijkheden op:

Tijdens transitie en disruptie bieden de known knowns weinig houvast. Dekennis van vandaag is geen goede voorspeller van toekomstigeontwikkelingen. Nieuwe opkomende markten onttrekken zich aan detraditionele indelingen van sectoren en branches en transformeren onzeeconomie en leefwereld. Als de wereld snel verandert is het gevaarlijk jeuitsluitend op de kwantitatieve, bestaande kennis te baseren. Dat warenimmers de (denk)structuren die in het verleden betekenis hadden, maarniet meer passen op de veranderendeomstandigheden.

We weten dat we het

weten

We weten niet dat we het weten

We weten dat we het niet weten

We weten niet dat we

het niet weten

KNOWN UNKNOWN

KN

OW

NU

NK

NO

WN

Om robuuste antwoorden te vinden op disruptieve ontwikkelingen moetenwe op zoek naar de unknowns. Door de onzekerheid rond de toekomst tebenoemen “zetten we randen om de onbekendheid, waarmee deonbekendheid geduid is”. In de woorden van Martijn van der Steen: ze zijnvoorspelbaar verrassend.

Toekomstige groeimarkten leveren ontwikkelingen en fenomenen op diegeheel nieuw en van heel andere kwaliteit zijn dan we ons nu kunnenvoorstellen: de unknown unknowns. Die ontwikkelingen kunnen we ons nunog niet voorstellen, laat staan voorspellen. Daarom is het van groot belangom permanent alert te zijn op nieuwe ontwikkelingen en early warningsignals van verandering.

HOOFDSTUK 1. DE TOEKOMST VAN WERK IN UTRECHTSnelste groei van

Nederland

Knowns en unknowns


6

TOELICHTING ANALYSE GROEIMARKTEN

2

INTRODUCTIEIn dit hoofdstuk bespreken we acht door de gemeente Utrecht gedefinieerde groeimarkten op drie hoofdpunten: de potentie (known en unknown knowns)en het ontwikkelpad (known en unknown unknowns) van de groeimarkt en aanknopingspunten voor governance. De figuur hieronder geeft aan hoe wij desamenhang tussen potentie, ontwikkelpad en governance zien. In het vervolg lichten wij nader toe hoe we de analyse op potentie, ontwikkelpad engovernancestructureren.

HOOFDSTUK 2. TOELICHTING ANALYSE GROEIMARKTEN

We weten dat we

het weten


KNOWN UNKNOWN

KN

OW

NU

NK

NO

WN

Bij de potentie gaat het om deknown en unknown knowns.Wat is de economische, maat-schappelijke en regionalepotentie van de betreffendegroeimarkt?

POTENTIE

Wat is de ontwikkelrichtingbinnen de groeimarkt? Hoever zijn de ontwikkelingen (inUtrecht) gevorderd? Watkunnen we uit trends en signa-len opmaken over het tempoen de richting van de ontwik-kelingen in de toekomst?

Op basis van de analysevan de verschillendegroeimarkten geven wijeen aantal aanknopings-punten en handreikingenvoor governance vanuitde gemeente. Hoe kan degemeente acteren opveranderend werk binnende groeimarkten?

GOVERNANCE

Introductie Toelichting potentie

Toelichting ontwikkelpad

POTENTIE

ONTWIKKELPAD

GOVERNANCE

ONTWIKKELPAD


We weten niet dat we het

niet weten

KNOWN UNKNOWN

KN

OW

NU

NK

NO

WN

De potentie van een groeimarkt en het ontwikkelpadbeïnvloeden elkaar wederzijds. Governance zou gestoeldmoeten zijn op inzichten in potentie en ontwikkelpad(tempo, richting, etc.) van de groeimarkten om impact tekunnen maken op veranderend werk binnen de groeimarkt.

SAMENHANG

Toelichting governance

8

TOELICHTING POTENTIE

Hoe groot is de potentie van de verschillende groeimarkten? Om daar eenzinvol gesprek over te kunnen voeren, knippen we de potentie op in drieonderdelen: economische potentie, maatschappelijke potentie enregionale potentie. Hier lichten wij toe wat we onder deze deelaspectenverstaan.

Economische potentie

Bij economische potentie gaat het er in de eersteplaats om of er nieuwe businessmodellen ontstaandie voor waardecreatie zorgen.

Ten tweede is de vraag of de nieuwebusinessmodellen aansluiten bij maatschappelijkeen technologische trends. Onze veronderstelling isdat deze aansluiting de potentie biedt voorversnelde groei.

Voor het kwantificeren van de economischepotentie is te weinig harde data beschikbaar. Juistomdat het opkomende markten betreft, passendeze niet in de traditionele bedrijfstakindelingen.We richten ons daarom op drijvendetechnologische ontwikkelingen via TechCast (zievolgende pagina) en de belangrijkste maatschap-pelijke drijvers achter de groeimarkten.

Maatschappelijke potentie

De maatschappelijke potentie gaat om depotentiële bijdrage aan maatschappelijke doelen.Hierin onderscheiden we drie uitgangspunten:

• Het verschaffen van werkgelegenheid in devorm van nieuwe banen.

• Het versterken van de positionering van Utrechtin relatie tot andere steden en regio’s.

• Het bijdragen aan de oplossing van een aantalmaatschappelijke opgaven (gezondheid, socialecohesie en duurzaamheid). De regio Utrechtricht zich op Healthy Urban Living.

Opgemerkt moet worden dat deze drie doelen nietop één lijn hoeven te liggen, in de zin dat zij elkaarautomatisch versterken. Met name de doelstellingvan het verschaffen van nieuwe werkgelegenheidkan strijdig zijn met anderedoelstellingen.

HOOFDSTUK 2. TOELICHTING ANALYSE GROEIMARKTENIntroductie Toelichting

potentieToelichting

ontwikkelpadToelichting governance

Regionale potentie

Bij de regionale potentie gaat het om de uitgangs-positie van het Utrechtse ecosysteem op hetgebied van:

• Location: bestaat er er een (fysiek) cluster vanstakeholders rondom een groeimarkt? Sluit dedemografie en geografische ligging goed aan opde wensen vanuit marktpartijen?

• Creation: bestaat er een solide economischebasis? Welke gevestigde en nieuwe (markt)partijen kapitaliseren al binnen een groeimarkt?

• Inspiration: is er een solide kennisbasis in hetecosysteem? Bestaan er aansprekendeexperimenten in Utrecht?

De regionale potentie is hoog als aan devoorwaarden location, creation en inspirationwordt voldaan. Waar ligt per groeimarkt de krachten waar liggen kansen? We geven nadrukkelijkgeen compleet overzicht van het ecosysteem.

9

TOELICHTING ONTWIKKELPAD

De ontwikkelrichting van groeimarkten is onzeker, maar dat betekent nietdat er überhaupt geen uitspraken over te doen zijn. In de analyse van degroeimarkten gebruiken wij de innovation adoption curve en bespreken webelangrijke early warning signals (EWS) die iets zeggen over de onzekerheidvan de ontwikkelrichting.

Early adoption Mainstream Late adoption

30% 60%

Innovation adoption curve

De curve van socioloog Rogers laat zien op welke manier innovaties zichverspreiden. Aanvankelijk zien alleen early adopters heil in een innovatie.Wanneer de innovatie succesvol lijkt (namelijk bij een adoptiegraad van30%), volgt de grote meerderheid. De innovatie wordt mainstream. Alslaatste volgen schoorvoetend diegenen die weinig geloof hebben in deinnovatieof het zich eerder niet financieel kunnen veroorloven.

We gebruiken deze curve om ontwikkelpaden van groeimarkten inzichtelijkte maken. We geven een inschatting van de huidige adoptie van eengroeimarkt en geven een indicatie van wanneer de groeimarkt mainstreamzou kunnen worden (mainstream definiëren we als 30% adoptie). Hierbijbaseren we ons op expert judgement via TechCast Global*.

* In TechCast doet een internationaal panel van deskundigen voorspellingen over het doorbraakjaar en de potentiëlemarktwaarde van disruptieve technologieën. Experts passen op basis van nieuwe kennis continu hun prognoses aan.Techcast Global is opgericht door prof. dr. Bill Halal, hoogleraar Technology & Innovation.

Ontwikkelrichting

Voorspellingen doen over de ontwikkelrichting van groeimarkten is lastig. Juistop het snijvlak van technologie en samenleving, van nieuwe toepassingen enmaatschappelijke acceptatie voldoen lineaire prognoses niet. We hebben temaken met drie verschillende vormen van onzekerheid:

TEMPO

RICHTING

TEGEN-BEWEGING

Hoe snel gaan ontwikkelingen?Rijden er in 2025 of 2030 zelfrijdende auto’s?

In welke richting beweegt een ontwikkeling?Zolang mogelijk zelfstandig wonen vs. woonzorginstellingen?

Wat is de verhouding tussen tegenbewegingen?Decentralisatie naar gemeente vs. centralisatie Europa?

De onzekerheid in de ontwikkelrichting brengen we in kaart aan de hand vanEWS: dit zijn (vroege) signalen van verandering. EWS geven aan of eenontwikkeling versnelt, vertraagt of dat er iets compleet nieuws ontstaat.Belangrijk om op te merken is dat het verzamelen en interpreteren van EWSgeen eenmalige exercitie is, maar vooral zinvol is wanneer met een EarlyWarning System ontwikkelingen binnen een groeimarkt continu of periodiekworden gemonitord.

Early Warning Signals


potentieToelichting


10

TOELICHTING GOVERNANCE

Hoe kan de gemeente acteren op veranderend werk? Wat is de invloed vande gemeente en welke rol zou de gemeente in kunnen nemen, vanuit haarmaatschappelijke doelstellingen?

In deze publicatie beschrijven we implicaties voor governance, waarbij weaandacht besteden aan twee niveaus: het niveau van de gemeente en hetniveau van het team van Werk van de Toekomst (WvdT).


potentieToelichting


GEMEENTE

TEAM WvdT

POTENTIE

ONTWIKKELPAD

GOVERNANCE

Na de analyse per groeimarkt gaan we dieper in op de ontwikkelingen diede toekomst van werk bepalen. Vanuit die ontwikkelingen bespreken we deverschillende rolopvattingen van waaruit de gemeente beleid kan makenop het gebied van veranderend werk. En we bespreken de rol van het teamvan Werk van de Toekomst: een combinatie van een interne rol met eenexterne blik en een externe rol met een interne blik.

Per groeimarkt geven we een aantal aanknopingspunten voor governancevanuit de gemeente in de bijlage.

11

ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD

3

OVERZICHT GROEIMARKTEN

Uit de analyse van de acht groeimarkten komt het ‘cluster duurzaamheid’naar voren. De groeimarkten circulaire economie, nieuwe energie enslimme mobiliteit hebben alle drie een hoge potentie. De aanknopings-punten voor governance zijn hier evident: de gemeente speelt eenbelangrijke, sturende rol in de ruimtelijke ontwikkelopgave van de stad. Debevolkingsprognose wijst een grote groei in inwoneraantal uit – de opgaveis om hier ook een duurzame, economische kans van te maken voor deUtrechtse regio.

Voor de groeimarkt e-health & zelfmanagement zijn de aanknopingspuntenvoor governance minder evident. De overheid kan een rol spelen in e-health middels het inkoopbeleid. Een goed begrip van de verschillen incapaciteit tot zelfredzaamheid van de bevolking is hier van groot belang.

Utrecht heeft een sterke positie op sociaal ondernemerschap. Lastig in deanalyse van deze groeimarkt is allereerst dat sociaal ondernemerschap endeeleconomie twee verschillende fenomenen zijn, die zich lastiggezamenlijk laten sturen. Daarnaast is de verscheidenheid aan initiatievenbinnen sociaal ondernemerschap en binnen de deeleconomie zo groot dateen eenduidige lijn vanuit de gemeente onmogelijk lijkt. Wij nemen danook de notie van de SER over dat beleid niet gericht moet zijn op hetversterken van een aparte sector van sociaal ondernemerschap, maar veelmeer op het vergroten van maatschappelijke baten. En dat kanbijvoorbeeld middels inkoop en het ondersteunen vanondernemersvaardigheden.

Wat betreft Food & Health bevindt het nationale en regionale ecosysteemzich nog in de kinderschoenen. In lijn met een breder gezondheidsbegriplijkt dit een groeimarkt waarin een grote rol is weggelegd voor de regioUtrecht. De bijdrage aan het initiatief ‘Diagnose voeding en gezondheid’ isdan ook een belangrijke stap richting een volwaardig ecosysteem. Hierbijmoet worden opgemerkt dat de toegevoegde waarde van Utrecht vooralligt in kennis en inspiratie en in mindere mate in bedrijvigheid rondom degroeimarkt.

IoT & data-economie is van groot belang in de ontwikkeling van smart citiesen smart buildings. Slimme data-oplossingen zijn voorwaarden in het‘cluster duurzaamheid’ (circulaire economie, nieuwe energie en slimmemobiliteit). De verwachting is dus dat IoT-toepassingen in omvang en aantalzullen toenemen, maar de rol van Utrechtse bedrijvigheid hoeft hierin nietgroot te zijn: IoT-aanbieders opereren veelal (inter)nationaal. Scholing ophet gebied van IoT – bijvoorbeeld via het ICT-lab Utrecht – is een belangrijkaanknopingspunt om deregionale positie in deze groeimarkt te vergroten.

Binnen de groeimarkt New Financials brengen innovaties de huidigewerkgelegenheid in gevaar. Wat betreft positionering zou de regio Utrechtwel een belangrijke rol kunnen spelen op het gebied van sustainablefinance: het financieren en tot stand brengen van duurzame enmaatschappelijk verantwoorde manieren van ondernemen.

HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD

13

NEW FINANCIALS – INTRODUCTIE

Bronnen:

Accenture (2016); DNB (2016); McKinsey (2015, 2016a); Capgemini (2017)

DEFINITIE GROEIMARKT

New Financials (NF) bieden innovatieve producten en diensten inbetalingsverkeer, kredietverlening, vermogensbeheer en verzekeringendoor gebruik te maken van robotisering, artificial intelligence, big dataen blockchain als onderliggende technologieën. Technologischeinnovaties in de financiële sector zijn algemeen bekend onder denoemer fintech. Innovaties binnen bestaande markten zijn bijvoorbeeldmobiele wallets, robo-advies of crowdfunding. Innovaties die sectorenoverstijgen zijn blockchain, cloud computing en big data analyse.

New financials

IN UTRECHT

Hoewel Utrecht een belangrijk centrum van financiële dienstverlening is, kent deregio Utrecht slechts een ontluikend cluster van New Financials die vooral inpayment services zijn gespecialiseerd, zoals Buckaroo en Equens Worldline.

We noemen enkele interessante stakeholders:

- Triodos bank, ASR bank: banken met een maatschappelijke missie- Rabobank, Volksbank- NL investeert regio midden: platform voor cofinanciering- CrowdAboutNow: crowdfunding platform- EquensWorldline, Buckaroo: payment services- Hogeschool Utrecht (HU): blockchain innovatielab- StartupUtrecht, Holland Startup- Economic Board Utrecht (EBU): aanjager FinTech meeting- UU-ECAF: European Centre for Alternative Finance- Nyenrode Business Universiteit, Breukelen- STRO: ontwikkelt alternatieven voor het geldsysteem (o.a. Utrechtse Euro)

STAKEHOLDERS IN UTRECHT

HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD 1.

14

NEW FINANCIALS – POTENTIE (1/2)

POTENTIE

De meeste New Financials wereldwijd bieden innovatieve diensten aan hetretailsegment. 25% van de New Financials biedt betalingsdiensten in ditsegment, meestal via de smartphones. Smartphones maken een geheelnieuw betalingsparadigma mogelijk en bieden tevens volledig gepersona-liseerde dienstverlening aan klanten.

De meeste investeringen in FinTech vinden plaats in de VS. FinTech kent dehoogste adoptiegraad in China en India. In Nederland blijven de meesteklanten trouw aan gevestigde financiële instellingen. Nederland kent delaagste adoptiegraad voor FinTech ondernemingen van Europa (29,8%) envolgt daarmee de trend: First the Rest then the West.


WerkgelegenheidDe innovatie in de financiële sector heeft grote personele gevolgen. Hettraditionele bankpersoneel zal de komende tijd versneld worden weggeautomatiseerd en komt moeilijk aan werk in andere sectoren. BinnenFinTech is de werkgelegenheid vooral weggelegd voor technischonderlegde, hoogopgeleide professionals.

PositioneringUtrecht kan zich complementair profileren aan Amsterdam als FinTechcentrum in Nederland, door de nadruk te leggen op sustainable finance enfinancieringsmodellen voor sociaal ondernemerschap.

MaatschappelijkeuitdagingenFinTech innovaties leiden tot verbeterde keuzevrijheid voor consumenten,lagere prijzen en toename van gebruikersgemak. Zij sluiten niet of slechtsindirect aan bij maatschappelijke uitdagingen als gezond leven, ecologischeduurzaamheid ofsociale cohesie.



Bronnen:


New financials1.

15

NEW FINANCIALS – POTENTIE (2/2)

REGIONALE POTENTIE ECOSYSTEEM


Kracht: Utrecht kent omvangrijke financiële bedrijvigheid (location)Utrecht kent een zeer hoge specialisatie inpensioenfondsen, kredietverstrekking en overigefinanciële intermediatie.

Utrecht is met de hoofdkantoren van de Rabobank, deVolksbank en van verzekeringsmaatschappij A.S.R.sterk in de financiële sector vertegenwoordigd. In deregio is het hoofdkantoor van de Triodosbankgevestigd (Zeist). Deze instellingen zorgen voor 8% vande werkgelegenheid in Utrecht. Hiermee is derelevantie voor Utrecht evident: ontwikkelingen intraditionele financiële instellingen hebben een groteimpact op de beroepsbevolking. De Rabobank(Moonshot), Volksbank (Startup Synergie) en Triodos(Leaf Lab) kennen elk hun eigen programma om NewFinancials te verbinden aan hun interne uitdagingen.

Kans: Utrecht positioneren als groeimarkt voor new financials meteen maatschappelijke inslag (creation / location / inspiration)Utrecht kan aanvullend op de positie van Amsterdam als financieelcentrum van Nederland de nadruk leggen op maatschappelijkfinancieel centrum. Dat sluit aan bij het profiel van financiëleinstellingen die in Utrecht reeds aanwezig zijn. SNS, ASN en Triodosvormen de top 3 van de eerlijke geldwijzer en vermogensbeheerderActiam, gevestigd in Utrecht, is koploper duurzaam beleggen. DeVolksbank stopte dit jaar met het inzetten van incassobureaus bijschuldsanering om mensen beter te kunnen helpen en Rabobankricht zich op het ondersteunen van financiële zelfredzaamheid viade website eenvoudigbankieren.nl.

Governance kan zich vooral richten op de uitdagingen voor NewFinancials met een maatschappelijke inslag, om zo tegelijkertijd aande positie van Utrecht als maatschappelijke financieel centrum tewerken, als aan de maatschappelijke uitdagingen waar de gemeentezich voor gesteld ziet. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat snelgroeiende New Financials een sterke internationale oriëntatiehebben – de link met lokale, maatschappelijke uitdagingen kan dandun zijn. Bovendien vraagt dit om een inspanning op het gebied vaninspiration. Het European Centre for Alternative Finance en hetSustainable Finance Lab, beiden gelieerd aan de Universiteit vanUtrecht, zijn belangrijk voor kennisopbouw en verspreiding in hetecosysteem.

ECO

SYST

EEM

New financials1.

Bronnen:


Dit is geen compleet overzicht van de staat van het Utrechtseecosysteem. Wel besteden we aandacht aan krachten en kansenvoor ontwikkeling van het ecosysteem rondom de groeimarkt.

Het Utrechtse ecosysteem rondom New Financials is nog niet sterk ontwikkeld.

16

NEW FINANCIALS – ONTWIKKELPAD



Uitgaande van een (voorzichtige) lineaire extrapolatie wordtin 2020 de grootste impact verwacht bij financieel advies,consumentenkrediet en autoverzekeringen. De impact opbetaaldiensten is ook groot, maar daar is innovatie al vergevorderd. Alleen bij grootzakelijke dienstverlening encollectieve levensverzekering is de impact laag. Alle overigedienstverlening wordt in de toekomst door FinTechbeïnvloed.

Daarnaast zijn New Financials gebaat bij regulering: alleen zoworden zij volwaardige spelers op een markt waar detoetredingsdrempel (bankvergunning) hoog is. Voorgenomenacties van regulerende instanties waardoor Fintechinnovaties in het financiële systeem worden geïncorporeerdzijn een belangrijke voorbode van tempoversnelling.

ONTWIKKELRICHTING

New Financials groeien de komende tijd sterk, mede door de exponentiële groei van geïnvesteerd durfkapitaal. Vanaf 2014 kennen de investeringen door durfkapitaal groeipercentages van boven de 200%. Begin 2015 waren wereldwijd 800 FinTech startups bekend; een jaar later waren dat er meer dan 2000. In Nederland zijn deze initiatieven overigens relatief klein van omvang.

Tempo Drie richtingen Tegenbeweging

Adoptie: gevestigde financiële instellingen incorporeren New Financials en blijven relevant. Fragmentatie: NF specialiseren zich. Ze nemen marktaandeel van gevestigde bedrijven over, die inboeten aan relevantie. Absorptie: BigTech(Google, Amazon) adopteren New Financials en verdringen traditionele partijen door schaal en innovatievermogen.

Onderzoek toont een structuurverandering: het aandeel NF met een B2B aanbod is gestegen van 34% in 2011 naar 47% in 2016; dat duidt op adoptie. Voorbeeld daarvan zijn FinTechstartups die verouderde ICT systemen van traditionele financiële instellingen vervangen door nieuwe flexibele klantgerichte systemen, terwijl de kern van die oude systemen in stand blijft en ‘de deuren niet gesloten hoeven worden’.

30% 60%

2017 2020

Early warning signal

Tech-ondernemingen ontvangen een bankvergunning, bijvoorbeeld Adyen.


Toename van B2B aanbod boven 47% bij FinTechstartups.

20%


De mobiele telefoon is het belangrijkste klantkanaal voor NF. Als Generatie Y en nog jongere klanten dominant worden, betekent dit een sterke groei voor NF.

Bronnen:


New financialsHOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD 1.

17

ZELFMANAGEMENT & E-HEALTH – INTRODUCTIE


Door e-health en zelfmanagement-toepassingen monitoren, beherenen verbeteren mensen zelf hun gezondheid middels ICT. Gezondheidwordt niet meer gedefinieerd als fysiek en mentaal welzijn, maar gaatover in een dynamische visie op gezondheid als het vermogen vanmensen om zich aan te passen en zichzelf te redden. De trend vanzelfmanagement wordt versterkt doordat gezonde mensen middelsapps aan een betere leefstijl en gezondheid werken: de quantified self-beweging. Mensen leggen ook via niet-medische apps data over hunlichaam vast. Zo zien we dat het medische domein en hetconsumentendomein door elkaar gaan lopen. E-health ontwikkelt zichtot een ecosysteem van gespecialiseerde apps verbonden doorframeworks en platforms.

IN UTRECHT

Utrecht heeft, onder meer met het UMCU en UU Science Park, een sterk clustervoor Life Science. Het CareTech Lab van de Hogeschool van Utrecht is gericht opinnovaties in e-health en zorgmanagement.

Ook op het gebied van zorginnovatie is Utrecht sterk. Niet alleen dooropkomende startups, maar ook door de wijkgerichte aanpak van zorg vanuit degemeente.


- Utrecht holdings: samenwerking UMCU + UU, gericht op spinoffs- HU: CareTech Lab- FocusCura: zorginnovaties (Driebergen)- ActiZ: organisatie voor zorgondernemers- Ucreate: zorginnovatieplatform (in UMCU)- Uzelf-programma: netwerk innovatieve zelfzorg in regio Utrecht- Zorgverzekeraars: Achmea, Ditzo, a.s.r.- Jaarbeurs Innovation Mile(JIM): innovatiehub- E-health ondernemers als Karify, ehealth88, pazio


Zelfmanagement& e-healthHOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD 2.

Bronnen:

BCG (2016); Decisio (2017); CPB & PBL (2015); ING (2017b); Investico (2017); KiM (2015, 2017); NICTIZ (2015); PBLQ (2015); Rathenau (2016); STT (2015a); TechCast Global (2017); Van de Weijer (2017); WRR (2017)

18

ZELFMANAGEMENT & E-HEALTH – POTENTIE (1/2)

POTENTIE

Door de sterk toenemende vraag naar zorg en daarmee gepaard gaandekostenstijgingen zullen mensen in toenemende mate zelf (financieel)verantwoordelijk worden voor hun eigen zorg. E-health kan tijd en geldbesparen.

Zelfmeten stelt patiënten in staat zichzelf te behandelen. Telemonitoring ishet regelmatig meten van relevante indicatoren en die gegevensdoorsturen naar de zorgverlener. Door de beschikbaarheid van kleinere engoedkopere apparaten hoeven patiënten minder vaak naar behandelendeartsen of instellingen toe te gaan.

De economische potentie van e-health gaat enerzijds over het uitsparenvan traditionele zorg en anderzijds worden businessmodellen ontwikkeltrondom de data van mensen.


WerkgelegenheidE-health levert banen op voor hoger opgeleiden in Research &Development. In de huidige markt stijgt de werkgelegenheid in zorg ookvoor lager opgeleiden met 3.7% – dat is sneller dan het landelijkgemiddelde van 2.6%. De grootste veranderingen in werkgelegenheidzullen naar verwachting binnen banen plaatsvinden – administratieve takenworden bijvoorbeeld deels geautomatiseerd. De verwachting is niet dat dewerkgelegenheid in absolute termen zal afnemen.

PositioneringUtrecht profileert zich met Healthy Urban Living en bezit een sterk clusterop het gebied van health en life sciences. Hierbij moet worden opgemerktdat veel Nederlandse stedelijke regio’s (Amsterdam, Rotterdam, Groningen,Nijmegen) zich richten op health.

Maatschappelijke uitdagingenDe ambities rondom e-health staan bekend onder de naam P5 medicinewaarbij gezondheidszorg participatory (participatief), personalised(gepersonaliseerd), predicative (voorspellend), preventive (preventief) enportable (mobiel of via smartphone) wordt. Als deze ambities in detoekomst worden waargemaakt, komt het uitgangspunt healthy urbanliving dichterbij. Ook op landelijk niveau komt steeds meer aandacht voor e-health-toepassingen voor preventie, deels om het groeiendepersoneelstekort in de zorg op te vangen.


HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERDZelfmanagement

& e-health2.

Bronnen:


19

ZELFMANAGEMENT & E-HEALTH – POTENTIE (2/2)



Kracht: Utrecht kent een sterk georganiseerdzorgcluster, zowel binnen de stad als in de regio(location / creation / inspiration)Utrecht Science Park biedt een duidelijkegeografische clustering rondom deze groeimarktmet grote aanbieders en opleiders als het UMCU,startups en grote verzekeraars. 15% van de huidigewerkgelegenheid in Utrecht is zorg-gerelateerd. Defocus van dit cluster sluit goed aan bij demaatschappelijke positionering van Utrecht rondomhealthy urban living.

De City Deal Health Hub heeft een meer regionalefocus op gezond stedelijk leven. De gemeentenUtrecht, De Bilt, Driebergen-Zeist, Nieuwegein,Woerden, Stichtse Vecht, Vianen, Bunnik, IJsselsteinen Houten bundelen de krachten met de provincie,en de ministeries van EZ, VWS, IenW en OCW. DeEBU, het Utrecht Science Park, TNO, RIVM, hetUMCU en het Sint Antonius behoren tot departners. Het gaat in de City Deal onder meer omslim samenwerken en het verbeteren van de fysiekeleefomgevingskwaliteit.

Kans: de tech-kant van e-health verder ontwikkelen (creation /inspiration)Het Utrechtse zorgcluster is sterk en goed georganiseerd.Desalniettemin is creation op tech-gebied minder ver ontwikkeldbinnen het ecosysteem. Uitbreiding van de bestaandesamenwerkingen met Eindhoven op het gebied van health tech lijkteen zinvolle toevoeging.

Een slimme stad kan in potentie bijdragen aan gezond stedelijkleven; bijvoorbeeld door luchtkwaliteit te monitoren en verkeer opbasis van deze monitoring te spreiden. Er is dus overlap tussen degroeimarkt van zelfmanagement en e-health enerzijds en degroeimarkt rondom IoT en de data-economie anderzijds. Dezelfdevragen over technische mogelijkheden en privacy rijzen hier,recentelijk onderzocht door journalistiek onderzoeksplatformInvestico.

ECO

SYST

EEM


Zelfmanagement& e-health2.

Het Utrechtse ecosysteem rondom e-Health is sterk in ontwikkeling.

Bronnen:


20

ZELFMANAGEMENT & E-HEALTH – ONTWIKKELPAD

Mainstream Late adoption


Door TechCast Global wordt de grote doorbraak van e-healthcare met een adoptieniveau van 30% verwacht in2022. Dan is de geschatte marktwaarde wereldwijd $625miljard. Capgemini verwacht dat de markt voor m-Health(mobiele gezondheidstoepassen) de komende zes jaar met40% zal blijven groeien. De doorbraak van personalizedmedicine wordt door TechCast Global verwacht in 2027, bijeen marktomvang van $250 miljard. Diagnostiek verbetertsnel: wetenschappers begrijpen het menselijk genoom en demoleculaire basis van ziektes steeds beter. Bovendien wordthet uitlezen van het menselijk genoom exponentieelgoedkoper: van drie miljoen dollar in 2008 naar ongeveerduizend dollar anno 2017.Capgemini verwacht dat de markt voor m-health de komende zes jaar met een jaarlijks groeipercentage van 40% blijft toenemen.

ONTWIKKELRICHTING

In 2017 is de gezondheidszorg met een groei van 2,5% voor het eerst in vier jaar weer sneller gegroeid dan de economie. Om de kostenstijgingen in de zorg te beteugelen zullen grote stappen moeten worden gezet om de zorg efficiënter in te richten. E-health kan daarbij een belangrijke bijdrage leveren.

Tempo Richting Tegenbeweging

De toekomst van de zorg wordt door demografische en technologische ontwikkelingen bepaald. Nu is e-health de oplossing om de groeiende groep ouderen thuis te laten wonen. De inrichting van zorg is echter ook in belangrijke mate een sociale ontwikkeling: hoe willen we mensen zorg bieden? Naast de beweging naar langer thuis wonen, zien we ook signalen die juist op nieuwe samenlevings-vormen duiden.

Hoewel tech zich snel ontwikkelt, blijft de toepassing binnen health achter. Verschillende barrières werken vertragen:- Huidige prikkels in de financiering remmen de digitalisering in de zorg (bijv.: huisarts ontvangt geld per teleconsult).- E-health gaat in tegen huidige rolopvatting van zorgprofessionals.- Acceptatie bij zorg-afnemer is laag: liever een ‘echte’ arts + angst voor schending van privacy.


Om de stijging van kosten tegen te gaan, nemen verzekeraars e-health-investeringen bij zorgverleners op in de budgetten.

30% 70%

2017 2022

10%


Initiatieven als ‘ThuisHuis’, waar alleenstaande ouderen samen wonen, werken en zorgen.

HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERDZelfmanagement

& e-health2.


Tegengeluid WRR over zelfredzaamheid: rapport ‘Weten is nog geen doen. Een realistisch perspectief op redzaamheid.’

Bronnen:


21

SOCIAAL ONDERNEMERSCHAP – INTRODUCTIE

Bronnen:

EC (2016), FD (2017), G32 (2017), McKinsey (2016b), SER (2015a, 2015b), Social Enterprise NL (2016), Rathenau (2017a)


In de definitie van de Sociaal Economische Raad (SER) verschillensociale ondernemingen weliswaar sterk onderling, maar hebben zijgemeen dat het zelfstandige ondernemingen zijn die een product ofdienst leveren en primair en expliciet een maatschappelijk doelnastreven. Voor sociale ondernemingen staat de financiële doelstellingten dienste van het primaire maatschappelijke doel.

De deeleconomie – waarbij consumenten elkaar gebruik laten makenvan hun onbenutte consumptiegoederen, eventueel tegen betaling – iséén van de trends die sociaal ondernemerschap ondersteunt. Hoeweldeelplatforms niet per se sociaal ondernemen.

Sociaal ondernemerschap

IN UTRECHT

Utrecht heeft een koploperspositie op sociaal ondernemerschap en de ambitie isdan ook om die positie te behouden en verder uit te bouwen. Met de SocialImpact Factory (SIF) kent Utrecht een belangrijke hub of knooppunt, van waaruitdie ambitie goed verwezenlijkt kan worden.

Ook SnappCar, één van de belangrijke platforms in de Nederlandse deeleco-nomie komt uit Utrecht.


- Social Impact Factory: innovatiehub rondom sociaal ondernemerschap- Kirkman Company: cocreatie van social enterprises- Incluzio: buurtteams Utrecht- Wijk & Co: sociaal makelaar in Utrecht- Seats2meet: faciliteert online en offline ontmoetingen / vergaderlocaties - ASR Bank: ontwikkelt verzekeringen voor deelnemers deeleconomie- Universiteit Utrecht (UU): Social Entrepreneurship Initiative (SEI) en

onderzoeksgebied rondom ‘institutions for open societies’ - Financiers Social Impact Bonds (o.a. ABN AMRO, Rabobank, Triodos, ING )


HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD 3.

22

SOCIAAL ONDERNEMERSCHAP – POTENTIE (1/2)

POTENTIE

Volgens de SER zijn er in 2015 nog onvoldoende gegevens vanmaatschappelijke kosten en baten voor handen om het maatschappelijkrendement van sociale ondernemingen op macroniveau vast te stellen.

In 2017 stelt Enviu, een partij die sociale ondernemingen helpt in deopstartfase, in het FD dat de sector met 70% is gegroeid de afgelopen 5jaar tot een omzet van €3,5 miljard. Ook McKinsey toont aan dat sociaalondernemerschap in Nederland snel groeit.

De economische impact van de deeleconomie is lastig in te schatten. Er isnog maar weinig empirisch onderzoek naar alle economische, sociale enmilieueffecten van de deel- en kluseconomie volgens het Rathenau. Deeconomische voordelen zijn in potentie groot, maar werken ookeconomische ongelijkheid in de hand: opbrengsten komen vooral tengoede aan mensen met bezit.


WerkgelegenheidIn de periode 2010-2016 groeide het aantal banen in socialeondernemingen met 60% van ca. 45.000 naar 70.000 banen. Er was sprakevan een groei van 24% in werkgelegenheid in twee jaar. Ter vergelijking –de werkgelegenheid in het MKB groeide in dezelfde periode met 2%.Bovendien richt 39% van de sociale ondernemingen zich op het verhogenvan arbeidsparticipatie. De impact op werkgelegenheid is dus zowel directals indirect en lastig in cijfers te vangen.

PositioneringUtrecht positioneert zich als koploper op het gebied van sociaalondernemerschap.

MaatschappelijkeuitdagingenSociaal ondernemers richten zich primair op maatschappelijke uitdagingen.70% van hen wil impact maken op arbeidsparticipatie, armoede en socialecohesie. 19% richt zich op duurzaamheid en 9% op zorg.


HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERDSociaal ondernemerschap

Bronnen:


3.

23

SOCIAAL ONDERNEMERSCHAP – POTENTIE (2/2)



Kracht: Utrecht als knooppunt in het ecosysteem(location)Rondom de Social Impact Factory (SIF) ontstaat eenfysiek en digitaal knooppunt in het ecosysteem voorsociaal ondernemerschap. Het SIF is een(inter)nationaal unicum en de oriëntatie is dan ookbreder dan alleen de Utrechtse regio.

Kracht: Utrecht als koploper en kennisknooppunt in hetecosysteem (inspiration)Utrecht is koploper als het gaat om sociaalondernemerschap. Behalve het SIF kent Utrechtmeerdere Social Impact Bonds (contract waarbijprivate investeerders investeren in een maatschap-pelijk project; de investeerders krijgen uitbetaald doorde overheid op basis va de resultaten van het project.Deze relatief nieuwe manier van sociale impactrealiseren maakt Utrecht een aantrekkelijkevestigingsplaats voor sociaal ondernemers.

De Universiteit Utrecht vervult daarnaast eenbelangrijke rol in de kenniscomponent van hetecosysteem. SEI (Social Entrepreneurship Initiative)biedt een kennisplatform dat zich richt op onderwijsen onderzoek van sociaal ondernemerschap.

Kans: economische en maatschappelijke impact verzilveren(creation)Er zijn geen bronnen gevonden die de bedrijvigheid rondomdeeleconomie/sociaal ondernemerschap in Utrecht in kaartbrengen. Wel kan gesteld worden dat het vooralsnog gaat om eenkleinere ontwikkeling, wat betreft economische waarde. Sociaalondernemerschap kan om alles gaan. Recent onderzoek laat ziendat 70% van de sociaal ondernemers zich richt op arbeids-participatie. De gemeente kan hier op inspelen door bijvoorbeeldchallenges uit te schrijven, waarin sociaal ondernemers het liefstsamenwerken met gevestigde partijen. Concrete challenges makenimpact ook meetbaar en dat versterkt de positie van sociaalondernemers.

Een belangrijke volgende stap is opschaling. De gemeente kanverschillende rollen op zich nemen om financiering voor opschalingmogelijk te maken. Bijvoorbeeld middels de eerder genoemde SocialImpact Bonds of door nieuwe allianties met oude en nieuwefinanciële spelers op te zetten.

ECO

SYST

EEM


Sociaal ondernemerschap3.

Bronnen:


Het Utrechtse ecosysteem rondom sociaal ondernemer-schap is al vrij sterk ontwikkeld.

24

SOCIAAL ONDERNEMERSCHAP – ONTWIKKELPAD



Omdat sociaal ondernemerschap en deeleconomie allesectoren kan beslaan, is het onmogelijk om een inschattingvan de ontwikkelingen te maken.

Wel kan worden gesteld dat de deeleconomie snel groeit inimportantie. In 2013 participeerde 6% van de Nederlandersin de deeleconomie. In 2016 was dit al 23%. De economischeimpact van de deeleconomie is tweeledig. Door het delenvan goederen en diensten ontstaat een bredereschaduweconomie: een economie die minder om geld draait.De sociale effecten zijn onduidelijk volgens het Rathenau.Enerzijds ontstaan nieuwe contacten, maar anderzijds leidtde deeleconomie tot economisering van het privéleven. Ookde milieueffecten zijn discutabel. Mogelijk treedt hetrebound effect op: het geld dat in de deeleconomie wordtuitgespaard leidt tot meer consumptie.

ONTWIKKELRICHTING

McKinsey en de SER zien toegang tot kapitaal, het ontwikkelen van een goed functionerend ecosysteem, professionalisering en het meetbaar maken van impact als belangrijke belemmeringen voor groei in sociaal ondernemerschap. Dat laatste is vooralsnog complex en duur en daarmee is het lastig voor sociaal ondernemers om hun meerwaarde te communiceren.


De groeiende participatie in de deeleconomie en de groeiende cijfers in omzet en werkgelegenheid in sociaal ondernemerschap laten zien dat de economie in transitie is. Sociaal, ecologisch en economisch duurzaam ondernemen wordt langzaam de norm.

30% 60%

2017 2020


De SER vat het mainstream worden van deze richting samen in het meerjarenperspectief uit 2015: duurzame economische groei, arbeidsparticipatie en redelijke inkomensverdeling.


Impact First: SocialEnterprise NL biedt ondernemers handvatten om hun impact inzichtelijk te maken.

HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERDSociaal ondernemerschap

Volgens het Rathenauworden publieke belangen als een gelijk speelveld, belastingheffing, consumenten-bescherming, het tegengaan van monopolisering en bescherming van privacy mogelijk negatief beïnvloed door de deeleconomie.


Gemeentelijke deals met deelplatforms als Airbnb en Uber tonen aan dat er behoefte is aan sturing of marktordening, ook/juist bij disruptieve businessmodellen.

Bronnen:


3.

23%

25

SLIMME MOBILITEIT – INTRODUCTIE

Bronnen:

BCG (2016); Decisio (2017); CPB & PBL (2015); KiM (2015, 2017); PBLQ (2015); TechCast Global (2017); Van de Weijer (2017)


Slimme mobiliteit betreft het optimaliseren van de verplaatsing vangoederen en mensen door de inzet van data op basis van informatie-en communicatietechnologie. Door de exponentieel toenemenderekenkracht in en rondom voertuigen zal mobiliteit en transport in detoekomst ingrijpend veranderen. Sensoren en communicatie van datain geïntegreerde netwerken maken zowel voertuigen als infrastructuurslim en adaptief.

IN UTRECHT

We Drive Solar van LomboXnet is een goed voorbeeld van slimme mobiliteit:deelauto’s in de wijk Lombok rijden op zonnestroom. De groene stroom kanworden opgeslagen in de autobatterijen en worden teruggeleverd aan het net.

SnappCar in Utrecht is een bepalend platform voor particulieren die hun autowillen delen. 200.000 mensen registreerden zich in totaal voor de dienst,waarvan ongeveer 25.000 als verhuurder.

Ook 2getthere uit Utrecht, een bedrijf dat geautomatiseerdevervoersoplossingen levert, is een belangrijke speler die als een van de eersten in1995 reeds Automated People Movers ontwikkelde.


- 2getthere, SnappCar: zie hierboven- Qbuzz/U-OV, NS, ProRail: grote ov-partijen- Proov: elektrisch vervoer (Amersfoort)- Springlab: innovatiebureau, expertise: de fiets- U15: netwerk organisatie voor duurzame mobiliteit in midden-Nederland- LomboXnet / We Drive Solar: zie hierboven- Ordina: ICT dienstverlener- Rijkswaterstaat- PON: transport (Leusden)


Slimme mobiliteitHOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD 4.

26

SLIMME MOBILITEIT – POTENTIE (1/2)

POTENTIE

De Nationale Markt en Capaciteitsanalyse van het ministerie van IenM laatzien dat in regio Utrecht alle vervoersnetwerken – fiets, auto en ov –overbelast raken. De bevolkingsgroei draagt bij aan de mobiliteitsdruk.Binnensteden zijn vol, huidig verkeer verslechtert luchtkwaliteit en zorgtvoor geluidshinder. Daarom is de economische potentie van slimmemobiliteit groot. Technologische ontwikkelingen maken schone, snelle enveilige mobiliteit mogelijk – op systeemniveau (dynamischverkeersmanagement; C-ITS) en op voertuigniveau (schone auto’s, slim ov,de fiets). C-ITS is de benaming voor communicatie tussen voertuigen,verkeerslichten en sensoren om verschillende data real time te benutten.

De maatschappelijke impact van de uitrol van zelfsturende auto’s isonderzocht voor Amsterdam en levert naar verwachting eenmaatschappelijk voordeel van 1 tot 5% van het BBP op. Dat is te dankenaan kostenbesparingen in reistijd, door o.a. autodelen en door reductie vanhet aantal verkeersongevallen. Naar verwachting zal voor Utrecht eenzelfde scenario gelden. Bij slimme mobiliteit komt steeds meer de fiets inbeeld. Als deze trend zich doorzet kan de (elektrische) fiets een deel van deverplaatsingen in de stad van auto en ov overnemen. Toename vanfietsgebruik levert Utrecht een economische waarde van € 21,3 miljoen op.


WerkgelegenheidSlimme mobiliteit vergroot het aantal banen binnen een acceptabelereistijd. CPB en PBL becijferen dat het aantal banen dat een gemiddeldeNederlander in 2030 per auto kan bereiken toeneemt tot 20% boven hetniveau van 2010. Voor het ov geldt hetzelfde percentage en voor langzaamvervoer liggen deze percentages boven de 50% voor 2030 en 70% voor2050 (in scenario hoog).

PositioneringDe ambitie van Utrecht is om de groei van de stad te gebruiken om slimmevervoersoplossingen teontwikkelen.

Maatschappelijke uitdagingenSlimme, schone en duurzame mobiliteitsoplossingen dragen bij aan HealthyUrban Living en zijn daarmee van groot belang voor het behouden enversterken van een leefbare, schone en veilige stad. Mobiliteit wordt in detoekomst veiliger door de implementatie van ADAS (Advanced DriverAssistance Systems), zelfsturend vervoer, dynamisch verkeersmanagementen mobility-as-a-service. Mobiliteit wordt inherent schoon door het gebruikvan duurzame energie voor elektrische voertuigen.


HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERDSlimme mobiliteit4.

Bronnen:

BCG (2016); Decisio (2017); CPB & PBL (2015); KiM (2015, 2017); PBLQ (2015); TechCast Global (2017); Van de Weijer (2017) 27

SLIMME MOBILITEIT – POTENTIE (2/2)



Kracht: Utrecht verbindt slimme mobiliteit aan destedelijke ontwikkelopgave (location / inspiration)Op wijkniveau, en dan met name in Lombok, ontstaanin cocreatie tussen verschillende partijen de contourenvan het mobiliteitssysteem van de toekomst. Slimmedeeloplossingen voor nieuwe energie, betaalbaar vooriedereen. Zo worden maatschappelijke uitdagingenverbonden aan slimme mobiliteit.

Challenges als governance instrument – zoals de SmartMobility Challenge vanuit de EBU – dragen bij aan hetvormen en ontwikkelen van een ecosysteem op hetgebied van slimme mobiliteit. Rijkswaterstaat zet sterkin op slimme mobiliteit – dit biedt in combinatie metde stedelijke ontwikkelopgave mogelijkheden voorinspiration: het ontwikkelen van relevante, rendabelebusiness cases.

Kans: het opschalen van slimme mobiliteit toepassingen(creation)Wanneer voorbeeldgebieden als de Merwedekanaalzone enLombok succesvol zijn, is de uitdaging om slimme mobiliteit op teschalen. Het gevaar bestaat dat door lokale mobiliteitsoplossingeneen lapwerk aan datastructuren en netwerken ontstaat. Omopschaling mogelijk te maken is standaardisering van groot belangen daar kan een (nationale) overheid een belangrijke rol in spelen.De centrale ligging van Utrecht in Nederland heeft er toe geleid dat(hoofd)kantoren van grote spelers op mobiliteitsgebied als NS,ProRail en Rijkswaterstaat in Utrecht zijn gevestigd. 11% van dehuidige werkgelegenheid in Utrecht is in transport encommunicatie.

Vanwege de vernieuwende mobiliteitsoplossingen, de stedelijkeontwikkelopgave en de landelijke spelers op het gebied vanmobiliteit kan Utrecht een sleutelfunctie vervullen in een landelijketransitie naar slimme mobiliteit.

ECO

SYST

EEM


Bronnen:


Slimme mobiliteit4.

Het Utrechtse ecosysteem rondom slimme mobiliteit is sterk in ontwikkeling.

28

SLIMME MOBILITEIT – ONTWIKKELPAD



De ontwikkelingen rondom elektrische voertuigen gaan hard:vanaf 2027 verwachten TechCast Global experts datelektrische auto’s 30% van de vloot uitmaken bij eenmarktomvang van $375 miljard. Dat vraagt wel om deontwikkeling van voldoende oplaadinfrastructuur, maarNederland behoort hierin tot de wereldwijde koplopers.

Vervoer wordt niet alleen elektrisch, maar ook slimmer:intelligente voertuigen bereiken in 2023 volgens TechCast15% van de markt bij een marktomvang van $70 miljard. Deovergangsfase van intelligente bestuurders – de mens – naarintelligente voertuigen is complex. Maar experts verwachtendat er het komend decennium al volledig automatischesystemen zullen zijn voor gecontroleerde gebieden, zoalscampussen, business parks en afgesplitste rijbanen opsnelwegen.

ONTWIKKELRICHTING

Rond 2025 kost de technologie voor zelfrijdende auto’s nog €10.000 per auto (bovenop de kosten van de auto). In 2035 zijn deze kosten door schaal- en leereffecten tot minder dan € 3.000 gedaald. Ook regelgeving is volgens The Boston Consulting Group geen bottleneck voor de uitrol van de zelfrijdende auto.

BCG verwacht in 2025 de technologie voor zelfrijdende voertuigen in niet al te complexe situaties zoals snelwegen en hoofdaders van steden.


Het KiM onderscheid vier mogelijke scenario’s voor de zelfsturende auto: als gevolg van techniek en acceptatie (hoog/ laag ‘automatisch’) en bezit vs. delen. Het KiM laat zien dat tussenscenario’s goed mogelijk zijn: menselijk handelen in steden, zelf-sturende voertuigen op snelwegen. Het KiMonderscheidt twee transitiepaden voor de scenario’s: pad 1 – de evolutie van de privéauto en pad 2 – delen in bloei. Op dit moment kan nog niet worden vastgesteld welk transitiepadbewaarheid zal worden.

Het KiM identificeert 5 factoren die de transitie-paden beïnvloeden:1. De interactie tussen mens en machine: versterking/strijd?2. Coöperatief of autonoom rijden: communicatie of ieder voor zich.3. Gemengd verkeer op de snelweg: probleemloos/ showstopper.4. Gemengd verkeer in steden: wel/niet scheiden verkeersstromen.5. Snel/langzaam verkeer in de stad: gemakkelijk samen/zorgt de fiets of voetganger voor chaos?


Monitor de kostendaling elektrische voertuigen.

30% 70%

2017 2023

5%

Early adoption


Monitor het niveau van automatisering.


Monitor de complicaties in pilotprojecten.

Bronnen:


Slimme mobiliteitHOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD 4.

29

NIEUWE ENERGIE – INTRODUCTIE


Onder nieuwe energie verstaan we nieuwe business modellen in deenergiesector (opwekking, gebruik, besparing) die de transitie van eenfossiel energiesysteem naar een energiesysteem met minder CO2-uitstoot mogelijk maken. Het gaat onder meer om opwekking uithernieuwbare bronnen en energiebesparende maatregelen zoals hetisoleren van de woningvoorraad.

Jeremy Rifkin spreekt zelfs van een Derde Industriële Revolutie waarbijICT en duurzame energie samensmelten. In de 21e eeuw kunnenmensen hun eigen duurzame energie opwekken, opslaan en gebruiken,in dit alles ontzorgt door slimme tech.

IN UTRECHT

De doelstellingen van de gemeente voor 2020 zijn 30% CO2 reductie, 20%opwekking middels hernieuwbare bronnen en zonnepanelen op 10% van dedaken. In 2030 wil Utrecht klimaatneutraal zijn. Utrecht is op weg – CO2-uitstootdaalt, ondanks degroei van de stad.

Uit een evaluatie door o.a. PBL blijkt dat het tempo van de overgang naarduurzame warmtevoorziening te traag is om deze doelstellingen te behalen. Inde gemeentelijke duurzaamheidsindex (GDI) staat Utrecht op plek 291 (van 388gemeenten) als het gaat om milieu en energie. Tegelijkertijd zet de gemeentesterk in op energieverbruik in woningen en scoort daarop een zeer goede 8.4 inde GDI.


- Kennisinstellingen, o.a. Utrecht Sustainability Institute en Copernicus Institute- Adviespartijen, o.a. Movares, Ecofys- Innovatieve samenwerkingen op het gebied van verduurzaming: o.a. We Drive

Solar consortium door Renault, EBU, Stedin, Lomboxnet; Green Business Club Stationsgebied; Energiecoöperatie Lage Weide; Goud consortium Rijnsweerd(geothermie); met Tesla grootste energieopslag van de Benelux

- Woningbouwcorporaties: SSH, Mitros, Omnia wonen, Portaal, Stichting GroenWest, Stichting Bo-Ex; bouwers en installateurs

- Georganiseerde bewoners: o.a. Energie-U- Utrechtse Energiefonds, gefinancierd vanuit o.a. gemeente en provincie - Eneco Energy Campus- Stedin: netbeheerder, zet sterk in op de energietransitie


Nieuwe energieHOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD 5.

Bronnen:

CBS (2016), G4 (2015), GDI (2017), Gemeente Utrecht (2015b, 2015c, 2016b), Natuur & Milieu (2015), PBL (2016, 2017a, 2017b), PBL & Harmelink Consulting (2017), Rifkin, J. (2010), SER (2017), STT (2017b), WRR (2016)

30

NIEUWE ENERGIE – POTENTIE (1/2)

POTENTIE

HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERDNieuwe energie5.

Economische potentie Maatschappelijke potentie

In 2014 draagt duurzame energie nog slechts voor 0,7% bij aan deNederlandse economie, maar de groeimarkt accelereert. Tekenendhiervoor is de groei in werkgelegenheid: tussen 2005 en 2014 steeg hetaantal Nederlandsebanen in duurzame energie met 160% tot 46.000.

De kosten van de energietransitie richting 2030 zijn door PBL op nationaalniveau doorgerekend. Het 80% reductiepad komt neer op een jaarlijkseinvestering van €1,6 tot €2,6 miljard.

Ecofys heeft de effecten van het Utrechtse Energieplan doorgerekend.Wanneer alle acties in het Energieplan worden uitgevoerd, zal dit leiden toteen CO2-reductie van maar liefst 90%. De bruto investering die daarvoornodig is bedraagt €7 tot €10 miljard. Dat is een investering €15.000-35.000per huishouden met een terugverdientijd van 7 tot 17 jaar.

Wel moet worden opgemerkt dat veel businessmodellen die bijdragen aande energietransitie grote upfront investeringen in technologie vragen(renovatie in de gebouwde omgeving, geothermie, het aanleggen vanwarmte-infrastructuur etc.). De lange terugverdientijd is vanuit economischperspectief lastig op te vangen voor marktpartijen.

WerkgelegenheidDe doorrekening van het Energieplan door Ecofys wijst werkgelegenheidvan 2.600 tot 6.000 manjaren uit voor de komende 15 jaar. Het gaat danvooral om banen bij bouwen installatiebedrijven; maar dat vraagt wel nogeen flinke transitie in scholing.

PositioneringUtrecht positioneert zichzelf als koploper op het gebied van duurzamestedelijke ontwikkeling. Tegelijkertijd is er een sterke versnelling nodig omde eigen ambities op duurzaamheid ook daadwerkelijk waar te maken.

Maatschappelijke uitdagingenDe doelstellingen op het gebied van nieuwe energie van de gemeentedragen bij aan een groene, gezonde gemeente en daarmee aan de ambitieHealhty Urban Living.

Bronnen:


31

NIEUWE ENERGIE – POTENTIE (2/2)



Kracht: Utrecht heeft veel kennis in huis en hogeambities (inspiration)Utrecht kent een sterke kennisbasis op het gebied vannieuwe energie. Het terrein van de energiecentrale inUtrecht Lage Weide wordt een open campus voorduurzame energie: de Eneco Energy Campus. De HUheeft een Center of Expertise op Smart SustainableCities en een lector op ‘Nieuwe Energie in de stad’. DeUrban Futures Studio van prof. dr. Maarten Hajer(Universiteit van Utrecht) heeft als centraal themaduurzaamheid.

Kracht: Utrecht brengt aansprekende innovaties in depraktijk (inspiration /creation)Voor het eerst in Europa: in Lombok kan lokaalopgewekte zonne-energie tijdelijk worden opgeslagenin elektrische deelauto’s. De energie kan later weerworden teruggeleverd aan de wijk. Smart SolarCharging kan binnenkort in vijf proeftuinen in deUtrechtseregio.

Kracht: Marktpartijen organiseren zich in coalities(creation / location)Marktpartijen rondom nieuwe energie organiserenzich samen, zoals in het We Drive Solar consortium. Dekomst van de Eneco Energy Campus biedt ook eeninteressant fysiek knooppunt in het ecosysteemrondom nieuwe energie.

Kans: opschaling energietransitie – ook op internationaal niveau(inspiration / creation)Hoewel Utrecht een belangrijke speler is in de nationaleenergietransitie, moet het huidige tempo worden versneld om de(inter)nationale en lokale klimaatdoelstellingen te behalen. Uitonderzoek van PBL & Harmelink Consulting naar de effectiviteit vande gemeentelijke inzet op duurzame energie blijkt dat debeschikbare financiële instrumenten niet altijd doeltreffend zijn, ofdat hun resultaat lastig in kaart kan worden gebracht. De kans enuitdaging is om een instrumentarium te ontwikkelen datparticulieren en private partijen helpt om de stap naarhernieuwbare energie en slimme energiesystemen te maken.

Utrecht is daarnaast ‘lighthouse’-stad in het Europese IRIS project(Integrated and Replicable solutions for co-creation in Sustainablecities), dat zich richt op slim energiemanagement, e-mobility, dedigitale stad, het betrekken van inwoners en wijken die onder destreep energie opwekken. Deze ontwikkeling biedt kansen om hettempo van de Utrechtseenergietransitie te verhogen.

ECO

SYST

EEM


Nieuwe energie5.

Bronnen:


Het Utrechtse ecosysteem rondom nieuwe energie is sterk in ontwikkeling.

32

NIEUWE ENERGIE – ONTWIKKELPAD



De transitie naar duurzame energie is volop in gang:wereldwijd wordt meer geïnvesteerd in hernieuwbarebronnen als zon en wind dan in fossiele brandstoffen.In 2013 waren er wereldwijd al 6,5 miljoen banen in duurzame energie.

Anno 2015 becijfert het CBS de toegevoegde waarde vanhernieuwbare energie in Nederland al op €5.3 miljard(tegenover €18.8 miljard in conventionele energie).

In 2027 wordt volgens de TechCast Global experts demainstream waarde van 30% van de markt bereikt, goedvoor $750 miljard. Ook de ontwikkelingen in energieopslaggaan hard: TechCast Global verwacht dat energieopslag in2023 mainstream is; de marktomvang is dan $530 miljard.

ONTWIKKELRICHTING

Utrecht zet sterk in op duurzame energie, maar het tempo lijkt nog niet hoog genoeg te liggen. Als belangrijkste barrière gelden gelimiteerde budgetten vanuit de gemeente, achter-blijvende investeringen vanuit de markt en huidige weten regelgeving. Bewonerscoöperaties op het gebied van energie groeien wel snel in aantal.


Het PBL noemt hernieuwbare energie en energiebesparing belangrijke voorwaarden voor een circulaire economie. Crossovers met de groeimarkt rondom circulaire economie versterken de overgang naar een meer duurzame economie. Toch zijn die crossovers niet altijd voor de hand liggen.

Door geopolitieke ontwikkelingen zijn fossiele brandstoffen goedkoop en dat werkt de verspreiding van hernieuwbare bronnen tegen. Tegelijkertijd laten investeringen zien dat duurzame energie de toekomst heeft. De vraag is dus vooral welke impact korte termijn geopolitieke schommelingen hebben op de lange termijn ontwikkelingen in energie.


In 2015 heeft Utrecht als gemeente de 6e plek als het gaat om geïnstalleerd vermogen aan zonnepanelen, maar de 358e positie als het gaat om ‘zonne’-vermogen per inwoner.

30% 60%

2017 2025

10%

Early adoption


Het beeld van Duitsland als groen wonder lijkt niet volledig: er wordt nog altijd veel bruinkool gestookt om in de energievraag te voorzien. Netto stijgt de CO2

uitstoot van het land zelfs.

HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERDNieuwe energie5.


Terugwinnen van energie uit materialen heeft lage prioriteit vanuit het circulair perspectief, maar dit wordt gesubsidieerd in het huidige, landelijke (duurzame!) energiebeleid.

Bronnen:


33

FOOD & HEALTH – INTRODUCTIE

DEFINITIE GROEIMARKT IN UTRECHT

De gemeente Utrecht ziet veel voorbeelden van lokaal, gezond en duurzaamvoedsel: buurtbewoners zetten bijvoorbeeld gedeelde moestuinen op. Degemeente stelt hiertoe braakliggende grond beschikbaar en stimuleert duurzaaminkopen, duurzaam consumeren en het voorkomen van voedselverspilling. Datlaatste doet de gemeente vooral door inspiratie te bieden en netwerken teversterken, bijvoorbeeld met evenementen als Future Food in de BotanischeTuinen.

Daarnaast is er een sterke kennisbasis, die we nader toelichten onderaanknopingspunten voor governance.


- UU: Future Food- Lekker Utregs: platform voor regionaal voedsel- Danone: research Nutricia gevestigd in Utrecht- FrieslandCampina (Amersfoort)- Rabobank: food & agri midden-Nederland- Diagnose Voeding en Gezondheid: landelijk programma dat ecosysteem

rondom voeding en gezondheid wil versterken


Food & healthHOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD 6.

Twee significante ontwikkelingen bepalen de toekomst van devoedingsindustrie: enerzijds de groeiende vraag naar biologische, lokaalgeproduceerde producten met een eerlijk verhaal. Er ontstaanbijvoorbeeld platforms die directe levering van producent naar lokaleconsument mogelijk maken.

Anderzijds maakt technologie in de food sector het mogelijk omvoedsel af te stemmen op een persoonlijk gezondheidsprofiel. Devoedingssector ziet de invloed van branchevreemde spelers zoalszorgaanbieders, zorgverzekeraars en platforms toenemen. De gamechanger: big data. Toegang tot en contact met de klant is wat telt.

Bronnen:

ABN Amro (2017), Gemeente Utrecht (2015d, 2017d), Idenburg & Van Schaik (2010) ING (2016), Rabobank (2016a, 2016b, 2017), Rathenau (2017b), STT (2013, 2015b); TNO (2013)

34

FOOD & HEALTH – POTENTIE (1/2)

POTENTIE

HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERDFood & health6.


Er is weinig onderzoek voorhanden dat de economische potentie rondomFood & Health kwantificeert. Wel is er toenemende aandacht voor voedingvanuit de zorgsector en toenemende aandacht voor gezondheid vanuit devoedingssector. De economische potentie van gezonde voeding is deelsindirect: het is een belangrijk instrument in preventie en brengt daarmeebesparingen in zorgkosten teweeg.

Technologie maakt een beweging richting personalized food mogelijk:voedsel dat volledig kan worden afgestemd op de smaak engezondheidsbehoeften van het individu. Ook functional foods zijn inopkomst. Functional foods zijn naar definitie van de STT in het labontworpen voedingsmiddelen, waaraan bestanddelen zijn toegevoegd ofonttrokken om gezondheidswaarde teverbeteren.

Het landelijke programma Diagnose Voeding & Gezondheid is in Nederlandeen belangrijke stap in het ontwikkelen van een ecosysteem rondom hetthema. Gemeente Utrecht is daarin een strategisch partner en ook eengroot aantal kennisinstellingen ondersteunt het programma.

WerkgelegenheidFood & health betekent vooral een nauwe verbinding tussen zorg en devoedingsbranche. Implicaties voor werkgelegenheid zijn nog nietdoorgerekend.

PositioneringUtrecht positioneert zich als stad waar Healthy Urban Living centraal staat.Met een economisch ecosysteem rondom dit thema kan deze positioneringversterkt worden. Wel moet worden opgemerkt dat het ecosysteem zich opdit moment vooral tot kennis

Maatschappelijke uitdagingenVanuit de Utrechtse focus op Healthy Urban Living is aandacht voor voedselals belangrijke component van gezond leven heel logisch. Op dit momentloopt de levensverwachting tussen verschillende wijken sterk uiteen – eensterk programma rondom voeding en levensstijl kan helpen om dit verschilte overbruggen.

Bronnen:


35

FOOD & HEALTH – POTENTIE (2/2)



Kracht: gemeente Utrecht is strategisch partner inprogramma Diagnose Voeding & Gezondheid(inspiration, location creation)Het landelijke programma Diagnose Voeding &Gezondheid is een belangrijke stap in het ontwikkelenvan een ecosysteem rondom het thema. Hetprogramma wil innovatie versnellen door onder meerhet vormen van een ecosysteem van betrokkenpartijen, voortbouwend op netwerken vangezamenlijke belangen, gezamenlijk leren, innoverenen implementeren. Het programma is recentelijk vanstart gegaan, maar biedt Utrecht in potentie eencentrale positie in het ecosysteem.

Kracht: Utrecht heeft een belangrijke kennisbasis ophet gebied van Voeding en Gezondheid (inspiration)Het kennisveld is rondom het expertisecentrum FutureFood vanuit de UU goed georganiseerd. Ook de HUbiedt een minor rondom voeding aan.

Kans: economische waardecreatie rondom food & health in regioUtrecht versterken (creation)Nederland kent een aantal knooppunten rondom agrofood: deFoodValley rondom Wageningen, AgriFood Capital (Noord-OostBrabant), Greenport Venlo en Greenport WO in Zuid-Holland. HetUtrechtse ecosysteem brengt aanvullende kennis, kunde enwaardecreatie rondom zorg. Bovendien heeft Utrecht een sterkekennisbasis op dit thema. Utrecht brengt dus complementairekennis en kunde in en kan daarmee het ecosysteem rondomgezondheid en voeding verrijken. De Utrechtse werkgelegenheidbinnen het domein van Food & Health is niet goedgedocumenteerd, maar de sector lijkt niet sterk vertegenwoordigdin Utrecht. Nutricia Research (Danone) en de positie in food en agrivan Rabobank lijken uitzonderingen. Inspanningen vanuit degemeente zouden zich kunnen richten op het versterken en/ofaantrekken van bedrijvigheid op het gebied van voeding engezondheid.

ECO

SYST

EEM


Food & health6.

Het Utrechtse ecosysteem rondom health is sterk, maar rondom het thema food & health nog in een vroeg stadium van ontwikkeling.

Bronnen:


36

FOOD & HEALTH – ONTWIKKELPAD



TechCast maakt een inschatting van de ontwikkeling vanalternative foods. Daaronder scharen zij innovaties alsvertical farming, hydroponics, synthetisch voedsel, insectenen zeewater-gewassen – alles om in tijden vanklimaatverandering in de groeiende voedselvraag tevoorzien. TechCast voorziet ca. 30% adoptie in 2028.Uiteindelijk verwachten TechCast experts dat alternatieveeiwitbronnen rond 2050 in ongeveer een derde van de totalevraag zullen voorzien. TechCast verwacht daarnaast datongeveer 30% van alle landbouwgrond zal worden bewerktmiddels biologische methoden rond 2030 – nu is dat slechts0,9%. Daar wordt dus een sterke, snelle ontwikkelingverwacht. Over de toenemende aandacht voor preventie inde zorg en daarmee het belang van een gezonde levensstijlen gezonde voeding, zijn geen TechCast voorspellingenvoorhanden.

ONTWIKKELRICHTING

Op dit moment vinden veel Food & Health initiatieven in steden zich in de pilot fase – maar wanneer de testfase voorbij is, kan de ontwikkeling razendsnel gaan. Een goed voorbeeld bespreken we hieronder.


Duurzaamheid wordt een steeds belangrijker argument in de keuze voor voeding en zorg. In de voedingsindustrie ligt de verspillingsgraad hoog: een derde van ons voedsel wordt niet geconsumeerd. Maar juist hier ontstaan nieuwe businessmodellen als de Verspillingsfabriek.

De ontwikkeling naar gezonde, duurzame voeding lijkt zich vooral te voltrekken onder hoger opgeleiden met een goede sociaaleconomische positie. De vraag is hoe het ecosysteem rondom Food & Health moet worden ingericht, zodat ook andere bevolkings-groepen bereikt worden.


GrowX, een hightech verticale boerderij in Amsterdam opende begin november 2017. Nu is het oppervlakte 250 m2. Maar in 2025 moet het oppervlakte 2.000 m2 bedragen en dan kan de boerderij de helft van alle inwoners van Amsterdam duurzaam geteelde groenten leveren. Dit is een wereldprimeur die vraagt om herhaling!


De Verspillingsfabriek (Veghel) verwerkt overtollig voedsel tot nieuwe producten en is een belangrijk initiatief in de richting van circulaire oplossingen in de voedingssector.

Early warning signals

In Utrecht heeft 32% van de kinderen van laagopgeleide ouders overgewicht, tegenover 6% van de kinderen van hoogopgeleide ouders.

30% 70%

2017 2029

<5%

HOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERDFood & health6.

Bronnen:


37

CIRCULAIRE ECONOMIE – INTRODUCTIE

Bronnen:

EBU (2017); GDI (2017); Gemeente Utrecht (2015a, 2015b, 2017a, 2017b); SER (2017); TNO (2016); WRR (2016)


In een circulaire economie gaat men slim om met grondstoffen,energie, water en voedsel. 'Afval' is een grondstof en energie komt vanduurzame bronnen. Producten en gebouwen zijn slimmer ontworpenen gaan langer mee. Onderdelen zijn opnieuw en hoogwaardigherbruikbaar.

Hoogwaardig hergebruik en nieuwe economische modellen leiden totextra werkgelegenheid, meer inzet van lokaal talent. De circulairetransitie draagt zo bij aan een meer toekomstbestendige en duurzameeconomie en een leefbare aarde voor toekomstige generaties.

IN UTRECHT

Op dit moment is gemeente Utrecht bepaald geen koploper op het gebied vanduurzaamheid: op de gemeentelijke duurzaamheidsindex staat Utrecht op de291e plek van de 388 gemeenten. Hierbij moet worden opgemerkt dat Utrechtwel koploper is bij de G4 – bijvoorbeeld op het gebied van huishoudelijk afval.

De ambities voor de circulaire economie zijn echter groot. In december 2016nam de gemeenteraad een motie aan, die aangeeft dat ‘circulair bouwen inUtrecht de norm moet zijn’. Dit is inmiddels verwerkt in de Ruimtelijke Strategie2016: Utrecht kiest voor gezonde groei! De gemeente wil de norm voor zichzelftoepassen en eveneens afspraken met initiatiefnemers maken.


- Hof van Cartesius: in Werkspoorkwartier; circulaire broedplaats van Utrecht- MVO NL: programma circulaire economie en community of practice- Circulairondernemen.nl: online community- Alliantie Cirkelregio Utrecht; samenwerking Utrecht Sustainability Institute,

EBU, Cirkelstad.nl (publiek/privaat netwerk); gemeenten in Utrecht, provincie- UU ontwikkelt met PBL, CBS en RIVM een monitoringssysteem om voor elke

Nederlandse transitieagenda concrete doelen / indicatoren te bepalen- Eneco Energy Campus- Afval Verwijdering Utrecht (AVU): regisseur afvalstromen alle Utrechtse

gemeenten- Circulair paviljoen bij Rijkskantoor de Knoop: opent voorjaar 2018


Circulaire economieHOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD 7.

38

CIRCULAIRE ECONOMIE – POTENTIE (1/2)

POTENTIE

Bronnen:




Voor Utrecht is door TNO uitgebreid onderzoek gedaan naar de potentievan een circulaire economie. In Utrecht is de potentie van circulair bouwenberekend op €180 miljoen (bovenop een bestaande toegevoegde waardevan ruim 3.1 miljard). Dit komt neer op ongeveer tweederde van de totalecirculaire potentie voor de provincie, die zo’n €280 miljoen additioneletoegevoegde waarde biedt.

Met name circulair (ver)bouwen kent een sterke regionale focus. Doordatde meeste grondstoffen in de bouw van relatief lage waarde zijn(vergeleken met bijvoorbeeld e-waste), is het economisch interessant omkringlopen in de bouw vooral op regionaal of lokaal niveau te organiserenen dat levert regionale of lokale toegevoegde waarde en werkgelegenheidop.

WerkgelegenheidTNO berekent een structurele banengroei van 1500 arbeidsplaatsen incirculaire (ver)bouwen, naast ongeveer 42.000 bestaande banen. In totaalwordt extra werkgelegenheid geschat op ca. 2200 arbeidsplaatsen.

PositioneringUtrecht is de groenste van de G4 volgens de GemeentelijkeDuurzaamheidsindex, maar staat alsnog bijzonder laag. Utrecht kan, incombinatie met de fysieke groeiopgave, circulair bouwen aanwenden omzich sterk te positioneren als duurzame stad.

Maatschappelijke uitdagingenDe circulaire economie draagt bij aan een groene, gezonde en in potentieook sociale stad. Dat laatste vooral doordat de circulaire economie op alleopleidingsniveaus banen op kan leveren.

39

CIRCULAIRE ECONOMIE – POTENTIE (2/2)



Kracht: Utrecht biedt circulaire innovatie de ruimte(inspiration / location)Op de Dag van de Duurzaamheid (2017) gaf hetUtrechtse College groen licht voor de transformatievan het Werkspoorkwartier (ook pilotgebied in de CityDeal Circulaire Stad). Het Utrecht SustainabilityInsititute (USI) en de HU zijn de trekkers die hetkwartier tot een toonaangevend vestigingsgebied voorcirculaire maakbedrijven moeten transformeren, waaraandacht is voor werken, leren, experiment enontmoeting.

Kans: versnellen circulaire transitie door grote bouwopgave(creation)De potentie van circulair bouwen is groot, gezien de(ver)bouwopgave van de gemeente. Utrecht werkt aan 250 bouw-en openbare ruimte projecten en wil de groei van de stad op eengezonde manier vorm geven, zoals vastgesteld in de RuimtelijkeStrategie Utrecht.

Bevraagde bedrijven geven op dit moment aan dat zij vooralsnogweinig verdienpotentieel zien in circulair bouwen: de arbeidskostenzijn hoog ten opzicht van grondstoffen, materialen en transport. Zijzoeken naar inspirerende voorbeelden die duidelijk maken watfinancieel en technisch mogelijk is.

De bouwopgave, de constatering dat bedrijven nog weinigverdienpotentieel zien en de transformatie van hetWerkspoorkwartier tot circulaire hub, bieden samen een goeduitgangspunt voor het versnellen van de circulaire transitie. Zowelwat betreft location, creation en inspiration worden belangrijkestappen gezet in het ecosysteem. De uitdaging blijft zitten in hetopschalen van circulair denken en doen.

ECO

SYST

EEM

Dit is geen compleet overzicht van de staat van het Utrechtse ecosysteem. Wel besteden we aandacht aan krachten en kansen voor ontwikkeling van het ecosysteem rondom de groeimarkt.

Bronnen:


Circulaire economie7.

Het Utrechtse ecosysteem rondom circulaire economie begint zich sterk te ontwikkelen.

40

CIRCULAIRE ECONOMIE – ONTWIKKELPAD

Bronnen:




TechCast voorspelt dat green economy in 2023 mainstream is met een marktwaarde van ongeveer $700 miljard. Marktverzadiging wordt verwacht bij een waarde van ca. $1700 miljard. Nu wordt de waarde van green economy op ongeveer 20% van het potentieel geschat.

De Gemeente Utrecht koopt nu 4% circulair in – terwijl de doelstelling is om in 2020 20% circulair in te kopen.

ONTWIKKELRICHTING

Over de circulaire economie wordt veel gesproken en er is een sterke kennisbasis. Maar circulair bouwen komt traag op stoom – er is behoefte aan iconische successen, zodat een versnelling kan worden ingezet.


Een onzekerheid in de ontwikkelingsrichting van de circulaire economie is het organisatieniveau: wordt de circulaire economie op (inter)nationaal niveau ingevuld, of gaat het voorlopig vooral om lokale, circulaire initiatieven?

Huidige weten regelgeving werkt vaak belemmerend voor circulaire producten en diensten.

Zowel wat betreft techniek als wat betreft creatieve financiering missen vooralsnog inspirerende, grootschaligere voorbeelden.


Voorbeeld in Utrecht: Hof van Cartesius als circulaire hub in het Werkspoorkwartier.


Op lokaal niveau worden producten en diensten steeds vaker gedeeld. Op sectorniveau lijkt de groei/concurrentie-gedachte vooralsnog dominant.


Startups als Instock (van supermarktafval naar producten en restaurant) en PeelPioneers (van citrusschillen naar grondstoffen) ondervinden bij opschaling hinder van regelgeving.

30% 70%

2017 2023

<5%


41

IoT & DATA-ECONOMIE – INTRODUCTIE

Bronnen:

CPB (2016a, 2016b); ING (2015a, 2015b, 2015c, 2017a); Investico (2017); NL Smart City Strategie (2017); Rathenau (2015); STT (2017a); TechCast Global (2017); WRR (2015)


Het Internet-of-Things (IoT) houdt de verbinding van fysieke objecten met het internet in. Zo kan data van fysieke objecten en hun omgeving worden verzameld en gekoppeld om zo tot nieuwe diensten te komen. IoT is niet zozeer een afzonderlijke groeimarkt, maar vooral een generalpurpose technologie die infrastructurele voorwaarden biedt voor de data-economie.

De data-economie en smart city-toepassingen kunnen bijdragen aan een leefbare, gezonde en veilige stad, zo stelt de NL Smart City Strategie uit 2017.

IN UTRECHT

De digitalisering van Nederland kent meerdere snelheden. Utrecht staat hoog in de lijstjes: als derde provincie van Nederland, na Noord-Holland en Groningen. Dat komt vooral door de goede, snelle infrastructuur, die Utrecht ook echt nodig heeft: ruim 20% van de beroepsbevolking werkt in dienstverlening met grote afhankelijkheid van digitale infrastructuur. Ook bestaat er publieke wifi in steden. Utrecht is echter nog geen knooppunt voor digitale infrastructuur. Dat komt volgens ING door het wereldwijde karakter van het internet: knooppunten liggen meer aan de grenzen.


- Civity: verbindt vraag en aanbod van (open) data & smart city toepassingen (Zeist)

- GeoNovum: beheert en analyseert publieke geo-informatie (Amersfoort)- FiwareLab NL: Europees netwerk voor smart cities; biedt experimenteerlab- HU: onder meer een blockchain innovatielab / UU: onder meer dr. Michiel de

Lange (smart cities) / TNO- ICT Lab Utrecht: lab voor MBO studenten, initiatief van ICT College, EBU,

stichting CA-ICT en Dialogic- Arcadiz Networks - KPN - Conclusion: ecosysteem van bedrijven, o.a. expertise op het gebied van IoT


IoT & data-economieHOOFDSTUK 3. ACHT GROEIMARKTEN GEANALYSEERD 8.

42

IoT & DATA-ECONOMIE – POTENTIE (1/2)

POTENTIE


Bronnen:



De digitale technologiesector is de snelst groeiende bedrijfstak van de afgelopen 20 jaar. De softwaresector groeit bijvoorbeeld bijna twee keer zo snel als de Nederlandse economie. In 2015 bestond deze sector uit ruim 55.000 bedrijven, samen goed voor een toegevoegde waarde van ongeveer €23 miljard. Bijna 60% van de bedrijven bestaat uit zzp’ers.

ING interviewt in 2015 MKB-ondernemers en maar liefst 30% van hen vreest dat hun verdienmodel de komende tien jaar kan verdwijnen door de veranderende wereld. Als gevolg van met name digitalisering verandert de marktstructuur: transparantie door openbare data neemt toe en ook ontstaan meer verticaal geïntegreerde partijen en samenwerkingen.

De digitale stad kent een aantal lagen: toegangspunten, applicaties, platforms, data en netwerken. Op dit moment is één van de grootste uitdagingen voor steden om op netwerkniveau / geaggregeerd niveau versnippering tegen te gaan. Dat kan door te investering in de infrastructuur of door bestaande netwerken te koppelen. Alleen zo ontstaat ruimte voor de data-economie om te groeien.

WerkgelegenheidING berekende de directe impact van investeringen in digitale infrastructuur op werkgelegenheid: één miljard aan investeringen levert ruim 9.000 banen op.

PositioneringUtrecht kent een goede internet-infrastructuur, maar staat niet zozeer bekend als smart city. Wel is Utrecht koploper in sommige smart city-toepassingen. LomboXnet is een unieke innovatie, waar slimme mobiliteit, nieuwe energie en de deeleconomie in samen komen. Amsterdam en Eindhoven profileren zich sterker als smart city en hebben zich tot doel gesteld de spelregels van de digitale stad te ontwikkelen. Rotterdam en Den Haag profileren zich via het transitiepad Smart Digital Delta.

Maatschappelijke uitdagingenIn potentie kan IoT & data-economie bijdragen aan een meer duurzame en meer mobiele stad. Denk aan slimme gebouwen die helpen bij het besparen van energie en scheiden van afval, of aan slimme voertuigen. Volgens de NL Smart City Strategie is het cruciaal dat de overheid een consistente langetermijnvisie ontwikkeld om maatschappelijke uitgangspunten te borgen.

43

IoT & DATA-ECONOMIE – POTENTIE (2/2)



Kracht: Utrecht werkt hard aan educatie en employability in de data-economie (inspiration)22% van de Utrechtse beroepsbevolking werkt in dienstverlening, een sector die sterk afhankelijk is van ICT. Alleen al daarom is er een zwaarwegende reden om in te zetten op de juiste educatie om de beroepsbevolking ook in de toekomst aan het werk te houden. Een goed voorbeeld is het ICT lab Utrecht, onderdeel van het ICT deltaplan. Bedrijfsleven en kennisinstellingen geven samen onderwijs vorm.

Kans: de data-economie gaat dwars door alle grenzen heen en biedt kansen voor Healthy Urban Living (creation / location)De grote groeiopgave van Utrecht zich voor het uitrollen van smart city initiatieven en de eerste voorbeelden zijn er. De data-economie vraagt echter om governance die dwars door sectoren gaat en dwars door gemeentelijke/regionale grenzen heen gaat. Grote steden kunnen elkaar aanvullen, gezamenlijk leren en zo een versnelling in de transitie naar een meer duurzame en inclusieve economie vormgeven. Amsterdam, Eindhoven, Rotterdam en Den Haag profileren zich sterk op smart cities.

Utrecht kan waarde toevoegen, door vanuit de ambitie van HealthyUrban Living aan smart city toepassingen te werken in slimme publiek-private samenwerkingen. Door challenges te koppelen aan de bouwopgave op gebiedsniveau kan direct waarde worden gecreëerd voor inwoners, waar op nationaal niveau van kan worden geleerd. Sturen via data gaat automatisch over de vraag wat voor stad je wil zijn, stelt Albert Meijer, hoogleraar publieke innovatie aan de UU: wil je inwoners langs files laveren of juist stimuleren om de fiets te pakken bijvoorbeeld. Dat vraagt om heldere ambities vanuit de gemeente.

ECO

SYST

EEM


IoT & data-economie8.

Bronnen:


Het Utrechtse ecosysteem rondom IoT& data-economie is nog niet sterk ontwikkeld.

44

IoT & DATA-ECONOMIE – ONTWIKKELPAD



TechCast Global voorspelt dat IoT al in 2022 mainstream ismet een marktwaarde van ongeveer $1500 miljard. In 2021zijn naar inschatting van TechCast Global intelligenteinterfaces mainstream, met een marktwaarde van $140miljard. McKinsey schat de economische impact van IoT in2025 tussen de $39 en $ 111 miljard. De huidige adoptie islager dan 5%, dat betekent dat de komende jaren zeer sterkegroei in IoT-toepassingen wordt verwacht.

Ondanks deze snelle groei, vormt het gebrek aangoedgeschoold personeel en standaarden om apparaten metelkaar te verbinden een steeds belangrijkere hindernis voorverdere ontwikkeling.

ONTWIKKELRICHTING

De data-economie is een internationale beweging. CPB onderzocht de verspreiding van kennis van big data-toepassingen en overige ICT-patenten. Hieruit blijkt dat big data-toepassingen minder snel worden opgepakt dan andere ICT-patenten. Deze vertraging is een wereldwijd fenomeen.


Men voorspelt dat na het Internet of Things het Internet of Minds (ofwel Global Brain) zal worden ontwikkeld. Het Global Brain verbindt mensen onderling en aan hun slimme omgeving. Sommigen voorspellen dat dit netwerk zo slim is dat het traditionele instituties overbodig maakt.

Er ontstaat steeds meer aandacht voor de negatieve implicaties van big data: willen we wel zo veel data overleveren aan een paar bedrijven? Mag alles wat kan? We bespreken dit in de bijlage over governance per groeimarkt.


Het vinden van de juiste werknemers is een belangrijke bottelnek voor de ontwikkeling van de data-economie. In 2016 kunnen volgens de EBU 4000 vacatures in de regio niet worden vervuld, ondanks het hoge opleidingsniveau.


Nu al wordt door HP gewerkt aan een ‘centraal zenuwstelsel’ van de aarde met een biljoen sensoren.


OnderzoeksplatformInvestico laat zien dat de smart city toepassingen in Utrecht losse eilandjes zijn. Anonimisering van gegevens tast volgens het onderzoek alsnog de privacy aan. Utrecht maakt er werk van met een privacy functionaris en een ethische datascan.

30% 60%

2017 2022

5%


Bronnen:


45

KLAAR VOOR WERK VAN DE TOEKOMST?

4


Bronnen:

Argumentenfabriek (2016); CBS (2017); CPB en PBL (2013); Dekker (2016); Kleinknecht (2015); SCP (2016); TNO (2007); Van den Berge en Ter Weel (2015); WRR (2015, 2017a, 2017b)

Alle groeimarkten kunnen bijdragen aan het ‘werk van de toekomst’ ingemeente Utrecht. Maar wat voor vaardigheden en kennis heeft deberoepsbevolking nodig om bij te kunnen dragen aan het verzilveren vanhun economische potentie? Hoe werken we in de toekomst? Wat zijn degevolgen van technologisering en flexibilisering op de arbeidsmarkt? En watkan de gemeente vanuit haar maatschappelijke rol betekenen voor hetwerk van de toekomst? Met andere woorden: welke handelings-perspectieven overstijgen de afzonderlijke groeimarkten en kunnen deuitvoerders van het programma Werk van de Toekomst van gemeenteUtrecht helpen?

Over de impact van technologie op de arbeidsmarkt wordt veelgespeculeerd. Betekent het zoals de denktank Bruegel voorspelt dat bijna50% van de huidige banen verdwijnt? Wordt binnen bestaande banen eendeel activiteiten geautomatiseerd, zoals McKinsey voorspelt? Of betekenttechnologie juist meer vraag naar hoogopgeleiden en niet-routineuzelaagbetaaldediensten-banen, zoals in de bediening en in de zorg?

In Nederland zien we dat er de afgelopen tien jaar niet zozeer minderbanen zijn, maar dat vooral het middensegment krimpt als gevolg vanindustriële robots. Skill-biased technological change wordt dat ook welgenoemd. De grootste veranderingen vinden volgens het CPB plaats binnenbanen. Op dit moment is het gebruik van robotica in Nederland lager danin omliggendelanden en dat maakt het potentieel groter.

Creativiteit en innovatie lijken duurzame ingrediënten voor succes in eenhoogtechnologische wereld. Dat vraagt volgens de Wetenschappelijke Raadvoor het Regeringsbeleid (WRR) dat we menselijke arbeidskrachtnadrukkelijk naast technologie moeten stellen en geen race aan moetengaan om substitutie te voorkomen.

HOOFDSTUK 4. KLAAR VOOR WERK VAN DE TOEKOMST?

Wat is het probleem met werk van de toekomst?

De toekomst van werk laat zich lastig voorspellen. Wel zien we een aantalontwikkelingen die de aard van werk en de aard van arbeidsrelatiesveranderen. Aan de kant van het aanbod neemt het aandeelhoogopgeleiden toe en ontstaat scherpe concurrentie aan de onderkant.Bovendien combineren werknemers arbeid steeds vaker met onderwijs enzorg. De vraag verandert met name door technologisering, flexibiliseringen upgrading: hogere(opleidings)eisen aan werknemers.

Een interessant gegeven: bij WhatsApp werkten 55 mensen toen het werdgekocht voor $19 miljard. Volgens econoom Alfred Kleinknecht hoeven wedaar niet van te schrikken: bedrijven als WhatsApp met een ‘garagebusiness model’ zijn afhankelijk van openbare kennis en een exponentieelinnovatieregime. In sectoren waar innovatie incrementeel is, hangt successterk af van bedrijfsspecifieke kennis en zijn mensen de drijvende krachtachter innovatie.

TECHNOLOGIE

47


Op dit moment heeft in Nederland 23% van de mensen met een baan eenflexibele arbeidsrelatie en dat is veel – ook in vergelijking met andere West-Europese landen. De gig economy is sterk in opkomst.

Vooral banen voor laag- en midden opgeleiden komen onder druk te staan.Dat verdiept bestaande scheidslijnen die ontstaan als gevolg vanopleidingsverschillen. Maar er ontstaan ook nieuwe scheidslijnen: in eenflexibele economie is netwerk en sociaal kapitaal een belangrijke factorvoor succes volgens het SCP. Individuen ontlenen in toenemende matezekerheid aan metacompetenties als leervermogen, aanpassingsvermogenen stressbestendigheid.

Totale flexibilisering van de arbeidsmarkt lijkt onwenselijk enonwaarschijnlijk. Los van de sociale argumenten – groeiende onzekerheiden daaraan gerelateerde stress bijvoorbeeld – is er ook een aantaleconomische argumenten dat stelt dat er een plafond zit aan flexibilisering.Het is lastig om voor elke klus het individu met precies de juistecompetenties te vinden. Allereerst doordat werknemers juist in hun werkbelangrijke vaardigheden opdoen: learning on the job. Ten tweede doordatwerkgevers weinig tot niet investeren in aanvullende scholing voor flexibelekrachten. En ten derde doordat hoge transactiekosten gemoeid gaan methet zoeken naar de juiste arbeidskracht; ook al maakt technologie deorganisatievan de arbeidsmarkt efficiënter.

Flexibiliteit brengt echter ook veel kansen met zich mee. Zo wijzen WernerLiebregts en Erik Stam, economen aan Universiteit Utrecht, op het belangvan flexibele ondernemende werkenden binnen organisaties. En BuurtzorgNederland biedt een goed voorbeeld van een casus waarin juist doorflexibele, zelfsturende team sociale innovatiemogelijk wordt gemaakt.

Langzaam ontstaat het idee dat we werk moeten herdefiniëren. We zien nual duidelijke signalen: steeds meer mensen combineren werk met zorg enonderwijs. De maatschappelijke motivatie wordt belangrijker – zowelbinnen als buiten betaald werk. Wij onderscheiden vier verschillendevormen van werk, die deels overlappen en deels naast elkaar bestaan:

In de toekomst zal met name de maatschappelijke waardering voor thuis-werk en community-werk toenemen. Ook het Sociaal-Cultureel Planbureausignaleert dat: in de participatiemaatschappij wordt de zorgvraag vakerdoor naasten opgevangen. Ook de combinatie van werken en leren is eenvoorwaardevoor duurzame inzetbaarheid.

FLEXIBILISERING Wat is het oplossing voor werk van de toekomst?

HERDEFINITIE VAN WERK


Bronnen:


48


Overheden zetten vooral in op onderwijs als antwoord op technologisering:zo zijn werkenden de machine voor. Stian Westlake, directeur onderzoekbij innovatiestichting Nesta, stelt juist dat de opmars van slimme machinesniet alleen meer kennis van machines vraagt, maar meer kennis van demens zelf: creativiteit, sociale vaardigheden, doorzettingsvermogen enveerkracht worden belangrijker.

Onderwijs moet dus anders. Professor John Seely Brown is gespecialiseerdin management van radicale (technologische) innovatie en organizationallearning. Zijn voorstel: tinkering, letterlijk te vertalen als knutselen.Tinkering impliceert een combinatie van maken (technische vaardigheden)en kritisch nadenken: past een toepassing in de sociale context.

PERMANENT DOORLEREN

HOE KAN DE GEMEENTE BIJDRAGEN?

Allereerst moeten overheden zich ervan bewust zijn dat toenemendeonvoorspelbaarheid op de arbeidsmarkt en combinatiedruk (werken, leren,zorgen) heel wat van het individu vragen. Hoeveel zelfredzaamheid kan enmag men verwachten, vraagt ook de WRR zich af.

De toekomst van werk staat hoog op de politieke agenda. Maar het issteeds moeilijker om goede regels te maken: de ontwikkelingen volgenelkaar snel op en het is lastig polderen, nu de sociale partners minderdraagvlak hebben.

Wat kan de gemeente betekenen in deze ontwikkeling? Wij geven – in lijnmet de aanbevelingen van de WRR – een aantal richtingen:

• Vergroot de aandacht voor zinvol onderwijs, gericht op het werk vande toekomst: zet als belangrijkste onderwijsregio van de Benelux inop de digital recharge van de beroepsbevolking.

• Vergroot de aandacht voor participatie in de samenleving door werkbreed te definiëren – in lijn met de vier vormen van werk: vast,flexibel, thuis-werk en community-werk. Zoek naar mogelijkhedenom als gemeente (financiële) voordelen aan thuis-werk encommunity-werk teverbinden.

• In het landelijk beleid lijkt weinig oog te zijn voor het MKB, terwijlMKB’ers de grootste werkgever én economische motor van het landvormen. Gemeentelijk beleid kan zich richten op de behoeftes vanhet lokale MKB.

• Geef zelf als opdrachtgever het goede voorbeeld: beveiliging,schoonmaak en catering laten zich bijvoorbeeld goed plannen –flexibiliteit lijkt daarin geen must. Laat niet alleen concurrentie opprijs de doorslag geven in aanbesteding.

• Leer van en deel ervaringen van nieuwe of anderesamenwerkingsvormen die houvast bieden: coöperaties, organisatieswaar medewerkers zeggenschap hebben en arbeidspools.

In ieder geval vragen de fundamentele veranderingen in werk om eenandere lokale overheid. Op de rol die de gemeente kan innemen en kansenvoor governance gaan we in het vervolg in.


Bronnen:


49

ACTEREN OP VERANDEREND WERK VANUIT DE GEMEENTE

5

GOVERNANCE - GEMEENTE

De veranderingen op de arbeidsmarkt en in waardecreatie vragen om visieen handelen – of bewust niet handelen! – vanuit de lokale overheid. Webespreken governance op twee niveaus: op het niveau van de gemeenteals bestuursorganisatie en op het niveau van het team van Werk van deToekomst, dat grotendeels bestaat uit ontwikkelaars per groeimarkt.

GEMEENTEHoe bereid je je voor op veranderend werk?

De vraag op gemeentelijk niveau is hoe je je voorbereid op veranderendwerk. We onderscheiden drie verschillende perspectieven op beleid:

RobuustheidRobuustheid gaat over het opwerpen van barrières ter bescherming vanhet bestaande. In de context van veranderend werk bijvoorbeeldbescherming van werkgevers, werknemers of branches. Maar het probleemvan beschermingsmaatregelen is dat je je alleen kunt voorbereiden opbedreigingen die je al van te voren in kan schatten. Na de EersteWereldoorlog bouwde Frankrijk een betonnen verdedigingslinie langs degrens met Duitsland. Maar de Duitsers drongen in de TweedeWereldoorlog via België en via het luchtruim het land binnen.

Veerkracht (resilience)Veerkracht gaat over het inrichten van overcapaciteit, zodat een verstoringin het systeem een tijdje kan worden opgevangen. Veerkracht is inherentconservatief: men gaat er vanuit dat het mogelijk is om terug te veren naarde oude situatie. Een enigszins afwachtende houding is echter welfunctioneel: anders ontstaat het gevaar op overreactie op elke hype.

Beweeglijkheid (agile)Beweeglijkheid gaat over meebewegen met externe ontwikkelingen. En datbetekent dat vaste structuren en verbanden doorbroken kunnen wordenals de veranderende omgeving daarom vraagt. Beweeglijkheid gaatdaarmee over voorbereiden op het onbekende. In lijn met veranderendwerk zou het kunnen gaan om inspanningen van de gemeente om deberoepsbevolking voor te bereiden, door in te zetten op een digitalrecharge, op permanente educatie. Of inspanningen die op gericht zijn omnieuwe ideeën de kans te geven om te groeien door startups bijvoorbeeldvestigingsvoordelen tegunnen.

Een gemeente als bestuurlijke eenheid is niet zo heel beweeglijk. Daarom ishet slim om, zoals gemeente Utrecht met het team Werk van de Toekomst,een deel van de organisatie bewust te laten experimenteren met manierenom beweeglijker te opereren. Maar hoe kan dit team het meest zinvol aande slag? Daar gaan we in het vervolg op in.

HOOFDSTUK 5. ACTEREN OP VERANDEREND WERK VANUIT DE GEMEENTE

51

Bronnen:

NSOB (2016), Loorbach et al. (2017)

GOVERNANCE – TEAM WvdT

TEAM WERK VAN DE TOEKOMSTHet kraaiennest

Elke organisatie is gebaat bij een kraaiennest: een team dat met een netandere blik naar de veranderende wereld kijkt dan de mensen aan dek. Envervolgens kan helpen bij te sturen. Vanuit het kraaiennest kan immers netover de horizon worden gekeken (maatschappelijke ontwikkelingen in decontextuele omgeving); heeft men overzicht van de omgeving(ontwikkelingen in de transactionele omgeving) heeft men scherp zicht opde processen aan boord (ontwikkelingen in de eigen organisatie).

NET VOORBIJ

DE HORIZON

CONTEXTUELE

OMGEVING

OP HET DEK

ONTWIKKELINGEN EIGEN ORGANISATIE

ROND HET SCHIP

TRANSACTIONELE OMGEVING

Een kraaiennest van een organisatie moet zo worden ingericht dat signalenvan buiten tijdig bij de beslissers binnen terecht komen. En dat vraagt omdrie fasen: het verzamelen van signalen van verandering, het interpreterenvan de potentiële impact van deze signalen en het vertalen van dezeanalyse naar zinvol handelen. Wanneer signalen vroegtijdig wordenopgemerkt, dan heeft een organisatie extra tijd om zich strategisch voor tebereiden.

In termen van de known/unknown-matrix gaat het er dus om dat unknownszodra zij zich manifesteren zo snel mogelijk geïnterpreteerd kunnenworden – van unknown unknowns naar known unknowns dus. Niet elksignaal is even pregnant voor elke organisatie. Wat in organisatie A alsbekend wordt verondersteld, staat misschien nog niet op het vizier vanorganisatie B. Een signaal kan zich dus ook in het kwadrant van de unknownknowns bevinden.

Het kraaiennest-team moet gespitst zijn op kiemen van verandering,zogeheten early warning signals. Deze signalen kun je begrijpen alsgebeurtenissen die een trend indiceren; een trend is dan ons begrip van desamenhang tussen losse gebeurtenissen. Of een early warning signal ookdaadwerkelijk doorbreekt is op het moment van opvangen vaak zeeronzeker. De onzekerheid rondom een trend ligt lager, er is immers meerbewijslast verzameld.

We weten dat we

het weten



We weten niet dat we het

niet weten

KNOWN UNKNOWN

KN

OW

NU

NK

NO

WN

52


Bronnen:



Acteren op nieuw werk – de uitdaging die het programma Werk van deToekomst van gemeente Utrecht zichzelf gesteld heeft – vraagt om eendergelijke kraaiennest-aanpak. Het gaat erom dat nieuwe ontwikkelingensnel op het vizier komen te staan van de organisatie. Het kraaiennest heeftdan ook intern een belangrijke communicatieve functie. Het kraaiennestkan aanjager zijn van verandering of van een nieuwe blik op de omgeving.

Het opsporen en interpreteren van early warning signals is een belangrijkevaardigheid voor het team van WvdT van gemeente Utrecht. Dit teambestaat onder meer uit ontwikkelaars die zich richten op één van degroeimarkten. Zij verbinden ‘buiten’ met ‘binnen’ vanuit hun expertise opdeze groeimarkt.

Aan de hand van early warning signals kunnen zij het ontwikkelpad binnenhun groeimarkt monitoren en hierop acteren. Signalen kunnen helpen omgrip te krijgen op de onzekerheid rond het tempo, de richting en eventueletegenbewegingen van het verwachte ontwikkelpad.

Wat vraagt dit van de organisatie?Een goed kraaiennest lijdt onder de paradox van succes: wanneer eenorganisatie tijdig bijstuurt, worden grote risico’s weliswaar vermeden, maarhet blijkt lastig om succes te definiëren als ‘iets dat mogelijk is voorkomen’.Het succes van een kraaiennest is niet altijd even gemakkelijk concreet temaken en een dergelijke werkwijze vraagt om een lange adem.

Daarnaast moet een kraaiennest ook daadwerkelijk invloed hebben op dekoers van het schip: de werkwijze moet worden ingebed in de organisatie,zodat het niet bij signaleren blijft.

Signaleren kun je leren. Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat je jezelfkunt trainen om steeds betere voorspellingen te doen over deontwikkelpaden van in dit geval groeimarkten. De voorwaarde is dat hetteam de verwachte impact toetsbaar formuleert: zo kun je niet alleen deimpact monitoren, maar ook de eigen voortgang. Hierbij geldt:samenwerken helpt om elkaars blinde vlekken af te dekken.

Bovendien kun je gericht je netwerk uitbreiden om ‘remarkable persons’ inbeeld te krijgen met een vernieuwende kijk op een ontwikkeling.Vertrekpunt vormt het huidige netwerk. Door die mensen te vragen waarwat hun betreft de onzekerheden liggen, welke bronnen zij gebruiken enop wie zij letten wordt het blikveld verbreed.

TEMPO RICHTINGTEGEN-

BEWEGING

Futureconsult trainde het team van Werk van de toekomst in de methodiek van vroegsignaleren om bij te dragen aan hetontwikkelen van een ‘kraaiennest’ van de gemeente Utrecht op het gebied van veranderend werk. 53



TEAM WERK VAN DE TOEKOMSTHoe balanceren tussen verschillende rollen?

Voor het team Werk van de Toekomst gelden drie dilemma’s:

1. Balanceren tussen turen en sturenHet team van Werk van de Toekomst is als het kraaiennest van degemeente. Het team heeft een interne rol met een externe blik. En eenexterne rol met een interne blik. Het lastigste is om de juiste balans tussendie twee rollen – turen en sturen – te vinden. Om enerzijds niet te veel opte gaan in de uitvoering vanuit de gemeente, waardoor er geen tijd meerblijft om verkennend naar de omgeving te kijken. En om anderzijds niet zover van de eigen organisatie af te staan, dat de verworven inzichten deuitvoering niet meer raken. De stuurman moet wel open staan voor deaanwijzingen uit het kraaiennest.

En dan is er nog de vraag welk instrumentarium kan worden toegepast. Datinstrumentarium – van sturend naar faciliterend of inspirerend – dient teworden afgestemd op het ‘groeistadium’ van een groeimarkt. Daarom ishet zo belangrijk om het ontwikkelpad van de groeimarkt nauwgezet tevolgen en de governance-roadmap periodiek teevalueren.

In een vroeg stadium is het ecosysteem rondom een nieuw thema gebaatbij een overheid die wil inspireren: die het goede voorbeeld geeft en diegoede voorbeelden creëert in netwerkverband. Zodra het ecosysteem vaneen groeimarkt zich ontwikkelt, kan de gemeente in een faciliterend ofsturende rol bijdragen eraan dat initiatieven de fase van experimenterenontgroeien.

Bij een sturende rol hoort een meer strikt, robuust instrumentariumingezet. En daar schuilt ook een gevaar: een overheid wordt eropafgerekend als een experiment niet uitpakt zoals verwacht. Aan de enekant vraagt de meer dynamische, complexe samenleving om een meerexperimenterende rol van de gemeente, maar anderzijds mag eenexperiment dat wordt uitgevoerd met gemeenschappelijke middelen nietmislukken volgens de publiekeopinie.

De inspirerende rol kan van grote invloed zijn. Als men niets definieert dankun je ook niets bereiken, maar in een vroeg stadium van ontwikkeling ishet lastig om groeimarkten te prioriteren. Een definitie kan echter ookwerken als een self-fulfilling prophecy. Men gaat zich gedragen naar eendefinitie en zo groeit het belang van een groeimarkt. Daarom is hetrelevant dat voor groeimarkten – naast de ontwikkelaars uit het teamWvdT – ook op hoog politiek of bestuurlijk niveau ambassadeurs zijnaangehaakt.

Inspirerende rol Faciliterende rol Sturende rol

Voorbeeldfunctie Subsidies Wet- & regelgeving

Netwerk bouwen Publiek-private

partnerschappen

Aanbestedingen /

stedelijke ontwikkeling

Voorbeelden creëren:

bewijskracht

Challenges Eigen inkoop

Locaties toewijzen

Scholing en

kennisoverdracht

54


Bronnen:



2. Balanceren tussen de rol van solist en werken als teamPer groeimarkt heeft een ontwikkelaar de taak om een brug te slaan tussende groeimarkt en de gemeente en om met een divers instrumentarium deontwikkelingen in de groeimarkt te bevorderen. Het gevaar van dezepositie als solist is dat er ‘eenmanszaakjes’ ontstaan in de gemeentelijkeorganisatie. Daarom is het zo belangrijk om de eigen tegenspraak teorganiseren – daar zit het belang van het team van ontwikkelaars.

De rol van ontwikkelaars is zo gekozen dat zij de mogelijke gemeentelijkerol kunnen verkennen binnen groeimarkten die nog te ver staan van dereguliere lijn. De ontwikkelaar kan na een goede verkenning inschatten ofhet een hype betreft, of het om een groeimarkt gaat waarin eengemeentelijke rol vanuit maatschappelijke overwegingen niet gewenst is, ofdat het gaat om een groeimarkt waaraan de gemeente bij wil dragen.

De ontwikkelaar zal in zijn rol heen en weer bewegen tussen verkennen enkwartier maken en het vertalen naar projecten. Het consolideren vaninzichten in handelen is cruciaal en vraagt om kennisoverdracht door deontwikkelaar.

Maar dan komt meteen de paradox van succes: als een nieuw fenomeenmeer ‘mainstream’ wordt binnen de organisatie, dan wordt dat zeldentoegeschreven aan de strategie- en innovatieafdeling, de verkenners in hetkraaiennest. Daarom is het zichtbaar maken en vieren van successenbelangrijk. Dan blijft er ruimte voor het signaleren, analyseren en acterenop nieuwe, nu nog onontdekte groeimarkten.

Het is belangrijk dat ontwikkelaars zichzelf en elkaar regelmatig vragenwaar ze het meest effectief kunnen zijn – is dat door extern energie temaken of door intern te borgen? Dat hangt of van het ontwikkelpad van degroeimarkt an sich en het beschikbare. Zo bezien heeft een kraaiennest eenvierde blik nodig: reflectie op de eigen rol.

De bergbeklimmerProf. Dr. Martijn van der Steen gebruikt de metafoor van de berg-beklimmer. Bergbeklimmers klimmen steeds een stukje en danzekeren ze zich. Zodat ze niet opnieuw moeten beginnen als ze gripverliezen. Soms is zekeren nieuwe regelgeving. Soms is het officiëleerkenning voor een nieuw fenomeen. In elk geval helpt het alsbestuurders de rol van de bergbeklimmer ondersteunen en henmogelijkheden tot zekering bieden.

“

”


55

CONTEXTUELE

OMGEVING

ONTWIKKELINGEN

EIGEN ORGANISATIE

TRANSACTIONELE

OMGEVING

EIGEN

FUNCTIONEREN

Bronnen:




56

3. Balanceren tussen opbouwen en afbrekenNaarmate nieuwe arrangementen worden opgebouwd die deontwikkelingen in een groeimarkt beïnvloeden rijst het volgende dilemma:wanneer en op welke manier worden oude arrangementen afgebroken?Hoe verhoud je je als gemeente tot oude spelers? Wat wordt gestimuleerden waarom?

Het model hiernaast van professor Derk Loorbach van DRIFT (DutchResearch Institute For Transition) maakt dit inzichtelijk. Bij een transitieontstaan uit experimenten nieuwe groeimarkten – met bijbehorendenieuwe inzichten, organisatievormen en verdienmodellen. Tegelijkertijddestabiliseert het huidige systeem: wanneer een transitie accelereert,betekent dit het uitfaseren van het bestaande. Vervolgens wordengroeimarkten geïnstitutionaliseerd, gestabiliseerd en geoptimaliseerd.

Deze dilemma’s liggen vooralsnog in de toekomst voor de achtgeïdentificeerde groeimarkten.

Bronnen:


BIJLAGE 1 –AANVULLINGEN GOVERNANCE PER GROEIMARKT

GOVERNANCE PER GROEIMARKT

1

FinTech initiatieven ontwikkelen zich onafhankelijk van de lokale overheid.Wij zien daarom geen aanknopingspunten voor de gemeente Utrecht bij deontwikkeling van FinTech initiatieven.

Voor zover de ontwikkeling van FinTech valt te beïnvloeden, gebeurt datdoor nationale en Europese regelgeving en door optreden vantoezichthouders als Nederlandsche Bank en/of Autoriteit FinanciëleMarkten. Zo biedt de nieuwe Revised Payment Service Directive (PSD2) vande Europese Bank grote kansen voor New Financials om als intermediairtussen banken en klanten op te treden.

Wel zien we een zekere profilering op sustainable finance in en rondUtrecht optreden. Daarbij gaat het om de duurzaamheid van investeringenen beleggingen, het verschaffen van (mondiale) toegang tot financiën aande minst draagkrachtigen door microkredieten, crowdfunding en peer-to-peer lending. Voorbeelden van deze profilering zijn de Triodos Bank en hetEuropean Centre for Alternative Finance van de Universiteit Utrecht.

BIJLAGE. AANVULLINGEN GOVERNANCE PER GROEIMARKT

NEW FINANCIALS

2 ZELFMANAGEMENT & E-HEALTH

Het brede gezondheidsbegrip ligt ten grondslag aan de denkrichting van‘ziekten’ naar ‘verscheidenheid’ volgens het ministerie van VWS. Daarnaastonderkent VWS de noodzaak tot opleiden voor een nieuwe en nog ten deleonbekende rollen binnen de zorg. Wat wel duidelijk is: meer ICT, minderstenen.

Bij klinische toepassingen mag een burger strikte regulering verlangen,terwijl de overheid een meer wakende rol zou kunnen spelen bijconsumententoepassingen. Maar wat als die twee meer door elkaar lopen?Doordat medische en consumententoepassingen meer vermengen, is devraag naar passende governance-kaders prangend stelt het RathenauInstituut.

Op dit moment signaleert het Rathenau dat samenwerking tussenaanbieders, verzekeraars en ICT-leveranciers nog ontbreekt om e-healthstructureel onderdeel te laten zijn van de zorg. Om opschaling te faciliterenworden verzekeraars en gemeenten gestimuleerd om e-health steviger teverankeren in zorginkoop.

E-health-toepassingen vragen om een duurzaam, veilig informatiestelsel.Maar op dit moment zijn de regels voor gegevensuitwisseling onduidelijk,zo geven zorgaanbieders aan in de eHealth-monitor. De rol die degemeente daarin kan spelen is beperkt, maar binnen projecten in degemeente zou de gemeente de patiënt actief kunnen laten meedenkenover governance-structuren. Daarnaast kan de gemeente bij zorginkoopaansturen op privacy by design: het vooraf inbouwen vanprivacybeschermende maatregelen.

Daarnaast moeten governance-structuren wel ingericht zijn opverschillende groepen. Niet alleen zijn er grote verschillen in de behoeftentussen hoog- en laagopgeleiden, jongeren en ouderen. Ook heeft niet elkeburger dezelfde mate van zelfredzaamheid.

Utrecht kent een sterke organisatie van zorg op wijkniveau en een sterkeconomisch cluster rondom zorg en gezondheid. De belangrijkstegovernance-opgaveligt in het verbinden van die twee werelden.

58


3

Overheden kunnen volgens de Europese Commissie op vier manierenomgaan met digitale platformen: strikte handhaving van bestaande regels,deregulering, ad-hoc regulering en gedogen.

In de Roadmap Sociaal Ondernemerschap stelt de G32 dat de gemeentezich vooral kan inzetten om actief ruimte te bieden door effectiefaccountmanagement, inkoop, challenges en door een rol te spelen in hetorganiseren en stimuleren van het lokale ecosysteem rondom sociaalondernemen.

De gemeente speelt een belangrijke rol in het ontwikkelen van eenecosysteem rondom sociaal ondernemerschap. De Social Impact Factory iseen unieke plek in Nederland. Met challenges en slimme inkoop kan degemeente sociaal ondernemerschap en de deeleconomie nog verderondersteunen.

Tegelijkertijd is het van groot belang dat de gemeente sociaalondernemerschap niet te veel als aparte sector behandelt – demaatschappelijke vraagstukken die sociaal ondernemers oppakken en detoepassingen van de deeleconomie zijn immers enorm divers. De SER steltdat als volgt: “De raad pleit voor terughoudendheid bij het inzetten vanoverheidsbeleid waarvoor een harde afbakening nodig is van socialeondernemingen als groep. […] Het doel is niet het creëren en vergroten vaneen aparte sector van sociale ondernemingen, maar het vergroten van depositieve maatschappelijke baten.”


SOCIAAL ONDERNEMERSCHAP Zoek voor het versterken van ondernemersvaardigheden dan ookverbinding met bestaand aanbod en stimuleer kennisdeling. Een slimmecrosslink zou kunnen ontstaan door het ecosysteem te verbinden met degroeimarkt rondom New Financials. Binnen dit ecosysteem liggen er voorUtrecht kansen om uit te groeien tot centrum voor sustainable finance.Nieuwe financieringsvormen en modellen – van zowel oude als nieuwefinanciële spelers – kunnen worden verbonden aan initiatieven van socialeondernemers om zo de positie van Utrecht als Nederlands centrum voorsociaal ondernemerschap uit te bouwen.

4 SLIMME MOBILITEIT

PBLQ ontwikkelt samen met het ministerie van IenW een afwegingskader voor overheidsparticipatie in smart mobility. Zij onderscheiden vijf afwegingen:

1. Is er noodzaak om te interveniëren? • Marktfalen (mismatch vraag en aanbod)• Systeemfalen (lock-ins en padafhankelijkheid) • Overheidsfalen (publieke waarden worden niet gerealiseerd)

2. Zo ja, welke interventies zijn mogelijk?• Aanbod ontwikkeling• Sturen van kapitaal• Vraag ontwikkeling

3. Welke rol binnen die interventies?

59


4. Welke instrumenten?• Invloed: eisen en regels aan investeringen; belastingen, subsidies;

optreden als intermediair• Participatie: co-investeren; inkoop en aanbesteding;

capaciteitsopbouw

5. Getoetst aan basiscriteria voor succesvol interveniëren? Te weten:doelstelling, transparantie, coördinatie, betrokkenheid, verbondenheid enimplementatie

Wij zouden hier nog een stap aan toevoegen. Wanneer de gemeentenoodzaak ziet om te interveniëren, dan is de eerste stap om richting tegeven: een visie op hoe, waar en wanneer zelfrijdend vervoer wenselijk is.

Op dit moment is het lastig om overheidsinterventies in te richten doordater grote onzekerheid bestaat over ontwikkeltempo en -richting. Daarom ishet belang van het monitoren van EWS zo groot: zo kan de gemeente deontwikkelingen in de gaten houden en onzekerheden rond bijvoorbeeld decomplexiteit op de weg beter begrijpen. BCG stelt dat een gemeente nu altijdskritische interventies dient voor te bereiden op basis van degemeentelijke visie op smart mobility. Daarnaast adviseert BCG om smartmobility te managen vanuit een apart programma. In Utrecht bijvoorbeeldals apart actieplan onder het verkeer en mobiliteit beleid.


5 NIEUWE ENERGIE

In de energietransitie is een grote rol weggelegd voor de centrale overheid,dat stellen WRR, PBL en STT. De WRR stelt dat de beleidsopties voor dedecentrale overheid vooral de ruimte moeten bieden aan nieuwetechnieken en businessconcepten. De uitdaging is om abstracteklimaatdoelen te verbinden aan concrete beleidsdoelen.

De gemeente kent sturingsmogelijkheden op drieniveaus:1. De cirkel van controle: maatregelen in de eigen organisatie; eisen aan

nieuwbouwen renovatie2. De cirkel van invloed: samenwerkingen met corporaties, huurders,

verhuurders en particulieren om de woningvoorraad teverduurzamen3. De cirkel van lobby en kennisontwikkeling: aandacht voor nieuwe

energie

Uit evaluatie van het beleid van gemeente Utrecht blijkt dat de campagnevoor verduurzaming heeft geleid tot extra investeringen. De financiëleinstrumenten zijn minder doeltreffend: ze zijn niet breed bekend en er iseen lage bereidheid om te investeren.

De gemeente heeft een aantal rollen: die van regievoerder (bijvoorbeeldgrootschalige ruimtelijke inpassingen, het ontwikkelen van warmtenetten),wetgever/handhaver, aanjager en als voorbeeld. In de stedelijkeontwikkelopgave komen al deze rollen terug. En daarbij geldt dan weer: deinspanningen van het Rijk om consistent en ambitieus beleid neer te zettenzijn onontbeerlijk voor de versnelling die nodig is om het Utrechtseenergiesysteem voor te bereiden op de toekomst.

60


Om de energietransitie te versnellen is het belangrijk om het bedrijfslevenmee te krijgen. Bij het bedrijfsleven gaat het met nadruk niet alleen om degrote spelers, maar juist om MKB-ondernemers voor wie investeringen induurzame energie of efficiëntere processen soms onbekend of (te) hoogzijn.

Daarnaast leidt de energietransitie – zeker in combinatie met de verduur-zaming van de gebouwde omgeving – tot een groei in werkgelegenheid.Maar nu al is er krapte op de arbeidsmarkt wat betreft goedgeschooldtechnisch personeel. “Menselijk kapitaal is de sleutel voor economischegroei en het slagen van de [energie]transitie, stelt Marsha Wagner,programmamanager Human Capital van de Topsector Energie. Zij doet eenberoep op de ROC’s en Hogescholen. In Utrecht bestaan wel interessanteinitiatieven, zoals Selficient, een project waarin HBO-studenten een zelf-voorzienend huis bouwen. Governance zou zich erop kunnen richten om deenergietransitie meer integraal onderdeel van het onderwijs te maken.


6 FOOD & HEALTH

Food & Health staat als groeimarkt in toenemende mate in debelangstelling. Het Rathenau onderzoekt het nieuwe gezondheidsbegripdat aan het ontstaan is: welzijn wordt hierin breed opgevat en er komtmeer aandacht voor preventie. Nationaal en op Europees niveau wordtingezet op zelfmonitoring. Er worden e-health toepassingen ontwikkeld diegezonde voeding stimuleren en personaliseren en dat vraagt om nieuwesamenwerkingen tussen onderzoekers, ontwikkelaars, professionals enburgers.

Vooral vanuit de maatschappelijke/positioneringsdoelstelling op het gebiedvan Healthy Urban Living is Food & Health een belangrijke groeimarkt. Opdit moment is het ecosysteem in Utrecht vooral gericht op kennis eninspiratie. Utrecht heeft een sterke kennisbasis vanuit de kennisinstellingenUU, UMCU en HU. Zo heeft de UU een expertisecentrum Future Food enbiedt de HU een minor rondom gezonde voeding aan. Economischeactiviteit concentreert zich op het Utrecht Science Park, waar bijvoorbeeldhet Nutricia Research Center is gevestigd. Daarnaast heeft de Rabobankeen leidende positie in de agrarische sector en de voedingsindustrie. Hetecosysteem kan worden versterkt en uitgebreid door samenwerking methet ecosysteem in de regio FoodValley (Wageningen).

7 CIRCULAIRE ECONOMIE

De WRR stelt in een policy brief over verankering van klimaatbeleid datoverheden op decentraal niveau een belangrijke rol kunnen spelen. Opnationaal niveau moeten ambitieuze doelstellingen voor beperkte CO2uitstoot worden vastgelegd, die op decentraal niveau worden uitgewerkt inpassende businessconcepten.

“Het is de decentrale overheid die hier niet alleen lokaal maatwerk kanbieden voor de burger, maar ook de burgerinitiatieven kan kanaliseren,kennis kan mobiliseren, een communicatieplatform kan bieden en zo kanhelpen om lokale initiatieven te laten uitgroeien tot een ‘beweging’ metsupralokale uitstraling.”

61


De SER benadrukt het belang van consistent beleid in de tijd en door allerelevante sectoren en schaalniveaus heen. Goede governance verbindt eentopdown benadering, waarin de overheid de grenzen van het speelveldafbakent en bewaakt, met een bottom-up benadering die ruimte biedt aaninitiatieven vanuit markt en samenleving en een naar sector en regiogedifferentieerde aanpak.

Bovendien ligt hier ook een duidelijk handelingsperspectief voor degemeente. Allereerst kan de gemeente inzetten op circulaire inkoop. Dejaarlijkse begroting van gemeente Utrecht is ongeveer €1,5 miljard. Degemeente zet via de Green Deal Circulair Inkopen al duidelijke stappenrichting de circulaire economie.

Daarnaast heeft de gemeente een motie (december 2016) aangenomenwaarin circulair (ver)bouwen tot norm wordt verheven. Dit is inmiddelsverwerkt in het ‘Meerjaren Perspectief Stedelijke Ontwikkeling 2017’. Degemeente wil de norm voor zichzelf toepassen en eveneens afspraken metinitiatiefnemers maken.

Ook de wethouder voor milieu, werk & inkomen kan een belangrijke rolspelen in de transitie: denk aan sociale werkplaatsen die circulaire dienstenals reparatie bieden, wanneer de marktomstandigheden niet gunstig zijn,maar de milieuvoordelen evident zijn. Breder dan circulair bouwen is hetinrichten van circulaire afvalstromen. Gemeente Utrecht werkt met éénafvalverwerker, AVU. Dat biedt kansen om samen op te trekken.


8

Er ontstaan veel spanningen als gevolg van big data: Silicon Valley versus onze grondrechten. Volgens STT zou deze spanning een uitgangspunt kunnen bieden om lokaal tot nieuwe infrastructuur, data-applicaties en intelligente systemen te komen die lokale waarden en de bescherming van de mens en eigen data centraal stellen. Juist omdat volgens de STT de mens – als burger of gebruiker – een intrinsiek zwakke positie in de toekomstige informatiesamenleving heeft. Het CPB ziet vijf publieke belangen onder druk staan als gevolg van digitalisering: de kwaliteit van informatie, voldoende concurrentie, cybersecurity, bescherming van persoonsgegevens en bescherming van verliezers. En ook het Rathenau stelt dat de bescherming van publieke waarden in de digitale samenleving op dit moment sterk te kort schiet.

Het CPB geef een aantal handvatten voor beleid:

1. Als er veel technologische onzekerheid is, dan is technologieneutraal beleid wenselijk, waarin ruimte is voor experiment. Voorbeeld: IoT, blockchain

2. Als de aanpassingskosten voor organisaties hoog zijn, is afwachtend beleid kostbaar en is tijdig, consistent beleid wenselijk. Voorbeeld: online identificatie

3. Als aanpassingskosten laag zijn en de onzekerheid groot, dan kan de overheid helpen door experiment te faciliteren dat onzekerheid vermindert. Voorbeeld: zelfsturende auto

IoT & DATA-ECONOMIE

62


Naast het Smart City Dashboard Utrecht zijn er weinig aansprekendevoorbeelden van IoT-initiatieven. Smart City Grid 030, van initiatiefnemersHKU, Greenberry, SETUP Utrecht, Design Academy Eindhoven en hetUtrechtse Science Park, lijkt inmiddels inactief. Governance rondom IoT zouvolgens het CPB vooral ruimte moeten laten voor experiment en die ruimtewordt in Utrecht nog niet zo ervaren of nog niet duidelijk benut. In het lichtvan mogelijke maatschappelijke toepassingen van IoT & data-economie lijkthet derde handvat van het CPB belangrijk: het faciliteren van experiment.


63

BIJLAGE 2 –BESCHIKBAARHEID INFORMATIE

BESCHIKBAARHEID INFORMATIE

De acht groeimarkten zijn besproken op potentie en ontwikkelpad op basisvan beschikbare informatie op nationaal of regionaal niveau. Hierbij moetworden opgemerkt dat voor sommige groeimarkten weinig Utrecht-specifieke informatie voor handen was. Onderstaande tabel geeft eenoverzicht van de beschikbare informatie.

Groeimarkt Beschikbare informatie

New financialsGekwantificeerde verkenningen naar new financials zijn schaars, op een lineaire prognose van DNB na. Over e-health zijn weinig economische cijfers beschikbaar – noch voor de Utrechtse regio, noch voor Nederland als geheel.

Zelfmanagement & e-health

Over e-health zijn weinig economische cijfers beschikbaar – noch voor de Utrechtse regio, noch voor Nederland als geheel.

Sociaal ondernemerschap Sociaal ondernemerschap is sinds kort goed gedocumenteerd op nationaal niveau, cijfers voor Utrecht specifiek ontbreken.

Slimme mobiliteitEr is veel (economische) data over slimme mobiliteit op nationaal niveau. Gedegen onderzoek naar de regionale potentie voor Utrecht is schaars.

Nieuwe energie Er is veel data over de energietransitie in Utrecht op gemeentelijk niveau en er zijn enkele voorbeelden van coalities rondomnieuwe energie.

Food & healthEr is weinig kwantitatieve informatie over food & health beschikbaar – noch voor de Utrechtse regio, noch op nationaal niveau.

Circulaire economieEr is veel Utrecht-specifieke informatie op het gebied van circulaire economie, wel moet worden opgemerkt dat deze informatie zich vooral richt op de overheidsrol.

IoT & data-economieIoT wordt in publicaties als onderdeel van bredere ICT-ontwikkelingen gezien, kwantitatieve informatie over IoT specifiek voor Utrecht lijkt niet voor handen.

65

BIJLAGE 3 –GERAADPLEEGDE LITERATUUR

GERAADPLEEGDE LITERATUUR (1/5)

Accenture (2016) Fintech and the evolving landscape: Landing points for the industry.

ABN Amro (2017) Nieuwe realiteit in food biedt volop kansen.

Argumentenfabriek (2016) Werken in de toekomst. Vier scenario’s voor de organisatie van werk in Nederland in 2026.

BCG - The Boston Consulting Group (2016), Impactanalyse Zelfrijdende Voertuigen Amsterdam.

Capgemini (2017) World FinTech Report 2017.

CBS (2016) Economische indicatoren energiegerelateerde activiteiten.

CBS (2017) Werkzame beroepsbevolking; positie in de werkkring. Geraadpleegd op 8 november 2017.

CPB (2016a) Discussion paper: Vertragen landsgrenzen de verspreiding van kennis binnen nieuwe technologievelden? De casus van big data in Europa.

CPB (2016b) Policy brief: Marktordening bij nieuwe ICT-toepassingen.

CPB en PBL (2013) Horizonscan Welvaart en Leefomgeving.

CPB en PBL (2015) Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving, cahier Mobiliteit.

Dekker, F. (2016) Robot- en ICT-gebruik in het Nederlandse bedrijfsleven. In: ESB Arbeidsmarkt.

DNB – De Nederlandsche Bank (2016) Technologische innovatie en de Nederlandse financiële sector.

Decisio (2017) Bruto Utrechts Fietsproduct, Wat levert een toename van fietsgebruik de stad op?

EBU – Economic Board Utrecht (2017) Bouwstenen circulaire gebouwde omgeving Utrecht. Een onderzoek naar de kansen voor circulaire bouw en demontage in de regio Utrecht.

EC - Europese Commissie (2016) Een Europese agenda voor de deeleconomie.

FD (2017) Nederland terug als gidsland met sociaal ondernemerschap.

67


G4 (2015) Resetting cities.

G32 (2017) Roadmap sociaal ondernemerschap.

GDI – Gemeentelijke Duurzaamheidsindex (2017), geraadpleegd op 15 november 2017.

Gemeente Utrecht (2015a) Afval is grondstof. Beleidsnota 2015-2018.

Gemeente Utrecht (2015b) Energieplan Utrecht: Utrecht als energiek middelpunt van het land.

Gemeente Utrecht (2015c) Utrecht: energiek middelpunt van het land. Duiding van College bij energie plan.

Gemeente Utrecht (2015d) Volksgezondheidsbeleid 2015-2018: Bouwen aan een gezonde toekomst – een uitnodiging aan de stad.

Gemeente Utrecht (2016a) Arbeidsmarktmonitor.

Gemeente Utrecht (2016b) De energie van de stad 2016.

Gemeente Utrecht (2017a) Begroting 2018.

Gemeente Utrecht (2017b) Meerjaren Perspectief Stedelijke Ontwikkeling.

Gemeente Utrecht (2017c) Quick Scan Contouren opgave nieuwe economie.

Gemeente Utrecht (2017d) Volksgezondheidsmonitor.

Idenburg, P.J. en Van Schaik, M. (2010) Diagnose 2025. Over de toekomst van de Nederlandse gezondheidszorg.

ING (2015a) Hightech meets business. De economische impact van technologie voor sectoren, organisaties en mensen.

ING (2015b) Kwaliteit digitale infrastructuur loopt uiteen tussen provincies.

ING (2015c) Nieuwe groeifase softwaresector.

68


ING (2016) Foodservice in beweging. Foodservice groothandels profiteren van binnenlands herstel.

ING (2017a) Groei softwaresector houdt aan.

ING (2017b) Zorg groeit in 2017 sneller dan economie.

Investico / De Groene Amsterdammer (2017) Onderzoek Smart cities, de stad als datamijn, de bewoner als proefkonijn. De muren hebben sensoren.

KiM (2015) Chauffeur aan het stuur? Zelfrijdende voertuigen en het verkeers- en vervoerssysteem van de toekomst 2015.

KiM (2017) Paden naar een zelfrijdende toekomst. Vijf transitiestappen in beeld.

Kleinknecht, A. (2015) How ‘structural reforms’ of labour markets harm innovation. Research Paper, 6, Social Europe.

Loorbach et al. (2017) Sustainability Transitions Research: Transforming Science and Practice for Societal Change, Annual Review of Environment and Resources.

McKinsey & Company (2015) Cutting through the FinTech Noise: Markers of Success, Imperatives for Banks.

McKinsey & Company (2016a) FinTechnicolor: the New Picture in Finance.

McKinsey (2016b) Scaling the impact of the social enterprise sector.

Natuur & Milieu (2015) Zon zoekt gemeente.

NICTIZ (2015) eHealth-monitor 2015.

NL Smart City Strategie (2017).

NSOB / Erasmus Universiteit Rotterdam (2016) Tijdig bestuur: strategisch omgaan met voorspelbare verrassingen, oratie prof. dr. Martijn van der Steen.

PBL (2016) Policy Brief. Grondstof voor de circulaire economie.

PBL (2017a) Nationale kosten energietransitie in 2030.

69


PBL (2017b) Toekomstbeeld klimaat neutrale warmtenetten in Nederland.

PBL & Harmelink Consulting (2017) Beleidsruimte energietransitie gebouwde omgeving van gemeenten. Casestudie Utrecht.

PBL / CBS (2016) Regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2016.

PBLQ HEC (2015) Afwegingskader overheidsparticipatie in smart mobility.

Rabobank (2016a) Thema-update: Foodservice.

Rabobank (2016b) ZorgScoop. Thema: Voeding & gezondheid. Op naar een vitalere samenleving.

Rabobank (2017) Cijfers & Trends – Food.

Rathenau Instituut (2015) Opwaarderen. Borgen van publieke waarden in de digitale samenleving.

Rathenau Instituut (2016) De meetbare mens. Digitaal meten van het gezonde en zieke lichaam.

Rathenau Instituut (2017a) Eerlijk delen – Waarborgen van publieke belangen in de deeleconomie en de kluseconomie.

Rathenau Instituut (2017b) Werkprogramma 2017-2018.

Rifkin, J. (2010) Utrecht Roadmap to a Third Industrial Revolution.

SCP (2016) De toekomst tegemoet. In hoofdstuk 4: Groeiende onzekerheid? De toekomst van ons werk.

SER (2015a) Meerjarenperspectief 2025.

SER (2015b) Sociale ondernemingen: een verkennend advies

SER (2017) Briefadvies. Governance van het energieen klimaatbeleid.

Social Enterprise NL (2016) Social Enterprise Monitor.

70


STT (2013) Aspirine op je brood. Voeding en geneesmiddelen in de toekomst.

STT (2015a) Beter?! Toekomstbeelden van technologie in de zorg.

STT (2015b) Van autonome robots tot zilte aardappels. Toekomstverkenning naar de invloed van technologische ontwikkelingen op de agri- & foodsector tot 2050.

STT (2017a) Data is macht.

STT (2017b) En toen ging het licht aan… transities naar een emissievrij energiesysteem.

TechCast Global (2017)

TNO (2007) Agenda voor de toekomst. Sociale zekerheid en arbeidsmarkt.

TNO (2013) Innoveren voor gezondheid. Technologische en sociale vernieuwing in preventie en zorg. 2013.

TNO (2016) Circulaire potentie voor Utrecht.

Van den Berge, W., & ter Weel, B. (2015). Baanpolarisatie in Nederland, CPB Policy Brief.

Van de Weijer, C. (2017) Toekomst van mobiliteit, in Essaybundel RWS Imagine!

VWS (2014) De maatschappij verandert. Verandert de zorg mee?

WistUdata (2017).

WRR (2015) De robot de baas. De toekomst van werk in het tweede machinetijdperk.

WRR (2016) Policy Brief. Klimaatbeleid voor de lange termijn: van vrijblijvend naar verankerd.

WRR (2017a) Voor de zekerheid. De toekomst van flexibel werkenden en de moderne organisatie van arbeid.

WRR (2017b) Weten is nog geen doen. Een realistisch perspectief op redzaamheid.

71

Dit traject is uitgevoerd in opdracht van gemeente Utrecht door Futureconsult, in samenwerking met MeetingMoreMinds en PwC Data Analytics.Het rapport is opgesteld door Jan Nekkers en Maja Bosch van Futureconsult.

Contact: [email protected]

COLOFON

WERKVAN DE

GEMEENTE UTRECHTEEN ANALYSE VAN ACHT OPKOMENDE MARKTEN

EN AANKNOPINGSPUNTEN VOOR GOVERNANCEFutureconsult, MeetingMoreMinds, PwC Data Analytics

Versie januari 2018

MAKEN TOEKOMST

werk maken toekomst · onderdelen: economische potentie, maatschappelijke potentie en regionale...

Documents