Bacchus en Ariadne

Titiaan Vecellio 1523-1524

Doek, 172,2 x 188,3 cm.

National Gallery, Londen

“Zij zag bedroefd hoe zich schip verwijderde en worstelde gekweld met velerlei verdriet. Maar ginder stormde Bacchus aan met zijn stoet saters en slilenen van Nysaberg. Hij zocht jou, Ariadne, met zijn liefdesgloed. Uitzinnig raasden de Maenaden in het rond. ….De enen zwaaiden hun klimopomrankte staf, de anderen slingerden met brokken stierenvlees, nog anderen hadden kronkelslangen om hun lijf of droegen in hun korven de mysteriën….Of trommelden op hun geheven tamboerijnen of lieten koperen cymbalen rinkelen….”

Catullus, de bruiloft van Paelus en Thetis 64 : 249 – 262, vert. Paul Claes

Bacchus and Ariadne (1518-24 olieverf)

Het is één van een cyclus van vijf schilderijen met een mythologische thema geproduceerd voor de privé collectie van het hertogenlijk Paleis van Alfonso d’Este uit Ferrara. Drie van de vijf zijn van Titiaan’s hand, en ook van Bellini’s (Godenfeest). Dit essemble is een hoogtepunt van de Venetiaanse Renaissanceschilderkunst

KunsttheorieVerslag van Peter Lubbers, eind 2011

Iets over de schilder Titiaan Vecellio Geboren te Pieve di Cadore, 1485

We zijn vrij goed geïnformeerd over de levensloop van de schilder en dat hebben we voor een groot deel te danken aan de ijverige Vasari maar ook aan Titiaans briefwisselingen. Titiaan Vecelli werd volgens Vasari in 1480 in Pieve di Cadore geboren. Zijn geboortehuis in het dorpje aan de voet van de besneeuwde Alpen bleef bewaard. Vader Gregorio Vecelli - een militair - en zijn vrouw Lucia voedden er vijf kinderen op. De oudste twee, Francesco en Titiaan, werden rond hun tiende jaar door hem aan de hand mee genomen naar een oom in Venetië om hun opleiding te voltooien. Venetië was een bloeiende metropool, die in 1509 al 115.000 inwoners telde. Voor de schatrijke kooplui was het verwerven van kostbare kunstwerken een middel om hun status te benadrukken en propaganda te maken voor La Serenissima Republica Veneta. Het tijdperk was gezegend met giganten uit de schilderkunst: in Florence en Rome werkten Leonardo da' Vinci, Michelangelo en Rafaël. Venetië was beroemd om de gebroeders Gentile en Giovanni Bellini - beiden be-wonderaars en navolgers van hun zwager Mantegna - en de virtuoze Giorgione, leider van de moderne schilderkunst. Op topniveau scheen geen plaats meer voor een nieuw talent. Maar de jonge Titiaan stapte ambitieus en leergierig de bottega of werkplaats van Giovanni Bellini in. Hoewel Giorgione zijn grote voorbeeld was, leerde hij bij Bellini de grondbeginselen van het ambacht: het zuiveren van oliën, het gronden van linnen

en panelen en het wrijven van pigmenten zoals het frisse Venetiaans rood en heldere, azuriet - blauw. Toen Titiaan van zijn meester eenmaal mocht gaan schilderen kwam zijn virtuositeit aan het licht. Spoedig beheerste hij de techniek zo volmaakt, dat zijn werk nauwelijks van dat van Giorgione te onderscheiden was.

Op de tentoonstelling in Londen is een vroeg werk te zien 'De Heilige Familie en een herder'  (ca 1510) waarin zowel de kleuren van Bellini als de compositie van Giorgione herkenbaar zijn. Maar in 1512 heeft Titiaan zichzelf gevonden in het realistische 'Portret van een man' - vroeger hield men hem voor de schrijver Ariosto - die zijn blauwe, gewatteerde mouw in al zijn rijke stofuitdrukking naar ons toe keert. Arrogant, met even ingehouden adem, beheerst hij de donkere ruimte.

Het is dit portret waarop de 34-jarige Rembrandt vol bewondering zijn 'Zelfportret' (1640) baseerde. Omdat Rembrandt nooit Italië heeft bezocht, werkte hij naar een gravure en bleef het Venetiaans blauw van de mouw hem onthouden.

Hij kon sindsdien rekenen op de beste opdrachten en hij schilderde zo snel en zo veel dat Vasari in 1566 al verzuchtte, dat het onmogelijk is al het werk van Titaan te beschrijven.

De tentoonstelling van de National Gallery kan dan ook geen overzichttentoonstelling zijn. De kern wordt gevormd door de elf schilderijen uit eigen bezit, aangevuld met hoogtepunten uit Titiaans werk en diens medewerkers, die door musea uit vele landen in bruikleen werden gegeven. Londen biedt ook een primeur: voor het eerst sinds de zestiende eeuw is een serie mythologische schilderijen die Titaan in opdracht van de hertog van Ferrara maakte, bij elkaar te zien.

In 1516 werd de meester door Alphonso d'Este benaderd om diens Camerino d'Alabastro, een privévertrek in het hertogelijk paleis, op te sieren. Hoe groot de eer was blijkt wel uit het feit dat Giovanni Bellini en Dosso Dossi al bijdragen hadden geleverd en dat zelfs Michelangelo en Rafaël daarvoor waren gevraagd. Tussen 1518 en 1524 schilderde Titiaan 'Bacchus en Ariadne' (in bruikleen van het Prado, Madrid), 'Het

Offer aan Venus' (idem) en 'Het Bacchanaal' (eigendom National Gallery), die in 2003 herenigd zijn.

Op 'Het Bacchanaal' is het een glazen kan met rode wijn, die in de hand van een beschonken Bacchant in het midden van het doek balanceert. Vasari schrijft over '.. een slapende, naakte vrouw die zo mooi is dat ze lijkt te leven.' De hertog van Ferrara waardeerde de vele putti figuurtjes: '..een van de fraaiste details is hoe zo'n putto in een rivier staat te plassen en in het water zichzelf weerspiegeld ziet..'

… en stierf met 96 jaar op 27 Augustus 1576 te Venetië

Opdrachtgever Alfonso d’Este (1476-1534)

Het schilderij..wat zien we?De compositie is verdeeld in twee driehoeken; de één rechts met de bonte stoet van kleuren groen en bruin; de ander van de blauwe lucht met de twee geliefden ( geschilderd met het dure lapis lazuli pigment )

Links Ariadne staand met haar rechterbeen naar achter en gewikkeld in blauw, rood, wit

kleed..wijzend naar het schip ver links van haar

De bijna naakte God Bacchus vliegt / springend van de kar, kijkend naar Ariadne met wingerdkrans op zijn hoofd

Links boven in de knalblauwe lucht : 8 overdreven neergezette sterren

Links ( voor de peuter sater), staat een king Charles spaniel te blaffen naar de stoet toe. Een veel voorkomend dier in Titiaanse beelden.

Midden links; 2 jachtluipaarden met halsband kijkend naar elkaar; staan als enige wezens stil

Halfpeuter-half geit ( sater) voorop, met plant en bloemenkrans, kijkt als enige uit het schilderij; heeft aan een touw een kalfskop vast. Voor zijn pas staat een blaffende hond naar hem toe gericht.

Onderaan gedetaileerde kruiden geschilderd; heermoes , waterkers in bloei, e.a. kruiden

Links onder : een beker( urn, kelk) met inscriptie van de artiest ( TICIANVS) liggend op een geelkleurige kleed.

Tweede figuur (sater) uit het midden naar rechts : behaarde man met windingen van een slang.

Deze figuur is geïnspireerd door het sculptuur “de Laocoön-groep” gemaakt in de eerste eeuw na Christus, maar pas in Rome gevonden in 1506. (Het verhaal van Laocoön groep hoort tot die van de Tojaanse oorlog.)

Achter de sater met slang omwrongen, rechts op het doek, een sater met wijnranken omkranst net als zijn stok. Hij zwaait met een runderpoot en bacchante een tamboerijn.

Boven de sater met wijnrank omkranst, ligt en ondersteunt wordt de dikke Silenus, pleegvader van Bacchus en aanvoerder van de saters die zijn roes uitslaapt op zijn ezel.

Tot zover het pré Iconografische onderzoek

het verhaal(Iconografische beschrijving)

Het onderwerp stamt af van gedichten, versen van de dichters Ovidius en Catullus.

De Kretische koningsdochter Ariadne verliet haar vaderland Kreta om de Athener Theseus te volgen. Ze had hem uit liefde geholpen om op Kreta uit het labyrint van de mensetende Minotaurus te ontsnappen. Ze wordt verlaten op het Griekse eiland Naxos,

door haar geliefde Theseus, wiens schip weg vaart geheel links. Ze wordt ontdekt door de god Bacchus, die met een stoet van dieren, maar ook van maenaden en satyrs rondreisd, in een kar getrokken door 2 luipaarden. Bacchus ziet Ariadne, wordt ter plekke verliefd, haast vliegend uit zijn kar naar haar toe. Bacchus tilt Ariadne tot aan de hemel en zo ontstaat de sterren constellatie Corona; de 8 sterren, te zien links boven in het schilderij. Uit een andere versie van de mythe blijkt dat Bacchus, Ariadne’s gouden kroon (diadeem), een huwelijksgeschenk, tot aan de hemel gooit en zo ontstaat de constellatie “Corona”. Huwelijk daarop zal volgen.

Er zijn meerdere onderwerpen over Bacchusfiguren gemaakt door diverse kunstenaars uit diverse disiplines, bijvoorbeeld het ballet Bacchus et Ariadne van Albert Roussel en Dionyzos, de roman van Louis Couperus.

Dionysos met mitra (hoofdband) en thyrsos en een op de kithara spelende Ariadne (detail van de zogenaamde Vase Borghèse; Attische marmeren kylix, ca. 40–30 v.Chr., Louvre).

Ariadne op het eiland Naxos , George frederick Watts, 1875

Iconografische interpretatieWaarom Alfonso Titiaan uitgekozen had? Dat lijkt me duidelijk omdat Titiaan de grootste, best betaalde, meest gevraagde en meest veelzijdige Venetiaanse schilder uit het hoogRenaissance was ! En Alfonso d’Este had de centen !

Waarom het onderwerp? Waarom heeft Alfonso diverse Bacchanalen uitgekozen? Misschien om de hoop naar een (prettig) leven in het hiernamaals uit te beelden. Dit wordt zeker versterkt door alle aanwezige planten die in het algemeen vruchtbaarheid, overwinning en welvaart en betekenen zouden. De tyrsusstaf van Bacchus’ volgeling is ook een symbool van het leven na de dood. En als de windingen van de slang om de sater heen de 4 jaargetijden betekenen, mag men dan ook wel conluderen dat het welvaart en overwinning voor het hele jaar en voor altijd moge betekenen !

De urn zou het water kunnen symboliseren of de beker waaruit Bacchus en volgelingen hun wijn gingen drinken?

De sterren zijn waarschijnlijk de vertegenwoordigers van het melkwegstelsel

Bacchus door Leonardi da Vinci

Iets over Bacchus..Bacchus is in de Romeinse godsdienst de god van de wijn, alsmede god van de roes en van dronkenschap. Hij is de zoon van Jupiter en Semele, de dochter van Kadmos.

In de Griekse godsdienst was Bacchus Dionysos, de zoon van Zeus en Semele, de dochter van de Thebaanse koning Kadmos.

Toen zijn moeder zwanger van hem was, werd zij door Jupiters bliksem getroffen. Het ongeboren kind werd vervolgens in Jupiters dij genaaid, en kwam drie maanden later ter wereld. Hij werd voorgesteld als een naakte of halfnaakte jongeman, vaak met een kroon van wingerdbladeren en vergezeld door Ariadne of een panter.

Roes en dronkeschap mag dan wel negatief klinken; Wijn, ook wel Dionysios’vrucht genoemd, betekent de groeikracht van de aarde. De wijndruif is alleen daarom de vrucht, die hem bijzonder geheiligd is, omdat zij, hoezeer uit vocht geboren, een

warme gloed aan haar vruchten weet te geven en de mengeling van zwakheid en moed, van weelderigheid en kracht, waarvan de druif het symbool is, geheel en al weer wordt aangetroffen in het karakter van Dionysos.

Maar ook alle bomen en alle boomvruchten stonden onder zijn bijzondere hoede. Daarom waren hem alle vochtige plaatsen geheiligd, voornamelijk die, waar de vruchtbaarheid van de bodem het gevolg van die vochtigheid was. Vele bronnen waren hem geheiligd, hij kon ook of zelf of door zijn dienaressen bronnen doen stromen uit rotsen, waartegen met de thyrosstaf werd geslagen, bronnen, niet alleen van water, maar ook van wijn, melk en honing.

Hij werd vooral vereerd in Athene, Thracië, Boeotië, India en op Naxos, het eiland waar Theseus Ariadne achterliet.

Sater (rechts op het doek) Jan Steen, 1660

Sater (satyr) is een figuur uit de Griekse mythologie. Het is een vrolijk en ondeugend boswezen, behorend tot het gevolg van de god Dionysius. Bokkenstaart, -oren en soms ook -poten, en een ithyphallos (erecte penis) behoren tot zijn fysieke kenmerken. Satyrs zijn doorgaans sterk behaard en dragen een baard. Een veel voorkomend attribuut is de fluit. De satyr staat bekend om zijn lust voor wijn en het verleiden van nimfen en efeben.

De satyrs lieten instinct boven rede gaan, anarchie boven orde,extase boven ascese, overvloed boven matigheid. Zij symboliseren wellust en vervoering, net als

de vrouwelijke volgelingen van Dionysos, de maenaden of Bacchanten.

Bacchante Tamboerijn spelend, William Etty.

Maenaden zijn nimfen die Dionysos (god van de wijn, het plezier en de dans) vergezellen en vereren, maar ook sterfelijke vrouwen kunnen mainaden worden. De mainaden dragen lange gewaden en dierenvellen. Vaak worden ze afgebeeld met een kroon van wijnranken. Ze staan bekend als gestoorde vrouwen) die wilde dansen uitvoeren en toegeven aan grof geweld, seks, drank en verminking. Hun voedsel bestaat uit rauw vlees, dat zij met blote handen van hun slachtoffer afscheuren.

Ariadne is een planetuïde gelegen in de planetoïdengordel tussen de banen van de planeten Mars en Jupiter. Afhankelijk van bepaalde standen is ze is dan met een eenvoudige amateur-telescoop te vinden.

RestauratieHet canvas doek was twee maal opgerold geweest in de eerste eeuw van zijn bestaan, wat natuurlijk disastreuse gevolgen heeft gehad. Vanaf de negentiende eeuw en verder is hij vaker gerestoreerd om verbleking te voorkomen. De laatste, zwaarste restoratie was uitgevoerd in het museum waar het schilderij nu nog hangt, the National Gallery te Londen (museum voor schilderkunst), was tussen 1967 en 1968.

Toen de bovenste laag vernis ( blanke lak) werd weggehaald, ging delen van de onderliggende verflaag ook verloren en was het “herverven”noodzakelijk. Door deze restauratie noteerden kunstcritici dat het gerestaureerd stuk links boven in de “lucht” nu platter en bleker geworden was.

Titiaan heeft op het laatst subtiele laagjes verf aangebracht die men nu denkt verloren gegaan te zijn. Het aanbrengen van latere vernis lagen heeft het schilderij ook niet ten goede gedaan; Het is naar mening meer bruin en smerig geworden.

Geraadpleegde Literatuur (en websites)

Symbolen en allegorieën, Matilde Batistini, uit de reeks “Kunstbibliotheek”, 2002

De kunst van het kijken, Patrick de Rijck (Iconografie van de Europese schilder-kunst, 14de - 18de eeuw), Ludion, 2004

Kunst met voetnoten, Ad de Visser, Inhoud en betekenis in de beeldende kunst,1989

Wickipedia Verwijzing naar werk van Hesiod, oud

Griekse dichter (+/- 700 v Chr.) www.iconclass.org www.kunstkennis.nl www.nationalgallery.org.uk