web.itu.edu.trweb.itu.edu.tr/adali/wp-content/uploads/2012/10/figen_b… · web view1 gİrİŞ....

1 GR

1 GR

Szl anlatmn yannda yazl anlatmn da zamanla nem kazanmas sebebiyle birok metin ileme program gelitirilmitir. Bu metin ileme programlar kullancya eitli olanaklar salamaktadr. Bunlarn banda; kullanlan yaz tipinin, boyutunun istee bal bir ekilde ayarlanabilmesi, sayfa yapsnda deiiklik yaplabilmesi, metin iinde bir harf dizisinin aranmas, aranann bulunmas ve istenirse bu harf dizisinin yerine istenen baka bir harf dizisi konulabilmesi gibi olanaklar gelmektedir. Birok metin ileme arac bu basit ilevleri bizlere salayabilmektedir. Fakat kullanlan dilin kendisine zg baz kurallardan kaynaklanan sorunlar kabilmektedir. rnein Trke dili iin kullanlmas durumunda ne bul ilevi, ne de deitir ilevi tam olarak doru alamamaktadr. Bunun Trke dilinin yapsndan kaynaklanan birok sebebi vardr. Tezin kapsamnda bu sorunlara ve bu sorunlarn zmlerine deinilecektir.

1.1 Bul ve Deitir kavramlar

Bul ve deitir ilevleri ou zaman hep birlikte kullanlan ilevlerdir. zellikle deitir ilevinin bul ilevi olmakszn kullanm mmkn deildir. Bul ilevi baz durumlarda sadece aranan harf dizisinin metin dosyasnn neresinde olduunu bulma amal tek bana kullanlabilmektedir. Her iki ileve ortak bir tanm yaplmak istenirse; Bul Ve Deitir ilevleri; bir metinde aranan harf dizisinin, szcn aranp bulunmas ve bulunann yerine konmak istenen yeni harf dizisi veya szcn konmasdr. Bul ve Deitir ilevleri Trke iin daha nce deinildii zere ou zaman doru olarak alamamaktadr.

1.2 Neden Bul ve Deitir ilevlerinde Trke iin zel zm Gerekli

Trke yaps gerei dier dillerden farkllk gsteren bir dildir. Ural- Altay dil ailesinin bir yesidir. Yapsndan kaynakl olarak doal dil ilemede birok soruna sebep olan zelliklere sahiptir. Bu sorunlarn en nemli sebeplerinden biri Trke`nin bitiken bir dil olmasdr. Tpk Fince ve Macarca`da olduu gibi Trke`de de szckler bir kk ve kke eklenen eklerden oluur. Bu ekler eklendikleri kk veya gvdenin anlamn, szck trn veya szdizimsel ilevini deitirebilirler. [1]

Trke`de bir szcn ekler yardm ile dntrlebilecei farkl szck says kuramsal olarak sonsuzdur. Bu duruma abartl bir rnek olarak Osmanllatramadklarmzdanmcasna szc verilebilir [2].

Trke dil bilgisi kurallarna gre ekillenen bir dildir. Trke szckler baz kurallara uyma zorunluluuna sahiptir. Bu kurallarn en nde gelenleri byk ve kk nl uyumlardr. Basite aklanacak olursa; Byk nl uyumuna gre Trke bir kelime sadece ya kaln (a, , o, u) nllerden ya da ince (e,i,,) nllerden oluabilir. rnein; defterler szc byk nl uyumuna uyarken, kitaplar szc byk nl uyumuna uymaz. Trke`de nl uyumlarna aykr olan szckler ya yabanc dillerden dilimize katlmtr ya da zamanla deiime uramlardr. rnein; karde szc kurala aykr iken deiime uramadan nceki hali olan karda szc kuralldr. Bul ve deitir ilevi kullanldnda bu kurallardan kaynakl sorunlar olumaktadr. rnein; metin ierisinde "kitap" szc aranp yerine "defter" szc konulmak istendiinde, metindeki "kitaplarmzdan" szc "defterlarmzdan" halini alr. Oysaki defter szc kurall bir szckken defterlarmzdan szc ne anlamca ne yapca doru bir szck deildir. Bu ve bunun gibi dilin kurallarna aykr sorunlar zebilmek iin Trke iin zel bir bul ve deitir ilevine ihtiya duyulmaktadr. Kurallara gre "kitap"- "defter" deiiklii "kitaplarmzdan" yerine "defterlerimizden" seklinde olmaldr. Bul ve deitir ilevi iin daha birok sorun yaratan durum sz konusudur. Bu sorunlara bu blmde deinilecektir.

1.2.1 Trke iin Bul ilevinin karlat sorunlar

Trke de baz szckler aldklar eklerin baz zelliklerine gre deiiklie urar.

Sonu p, , t, k sert sreksiz nszleri ile biten szckler nl bir harf ile balayan ek aldklarnda b, c, d, g ve harflerine dnrler. "kitap" szc -m 1.kii iyelik eki aldnda "kitabm" halini alr. Bul ve deitir ilevi Bul aamasnda "kitap" szcn aradndan "kitabm" szcnn iindeki ayni anlama sahip ksm bulamamaktadr. Bu gibi durumlardan kurtulabilmek iin kitap szc aranrken kitab, aa szc aranrken "aac", "kepenk" szc aranrken "kepeng" szcnn de aranmas salanmaldr. Ancak bu durumda Trke iin doru bir Bul ilevi yaplandrlabilir.

Baz Trke szckler ek aldklarnda nl dmesine urarlar. Bunlarn bazlar "oul", "gnl", "burun", "asr" szckleridir. Bu szckler sesli ile balayan ekler aldklarnda "oul"+"um" "oluma", gnl"+"mden" "gnlmden", "burun"+"um""burnum", "asr"+"a""asra" hallerini almaktadr. Dolaysyla bu szcklerin ek almadan nceki halleri arandnda deiiklie uram halleri bulunamaz. Deimi halleri de arama aamasnda gz nne alnmaldr. Yani "oul" ve "ol", "gnl" ve "gnl", "burun" ve burn", "asr" ve "asr" ikilileri aramaya dahil edilmelidir.

Baz eylem kkl szcklere yor eki eklendiinde eylem soylu szckte deiimler olur. anla eylem soylu szcne yor eki eklendiinde anla+yor yerine anlyor haline dn olur. Bir szckte dz - geni nllerden (a, e) sonra yor eki gelirse, bu nller darlaarak (, i, u, ) nllerine dnr. Bu gelien olaya nl daralmas denir. Bulunmak istenen szcn anla olmas durumunda anlyor szc yakalanamayp, yanl sonuca sebep olunur. Aramaya bu durum eklenmelidir.

1.2.2 Trke iin Deitir ilevinin karlat sorunlar

Deitir ilevinde Trke`nin sondan eklemeli bir dil olmasnn sebep olduu baz sorunlarla karlalmaktadr.

Szck kklerinin ald ekler kkn sahip olduu baz ses zelliklerine gre

deiiklik gstermektedir.

rnein :

kedi szcne oul anlam katmak iin -ler eki kullanlrken ; tavan

szcne -lar eki kullanlr.

kedi szcne 1.tekil iyelik anlam katmak iin -m eki kullanlrken ; tavan szcne -m eki kullanlr.

Bu eklerin deiimi eklendikleri szcn son harfinin nl nsz oluuna, szcn son nl harfinin kaln ince oluuna gre kurallanr. kedi szc son harfinin nl olmas ve son nlsnn ince olmas sebebiyle 1. tekil iyelik ekini m olarak , tavan szc son harfinin nsz olmas ve son nlsnn kaln olmas sebebiyle 1. tekil iyelik ekini m olarak alr.

Bu deiiklikler gz ard edildiinde Bul ve Deitir ilevi aadaki gibi yanl sonulamaktadr.

Ahmet bugn yeni kedisini parkta kedilerle oynamaya gtrd.

Ahmet bugn yeni tavansini parkta tavanlerle oynamaya gtrd.

Bu deiiklikler gz nne alnp bir zmleme yapldnda Bul ve Deitir ilevi aadaki gibi doru sonulanmaktadr.

Ahmet bugn yeni tavann parkta tavanlarla oynamaya gtrd.

Bul ilevinde de deindiimiz p,,t,k sert sreksiz nszler ile biten szckler Deitir ilevinde de sorunlara sebep olmaktadr. Bu nszlerden biriyle biten bir szc bulunan szcn yerine konmas aamasnda eer ki szck nl ile balayan bir ek de alm ise sorunla karlalmaktadr. defterimden szcnde defter szc yerine kitap konulmas gerektiinde

kitap-imden zmlemesi yanl bir sonu vermektedir. nl harflerin kaln olmas gznne alndnda kitap-mdan zmlemesi yaplmaktadr, fakat kitap szcnn son harfinin p,,t,k sert sreksiz nszlerinden biri olmas sebebiyle sadece ince kaln nl kontrol yeterli olamamaktadr. nl ile balayan ek almas gz nne alnarak

kitap-mdan yerine kitab-mdan zmlemesi yapldnda doru sonu alnabilmektedir.

Bul ilevinde zerinde durmu olduumuz nl daralmas konusu ayn zamanda Deitir ilevinde de sorunlara sebep olmaktadr. geliyoruz szcnde gel szcnn yerine anla szc konulmak istendiinde anla+yoruz yerine anl+yoruz zmlemesi doru sonucu vermektedir. nl daralmas yaayacak szckler iin zel bir zm yaplandrlmas doru olacaktr.

p,,t,k,f,h,s, sert nszlerinden sonra c, d, g nszleri ile balayan ek geldiinde, eklerin ilk harflerinde c, dt, gk deiiklikleri olur. Deitir ilevi dnerci szcnde dner szcn bulup yerine kebap konulmas ilemini yapmaya kalktnda kebap+ci zmlemesi yanl olacaktr. kebap szcnn son harfi p,,t,k,f,h,s, sert nszlerinden biri olmas sebebiyle c ile balayan ekin ilk harfi olacaktr. Bu durumda kebap doru zmlemesi yaplabilmi olacaktr.

1.3 Benzer almalar

Trke dndaki baz dillerde Bul ve Deitir ilevi doru sonu verebilmektedir. rnein; ngilizce iin says 5`i amayan baz zel durumlar haricinde doru Bulma ve doru Deitirme yaplabilmektedir. En sk kullandmz yazm denetleyicisi olan Word ngilizce iin verimli bir ekilde alabilmektedir. Oysaki Trke dili iin baz zmler sunulmaya alldysa da Bul ve Deitir iin bir zme sahip deildir.

Trke iin yaplm Orhan Bilgin, zlem etinolu ve Kemal Oflazer`in henz

yaynlanmam Efficient Find and Replace in Agglutinative Languages: The Case of Turkish yaynnda bitiken zellik gsteren dillerde kullanlmak zere Trke iin zelletirilmi etkili bir Bul ve Deitir ilevi yaplmtr. Bu alma bulunacak olan szc biimbirimsel zmleyicide ileyerek elde edilen sonucu kullanarak yerine konmas istenen szc yaplandrmaya dayanmaktadr. Bu almada dolabn szcndeki dolap yerine masa szc konulmak istendiinde ilk olarak dolabn szc iin biimbirimsel zmleyicide analiz edildiinde dolap+Noun+A3sg+P2sg+Acc (your cupboard) ve dolap+Noun+A3sg+P3sg+Acc (his/her cupboard) iki ayr zm bulunmakta ve her iki zmden elde edilen ek ve kk bilgilerini tutan veriler masa szc iin ilenerek masa+Noun+A3sg+P2sg+Acc masan ve

masa+Noun+A3sg+P3sg+Acc masasn iki ayr zm olur. Ve baarl bir ekilde Bul ve Deitir ilevi gerekletirilmi olur. ekil 1.3.1 de aklllk szc yerine zeka szcnn konulmas ve geilen aamalar gsterilmitir. [4]

ekil 1.3:1 aklllk szcnn zeka szc ile deitirilmesinin aamalar

1.4 Tezin Amac ve Kapsam

Trke`de imdiye dek yaplm olan Bul ve Deitir ilevi iin zmlerde tam verimli ve platform bamsz bir sonu elde edilememitir. Bunun sebebi bu konuda yaplm sadece bir almann var olmas ve bu almada da bir morfolojik zmleyiciye ihtiya duyulmasdr. Oysaki daha fazla alma yaplabilmi olsayd zmleyici maliyetinden kurtulmann bir yolu bulunabilirdi.

Bu tez almasnn amac, biimbirimsel olarak Bul ve Deitir ilevinin baarmn en etkin ekilde yapabilmektir. Bu amala;

Verilen kstlar dorultusunda arama yaplarak Bul ilevinin yaplmas,

Bul ilevinin sonu olarak verdii verilerin kullanlmasyla bulunan szcn yerine konulacak szcn yaplandrlmas,

Baarl bir ekilde Bul ve Deitir ilevinin yaplmas iin zm bulunmaya

allmtr.

Bu amalar dorultusunda Bul ve Deitir ilevinin karlamas olas sorunlar iin zel zmler bulunmutur. Trke szckler iin oluturulan ayr sonlu durum makinelerinin birlikte alarak hem eylem hem de isim soylu szckler iin sonuca varabilmesi salanmtr. Fakat bilindii zere yapm eki ieren szcklerde deiiklik yapmaya allmas bizi yanl sonulara ynlendirmesi sebebiyle sonlu durum makinelerinde baz yapm eklerine yer verilmemitir. lerleyen blmlerde gerekletirilen yazlmn aklanmas aamasnda hangi ek gruplarnda hangi eklere yer verildiine deinilecektir. Bu eklerle kurulmu tm szckler iin biimbirimsel zm bulunmutur. Bu zmlerin verilerinden yararlanarak da Bul ve Deitir ilevi gereklenmitir. Bulunan szcn ardndaki ek katar eylem ve isim soylu szcklerin alabilecei ek kurallarna gre zmlenir. En basit haliyle ekil 1.4:1`de isim soylu szcklerin alabilecei eklerin kurall dizilimi, ekil 1.4:2`de de eylem soylu szcklerin alabilecei eklerin kurall dizilimi gsterilmitir.

(KKoulEkiyelikEkiHalEkiDolayllkEki + lar + mz + da+ kiMasa)

ekil 1.4:2 sim soylu szcklerin kk ve eklerinin morfotaktik dizilimi

(KKKipEkiOlumsuzlukEkiZamanEkiSoruEki+ ebil + me + mi+ miGit + ydi+ lerZamanEkiahsEki)

ekil 1.4:3 Eylem soylu szcklerin kk ve eklerinin morfotaktik dizilimi

lenen metinde bulunacak szck birden ok sayda ise; her biri iin ayr ayr zmleme yaplacaktr. Ek almam olanlar iin zmleme yaplmayp, dorudan deiim yaplmaktadr. Ek alm olanlarn tm iin sonlu durum makinesinde ayr ayr zm retilmektedir. Bulunan her szck sonlu durum makinelerinde ilendikten sonra geri baz veriler, deerler dndrmektedir. Bu deer ve veriler dorultusunda yerine konacak olan szck ve ekleri yaplandrlr. Ve dosyaya son halleri ile yazlrlar.

1.5 Tezin Blmleri

Toplam be blmden oluan tezin ierii aada aklanmtr:

Blm 2 - Trke`nin Ses Bilgisi ve Biimbirimsel Yaps

Bu blmde tezin konusu kapsamnda Trke dilbilgisi kurallarnn ve Trke dilinin yapsnn aklanmasna yer verilmitir. Trne gre szcklerin ve eklerin morfotaktik dizilimlerinin nasl olaca emalarla gsterilmitir.

Blm 3 Kural Belirleme

Bu blmde Trke szcklerin kk ve eklerinin biimbirimsel dizilimlerinin bir kurala oturtulmas salanmtr. Tezin kapsamnda tm ekim eklerinin ve baz yapm eklerinin de aralarnda bulunduu bir ek kmesi iin sonlu durum makineleri kartlmtr.

Blm 4 Gelitirilen Yazlm ve Algoritmalar

Bu blmde gelitirilen yazlmn algoritmalar ve ak emalarna aklamalaryla birlikte deinilmitir. Ana programn alma prensiplerine, admlarna ve ktlar sunulmutur.

Blm 5 Sonu

Bu blmde tezin sonularyla ilgili ksaca bilgi verilmitir. Ve ileride yaplacak olan almalar iin aratrmaclara bu tez almasnda zlememi sorunlarn zmne ynelik fikirler verilmitir.

2 TRKE`NN SES BLGS VE BMBRMSEL YAPISI

Topluluk halinde yaama zellii gsteren varlklar olmalar sebebiyle insanlarn srekli olarak birbirleriyle iletiim kurma zorunluluu iletiimi temel ihtiya haline getirmitir. nsanlk tarihinin bandan beri bu gereksinim farkl ekillerde giderilmitir. letiimde insanlarn en ok kullandklar yntem ses karma yntemi yani gnmzde konuma olarak adlandrdmz eylemdir. Pei sra eklenen seslerin anlamlanmas neticesinde dil domutur. Dil olgusu canl bir varlk gibidir, doar, geliir ve lr. Seslerin birlemesinden olumu olan diller hakknda alabilmek iin ses bilgisi ad verilen alanda bilgi edinilmesi gerekir.

Ses bilgisinin alma konular incelenen dilin sesleri, bu seslerin birlikte kullanmlar, seslerin eitli durumlardaki deiimleri ve yaayan bir unsur olan dilin mr boyunca getii evreler, deiimleridir.

Ses bilgisinin alma kapsamna giren ses evrede duyulan tm sesler deildir, insanlarn kendi aralarnda iletiim arac olarak kullandklar dilleri oluturan seslerdir. evremizdeki dier duyulan sesleri inceleyen farkl bilim dallar mevcuttur.

Ses temel olarak atomlarn titremesiyle tanabilen bir tr fiziksel dalgadr. nsanlarn ses tellerinin titremesi ile grtlakta bulunan hava atomlarnn vcut boluklarndan geerken titretirilmesi salanr ve bu dalga havada bulunan dier komu atomlar titretirerek bir dalga olarak iletilir ve baka bir insann kulak zarn uyarma yoluyla iitilebilir bir hale gelir. Ses dalgalar yaylmlar iin mutlak surette bir ortama ihtiya duyar ve ktan farkl olarak bolukta yaylamaz. Dilin esas yap ta olan ses dalgalar da yaylm ortam olarak insan vcudunu kullanr.

Ses dilin olmazsa olmaz yap tadr. Maddenin en kk yapta nasl atomsa; dilinki de sestir. Dilin alfabe elemanlarndan balayarak szck, szck tamlamalar ve tmceye varana dek tm bu unsurlar ses ve seslerden oluur.

Dilin biimbirimsel yaps dilin en kk anlam tayan seslerinin birliktelii ile oluan szcklerin nasl ekillendii ile ilgilidir. Bu szcklerin tr, eklerinin eitlilii, ekler eklendiinde kazand yeni anlamlar inceler.

98

Trke, Ural-Altay dil ailesinin bir yesidir. Kurallara gre ekillenen bir dildir. Bu sebeple matematik gibi kesin sonulara gidebilmektedir. Bir szcn kk szc ve hangi zelliklere sahip olmas gerektii bilgileri verildiinde szcn son hali bulunabilmektedir. rnein; szck kk elma ve sahip olmas gereken zellikler olarak oul, 1.oul iyelik, ve ynelme hali olarak verildiinde elmalarmza szc elde edilebilir. Bu zellikleriyle Trke kural tabanl bir dil olarak adlandrlmaktadr. Tezin bu blmnde, tezin kapsamnda gerektii lde Trke`nin zelliklerine deinilmitir.

2.1 Trke`nin Ses Bilgisi

Ses vcudumuzdan aamadan geerek kar. [6] [7] Ses cierlerden itilerek srasyla grtlaktan ve boazdan geerek az boluuna gelir. Bundan sonraki aamada dudak, dil, alt ene ve damak organlarnn hareketlerine gre ses eitlenmektedir. Sesler nl ve nsz olmak zere iki trldr. Trke`de sesler ses geidinin durumuna, ak-kapal olmasna gre nl ve nsz olmak zere ikiye ayrlrlar. nller oluumlar srasnda herhangi bir engelle karlamadan ses tellerini titretirerek oluan seslerdir. Bunlar kendi aralarnda oluum noktalarna gre, dudaklarn durumuna gre, az boluunun durumuna gre veya sesin sreklilik derecesine gre snflandrlabilirler. nszler ise oluumlar srasnda belli bir engelle karlaan (dil, dudak, di vs) ve tek balarna herhangi bir sese sahip olmayan ancak kendilerine eklenecek bir nl ile anlam ifade edebilen seslerdir. Oluum noktalarnn daha fazla olmas sebebiyle birok dilde sessizler seslilerden say olarak daha fazladrlar.

2.1.1 nl Harfler

Trke`de toplam sekiz nl harf vardr. Bunlar a, e, i, , o, , u ve dr. Bu nl harfler kendi aralarnda daha nce de deinildii zere oluum noktalarna gre, dudaklarn durumuna gre, az boluunun durumuna gre veya sesin sreklilik derecesine gre snflandrlabilirler. nl harfler dil, alt ene ve dudaklarn ald durumlara gre snflandrlr.

Dilin durumuna gre kaln ya da ince,

Kaln nller: a, , o, u

nce nller: e, i, ,

Alt enenin durumuna gre dar ya da geni,

Dar nller: , i, u,

Geni nller: a, e, o,

Dudaklarn durumuna gre yuvarlak ya da dz olarak eitlenirler.

Yuvarlak nller: o, , u,

Dz nller: a, e, , i

izelge 2.1.1:1`de nl harflerin snflandrlmas grlmektedir.

izelge 2.1.1:1 Trke`de nl harflerin snflandrlmas[1]

Dz

Yuvarlak

Geni

Dar

Geni

Dar

Kaln

a

o

u

nce

e

i

2.1.2 nsz Harfler

nsz harfler ses yolunda bir engelle karlamalaryla veya ses yolunun daralmasyla oluurlar. nszler sesin klarndaki zelliklere gre eitlenirler. nszler; ses tellerinin titreimi, ses yolunun durumu ve sesin boumlanma noktas olmak zere 3 zellie gre snflandrlr.

Ses tellerinin titreimine gre nszler sert ve yumuak olarak ayrlrlar,

Sert nszler: , f, h, k, p, s, , t

Yumuak nszler: b, c, d, g, , j, l, m, n, r, v, y, z

Ses yolunun durumuna gre srekli ve sreksiz olarak ayrlrlar,

Srekli nszler: f, , h, j, l, m, n, r, s, , v, y, z

Sreksiz nszler: b, c, , d, g, k, p, t

Sesin boumlanma noktasna gre dudak, di ve damak nszleri olarak ayrlrlar,

Dudak nszleri kendi arasnda ift dudak ve di dudak nszleri olarak ayrlrlar,

1. ift dudak nszleri: b, m, p

2. Di dudak nszleri: f, v

Di nszleri kendi arasnda asl di ve dieti nszleri olarak ayrlrlar,

1. Asl di nszleri: d, l, n, r, s, t, z

2. Dieti nszleri: c, , j,

Damak nszleri kendi arasnda asl damak ve grtlak nszleri olarak ayrlrlar,

1. Asl damak nszleri: g, , k, y

2. Grtlak nszleri: h

izelge 2.1.2.1 `de nsz harflerin snflandrlmas grlmektedir.

izelge 2.1.2.1 Trke`de nsz harflerin snflandrlmas[1]

SREKL

SREKSZ

SERT YUMUAK

SERT YUMUAK

DUDAK

FT DUDAK

m

p

b

D DUDAK

f

v

D

ASIL D

s

z, n, l, r

t

d

DET

j

c

DAMAK

ASIL DAMAK

, y

k

g

GIRTLAK

h

2.2 Trke`nin Ses Olaylar

Trkede szckler ierisindeki sesler zorlanma durumlarnda deiime urayabilmektedir. Seslerin oluumunda rol alan organlar olan dil, di, dudak ve damak herhangi bir zorlanmaya uradnda bu zorlanmay en aza indirebilecek ekilde ses deiimleri olmaktadr. Bu deiimler de belli kurallar dorultusunda yaplrlar. Hem nl harflerin hem de nsz harflerin deiimine sebep olan bu ses olaylarn tezin kapsam dorultusunda ayrntl bir biimde inceleyeceiz.

2.2.1 nl Uyumlar

Byk nl Uyumu: Trke bir szckte nllerin tm ya kaln a, , o, u nlleri ya da tm ince e, i, , nlleri olmaldr. Bu kural baz zel durumlara sahip szckler haricindeki tm szcklerde aranr.

rnein: kedilerimiz szc e ince nls ile balamtr ve devamndaki i, e, i, i nlleri de ince nllerdir. oturtmak szc o kaln nls ile balar ve devamnda u, a kaln nlleri ile sonlanmaktadr.

Byk nl uyumu aranmayan durumlar;

1. Yabanc dillerden Trke`ye katlm olan szcklerde bu uyuma baklmaz. rnein: demokrasi ve kitap szckleri yabanc kkenli szcklerdir.

demokrasi szc e ince nls ile balar fakat o, a, i nlleriyle devam eder, ve kaln ile ince nller bir arada olduundan byk nl uyumu kuralna uymaz. Bu szckler dilimize girmi olmalarna ramen byk nl uyumuna uymazlar.

2. Birleik szcklerde byk nl uyumu aranmaz. rnein: hanmeli ve gecekondu birleik szcklerinde bu szcklerin birleik szck olmas sebebiyle byk nl uyumu yoktur.

3. -yor, -ken , -ki, -leyin, -imtrak, -gil ekleri szcklere eklendiinde bu uyumu bozabilmektedir. rnein: yapyorken szcnde yor eki byk nl uyumunu bozmazken ken eki byk nl uyumunu bozmutur.

Kk nl Uyumu: Trke bir szcn ilk hecesinin nls dz a, e, , i nllerinden biri ise sonraki hecelerin nlleri de dz nl olmaldr. lk hecesinin nls yuvarlak o, , u, nllerinden biri ise sonraki hecelerin nlleri ya dar yuvarlak u, nllerine ya da dz geni a, e nllerine sahip olmaldr.

Kk nl uyumu aranmayan durumlar;

1. Byk nl uyumu aranmayan durumlarda kk nl uyumu da aranmaz.

2. yor eki o yuvarlak-geni nlsnn szce eklenmesi durumunda kk nl uyumunu bozan bir sonu dourmaktadr.

2.2.2 nsz Uyumu

Dilimizde nsz uyumu syleni bakmndan birbirine uygun olan nszlerin pei sra gelmesi esasna dayanr. Bu uyuma gre;

Yumuak , f, h, k, p, s, , t nszlerinden sonra yumuak , f, h, k, p, s, , t nszlerinden biri veya yumuak karl bulunmayan sert l, m, n, r, y nszlerinden biri gelebilir.

Yumuak karl bulunmayan sert l, m, n, r, y nszlerinden sonra tm nszler gelebilir

Yumuak karl bulunan sert b, c, d, g, , j, v, z nszlerinden sonra sert b, c, d, g, , j, v, z, l, m, n, r, y nszlerinden biri gelebilir.

nsz uyumu iin harflerin snflandrlmas izelge 2.2.2:1 `de ve Trke szcklerde nszlerin diziliminin sonlu durum makinesi ekil 2.2.2.1`de gsterilmitir.

izelge 2.2.2:1 nszlerin nsz uyumunda snflandrlmas[2]

Sert Sessizler (SS)

, f, h, k, p, s, , t

Sert Karl Bulunmayan Yumuak Sessizler (YSM)

l, m, n, r, y

Sert Karl Bulunan Yumuak Sessizler (YSB)

b, c, d, g, , j, v, z

(YSMYSBSS)

ekil 2.2.2.1 Trke szcklerde nsz diziliminin sonlu durum makinesi[2]

rnein:

kitapksert nsz,

t sert nsz,

p sert nsz,kitap szc nsz uyumuna uymaktadr.

rasathanersert karl bulunmayan yumuak nsz,

s sert nsz,

t sert nsz,

h sert nsz,

nsert karl bulunmayana yumuak nsz, rasathane szc nsz uyumuna uymaktadr.

nsz uyumu kuralna aykr olmayan zel bir kural daha vardr. Bu kural birleik szck ve yer adlar dnda n ve b nszlerinin yan yana bulunamamasdr. Bu kuraln sonucu olarak aranba yerine aramba kullanlmaktadr. Yer adlar bu kuraln haricinde olduundan stanbul szcnde bu kural aranmaz.

nszlerle ilgili bir baka kural da szcn son iki harfinin nsz olmasyla ilgilidir. izelge 2.2.2.2`de bu kurala gre nszlerin nasl davranaca grlmektedir.

izelge 2.2.2.2 Trke szcklerde son iki nsz kural[2]

l

, k, p, t

n

, k, t

r

, k, p, s, t

s

t

t

Bu kurala gre l, kalp, kskan szckleri dilimizin kurallarna uyar.

2.2.3 nsz Yumuamas

Trkede szckler genellikle yumuak nszle sonlanmazlar. Az da olsa yumuak nszlerle sonlanan szckler vardr. Szcn sert sreksiz p, , t, k nszlerinden biri ile sonlanmas durumunda eer szck nl ile balayan bir ek alrsa szcn sonundaki sert sreksiz nsz yumuamaya urar.

pb: kitapkitaba

p sert sreksiz nsz yumuamaya urayarak b nszne dnr.

c: yama yamac

sert sreksiz nsz yumuamaya urayarak c nszne dnr.

td: git giden

t sert sreksiz nsz yumuamaya urayarak d nszne dnr.

k: kitaplk kitapl

k sert sreksiz nsz yumuamaya urayarak nszne dnr.

kg: denk dengim

k sert sreksiz nsznden nce nsz bir harf olas sebebiyle k bu kez yumuamaya urarken g nszne dnr.

Yukarda sraladmz yumuamalarn haricinde kalan durumlar da vardr. Bunlar aada rneklendirilmitir.

tdd: cetceddimiz

tt: sepetsepeti, atat

ttt: setsetti, hathatt

kk: gecikgeciki, akaka

kkk: hakhakk [2]

2.2.4 Eklerde nl Uyumlar

Trke`de o ve nlleri szcklerin ilk hecesi hari bulunamazlar. Bu

sebepten dolay o ve nlleri eklerde bulunamazlar. Eklerde bulunabilen 6

nl izelge 2.2.4.1`de snflandrlm bir ekilde gsterilmitir.

izelge 2.2.4.1 Eklerde grlen nller [1]

DZ

YUVARLAK

NCE

e

u

KALIN

a

i

GEN

DAR

-iyor imdiki zaman eki hari o nls eklerde bulunmaz. Bu eke sahip

szcklerde byk ve kk nl uyumlar yoktur. Eklerin banda bulunan

nller asil ve yardmc olmak zere ikiye ayrlr. Bu nlnn asil mi yoksa

yardmc nl m olduu ardna eklendii szcn son harfinin nl veya

nsz olmasna baldr. Ek alan szcn son harfi nl ise ve ekin ilk nls

yardmc nl ise bu yardmc nl der, aksi halde asil nl ise sabit kalr.

rnein:

1.tekil iyelim eki olan (, i, u, )m nl ile biten bir szce eklendiinde

oda-m szcnde grld zere yardmc nlsnn dmesiyle odam

halini ald. Eer nsz ile biten kitap szcne 1.tekil iyelik eki eklenmi

olsayd kitap-m halini alarak yardmc nlsn muhafaza ederek ve nsz

yumuamasna da urayarak kitabm halini alacaktr.

Tek heceli 3 ek haricinde tm ekler sonuna eklenecekleri szcn son nlsne

gre nl uyumuna girerler. Bu kuraln dnda kalan tek heceli ekler da,

ki, ken ekleridir. ok heceli eklerde ise ekin ilk nls szcn son

nlsne gre uyuma urar. Ekin dier nlleri de uyuma girmi olan ekin ilk

nlsne gre uyuma girerler.

rnein:

kedileri szcnde kedi szcne 3. oul iyelik eki olan lar

eklenmitir. kedi szcnn son nlsnn ince olmasndan dolay ek lar

yerine leri halini alp szcn ardna eklenir. Ekteki nllerin darl

korunur. ae ye, i , u, nllerinden birine dnr.

rnein:

e hal eki gerektiinde e, gerektiinde a halini alr. okul-a , ev-e

rneklerinde grld gibi. im 1. tekil iyelik eki gerektiinde m, im,

m, um, m durumlarndan birini alr. kedi-m, aln-m, kil-im,

okul-um, ky-m rneklerinde grld gibi.

Aada izelge 2.2.4.2 `de eklerdeki nllerin uyumu grlmektedir.

SS

izelge 2.2.4.2 Eklerdeki nllerin uyumu[1]

Szcn son harfi

Ekteki nl

(dar ise)

Ekteki nl

(geni ise)

NCE

e,i

i

e

,

KALIN

a,

a

o,u

u

Tez kapsamnda (a,e) nlleri iin A, (, i, u, ) nlleri iin H harfleri

kullanlarak ekler tantlacaktr.

nl atmasnn nlenmesi

Ekin bandaki nl asil nl ise; bu kez de ek alacak szcn son harfinin

nl m nsz m oluuna gre szck ve ekin arasna yardmc bir nsz

eklenmesi durumu ortaya kmaktadr. Eer szck nl ile biter ve asil nl

ile balayan bir ek almas gerekirse, Trke`de iki nlnn yan yana

olamamas kuralna binaen iki nlnn arasna sklkla y, az grlmekle

birlikte n, s, nszlerinden biri gelerek szcn Trke kurall bir hal

almas salanr.

nl ile sonlanan szce -(H)dH, -(H)mH, -(H)sA, -(H)ken ek eylem ekleri veya ile ilgeci eklenirse ve birleik yazlr ise bu eklerin H leri -yye dnr.

rnein:

kap+ile kapyla, kedi+imi kediymi

2.2.5 Eklerde nsz Uyumlar

nsz Benzemesi

nsz benzemesi de denilen bu ses olaynda Sert nszlerden p, , t, k, h, s, ile sonlanan szcklere yumuak c, d, g nszlerinden birisi ile balayan bir ek eklendiinde ekin banda bulunan nsz sertleir.

c benzemesi: kitap+c kitap, kebap+c kebap

d t benzemesi: yar+dyart, sokak+dasokakta

g k benzemesi: pi+ginpikin eklinde bu benzeme rneklendirilebilir.

zel isimlerde nsz benzemesi kural uygulanmaz.

2.2.6 nl Dmesi

lk hecesi ak (son harfi nl olan hece), ikinci hecesi kapal (son harfi nsz olan hece) olan baz iki heceli szcklere nl ile balayan bir ek eklendiinde szcn ikinci hecesindeki nlnn dmesi olaydr. Bu ses olay aadaki durumlarda grlr;

Baz eylem kkleri: devir-, kvr-, evir-, ayr-, syr-, kavur-, savur-, yayl

rnein: kavur+ulkavrul

Bu eylem kklerine -i, -ik, -im tretme ekleri veya -il edilgenlik eklerinden biri eklendiinde bu kurala uyarlar.

rnein: yayl+im yaylm, devir+i devri, syr+k syrk

Yabanc soylu szcklerin bazs: fikir, zikir, kr, asr, sabr, akl, usul, gnl.

rnein: gnl+e gnle

Organ isimleri: az, aln, burun, omuz, bar, gs, karn, boyun.

rnein: bar+im barm

Akraba isimleri: kayn, oul.

rnein: kayn+mz kaynmz

Yukarda aklam olduumuz durumlarn haricinde de nl dmesi

grlmektedir. Bu istisna durumlara aada deinilmitir.

Son harfi nl olan sfat soylu szcklere isimden eylem yapma yapm eki olan Al eklenirse yapm ekindeki A nls der.

rnein: ince+Al incel, ksa+Al ksal, doru+Al dorul

Al yapm eki k nsz ile sonlanan sfat kkne eklenirse ekin nlsnn yannda sfatn son nsz olan k da dmeye urar.

rnein: alak+Al alal, yksek+Al yksel, kk+Al kl

Son harfi nl olan sfat soylu szcklere isimden eylem yapma yapm eki olan Ar eklenirse sfat soylu szcn son nls der.

rnein: sar+Ar sarar, kara+Ar karar

Son harfi nsz olan sfat kkne isimden eylem yapma eki Ar eklenirse sfat kknn son nls ve sonras (sklkla l) der.

rnein: kzl+Ar kzar, yeil+Ar yeer

2.3 Trke`nin Biimbirimsel Yaps

Dilin en kk yap birimi ses ve seslerin bir araya gelmesiyle heceler, hecelerin bir araya gelmesiyle de dilin en kk anlaml birimi olan szck oluur. Hece bir solukta kabilen ses veya seslerin birlemi halidir. Anlaml olmak zorunda deildir.

Her hecede tek nl bulunur. Her nl etrafndaki nszleri hecesi iine alarak bir btn oluturur. Hecelerin birlemesinden oluan szcklerin tmce iinde ya bir anlam ya da bir dilbilgisi grevi vardr. Anlamsz szck olarak adlandrlan ilgeler ve balalar, tmce iinde dilbilgisi grevine sahiptirler. Anlaml olan szckler kk olarak veya kk ve eklerinden oluurlar.

2.3.1 Kkler

Sondan eklemeli dil zellii gsteren Trke`nin biimbirimsel yapsnn temel talar kk ve eklerdir. Szckler hece veya hecelerin birlemesinden oluan birimlerdir. Kk, szcn eklerinden arndrlm en kk anlaml ksmna verilen isimdir. Kke ekim ve yapm eki olarak isimlendirilen szce anlam katan birimler eklenerek szckler oluur. Trke`de kkler isim soylu ve eylem soylu olmak zere ikiye ayrlr. sim soylu kkler; soyut ve somut varlklar veya onlarn nitelik, durum ve ilikilerini gsteren kklerdir. Eylem soylu kkler; doada olup bitenleri ve hareketleri anlatan kklerdir. [1] rnein: Hayal, ku, sevgi isim soylu kk iken, gitmek, sevmek, umak eylem soylu kklerdir. Baz istisnalar hari bir szck hem isim hem eylem kk olamaz. Her iki tr kk de ek alarak dier tre dnebilmektedir. rnein: veda isim soylu kke la isimden eylem yapma eki eklenince vedala eylemine tr deitirerek geilir, vedala eylem soylu szcne de ma eylemden isim yapma eki eklenince yeniden tr deiimi yaplarak szcn eylemden isme dnmesi salanmakta ve vedalama isim soylu szc olumaktadr.

2.3.2 Ekler

Ekler, Trke`nin retkenliini salayan, ona yeni imkanlar veren biimlerdir. [8] nceki blmde akladmz her iki kk eidi de ayr ayr, kendilerine zg ekler alrlar. Yine nceki blmlerde akladmz eklerin nl ve nsz uyumlarna gre ekler kke ulanr ve kke yeni anlamlar katarak tremesini salarlar. Ekler yapm ve ekim ekleri olmak zere iki eittir.

ekim ekleri szcn anlamn ve snfn deitirmeden, onlara hal, say, durum, zaman, kii gibi anlamlar katarlar.

Yapm ekleri szce eklendiinde kkn anlamnda deiiklie sebep olarak yeni szckler treten eklerdir. [1]

Szcklere ekler nce yapm ardndan ekim ekleri olmak zere eklenirler. ekim eki eklenmi bir szce yapm eki eklenemez. sim ve eylem soylu kklerin alabilecei eklerin en basit ekilde gsterimleri ekil 2.3.2.1 ekil 2.3.2.2`de grlmektedir.

(KKoulEkiyelikEkiHalEkiDolayllkEki + lar + mz + da+ kiMasa)

ekil 2.3.2.1 sim soylu szcklerin kk ve eklerinin morfotaktik dizilimi

(KKKipEkiOlumsuzlukEkiZamanEkiSoruEki+ ebil + me + mi+ miGit + ydi+ lerZamanEkiahsEki)

ekil 2.3.2.2 Eylem soylu szcklerin kk ve eklerinin morfotaktik dizilimi

Tezin kapsamnda ekleri, eklerin nl uyumlarna gre deiimlerini gz ard edecek bir gsterimle ifade edeceiz. rnein: oul eki olan lar ve ler iin tek bir simge kullanabilmek iin, tek deien a,e yerine A simgesini kullanarak oul ekini lAr olarak yazacaz. Dier gsterimler aada verilmitir;

, i, u, yerine H

a, e yerine A

c, yerine C

d, t yerine D

, i yerine I

( ) ierisindeki harf duruma gre kullanlabilir de, kullanlmayabilir de.

ekim Ekleri

ekim eklerini durum, iyelik, oul, zaman, kii, ilgi ve eylem ekim ekleri olarak snflandrabiliriz.

Durum Ekleri

smi isimle veya ismi eylemle ilikilendiren eklerdir. On kadar isim durum eki vardr, bunlar szdizimindeki ilekliklerine gre ikiye ayrabiliriz:

ekim durum ekleri

Dekim durum ekleri [7]

ekim Durum ekleri 6 tanedir. Bunlar ismin yaln hali, -i hali, -e hali, -de hali, -den hali ve tamlama halidir.

smin yaln hali ek almam olduu durumdur.

rnein: Ahmet elma verdi. tmcesindeki elma szc yaln haldedir.

smin i hali ykleme hali olarak da adlandrlan durumdur.

rnein: Aye barda krd. tmcesinde barda szc ismin ykleme halindedir.

smin e hali ynelme veya girme hali olarak adlandrlan durumdur.

rnein: Ben okula giderken, kardeim evde uyuyordu. tmcesinde okula szc ismin ynelme halindedir.

smin de hali bulunma durumu olarak da adlandrlr.

rnein: Ben okula giderken, kardeim evde uyuyordu. tmcesinde evde szc ismin bulunma halindedir.

smin den hali kma, uzaklama hali olarak da adlandrlan durumdur.

rnein: Sen zmir`den dnerken ben ders alyordum. tmcesinde zmir`den szc ismin uzaklama, kma halindedir.

smin tamlama hali ilgi durumu olarak da adlandrlr.

rnein: Snavda snav kadnn iki yzn de kullandm. tmcesinde kadnn szc ismin tamlama halindedir.

Dekim Durum ekleri 4 tanedir. Bunlar ismin -le hali, -ce hali, -l hali ve sz halidir.

smin le hali birliktelik hali olarak adlandrlan ve isme birliktelik anlam katan durumdur.

rnein: zlem ile zkan anneleriyle birlikteydiler. tmcesinde anneleriyle szc ismin birliktelik hali olan le durumundadr.

smin ce hali grelik hali olarak adlandrlan ve isme grelik anlam katan durumdur.

rnein: Bence bu ii yapm olman yanl. tmcesinde bence szc ismin grelik hali olan ce durumundadr.

smin l hali sahiplik hali olarak adlandrlan ve isme sahiplik anlam katan durumdur.

rnein: Gzlkl ocuk senin yeenin mi? tmcesinde Gzlkl szc ismin sahiplik hali olan l durumundadr.

smin sz hali yoksunluk hali olarak adlandrlan ve isme yoksunluk anlam katan durumdur.

rnein: Bu sefer de sensiz gidilecekmi. tmcesinde sensiz szc ismin yoksunluk hali olan sz durumundadr.

izelge 2.3.2.1 ekim Durum Ekleri[1]

Ek

Ek Ad

rnek

----

Yaln hal

kedi, insan

-(y)H

-i hali

kediyi, insan

-(y)A

-e hali

kediye, insana

-DA

-de hali

kedide, insanda

-DAn

-den hali

kediden, insandan

-(n)Hn

tamlama

kedinin, insann

izelge 2.3.2.2 Dekim Durum Ekleri[1]

Ek

Ek Ad

rnek

-(y)lA

Birliktelik

insanla

-cA

Grelik

insanca

-lH

Sahiplik

insanl

-sHz

Yoksunluk

insansz

oul Eki

Tamamen ayn zellik gsteren, ayn trden birden ok varl anlatan, isim soylu szcklere eklenen lAr ekim ekidir. Eklerin nl uyumu blmnde anlatm olduumuz gibi eklendikleri szcn son nlsnn kaln veya ince olmasna gre kurala uyarlar.

rnein: kedi+lAr kediler, insan+lAr insanlar

yelik Ekleri

Eklendii isim soylu szce aitlik anlam katan ekim ekidir. tanesi tekil kii, oul kiiler iin olmak zere alt adettir.

izelge 2.3.2.3 `de rnekleriyle birlikte grlmektedirler.

izelge 2.3.2.3 yelik ekleri

Kii

Ek

rnek

1.tekil kii

-(H)m

kedim, insanm

2.tekil kii

-(H)n

kedin, insann

3.tekil kii

-(s)H

kedisi, insan

1.oul kii

-(H)mHz

kedimiz, insanmz

2.oul kii

-(H)nHz

kediniz, insannz

3.oul kii

-lArI

kedileri, insanlar

Zaman Ekleri

Eylemlerin oluma zamanlaryla ilgili bilgi veren eklerdir. Be ana, be yardmc zaman eki olmak zere on adettirler. Geni zaman, imdiki zaman, gemi zaman, dolayl gemi zaman ve gelecek zaman ekleri ana zaman ekleridir. Emir, srerlik, gereklilik, istek ve dilek ekleri de yardmc zaman ekleridir. Bu eklerin yannda tane de bileik zaman eki mevcuttur.[1] Bu ekler zaman eki alm eklere eklenirler. Bunlar hikaye bileik zaman, rivayet bileik zaman ve art bileik zaman ekleridir. izelge 2.3.2.4 `te rnekleriyle birlikte tm zaman ekleri grlmektedir.

izelge 2.3.2.4 Zaman ekim ekleri [1]

Ek

Ek Ad

rnek

-(H)r, -Ar

Geni Zaman

gel-ir

-(H)yor

imdiki Zaman

gel-iyor

-DH

Gemi Zaman

gel-di-m

-mH

Dolayl Gemi Zaman

gel-mi

-(y)AcAk

Gelecek Zaman

gel-ecek

-mAktA

Srerlilik

gel-mekte

-

Emir Kipi

gel

-mAlI

Gereklilik

gel-meli

-sA

Dilek-art kipi

gel-se

-(y)A

stek Kipi

gel-e

-(y)DH

Hikaye Bileik Zaman

gel-mi-ti

-(y)mH

Rivayet Bileik Zaman

gel-iyor-mu

-(y)sA

art Bileik Zaman

gel-mi-se

Kii Ekleri

Eylemlerin kiilerle olan ilikilerini gsteren ekim ekleridir. Kendisinden nce szce eklenmi olan zaman ekinin eidine gre szce eklenir ve 4 tipe ayrlr.

1. tip kii ekleri: Gemi zaman ve dilek-art kipine eklenenlerdir.

2. tip kii ekleri: imdiki zaman, gelecek zaman, dolayl gemi zaman, geni zaman, gereklilik ve srerlik zamanlarna eklenenlerdir.

3. tip kii ekleri: stek kipine eklenenlerdir.

4. tip kii ekleri: Emir kipine eklenenlerdir.

izelge 2.3.2.5 `te bu eklerin tiplerinin snflandrlmas grlmektedirler.

rnekleri:

gitseydik git+se+ydi+k dilek-art kipinin ardna, gemi zaman,onun ardna da 1.oul kii eki 1.tip kii eki olarak gelmitir.

gidiniz git+iniz Emir kipine 2.oul kii eki 4.tip kii eki olarak eklenmitir.

izelge 2.3.2.5 Zaman eklerinin ardna eklenmesine gre kii eklerinin tipleri[1]

Kii

TP 1

TP 2

TP 3

TP 4

1.tekil kii

-m

-(y)Hm

-(y)Hm

-

2.tekil kii

-n

-sHn

-sHn

-

3.tekil kii

-

-

-

-sHn

1.oul kii

-k

-(y)Hz

-lIm

-

2.oul kii

-nHz

-sHnHz

-sHnHz

-(y)Hn

-(y)HnHz

3.oul kii

-lAr

-lAr

-lAr

-sHnlAr

lgi Eki

Szce aitlik ve sahiplik anlam kazandran ki ekim ekidir.

rnein: snftaki, seninki

Eylem ekim Ekleri

Eylem soylu szcklere eklenen ve bu szcklere tasvir, biim ve zaman anlam katan eklerdir. ki ana kmeye ayrlrlar. lki karmak eylem ekleri, dieri tasvir eylem ekleridir.[1]

Karmak eylem ekleri; eylemlere biim ve zaman anlam katan ekim ekleridir. Bu ekler; mH, (y)AcAk, mAk, mAzlIk, (y)H, (y)An, DHk, (y)AsI ekleridir.

rnein: Yaplanlar grmezlikten gelemedi. tmcesinde

yapl+an+lar yaplmak eylem soylu szcne (y)An karmak eylem eki eklenmitir. grmezlikten grmek eylem soylu szcne mAzlIk karmak eylem eki eklenmitir.

Tasvir eylem ekleri; eylem soylu szcklere yeterlilik, ivedilik, sreklilik ve yaknlk anlamarl katan eklerdir. (y)Agr, (y)Akal, (y)Akoy, (y)Ayaz, (y)Hver, (y)Adur, (y)Agel, (y)Ayaz ekleri tasvir eylem eklerinin bazlardr.

rnein: Buraya kadar geliver de sana konuyu anlatabileyim. tmcesinde geliver ve anlatabileyim szckleri tasvir eylem ekleri ile tremilerdir ve eyleme gel+iver szc ile ivedilik anlam katlrken, anlat+abileyim szc ile yeterlilik anlam katlmtr.

at ekleri de eylem ekim ekleri arasnda saylmaktadr. Bu ekler eylemlerin zne-yklem, nesne-yklem ilikilerini belirlemeye yarar. zne ve nesnelere gre olmak zer iki snftrlar.

zneye Gre at ekleri

Edilgenlik, dnllk ve itelik ekleri zneye zg at ekleridir. (H)l ve (H)n ekleri hem edilgen hem de dnllk ekidirler. Edilgenlik ve dnllk arasndaki fark edilgenlikte znenin belli olmay ve eylemden nesnenin etkilenmi oluu, dnllkte ise znenin belirli oluu ve nesnenin de eylemden etkilenmi olmasdr. (H) eki ise itelik ekidir. Eylemi birden ok kii karlkl olarak yapyorsa itelik sz konusudur.

rnein: St iesi krlm. tmcesinde zne belli olmadndan edilgenlik sz konusudur.

St iesi kedicik tarafndan krlm. tmcesinde zne belli olduundan dnllk sz konusudur.

Uzun zamandr gremiyorduk. tmcesinde gremiyorduk szc karlkl bir eylemi ve birden ok kiiyi ilgilendirdiinden itelik sz konusudur.

Yapm Ekleri

Eklendii isim veya eylem soylu szcn anlamnda ve bazen de trnde deiiklik olmasn salayan ek trdr. Eklendii szcn anlamn tamamen deitirir. Tr deiikliine sebep olmad durumda iki eit yapm eki vardr. Bunlar isimden isim yapma ve eylemden eylem yapma yapm ekleridir. Tr deiikliine sebep olduu durumda yine iki eit yapm eki vardr. Bunlar da isimden eylem yapma ve eylemden isim yapma yapm ekleridir.

Tez kapsamnda bu eklerin kk bir ksmna deinilecektir. Bunlar lHk, CH, cHk, lA, lA,lAn, CA, lH, sHz yapm ekleridir. lHk, CH, cHk, CA, lH, sHz ekleri isimden isim yapan yapm eki, lA, lA,lAn ekleri ise isimden eylem yapan yapm ekleridir.

rnein: gz isim soylu bir szcne lHk isimden isim yapma yapm eki eklendiinde gzlk isim soylu szc oluur, ilk szck bir organ ad iken, ikinci szck grme bozukluu eken kiilerin kulland ara anlamna gelmektedir. Her iki szck anlamca farkldr.

gz isim soylu szcne lAn isimden eylem yapma yapm eki eklendiinde gzlen eylem soylu szc oluur.

3 KURAL BELRLEME

Gnmzde yazm ileme programlarnn Trke diline verdii destek dilbilgisi kontrolnden teye gidememektedir. Bu programlarn bir ok ilevi Trke iin hatal sonular dourmaktadr. Tezin konusu kapsamnda Bul ve Deitir ilevlerine zm retmeye allmtr. Bu sebeple szcklerin kk ve eklerinin biimbirimsel dizilimlerinin bir kurala oturtulmas salanmtr. Tezin kapsamnda tm ekim eklerinin ve baz yapm eklerinin de aralarnda bulunduu bir ek kmesi iin sonlu durum makineleri kartlmtr ve bu sonlu durum makineleri kullanlarak Deitir ilevinin doru alabilmesi iin zemin yaratlmtr. Bu blmde isim soylu szcklerin ekim ekleri ve ek eylem ekleri, eylem soylu szcklerin ekim ve zaman ekleri ve bunlara baz yapm ekleri de eklenerek tm szckler iin sonlu durum makineleri oluturulmutur. Tm bu sonlu durum makinelerinin sanki tek bir para gibi hareket edebilmesi iin zm bulunmutur. Tez kapsamnda incelenen ek says toplam 115 tir. Bu eklerin hangi tr szckler ile nasl hareket ettikleri bu blmde aka grlecektir.

3.1 sim ekim Ekleri Ve Ek Eylem Ekleri

2. Blmde kabaca tanmladmz ekim eklerinin isim soylu szcklerle ilikili olanlarn bu blmde inceleyeceiz. Bu ekler isim ekim ekleri ve ek eylem ekleridir.

3.1.1 sim ekim Ekleri

sim ekim ekleri isim soylu szcklere eklenerek onlara cmlede grev ve anlam kazandran eklerdir. oul, iyelik, ilgi ve durum ekleri isim ekim eki olarak rneklendirilebilirler. rnein: ocuklarnki szcnde ocuk szc srasyla lar coul, n iyelik ve ki ilgi eki almtr. ekil 3.1.1:1`de sim ekim eklerinin isim kkne nasl eklendiklerinin kurallar grlmektedir. Bu ekle bal kalarak isim ekim ekleri iin sonlu durum makinesi yaplmtr. Tezin kapsamnda isim kkne eklenen ekler soldan saa doru olmak zere incelenmitir.

ekil 3.1.1:1 sim ekim Ekleri Soldan Saa Sonlu Durum Makinesi[1][5]

Bu sonlu durum makinesinde herhangi isim soylu bir szc kk ve eklerine ayrabilmemiz mmkndr.

rnein:

kediciklerimizden szc kedi isim kk ile 1 durumdan balamtr, cHk eki ile yine 1 durumuna gemitir. Ardndan lAr oul ekini alarak 2 durumuna, srasyla (H)mHz 1.oul iyelik eki ile 3 durumuna ve son olarak da DAn ayrlma, kma durum ekini alarak 5 durumuna gemitir. Artk ayrtrlacak ek kalmadndan 0 bo geii ile k durumuna giderek sonlanmtr.

evdekilerden szc ev isim kk ile balar ve srasyla, 0 bo geii ile 2 durumuna, yine 0 bo geii ile 3 durumuna, DA bulunma durum ekini alarak 6 durumuna, ki ilgi ekini alarak 7 durumuna, lAr oul ekini alarak tekrar 2 durumuna, 0 bo geii ile 3 durumuna ve son olarak da DAn ayrlma, kma durum ekini alarak 5 durumuna geer ve ka giderek sonlanr.

sim soylu szcklere eklenen ve isim ekim eki olarak tanmlanan 19 ek ve 6 yapm eki iin ekil 3.1.1:1`deki sonlu durum makinesi zm salamaktadr. Fakat bu ekli daha matematiksel bir hale dntrerek bilgisayar sistemlerinin anlayabilecei bir ekle sokmamz gerekmektedir. Bunun iin ncelikle bu 19 isim ekim ekini numaralandrmamz ve ona gre ekli yeniden yorumlamamz gerekmektedir. 0 numaral geiler bo geileri ifade etmektedir. ekil 3.1.1:1 `de, izelge 3.1.1:1`deki ek katarlarnn yerine ek numaralarnn gelii gsterilmitir (Yapm ekleri katar halinde gsterilmitir).

izelge 3.1.1:1 sim ekim Eklerinin numaralandrlmas[1]

Ek Numaras

Ek

Aklama

rnek

1

lAr

oul

kedi-ler

2

(H)m

1. tekil kii iyelik

kedi-m

3

(H)mHz

1. oul kii iyelik

kedi-miz

4

(H)n

2. tekil kii iyelik

kedi-n

5

(H)nHz

2. oul kii iyelik

kedi-niz

6

(s)H

3. tekil kii iyelik

kedi-si

7

lArI

1. oul kii iyelik

kedi-leri

8

(y)H

-i hali

kedi-yi

9

nH

-i hali (3.t.k. iyelikten sonra)

kedi-ni

10

(n)Hn

Tamlama

kedi-nin

11

(y)A

-e hali

kedi-ye

12

nA

-e hali (3.t.k. iyelikten sonra)

kedi-ne

13

DA

-de hali

kedi-de

14

nDA

-de hali (3.t.k. iyelikten sonra)

kedi-nde

15

Dan

-den hali

kedi-den

16

nDAn

-den hali (3.t.k. iyelikten sonra)

kedi-nden

17

(y)lA

birliktelik

kedi-yle

18

ki

lgi

kedi-de-ki

19

(n)cA

Grelik

kedi-ce

ekil 3.1.1:2 Numaralandrlm sim ekim Ekleri Soldan Saa Sonlu Durum Makinesi

Yukarda rneklendirdiimiz kediciklerimizden ve evdekilerden szcklerini ekil 3.1.1:2`de tekrar zmlediimizde; bu kez ek katarlar yerine ek numaralar grlecektir. Bylece makine tabanl sistemlere isim ekim eklerinin geilerini anlatmak daha kolay bir hal alacaktr.

sim soylu szcklere eklenebilen ekler, yukarda bahsi geen 19 isim ekim eki ve 6 yapm eki dnda ek eylem eklerini de iermektedir. Ayn ilemlerin ek eylem ekleri iin de yaplmas gerekmektedir.

3.1.2 Ek Eylem Ekleri

rnein: isimsizmiim szcnde isimsiz isim soylu szcne mH zaman eki, ardndan da (H)m 1.iyelik eki eklenmitir. Tpk eylemlerde olduu gibi isimlere ek eylem ekleri ile zaman ve kii anlamlar ykleyebiliyoruz.

isimsizmiim szcnn ekil 3.1.2:1`deki Ek Eylem Ekleri Soldan Saa Sonlu Durum Makinesindeki hareketlerini incelersek, isimsiz szc 5 durumundan (y)mH eki ile 9 durumuna geiyor. Ardndan da (H)m eki ile 10 durumuna geiyor. Ve artk ek kalmadndan 0 bo geii ile ka ulayor.

ekil 3.1.2:1`de ek eylem ekleri iin soldan saa sonlu durum makinesi gsterilmitir. Ek eylem sonlu durum makinesine, isim kk iin izilmi olan sonlu durum makinesinin 5 numaral durumundan 0 bo geii ile geilmektedir. Her iki sonlu durum makinesi de isim soylu szckler zerinde ortak altklarndan iki sonlu durum makinesini bir arada incelemek doru olacaktr. sim ekim ekleri iin yapm olduumuz eklerin numaralandrlmas ilemi ek eylem ekleri iin de izelge 3.1.2.1`de grld zere yaplmtr. Ek eylem iin de aynen isim ekim eklerinde yaplm olduu gibi numaralandrlm bir sonlu durum makinesi izilmitir. ekil 3.1.2:2`de bu durum makinesi grlmektedir.

ekil 3.1.2:1 Ek Eylem Ekleri Soldan Saa Sonlu Durum Makinesi[1][5]

izelge 3.1.2:1 Ek Eylem Eklerinin numaralandrlmas[1]

Ek Numaras

Ek

Aklama

rnek

1

(y)Hm

1. tekil kii

evde-yim

2

sHn

2. tekil kii

evde-sin

3

(y)Hz

1. oul kii

evde-yiz

4

sHnHz

2. oul kii

evde-siniz

5

lAr

3. oul kii

evde-ler

6

m

1. tekil kii ((y)DH ve (y)sA eklerinden sonra )

evdeyse-m

7

n

2. tekil kii ((y)DH ve (y)sA eklerinden sonra )

evdeyse-n

8

k

1. oul kii ((y)DH ve (y)sA eklerinden sonra )

evdeyse-k

9

nHz

2. oul kii ((y)DH ve (y)sA eklerinden sonra )

evdeyse-niz

10

DHr

evrik kip

evde-dir

11

cAsInA

tarz zarf

ev-cesine

12

(y)DH

dili gemi zaman

evde-ydi

13

(y)sA

Dilek-art kipi

evde-yse

14

(y)mH

mili gemi zaman

evde-ymi

15

(y)ken

zaman zarf

evde-yken

ekil 3.1.2:2 Numaralandrlm Ek Eylem Ekleri Soldan Saa Sonlu Durum Makinesi

sim soylu bir szcn hem 19 isim ekim eki, hem 6 yapm eki hem de 15 ek eylem eki ile nasl ilikilendirildii grlmtr. Bu ek numaralarnn ve sonlu durum makinelerinin bilgisayar ortamnda ilenebilmesi iin 0 bo geilerin elenip bizi kesin sonulara gtren yeni bir sonlu durum makinesi izmemiz gerekmektedir. Fakat bu sonlu durum makinesini izmeden nce 0 bo geileri eleyen ilemlerin yaplmas gerekmektedir. Ve bu amala aadaki zmler yaplmtr.

3.1.3 sim ekim Ekleri ve Ek Eylem Ekleri Sonlu Durum Makinelerinde Bo Geilerin Elenmesi

sim ekim ekleri sonlu durum makinesini numaralandrlm bir biimde gsteren ekil 3.1.1:2`de bo geileri eleyebilmek iin hangi durumlarla balang yaplabileceini bulmamz gerekmektedir. ekil 3.1.1:2`ye baktmzda balang durumu olarak 1 durumu, 2 durumu, 3 durumu, 4 durumu, 5 durumu ve 5 durumundan sfr geile gidilebilen Ek eylem durumu vardr. Ek eylem durumunu gsterim kolayl olmas asndan EE olarak simgeleyeceiz. Balang durum kmesinde 5 eleman vardr. Balang kmesini A kmesi olarak adlandrdmzda A={1,2,3,4,5,EE} halini almaktadr. A kmesinde bulunan durumlarn her biri iin bu durumlardan hangi numaral ekler ile baka bir duruma geiin varlna baklacak ve gei olan ek numaralar ile gidilebilen yeni durum kmeleri de tpk A kmesini oluturduumuz gibi oluturulacaktr. Takip edilen admlarn tm aada gsterilmitir. e_1 ek numaras ek eylem eklerinde 1 numaral eke denk gelmektedir. Ek eylem eklerinin her biri isim ekim eklerinin numaralar ile karmamas asndan bu ekilde gsterilmitir. 108 ve daha byk olan ek numaralar da yapm ekleri iin kullanlmtr.

A={1,2,3,4,5,EE}

------------------------------------------------------------------------------------------------------1 durumundan kan eklerin numaralar 1, 7, 108, 109, 110, 113, 114, 115

1 (-lAr ) eki ile T{2} T{2, 4, 5, EE} = B

7 (-lArH ) eki ile T{3} T{3,5,EE} = C

113 (-lAS ) eki ile T{Eylem Kk} T{Eylem Kk}

114 (-lA ) eki ile T{Eylem Kk} T{Eylem Kk}

115 (-lAn )eki ile T{Eylem Kk} T{Eylem Kk}

108 (-lHk )eki ile T{1} A

109 (-cH )eki ile T{1} A

110 (-cHk )eki ile T{1} A

------------------------------------------------------------------------------------------------------2 durumundan kan eklerin numaralar 2, 3, 4, 5, 6

2 (-Hm )eki ile T{4}T{4,5,EE} = D

3 (-HmHz )eki ile T{3} D

4 (-Hn )eki ile T{3} D

5 (-HnHz )eki ile T{3} D

6 (-sH )eki ile T{4} C

------------------------------------------------------------------------------------------------------3 durumundan kan eklerin numaralar 9, 19, 10, 12, 14, 16, 17

9 (-nH ) eki ile E (k)

19 (-nCA ) eki ile E (k)

10 ((n)Hn)eki ile T{5,6} T{5,6,EE} = F

12 (nA) eki ile T{5} T{5,EE} = G

14 (nDA ) eki ile F

16 (nDAn) eki ile G

17 (-ylA ) eki ile G


8 (-yH ) eki ile E (k)


10 (-nHn ) eki ile T{5,6} F

11 (-yA ) eki ile T{5} G

13 (-DA ) eki ile F

15 (-DAn ) eki ile G


------------------------------------------------------------------------------------------------------5 durumundan kan eklerin numaralar

------------------------------------------------------------------------------------------------------EE durumundan kan eklerin numaralar e_1, e_2, e_3, e_4, e_5, e_10, e_12, e_13, e_14, e_15

e_12 (-yDH ) eki ile T{8}T{8}=H

e_13 (-ysA ) eki ile T{8}H

e_14 (-ymHs ) eki ile T{9}T{9,10}=I

e_1 (-yHm )eki ile E (k)

e_2 (-sHn )eki ile E (k)

e_3 (-yHz )eki ile E (k)

e_4 (-sHnHz )eki ile E (k)

e_5 (-lAr )eki ile E (k)

e_10 (-DHr )eki ile T{11}T{11} = J

e_15 (-yken ) eki ile E (k)

B={2, 4, 5, EE}


2 (-Hm )eki ile D

3 (-HmHz )eki ile D

4 (-Hn )eki ile D

5 (-HnHz )eki ile D

6 (-sH )eki ile C






13 (-DA ) eki ile F





e_12 (-yDH ) eki ile T{8}H


e_14 (-ymHs ) eki ile T{9}I






e_10 (-DHr )eki ile T{11} J


C={3,5,EE}


9 (-nH ) eki ile E (k)


10 ((n)Hn)eki ile T{5,6} T{5,6,EE} = F

12 (nA) eki ile T{5} T{5,EE} = G

14 (nDA ) eki ile F

16 (nDAn) eki ile G














D={4,5,EE}






13 (-DA ) eki ile F















E={ } ( k )

F={5,6,EE}


------------------------------------------------------------------------------------------------------6 durumundan kan eklerin numaralar 18

18 (-ki )eki ile T{7}T{7,5,EE} = K












G={5,EE}













H={8}

------------------------------------------------------------------------------------------------------8 durumundan kan eklerin numaralar e_6, e_7, e_8, e_9, e_5

e_6 (-m ) eki ile E (k)

e_7 (-n ) eki ile E (k)

e_8 (-k ) eki ile E (k)

e_9 (-nHz ) eki ile E (k)

e_5 (-lAr ) eki ile E (k)

I={9,10}

------------------------------------------------------------------------------------------------------

9 durumundan kan eklerin numaralar e_1, e_2, e_3, e_4, e_5

e_1 (-Hm ) eki ile T{10} T{10}= L

e_2 (-sHn ) eki ile L

e_3 (-Hz) eki ile L

e_4 (-sHnHz ) eki ile L

e_5 (-lAr ) eki ile L

------------------------------------------------------------------------------------------------------10 durumundan kan eklerin numaralar e_10, e_11

e_10 (-DHr ) eki ile E (k)

e_11 (-cAsHnA ) eki ile E (k)

J={11}

------------------------------------------------------------------------------------------------------

11 durumundan kan eklerin numaralar e_5

e_5 (-lAr ) eki ile E (k)

K={5,7,EE}



12 (-nA ) eki ile F

14 (-nDA ) eki ile G

16 (-nDAn ) eki ile F

10 (-nHn ) eki ile G

17 (-ylA ) eki ile F

1 (-lAr ) eki ile B

111 (-lH ) eki ile A

112 (-sHz ) eki ile A

------------------------------------------------------------------------------------------------------

EE durumundan kan eklerin numaralar e_1, e_2, e_3, e_4, e_5, e_10, e_12, e_13, e_14, e_15











L={10}

------------------------------------------------------------------------------------------------------

10 durumundan kan eklerin numaralar e_10, e_11

e_10 (-DHr ) eki ile E (k)

e_11 (-cAsHnA ) eki ile E (k)

Bo geilerin elenmesinden sonraki durum kmeleri 12 adettir ve aadaki gibidir.

A={1,2,3,4,5,EE}...(Balang Kmesi)

B={2,4,5,EE}

C={3,5,EE}

D={4,5,EE}

E={ }( k )

F={5,6,EE}

G={5,EE}

H={8}

I={9,10}

J={11}

K={5,7,EE}

L={10}

sim ekim ekleri ve Ek eylem ekleri iin olan 0 bo geilerin elenmi olduu sonlu durum makinelerini bir arada gstermek karmaaya sebep olacandan iki ayr sonlu durum makinesi olarak aada ekil 3.1.3:1`de sim ekim eklerinin bo geileri elenmi soldan saa sonlu durum makinesi ve ekil 3.1.3:2`de de Ek eylem eklerinin bo geileri elenmi soldan saa sonlu durum makinesi grlmektedir.

ekil 3.1.3:1 sim ekim eklerinin bo geileri elenmi soldan saa sonlu durum makinesi

ekil 3.1.3:2 Ek eylem eklerinin bo geileri elenmi soldan saa sonlu durum makinesi

ekil 3.1.3:1 ve ekil 3.1.3:2`de ki durum makinelerinden faydalanarak isim soylu szckler iin zmleme yapan bir algoritma oluturabiliriz. Bu konuya Blm 4`te deinilecektir.

3.2 Eylem Zaman ve Eylem ekim Ekleri

Eylem soylu szcklere zaman ve kii anlamlar katan eklere eylem zaman ekleri denirken, eylem soylu szcklere zaman ve kii anlamlar kazandrma dnda eklenen ekim eklerine eylem ekim ekleri denmektedir. Alt iki blmde bu ek trlerine ait zmlemeler yaplacaktr.

3.2.1 Eylem Zaman Ekleri ve Eylem Zaman Ekleri Sonlu Durum Makinelerinde Bo Geilerin Elenmesi

Eylem soylu szcklere zaman ve kii anlamlar katan eklere eylem zaman ekleri denir. ekil 3.2.1:1`de eylem zaman eklerinin eylem soylu bir szce hangi kurallara gre eklenebilecei grlmektedir.

rnein: gideceklermicesine szcnde git eylem kkne 1 numaral durumdan (y)AcAk gelecek zaman eki eklenerek 2 numaral duruma geiyor. Ardndan lAr oul eki ile 2 numaral durumdan 8 numaral duruma, sonrasnda (y)mH eki ile 8 numaral durumdan 11 numaral duruma geiliyor. Ve en son olarak da cAsInA eki ile 11 numaral durumdan k durumuna geliniyor.

ekil 3.2.1:1 Eylem Zaman Ekleri Soldan Saa Sonlu Durum Makinesi[1][5]

ekil 3.2.1:1`deki ekleri daha saysal bir grnme sokabilmek iin her bir ek katarna ayr ayr numaralar vererek onlar numaralandryoruz. izelge 3.2.1:1 `de eylem zaman eklerinin numaralandrlm listesi grlmektedir.

izelge 3.2.1.1 Eylem Zaman Eklerinin numaralandrlmas[1]

Ek Numaras

Ek

Aklama

rnek

1

(y)Hm

1. tekil kii

gel-iyor-um

2

sHn

2. tekil kii

gel-iyor-sun

3

(y)Hz

1. oul kii

gel-iyor-uz

4

sHnHz

2. oul kii

gel-iyor-sunuz

5

lAr

3. oul kii

gel-iyor-lar

6

mH

mili gemi zaman

gel-mi

7

(y)AcAk

gelecek zaman

gel-mi

8

(H)r

geni zaman

gel-ir

9

Ar

geni zaman

gid-er

10

(H)yor

imdiki zaman

gel-iyor

11

mAktA

srerlilik

gel-mekte

12

mAlI

gereklilik

gel-meli

13

m

1. tekil kii

gel-di-m

14

n

2. tekil kii

gel-di-n

15

k

1. oul kii

gel-di-k

16

nHz

2. oul kii

gel- di-niz

17

DH

dili gemi zaman

gel-di

18

sA

dilek-art kipi

gel-se

19

lIm

1. oul kii

gel-e-lim

20

(y)A

istek kipi

gel-e

21

(y)HnHz

2. oul kii

gel-iniz

22

(y)Hn

2. tekil kii

gel-in

23

sHnlAr

3. oul kii

gel-sinler

24

DHr

evrik kip

gel-mi-ler-dir

25

(y)DH

hikaye bileik zaman

gel-mi-ti

26

(y)sA

art bileik zaman

gel-mi-se

27

(y)mH

rivayet bileik zaman

gel-meli-ymi

28

cAsInA

tarz zarf

gel-mi-cesine

29

(y)ken

zaman zarf

gel-mi-ken

ekil 3.2.1:1 ve izelge 3.2.1:1`deki ek numalarndan yaralanarak ekil 3.2.1:2`deki numaralandrlm Eylem Zaman ekleri sonlu durum makinesi izilmitir.

ekil 3.2.1:2 Numaralandrlm Eylem Zaman Ekleri Soldan Saa Sonlu Durum Makinesi

Blm 0`de isim ekim ekleri ve ek eylem ekleri iin 0 bo geilerini elediimiz gibi Eylem zaman ekleri iin de bo geilerin elenmesi yoluna gidilmitir. Eleme iin ekil 3.2.1:2`deki numaralandrlm sonlu durum makinesi kullanlmtr. Olas balang durumlar durum 1 ve durum 4 olduu iin A kmesi {1,4} eklinde tanmlanarak, dier kmelere ulalmaya allmtr. A kmesinde durum 1`den ayrlan ek katarlar ile hangi durumlara geilerin olduuna gre dier kmeler bulunmutur. Ayn ilem durum 4 iin de tekrarlanmtr. Kmelerin hangi durumlar eleman olarak aldklarn gsteren ilk tanmlamalar koyu renkli

( rnein: T{2,6,7}=B ) ekilde yazlmstr. Sonrasnda o kmeye gidi olduysa sadece kmenin ad (rnein: B ) gsterilmitir.

A={1,4}

------------------------------------------------------------------------------------------------------1 durumundan kan eklerin numaralar 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 20, 17, 18

6 (-mH ) eki ile T{2}-->T{2,6,7}=B

7 (-yAcAk ) eki ile B

8 (-Hr ) eki ile B

9 (-Ar ) eki ile B

10 (-Hyor ) eki ile B

11 (-mAktA ) eki ile B

12 (-mAlH ) eki ile B

20 (-yA ) eki ile T{3}-->T{3}=C

17 (-DH ) eki ile T{5}-->T{5}=D

18 (-sA ) eki ile D


2 (-sHn ) eki ile E (k)

21 (-yHnHz ) eki ile E (k)

22 (-yHn ) eki ile E (k)

23 (-sHnlAr ) eki ile E (k)

25 (-yDH ) eki ile T{9}-->T{9}=F

26 (-ysA ) eki ile F

27 (-ymH ) eki ile T{10}-->T{10}=G

B={2,6,7}


5 (-mH ) eki ile T{8,7}= H

1 (-yHm ) eki ile T{7}=I

2 (-sHn ) eki ile I

3 (-yHz ) eki ile I

4 (-sHnHz ) eki ile I

25 (-yDH ) eki ile F


27 (-ymH ) eki ile G

------------------------------------------------------------------------------------------------------6 durumundan kan eklerin numaralar 28, 29

28 (-cAsHnA ) eki ile E(k)

29 (-ken ) eki ile E(k)

------------------------------------------------------------------------------------------------------7 durumundan kan eklerin numaralar 28, 29

24 (-DHr ) eki ile E(k)

C={3}


5 (-mH ) eki ile E(k)

1 (-yHm ) eki ile E(k)

2 (-sHn ) eki ile E(k)

3 (-yHz ) eki ile E(k)

4 (-sHnHz ) eki ile E(k)




D={5}


5 (-lAr ) eki ile E(k)

13 (-m ) eki ile E(k)

14 (-n ) eki ile E(k)

15 (-k ) eki ile E(k)

16 (-nHz ) eki ile E(k)




E={}

F={9}

------------------------------------------------------------------------------------------------------9 durumundan kan eklerin numaralar 5, 13, 14, 15, 16


13 (-m ) eki ile E(k)

14 (-n ) eki ile E(k)

15 (-k ) eki ile E(k)

16 (-nHz ) eki ile E(k)

G={10}

------------------------------------------------------------------------------------------------------10 durumundan kan eklerin numaralar 1, 2, 3, 4, 5, 28

1 (-yHm ) eki ile E(k)

2 (-sHn ) eki ile E(k)

3 (-yHz ) eki ile E(k)

4 (-sHnHz ) eki ile E(k)



H={7,8}

------------------------------------------------------------------------------------------------------7 durumundan ikanlar 24


------------------------------------------------------------------------------------------------------8 durumundan kan eklerin numaralar 25, 26, 27

25 (-yDH ) eki ile E(k)

26 (-ysA ) eki ile E(k)

27 (-ymH ) eki ile T{11}=J

I={7}



J={11}



Eylem Zaman ekleri sonlu durum makinesinde bo geileri elediimizde aadaki 10 kme elde edilmitir. A kmesi balang kmesi olarak, E kmesi ise k kmesi olarak adlandrlmaktadr.

A={1,4}...(Balang Kmesi)

B=T{2,6,7}

C=T{3}

D=T{5}

E={} (k)

F=T{9}

G=T{10}

H=T{8,7}

I=T{7}

J={11}

Yukardaki 10 kme elemann ve zmmzdeki hangi ek ile hangi kmeden hangi kmeye geiliyor bilgisi nda ekil 3.2.1:3`de ki bo geilerin elenmi olduu sonlu durum makinesi oluturulmutur.

ekil 3.2.1:3 Eylem Zaman eklerinin bo geilerinin elenmi soldan saa sonlu durum makinesi

3.2.2 Eylem ekim Ekleri ve Eylem ekim Ekleri Sonlu Durum Makinelerinde Bo Geilerin Elenmesi

3.2.1 Eylem Zaman ekleri blmnde eylem soylu szcklere eklenen kii ve zaman ekleri aklanmtr. Bu eklerin dnda da eylem soylu szcklere eklenen ekim ekleri vardr. Bu blmde Eylem ekim ekleri olarak adlandrdmz ekler tantlacaktr. ekil 3.2.2:1`de Eylem ekim ekleri iin soldan saa eklerin geilerinin gsterildii sonlu durum makinesi grlmektedir.

ekil 3.2.2:1 Eylem ekim Ekleri Soldan Saa Sonlu Durum Makinesi[1][5]

rnein:

yaplamamazlk szcn eylem ekim ekleri sonlu durum makinesinde zmlersek oluan durum geileri unlardr. yap eylem soylu szc 1 durumundan 0 bo geii ile 2 durumuna, 2 durumundan (H)l eki ile 6 numaral duruma, 6 durumunda yine 0 bo geii ile 7 durumuna, sras ile 7 durumundan (y)AmA eki ile 9 durumuna, 9 durumundan 0 bo geii ile 11 durumuna son olarak da mAzlIk eki ile sim Kk k durumuna geilmitir. Szcmz bu admda sonland iin baarl olarak zmlenmitir. Eer hala zmlenmesi gereken ekler olsayd isim soylu szckler iin almakta olan sonlu durum makinesine geerek zmlemeye oradan devam edilecekti.

Eylem ekim ekleri sonlu durum makinesinin baz klarndan dier durum makinelerine geiler vardr. ekil 3.2.2:1`de grlmekte olan 11 numaral durumdan Eylem zaman sonlu durum makinesine, Olumsuz isimli durumdan Eylem zaman sonlu durum makinesinin olumsuz giriine, Ek Eylem isimli durumdan Ek Eylem sonlu durum makinesine, ve son olarak da sim kk isimli durumdan sim ekim ekleri sonlu durum makinesine geiler tanmlanmtr. sim ekim ekleri sonlu durum makinesine geiler ana kke gei olarak gsterilmitir. Bu geiler oluturulan yazlmda kullanlacaktr. Bu konudaki aklamalar Blm 4`te yaplacaktr.

Eylem ekim eklerinin saysallatrlmas aamasnda kolaylk salamas iin izelge 3.2.2:1 `de eylem ekim ekleri numaralandrlmtr.

izelge 3.2.2:1 Eylem ekim Eklerinin numaralandrlmas[1]

Ek Numaras

Ek

Aklama

rnek

1

m

1. tekil kii

gel-me-m

2

zsIn

2. tekil kii

gel-me-zsin

3

z

3. tekil kii

gel-me-z

4

yIz

1. oul kii

gel-me-yiz

5

zsInIz

2. oul kii

gel-me-zsiniz

6

zlAr

3. oul kii

gel-me-zler

7

mA

Olumsuzluk

gel-me

8

(y)AmA

Olumsuzluk

gel-eme

9

(y)Adur

srerlik bileik eylem kipi

gel-edur

10

(y)Hver

tezlik bileik eylem kipi

gel-iver

11

(y)Agel


ol-agel

12

(y)Agr


gel-egr

13

(y)Abil

yeterlik bileik eylem kipi

gel-ebil

14

(y)Ayaz

yaklama bileik eylem kipi

gel-eyaz

15

(y)Akal


don-akal

16

(y)Akoy


al-koy

17

mAk

Mastar

gel-mek

18

(y)HcH

grev eki

gr-c

19

(y)Hp

zarf eki

gel-ip

20

(y)AlI

zarf eki

gel-eli

21

DHkA

zarf eki

gel-dike

22

(y)ArAk

zarf eki

gel-erek

23

(y)HncA

zarf eki

gel-ince

24

DAn

zarf eki

gr-erek-ten

25

yA

zarf eki

gel-ince-ye

26

(y)An

sfat fiil

gel-en

27

(y)AcAk

fiilden isim yapma eki

gel-ecek

28

(y)AsI

sfat fiil

gel-esi

29

DHk

sfat fiil

grl-dk

30

mH

sfat fiil

gel-mi

31

mAzlIk


gel-mezlik

32

mA

mastar eki

gel-me

33

(y)H


gel-i

34

DAn

-den hali

gel-me-den

35

DA

-de hali

gel-me-de

36

(y)lA

Birliktelik

gel-me-yle

37

(y)A

-e hali

gel-me-ye

38

mAksIzIn

zarf eki

gel-meksizin

39

mAdAn

zarf eki

gel-meden

40

(H)n

Edilgen dnl

gr-n

41

(H)

te

gr-

42

(H)l

Edilgen dnl

gr-l

43

DHr

Oldurgan

ol-dur

44

-(H)t

Ettirgen

oku-t

izelge 3.2.2:1 `deki ek numaralarndan faydalanarak ekil 3.2.2:1`deki eylem ekim ekleri sonlu durum makinesini saysallatrp ekil 3.2.2:2`deki numaralandrlm eylem ekim ekleri sonlu durum makinesi oluturulmutur.

ekil 3.2.2:2 Numaralandrlm Eylem ekim Ekleri Soldan Saa Sonlu Durum Makinesi

ekil 3.2.2:2 `deki numaralandrlm Eylem ekim ekleri sonlu durum makinesinden yararlanarak bu sonlu durum makinesindeki bo geileri eleme aamasna geilmitir. lk aamada olas balang durumlar 1, 2, 6, 7, 10, 11 durumlar A kmesinin elemanlar olarak verilmitir. A kmesindeki durumlardan kan ekler ve izelge `deki ekler ve katarlarndan yararlanarak aadaki zmler gerekletilir. ekil 3.2.2:2 `de 7 numaral durumda oluan dar boazdan dolay bo geilerin elenmi olduu durum makinesini izmek olduka karmak bir hal almaktadr.

A={1,2,6,7,10,11}

------------------------------------------------------------------------------------------------------

1 durumundan kan eklerin numaralar 40, 41,44

40 (-Hn ) eki ile T{2}--> T{2, 6, 7, 10, 11}=B

41 (-H ) eki ile T{3}--> T{3, 6, 7, 10, 11}=C

44 (-Ht ) eki ile T{5}--> T{5,6,7,10,11}=D

------------------------------------------------------------------------------------------------------

2 durumundan kan eklerin numaralar 42,43

42 (-Hl ) eki ile T{6}-->T{6,7,10,11}=E

43 (-DHr ) eki ile T{4}-->T{4,6,7,10,11}=F

------------------------------------------------------------------------------------------------------

6 durumundan kan eklerin numaralar 40

40 (-Hn ) eki ile T{7}-->T{7,10,11}=G

------------------------------------------------------------------------------------------------------

7 durumundan kan eklerin numaralar 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16

7 (-mA ) eki ile T{8}--> T{8, 11}=H

8 (-yAmA ) eki ile T{9}--> T{9, 11}=I

9 (-yAdur ) eki ile T{10}--> T{10, 11}=J

10 (-yHver ) eki ile J

11 (-yAgel ) eki ile J

12 (-yAgor )eki ile J

13 (-yAbil ) eki ile J

14 (-yAyaz ) eki ile J

15 (-yAkal ) eki ile J

16 (-yAkoy ) eki ile J

------------------------------------------------------------------------------------------------------

10 durumundan kan eklerin numaralar 18, 38, 39

18 (-yHcH ) eki ile (ANA KK)

38 (-mAksHzHn ) eki ile K(k)

39 (-mAdAn ) eki ile K(k)

------------------------------------------------------------------------------------------------------

11 durumundan kan eklerin numaralar 19, 20, 21, 22, 23, 17, 31, 32, 33, 26, 27, 28, 29, 30

19 (-yHp ) eki ile K(k)

20 (-yAlH ) eki ile K(k)

21 (-DHkA ) eki ile K(k)

22 (-yArAk )eki ile T{14}-->T{14}=L

23 (-yHncA ) eki ile T{13}-->T{13}=M

17 (-mAk ) eki ile T{12}-->T{12}=N ( EK EYLEME GIDIYOR )

26 (-yAn ) eki ile (ANA KK)

27 (-yAcAk ) eki ile (ANA KK)

28 (-yAsH ) eki ile (ANA KK)

29 (-DHk ) eki ile (ANA KK)

30 (-mH ) eki ile (ANA KK)

31 (-mAzlHk )eki ile (ANA KK)

32 (-mA ) eki ile (ANA KK)

33 (-yH ) eki ile (ANA KK)

B={2,6,7,10,11}

------------------------------------------------------------------------------------------------------

2 durumundan kan eklerin numaralar 42,43

42 (-Hl ) eki ile E

43 (-DHr ) eki ile F

------------------------------------------------------------------------------------------------------


40 (-Hn ) eki ile G

------------------------------------------------------------------------------------------------------


7 (-mA ) eki ile H

8 (-yAmA ) eki ile I

9 (-yAdur ) eki ile J



12 (-yAgor ) eki ile J





------------------------------------------------------------------------------------------------------





------------------------------------------------------------------------------------------------------





22 (-yArAk ) eki ile L

23 (-yHncA ) eki ile M

17 (-mAk ) eki ile N ( EK EYLEME GIDIYOR )






31 (-mAzlHk ) eki ile (ANA KK)



C={3,6,7,10,11}

------------------------------------------------------------------------------------------------------

3 durumundan kan eklerin numaralar 43, 42


42 (-Hl ) eki ile E

------------------------------------------------------------------------------------------------------


40 (-Hn ) eki ile G

------------------------------------------------------------------------------------------------------


7 (-mA ) eki ile H










------------------------------------------------------------------------------------------------------





------------------------------------------------------------------------------------------------------
















D={5,6,7,10,11}

------------------------------------------------------------------------------------------------------



42 (-Hl ) eki ile E

------------------------------------------------------------------------------------------------------


40 (-Hn ) eki ile G

------------------------------------------------------------------------------------------------------


7 (-mA ) eki ile H










------------------------------------------------------------------------------------------------------





------------------------------------------------------------------------------------------------------
















E={6,7,10,11}

------------------------------------------------------------------------------------------------------


40 (-Hn ) eki ile G

------------------------------------------------------------------------------------------------------


7 (-mA ) eki ile H










------------------------------------------------------------------------------------------------------





------------------------------------------------------------------------------------------------------
















F={4,6,7,10,11}

------------------------------------------------------------------------------------------------------


44 (-t) eki ile D

42 (-Hl ) eki ile E

------------------------------------------------------------------------------------------------------


40 (-Hn ) eki ile G

------------------------------------------------------------------------------------------------------


7 (-mA ) eki ile H










------------------------------------------------------------------------------------------------------





------------------------------------------------------------------------------------------------------
















G={7,10,11}

------------------------------------------------------------------------------------------------------


7 (-mA ) eki ile H










------------------------------------------------------------------------------------------------------





------------------------------------------------------------------------------------------------------
















H={8,11}

------------------------------------------------------------------------------------------------------


1 (-m ) eki ile K(k)

2 (-zsHn ) eki ile K(k)

3 (-z ) eki ile ( OLUMSUZ EYLEM ) ve K(k)

4 (-yHz ) eki ile K(k)

5 (-zsHnHz ) eki ile K(k)

6 (-zlAr ) eki ileK(k)

9 (-yAdur) eki ile T{11}-->T{11}=O

10 (-yHver) eki ile O

11 (-yAgel) eki ile O

12 (-yAgr) eki ile O

------------------------------------------------------------------------------------------------------11 durumundan kan eklerin numaralar 19, 20, 21, 22, 23, 17, 31, 32, 33, 26, 27, 28, 29, 30















I={9,11}

------------------------------------------------------------------------------------------------------


1 (-m ) eki ile K(k)

2 (-zsHn ) eki ile K(k)

3 (-z ) eki ile ( OLUMSUZ EYLEM ) ve K(k)

4 (-yHz ) eki ile K(k)

5 (-zsHnHz ) eki ile K(k)

6 (-zlAr ) eki ile K(k)

13 (-yAbil) eki ile O

------------------------------------------------------------------------------------------------------11 durumundan kan eklerin numaralar 19, 20, 21, 22, 23, 17, 31, 32, 33, 26, 27, 28, 29, 30













32 (-mA ) eki i

web.itu.edu.trweb.itu.edu.tr/adali/wp-content/uploads/2012/10/figen_b… · web view1 gİrİŞ....

Documents