Përpunimi dhe sistemimi përfundimtar i mbetjeve të ngurta urbane

A mundet Shqipëria të përballojë kostot e menaxhimit mjedisortë mbetjeve të ngurta urbane?

Nga Konalsi GJOKA,Co-PLAN, Instituti për Zhvillimin e Habitatit

Përmbajtja:

Përmbledhje 3

1. Mundësitë dhe mangësite e politikave të trajtimit të mbetjeve të ngurta në Shqipëri

4

2. Vlerësim i shpejtë i ndikimeve që shoqërojnë mostrajtimin e mbetjeve. 6

3. Cilat janë politikat dhe instrumentet e mundshme për trajtimin e mbetjeve? 9

4. Rekomandime në nivel politikash për trajtimin e mbetjeve në Shqipëri 14

Referenca: 15

2

Përmbledhje

Pas një gjysmë shekulli nën një regjim tejet të centralizuar ekonomik dhe politik, Shqipëria bëri hapa të rëndësishëm drejt ekonomisë së tregut dhe qeverisjes së decentralizuar politike, pasuar nga një sërë reformash publike në nivel qendror dhe vendor. Hartimi i politikave kombëtare mjedisore në Shqipëri është proces i konsoliduar, por kalimi efektiv i tyre nga niveli kombëtar në atë rajonal dhe bashkiak, që është thelbësor për zbatimin e reformës së decentralizimit, vështirë të thuhet se ka filluar.

Decentralizimi në kontekstin e manaxhimit mjedisor nisi nga nevoja për mbrojtjen e mjedisit në përgjithësi, dhe mbi të gjitha, për një organizim më të mirë të ofrimit dhe manaxhimit të shërbimeve – ku përfshihen furnizimi me ujë, trajtimi i ujërave të ndotura dhe mbetjeve të ngurta urbane – në nivel vendor. Megjithatë, kalimi i përgjegjësisë drejt një autoriteti tjetër duhet të marrë parasysh përmasat, natyrën e detyrave dhe kërkesave që lidhen me efektshmërinë dhe ekonominë, si edhe kapacitetet e autoritetit marrës për ta përballuar dhënien e shërbimit.

Në Shqipëri, si në vende të tjera të Europës Qendrore dhe Lindore, përgjegjësia për ofrimin e shërbimit të mbetjeve të ngurta, sikurse ajo e shërbimeve të tjera publike vendore, i është deleguar nivelit më të ulët të njësive të qeverisjes vendore (bashkive dhe komunave), që nuk është domosdoshmërisht në çdo rast niveli më efiçient i ofrimit të shërbimit. Veç kësaj, ky përcaktim i përgjegjësisë nuk është shoqëruar me përcaktimin e standardeve të nivelit të cilësisë së ofrimit të shërbimit; kjo ka çuar në një përkeqësim të mëtejshëm të kushteve të mjedisit dhe ka rritur nivelin e rrezikshmërisë për shëndetin e popullsisë. Së fundi, përgjegjësitë e decentralizuara nuk janë shoqëruar me burime të përshtatshme financiare. Megjithëse kapacitetet fiskale vendore u rritën pas vitit 2002 përmes një pakete të re fiskale, sipas së cilës disa taksa, si ato të bizneseve të vogla dhe ato të pronësisë i janë dhënë nivelit vendor, autoritetet vendore ende vuajnë mungesën e burimeve financiare, nëpërmjet të cilave këto shërbime do të mund të modernizohen. Autoritetet vendore, veçanërisht për sa i përket investimeve në infrastrukturat e shërbimeve, do të kenë ende nevojë për mbështetje si nga ana e qeverisë qendrore, ashtu edhe ajo e donatorëve të jashtëm.

Objektivat kryesorë të këtij artikulli janë: 1. të theksojë rëndësinë e trajtimit të mbetjeve të ngurta urbane;2. të nxisë diskutime lidhur me shpenzimet financiare të teknologjive të ndryshme të

trajtimit të mbeturinave;3. të analizojë në çfarë niveli duhet të projektohen/planifikohen impiantet përkatëse

duke analizuar gjithashtu potencialin e ekonomisë së shkallës.

3

Për të garantuar një raport të balancuar midis mbrojtjes së mjedisit dhe zhvillimit ekonomik, nevojitet një analizë e qartë e burimeve financiare dhe ekonomike për të vënë në zbatim çdo pjesë të legjislacionit. Aktualisht, politikat e duhura për përpunimin dhe sistemimin e mbetjeve të ngurta urbane mungojnë. Megjithëse trajtimi i mbetjeve përmendet në disa pjesë të legjislacioneve apo dokumenteve të ndryshme strategjike, ai ende mbetet vetëm një pjesë fragmentare e gjithë mozaikut të manaxhimit. Veç kësaj, mungesa e standardeve teknike vështirëson procesin e planifikimit të ngritjes së impianteve trajtuese, sikurse edhe çdo aspekt tjetër të manaxhimit të mbetjeve të ngurta. Miratimi i këtyre standardeve mbetet një çështje parësore për investimet në infrastrukturat urbane dhe rurale, shoqëruar me një kosto financiare të konsiderueshme.

Adaptimi i standardeve të Bashkimit Europian (BE), si për emetimet, ashtu edhe për cilësinë e mjedisit, është një kërkesë e procesit të hyrjes në BE. Kostoja totale e investimit publik që nevojitet për trajtimin e mbetjeve të ngurta, në mënyrë që të arrihen standardet e BE-së, është e vështirë të llogaritet me saktësi pasi do të përfshinte një analizë të mangësive që ka çdo element në kushtet aktuale përkundrejt atyre të kërkuara nga legjislacioni. Megjithatë, nëse kostot do të jenë të ngjashme me ato të Vendeve të Anëtarësuara rishtas, atëherë investimet do të duhet të jenë prej më se 1 miliard euro, me çmimet aktuale (Strategjia Ndërsektoriale e Mjedisit, 2007).

Për përcaktimin apo zgjedhjen e investimit më të përshtatshëm për trajtimin final të mbetjeve, duhen marrë gjithashtu në konsideratë kostot operative që shoqërojnë secilin prej investimeve. Për shembull, aplikimi i teknologjisë së landfillit1 mund të kërkojë një terren me përmasa më të mëdha, por kostot operative janë shumë më të ulëta. Literatura mbi shërbimet bashkiake të mbetjeve të ngurta në përgjithësi është dakord që rritja e ekonomive të shkallës mund të vërtetohet nëpërmjet rritjes së vëllimit të investimeve shoqëruar me uljen e kostove-njësi të operimit. Pyetja është: në çfarë vëllimi funksioni i kostos do të ndryshojë nga një fitim në rritje në një fitim konstant në raport me standardet teknike aktuale dhe sjelljen aktuale të konsumatorëve? Ky artikull do të analizojë edhe këtë çështje. Megjithatë, mungesa e disa të dhënave të rëndësishme e bën të vështirë paraqitjen e një tabloje të përgjithshme me shifra të sakta.

1. Mundësitë dhe mangësitë e politikave të trajtimit të mbetjeve të ngurta në Shqipëri

Aktualisht, Shqipëria është një kandidate e mundshme për anëtarësimin në Bashkimin Europian. Në qershor të vitit 2006 u nënshkrua Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit (MSA). Rrjedhimisht, Qeveria mori përsipër një sërë angazhimesh. Në këtë kontekst, të

1 Groposja sanitare e mbetjeve te ngurta (perfshin mbledhjen dhe trajtimin e gazit dhe leksivjateve).

4

gjitha përpjekjet që vendi është duke bërë janë të përqendruara në arritjen e këtij qëllimi përfundimtar – anëtarësimit në BE. Disa nga këto angazhime kanë të bëjnë me marrjen në konsideratë të vlerave mjedisore gjatë procesit të vendimmarrjes, në përputhje edhe me Programin e Gjashtë të Veprimit për Mjedisin të BE-së, 2002.

Nga një vështrim i përgjithshëm mbi aktet ekzistuese ligjore për mjedisin në Shqipëri del se një pjesë e mirë e legjislacionit bazë ekziston (megjithëse jo domosdoshmërisht në përputhje me standardet e BE-së), por në shumicën e rasteve ende nuk janë vendosur në praktikë normat e nevojshme të zbatimit. Kjo do të thotë që në praktikë janë bërë shumë pak përparime në përmirësimin e mjedisit në Shqipëri. Për shembull, në vitin 1999 Shqipëria hartoi një draft të Planit Kombëtar të Manaxhimit të Mbetjeve dhe në vitin 2003 një Ligj mbi Trajtimin Mjedisor të Mbetjeve të Ngurta. Gjithashtu, është në fuqi një Ligj mbi Mbeturinat e Rrezikshme (9537/06). Megjithatë, asnjë nga këto ligje nuk përputhet me legjislacionin europian dhe legjislacioni i ri që do t’i zëvendësojë është ende në përgatitje e sipër.

Grumbullimi në venddepozitime, pa asnjë trajtim paraprak që të synojë mbrojtjen mjedisore të vendit, është praktikisht mënyra e vetme aktuale e Manaxhimit Bashkiak të Mbetjeve të Ngurta (MBMN). Ndërmarrjet publike komunale që manaxhojnë venddepozitimet nuk zotërojnë njohuritë dhe aftësitë teknike dhe burimet njerëzore e financiare për të zbatuar si mbledhjen e gazit të landfillit (LFG) dhe të leksiviateve, ashtu edhe trajtimin e tyre në vendin e groposjes. Legjislacioni që detyron mbledhjen e LFG, kontrollin dhe trajtimin e leksiviateve në vendin e groposjes nuk ekziston, as në kuadrin ligjor qendror as në atë vendor. Kërkesa e vetme është ajrimi i LFG për të shmangur rrezikun e shpërthimit.

Ndërkohë që politikat kombëtare për mjedisin në Shqipëri janë formuluar, zbatimi apo shndërrimi i vizionit në realitet, ende mbetet mbrapa. Plani Kombëtar i Manaxhimit të Mbetjeve të Ngurta, i hartuar në vitin 1996, parashikonte ndërtimin e 12 landfilleve rajonalë. Megjithatë, 12 vjet më pas, është e vështirë të gjesh ndonjë landfill sanitar në vend.

Në dokumente të tjera të politikave mjedisore, si Rishikimi i Performancës Mjedisore (Kombet e Bashkuara 2002), është raportuar një propozim i hershëm, miratuar nga Qeveria në maj të vitit 1999, për ndërtimin e landfilleve sanitare në gjashtë qytete kryesore, por fondet kombëtare dhe ndërkombëtare deri tani janë vënë në dispozicion vetëm për studime të realizueshmërisë. Megjithatë, të tilla studime nuk ekzistojnë.

Trajtimi i ujërave të ndotura dhe manaxhimi i mbetjeve të ngurta janë dy fushat kryesore të interesit edhe në Strategjinë Ndërsektoriale të Mjedisit. Për sa i përket manaxhimit të mbetjeve të ngurta, përzgjedhja e landfillit fokusohet në respektimin e rreptë të hierarkisë së mbetjeve. Njëkohësisht rekomandohet që, deri në vitin 2020, landfilli të jetë metoda kryesore e asgjësimit të mbetjeve urbane. Edhe në këtë dokument, planifikimi për

5

ndërtimin e këtyre impianteve për trajtimin e mbetjeve të ngurta është ndryshuar në krahasim me politikat e mëparshme.

Kështu, është e qartë se politikat për përpunimin dhe sistemimin (trajtimin) e mbetjeve të ngurta thuajse nuk ekzistojnë. Ato përmenden ndonjëherë në legjislacionin përkatës dhe në dokumente të ndryshme të politikave, por janë shumë fragmentare dhe jo të bazuara në analiza financiare, mjedisore dhe sociale. Në të njëjtën kohë, mungesa e një metodologjie apo e kritereve dhe standardeve vështirëson hartimin e politikave të qëndrueshme për trajtimin përfundimtar të mbetjeve urbane dhe, si rrjedhojë, edhe vetë procesin e vendimmarrjes.

2. Vlerësim i shpejtë i ndikimeve që shoqërojnë mostrajtimin e mbetjeve

Manaxhimi aktual i Mbetjeve të Ngurta në nivel vendor në Shqipëri është i dobët. Bashkitë dhe komunat, bazuar në Ligjin 8652 (31.7.2000) “Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore”, duhet të sigurojnë shërbimet e grumbullimit, largimit dhe përpunimit të mbeturinave. Kjo do të thotë që 373 njësitë e qeverisjes vendore kanë për detyrë të kryejnë manaxhimin e mbetjeve të tyre të ngurta. Megjithatë, mënyra e ofrimit të shërbimit zakonisht është bërë në formën më të thjeshtë, ose nëpërmjet kontraktimit të një apo më shumë kompanive private, ose duke operuar me ndërmarrjet komunale.

Sistemet për grumbullimin dhe largimin e mbetjeve të ngurta urbane janë ngritur në shumicën e qyteteve. Megjithatë, as në qytetet e mëdha dhe as në ato të vogla ky shërbim nuk mbulon të gjitha zonat. Madje, në disa zona rurale dhe qytete të vogla sistemi i grumbullimit dhe largimit mungon. Pjesa më e madhe e mbetjeve në këto zona asgjësohet duke u groposur nëpër kanale, përrenj ose buzë rrugëve, nga ku transportohen prej ujit dhe erës në sipërfaqe të tjera dhe së fundi edhe në rrjedhat e ujit, duke shkaktuar degradim të mjedisit dhe duke rritur ndikimin negativ në shëndetin e popullsisë.

Përqindje të ndryshme të prodhimit të mbetjeve inerte dhe të ngurta urbane jepen në literaturë bazuar në supozime të ndryshme. Megjithatë, niveli i saktë i gjenerimit të mbetjeve për banor dhe përbërja e tyre merceologjike nuk njihen për shkak të cilësisë, manaxhimit dhe monitorimit të dobët të të dhënave që e bëjnë shumë të vështirë procesin e planifikimit. Bashkitë dhe komunat nuk janë të pajisura me mekanizma dhe mjete për të karakterizuar dhe për të përcaktuar sasinë e mbetjeve të tyre të ngurta, ndërkohë që nuk ka pajisje për peshimin e mbetjeve të grumbulluara dhe depozituara.

6

Megjithëse bashkitë janë të detyruara të sigurojnë shërbimin e grumbullimit, largimit dhe trajtimit të mbetjeve, hallka e tretë mungon krejtësisht në zinxhirin e manaxhimit të mbetjeve. Mënyra kryesore e trajtimit të mbetjeve është thjesht hedhja e tyre në fushë të hapur dhe djegia e tyre e vazhdueshme aty ku janë, duke sjellë një rrezik të papranueshëm për shëndetin dhe sigurinë e banorëve përreth.

Veç kësaj, siç raportohet nga Komisioni Europian për Shëndetin dhe Mjedisin2, përbërësit kryesorë të mbetjeve bashkiake në qytetet e mëdha, si materialet inerte, mbeturinat plastike dhe ato organike përzihen me mbetjet industriale, spitalore dhe ato të rrezikshme dhe depozitohen në vendgroposje të pakontrolluara, duke paraqitur një rrezik më të madh për shëndetin e popullsisë. Nuk ka asnjë inventar të këtyre vendgroposjeve.

Përhapja e lëndëve ndotëse nga vendgroposja në mjedisin rrethues mund të ndahet në dy burime kryesore. Së pari, përhapja me rrugë ajrore që shkaktohet nga djegia e mbetjeve të ngurta dhe së dyti, përhapja nëpërmjet ujërave sipërfaqësore dhe/ose ujërave nëntokësore që ndodh për shkak të kullimit të leksiviateve të landfillit dhe infiltrimit të ujit sipërfaqësor.

Literatura propozon një sërë studimesh ekzistuese që janë përpjekur të identifikojnë dhe përcaktojnë kostot e ndikimeve mjedisore që shoqërojnë landfillet. Në varësi të llojit të landfillit (nëse ky mundësonte apo jo rikuperimin e energjisë), një studim i OECD3 i vitit 2004 i llogariti kostot e impakteve të jashtme (eksternaliteteve) të landfillit nga 1.4 € në 12.8 € për ton mbeturinash (OECD 2004). Sipas DEFRA4, kostoja e impakteve mjedisore ne nivel vendor (shqetësimet që shkaktohen nga erërat e pakëndshme, apo problemet me pamjet vizive, peizazhin dhe shqetësime të tjera të kësaj natyre) është përllogaritur midis 3.05 $ dhe 4.39 $ për ton (DEFRA 2004).

Megjithatë, ndikimi i vendgroposjeve të hapura në ndryshim nga landfilli sanitar pritet të jetë akoma më i madh sesa kostot e parashikuara, duke qenë se në vendgroposjet e hapura nuk ka kontrolle të përshtatshme për mbetjet. Një përpjekje për vlerësimin e rrezikshmërisë së vendgroposjeve të hapura në prefekturat greke (Karagiannids et al 2005), llogaritur në bazë të:

1. llojit dhe moshës së mbetjeve; 2. distancës së formacioneve akuifere dhe përshkueshmërisë së terrenit; 3. dhe marrësit përfundimtar të ndotjes, nxjerr një kosto restaurimi midis 34,000 dhe

260,000 €/ha. Ndërkohë, kostot financiare për restaurimin dhe mbylljen e vendgroposjeve të vjetra në Estoni janë llogaritur nga 20,000 €/ha (kosto mesatare

2 Faqja e Internetit e Organizatës Botërore të Shëndetësisë, 2008. Komisioni Evropian për Shëndetin Mjedisor, Ecuria e Prioritetit Rajonal Qëllimi IV mbi kimikatet, zhurmën, agjentë të tjerë fizikë dhe shëndetin profesional. 3 Organization for Economic Cooperation and Development 4 Department for Environment Food and Rural Affair nw Mbretwrinw e Bashkuar

7

për vendgroposjet e vogla) në 300,000 €/ha (për vendgroposjet më të mëdha se 5ha) (Eek 2007).

Vlerësimit dhe kuantifikimit të ndikimeve mjedisore negative të vendgroposjeve në Shqipëri nuk u është kushtuar shumë vëmendje nga literatura. Vërehet shpejt se kjo mund të jetë një detyrë e ndërlikuar dhe shumë e varur nga kushtet në të cilat ndodhet zona. Një shembull është tentuar në studimin e UNEP5 2002 në të cilin argumentohet se gazi që çlirohet nga vendgroposja për shkak të djegies së mbetjeve të ngurta ka një përmbajtje të lartë TSM (lëndë pezull), PM10 (lëndë pezull me diametër më të vogël se 10m) SO2, NO2 dhe HCHO. Në vendgroposjen e Sharrës vlerat e këtyre përqendrimeve janë nga 2 deri në 25 herë më të larta se standardet e Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH) dhe nga 2 deri në 5 herë më të larta se standardet e Shqipërisë (UNEP 2002).

Grafiku 1. Krahasimi i emetimeve të normave të lejuara shqiptare krahasuar me ato të OBSH në venddepozitimin e Sharrës për vitin 2002.

Për shkak të mungesës së një trajtimi special për mbetjet e rrezikshme në vend, mbetjet në vendgroposje supozohet të përmbajnë ndotës toksikë. Nga plehrat që digjen në vendgroposje çlirohet tym dhe pluhur toksik, që i ekspozon banorët e zonës ndaj një rreziku serioz për shëndetin. Ndër personat që kryejnë aktivitetin e tyre brenda hapësirës së vendgroposjes mbledhësit e mbeturinave janë ata më të ekspozuarit ndaj dikosinës dhe furaneve. Rreziku për t’u dëmtuar nga thithja e ajrit të ndotur nga kjo përbërje toksike është rreth 100 herë më i lartë krahasuar me rrezikun për marrjen e kancerit (1 10–6). Nga personat që kryejnë aktivitetin e tyre jashtë hapësirës së vendgroposjes, rreziku për fëmijët (grupi më i ndjeshëm) është rreth 35 herë më i lartë (Gjoka, 2005).

5 United Nations Environmental Program

8

3. Cilat janë politikat dhe instrumentet e mundshme për trajtimin e mbetjeve?

Në përgjithësi ekzistojnë katër kategori kryesore të praktikave dhe teknologjive të përpunimit dhe sistemimit (trajtimit) të mbetjeve në kontekstin e manaxhimit të burimeve apo materialeve. Këto janë riciklimi i materialeve, trajtimi biologjik, trajtimi termal dhe landfilli sanitar.

Riciklimi i mbetjeve të ngurta është rikalimi i tyre, nëpër procesin e prodhimit, pasi janë përdorur. Ai mund të shfrytëzohet për materiale, si metalet, qelqi, letra dhe plastika. Aplikimi i riciklimit kërkon një ndarje paraprake të mbetjeve në burim (kosha të veçantë), grumbullimin e tyre të veçantë si edhe transportin në pika të veçanta (pikat e depozitimit të përkohshëm) për një përzgjedhje dhe ndarje të mëtejshme.

Trajtimi biologjik ka të bëjë me dekompozimin e materialeve organike nëpërmjet veprimtarisë mikrobike në kushte të pranisë dhe mungesës së ajrit për të prodhuar material organik të qëndrueshëm që përmban plehra ushqyese për bimët. Në varësi të sistemeve të përdorura për mbetjet dhe të konfigurimit të procesit, nëpërmjet trajtimit biologjik mund të arrihet stabilizimi (eliminimi i plotë) i mbetjeve dhe prodhimi i lëndës djegëse ose i kompostit (përzierje plehrash bujqësore).

Teknologjitë termale përdorin nxehtësinë për të shpërbërë mbetjet dhe për të prodhuar një masë mbeturinash (hirin) të gatshme për t’u depozituar dhe kryesisht të parrezikshme. Mbetjet e ngurta urbane kanë një vlerë të caktuar kalorifike dhe një pjesë e kësaj energjie mund të rikuperohet duke përdorur këto teknologji, zakonisht në formën e nxehtësisë apo elektricitetit. Djegia tradicionale e mbetjeve heterogjene ose masa e parapërgatitur për djegie, është procesi termal me përdorimin më të gjerë. Megjithatë, ndarja në burim ose prodhimi i lëndëve djegëse nga mbetjet nëpërmjet një procesi termal specifik është duke u përhapur gjithnjë e më shumë pasi kjo metodë mund të rezultojë në një efektivitet më të madh në rikuperimin e energjisë, si edhe në një sasi më të vogël mbetjesh që kanë nevojë të depozitohen në vendgrumbullimet.

Një landfill sanitar përdoret me objektivin për të konvertuar dhe stabilizuar përbërësit organikë të biodegradueshëm të mbetjeve duke përmirësuar proceset e dekompozimit mikrobiologjik. Stabilizim në këtë kontekst do të thotë që çlirimet e gazit dhe leksiviateve në landfill të manaxhohen brenda kohës së ekzistencës së këtij të fundit. Manaxhimi i një landfilli sanitar kërkon një protokoll të ndryshëm operimi nga ai i landfilleve tradicionale. Shtimi dhe riqarkullimi i materialeve të lëngshme është faktori më i rëndësishëm operativ për përmirësimin e proceseve të dekompozimit mikrobiologjik. Ka edhe strategji të tjera që mund të përdoren për të çuar në nivel optimal procesin e stabilizimit, përfshirë grirjen e mbetjeve, stabilizimin e pH, shtimin e lëndëve ushqyese dhe mbajtjen e temperaturës në nivelet e duhura.

9

Me përjashtim të procesit të riciklimit, i cili është i paorganizuar dhe i përket sektorit informal, praktikat e tjera të trajtimit të mbetjeve nuk janë të aplikueshme në Shqipëri. Trajtimi biologjik i mbetjeve mund jetë një teknikë shumë efektive për trajtimin e një kategorie specifike të mbetjeve të ngurta si mbetjet organike. Megjithatë, kategorizimi i mbetjeve (njohja e përqindjeve të rrymave të ndryshme në përbërjen e mbetjeve) në këto raste është një teknikë shumë e rëndësishme dhe ende e papërdorur në vend. Zbatimi i teknikës së trajtimit biologjik do të kërkonte një mbledhje të mbeturinave të ndarë në kategori në mënyrë që të veçohen mbetjet organike nga pjesët e tjera përbërëse të mbetjeve. Ky proces ka nevojë të shoqërohet me investime të tjera në infrastrukturën e grumbullimit të mbetjeve të ngurta, si edhe për më shumë ndërgjegjësim publik.

Dy teknika të tjera të fundit, djegia dhe landfilli sipas standardeve të BE-së, janë ende sfida për ekonomitë në zhvillim si ajo e Shqipërisë. Djegia me standardet e BE-së është një teknikë shumë e kushtueshme. Përbërja dhe karakteristikat e mbetjeve shtëpiake (vlera e lagështisë afërisht 50% dhe vlera kalorifike neto nën 8.400 kj/kg), si edhe kostot të cilat për këtë lloj veprimtarie trajtimi janë më të larta, nuk e bëjnë të mundur djegien tani për tani. Përvoja që kanë pasur vendet e sapo anëtarësuara në BE gjithashtu tregon që, në fazat fillestare, të gjitha investimet në infrastrukturën e mbetjeve të ngurta janë fokusuar në teknikat e landfillit, duke përjashtuar manaxhimin e mbetjeve mjekësore. Projekti për vlerësimin e kostove mjedisore dhe planin e investimit (ECAIP) në Rumani sugjeron se, nga pikëpamja ekonomike dhe sociale, ngritja e impianteve për djegien e mbetjeve të ngurta urbane do të bëhet e realizueshme vetëm pas vitit 2016, nëpërmjet rritjes së vlerave kalorifike neto dhe uljes së vlerave të lagështisë dhe përbërjeve organike (MEWM6, 2005). Në Poloni ka një plan për shpenzimin e fondeve të BE-së për ngritjen e nëntë incineratorëve7 të mëdhenj të mbetjeve urbane me një kosto prej më se 1 miliard €, në periudhën 2007-2013.

Grafiku 2. Mënyra e trajtimit të mbetjeve në vendet e BE. Eurostat 2006

6 Ministry of Environment and Water Management7 Impiant për djegien e mbeturinave të ngurta.

10

Në grafikun e mësipërm jepet pesha specifike që zë në trajtimin e mbetjeve të ngurta çdo metodë trajtimi. Në vendet e anëtarësuara rishtazi duket qartë që landfilli është akoma metoda kryesore e trajtimit të mbetjeve. Në vendet e Europës Qendrore Lindore edhe djegia dhe riciklimi kanë filluar të marrin terren në trajtimin e mbetjeve përveç landfillit. Ndërkohë që situata është krejt e përmbysur për vendet më të zhvilluara të Europës ku landfilli zë një peshë shumë të vogël (Eurostat 2006) (duke vërtetuar efektin e direktivës së landfillit).

Natyrisht, një ndër faktorët kryesorë që politikëbërësit duhet të marrin parasysh për sa ka të bëjë me përzgjedhjen e teknikës më të përshtatshme të trajtimit të mbetjeve, është kostoja e ndërtimit dhe përdorimit të impianteve përkatëse. Disa nga faktorët kryesorë që ndikojnë në kostot e këtyre impianteve janë:

Kostoja e pronësisë së tokës. Cilësia e mbetjeve dhe kapaciteti i impianteve, të cilat ndikojnë në mënyrë të

drejtpërdrejtë në kostot specifike të trajtimit (ekonomia e shkallës). Aksesi për transport, i lidhur ngushtë me investimin kapital. Përzgjedhja e teknologjisë që do të përdoret (mbledhja dhe trajtimi i gazit dhe i

leksiviateve në rastin e landfillit apo i gazit, pluhurit, hirit dhe baltës në rastin e inicineratorit).

Bazuar në Direktivat e BE-së mbi ndërtimin dhe funksionimin e landfillit apo incineratorit (Direktivë e Këshillit 1999/31/EC, 2000/76/EC), tabela e mëposhtme paraqet një përmbledhje të kostove të landfillit me kapacitet 125.000 tonë në vit dhe të incineratorit me kapacitet 200.000 tonë në vit.

Tabela 1. Kostot specifike te landfilleve dhe incineratorëve (Eunomia 2001)

 

Kostot totale

€

PBP në vite

Norma %

Kostot vjetore €/vit

Kostot specifike

€/tonLandfilli  Kostoja e ndërtimit 3,843,061 10.00 7.00 547,165 4.38Trajtimi i biogazit dhe leksiviateve 10,625,013 10.00 7.00 1,590,818 12.73Kostoja e mbylljes dhe e kujdesit pas mbylljes 16,923,076 10.00 7.00 2,409,465 19.28Kostoja e funksionimit

 1,282,322 10.26

Totali i kostos vjetore 5,829,771 46.64Incineratori  Kostot e ndërtimit 50,309,917 10.00 7.00 5,186,040 17.29Trajtimi dhe kontrolli i gazit 80,061,983 7.00 7.00 14,855,759 49.52Kostot e funksionimit

 18,217,639 60.73

Totali i kostos vjetore 38,259,438 127.54

11

Duke marrë në konsideratë sasinë aktuale të mbetjeve të ngurta të prodhuara në nivel vendi (800.000 ton/vit), rezulton se:

Nëse do të zgjidhet opsioni i landfillit, kostoja financiare do të jetë 35 milionë € në vit (vendit i nevojiten 6 impiante me një kapacitet prej mesatarisht 125.000 tonë/në vit)

Nëse do të zgjidhet opsioni i incineratorit për eliminimin e mbetjeve të ngurta, ai do të kushtojë 115 milionë € në vit (vendit i nevojiten 3 impiante me një kapacitet prej mesatarisht 300.000 tonë/vit)

Megjithatë, kjo është një analizë e thjeshtë financiare dhe opsione të tjera, si p.sh, një kombinim i mundshëm i dy teknologjive në funksion të transportimit apo edhe të pikave të depozitimit të përkohshëm të mbetjeve, në të cilat të bëhet ndarja e mbetjeve për të promovuar riciklimin dhe kompostimin duke çuar në reduktimin e mbetjeve, duhen marrë pa diskutim në konsideratë gjatë përgatitjes së planeve dhe gjatë programimit të integruar të trajtimit të mbetjeve në nivel kombëtar.

Me gjithë mungesën e koherencës në përgatitjen e politikave kombëtare për manaxhimin e mbetjeve të ngurta që ka çuar në vështirësi lidhur me përshtatjen e tyre në nivel lokal dhe zbatimin e tyre, pyetja që shtrohet në këtë pikë është: Kush do t’i paguajë kostot financiare të trajtimit të mbetjeve të ngurta, si do të trajtohen ato dhe kush do të jetë përgjegjës për keto impiante?

Pa dyshim bashkitë dhe komunat, të cilat janë ligjërisht përgjegjëse të drejtpërdrejta për manaxhimin e mbetjeve të ngurta (përfshirë trajtimin e tyre), aktualisht nuk kanë mjete financiare dhe mekanizma të mjaftueshëm për të përballuar kostot. Të tilla investime duhet të mbështeten nga buxheti i shtetit dhe/ose nga institucione financiare/donatorë të huaj.

Sidoqoftë, literatura sugjeron që ngritja e këtyre impianteve në një shkallë më të gjerë rajonale, nga njëra anë, do të reduktonte kostot specifike të trajtimit të mbetjeve për sa kohë kapaciteti i impiantit do të rritej, dhe nga ana tjetër, do të vendoste marrëdhënie të reja bashkëpunimi në nivel institucional midis bashkive dhe komunave.

Në figurën e mëposhtme paraqiten të dhënat e nxjerra nga simulimi i modelit të studiuar, i cili merr në konsideratë marrëdhëniet midis përmasave të rajonit, në të cilin ofrohet shërbimi i grumbullimit të mbetjeve, kapacitetin e nevojshëm të landfillit dhe kostot e investimit.

12

Figura 1. Popullsia e NJQV që përfiton shërbimin, Kapaciteti i përllogaritur i landfillit dhe kostoja specifike e landfillit8

Siç pritej, kostoja specifike e trajtimit të mbetjeve në impiant reduktohet me rritjen e kapacitetit të impiantit, sikurse tregohet në grafikun e mëposhtëm. Megjithatë, kurba qëndron thuajse lineare pasi kapaciteti i landfillit arrin në 2.3 milionë m3 që i korrespondon një rajoni prej 225.000 banorësh. Kjo nënkupton që ndërtimi i landfilleve në nivel qarku, siç rekomandohet nga PKMMU (Plani Kombëtar i Manaxhimit të Mbetjeve Urbane), nuk do të ishte efiçient për rajone, si Kukësi, Lezha, Dibra dhe Gjirokastra, të cilat për shkak të numrit aktual të banorëve, nuk e arrijnë ekonominë e shkallës.

8 Llogaritjet e autorit bazuar në këto supozime: normat mesatare të gjenerimit të mbetjeve për banor 0.8 kg/ditë, dendësia mesatare e mbetjeve 200kg/m3, dendësia e ngjeshjes së landfillit 650 kg/m3, lartësia mesatare e landfillit 10 m, jetëgjatësia e landfillit 20 vjet.

13

Nr. i banorëve që përfitojnë

shërbimin

Kapaciteti i landfillit

(m3)

Kostot (€/m3)

20,000 209,367 294.03

25,000 361,709 168.87

50,000 523,417 109.04

75,000 785,126 81.14

100,000 1,046,834 58.66

125,000 1,308,543 46.60

150,000 1,570,251 38.98

175,000 1,831,960 33.69

200,000 2,093,669 29.78

225,000 2,355,377 26.76

250,000 2,617,086 24.36

275,000 2,878,794 22.39

300,000 3,140,503 20.75

350,000 3,663,920 18.15

400,000 4,187,337 16.19

500,000 5,234,171 13.40

Grafiku 3 Kostoja e landfillit rajonal kundrejt numrit të popullsisë. Pika ku arrihet ekonomia e shkallës.

4. Rekomandime në nivel politikash për trajtimin e mbetjeve në Shqipëri

Ministria e Mjedisit Pyjeve dhe të Administrimit të Ujërave (MMPAU) në bashkëpunim me Ministrinë e Punëve Publike Transportit dhe Telekomunikacionit (MPPTT) duhet të hartojnë standardet e cilësisë së ofrimit të shërbimit të manaxhimit të mbetjeve urbane, si edhe standardet teknike të mbylljes së vendepozitimeve aktuale. Gjithashtu, këto ministri duhet të hartojnë udhëzuesit e planifikimit, ndërtimit dhe manaxhimit të landfilleve. Standardet e performancës mjedisore për të bërë monitorimin e këtyre impianteve do të mbyllin ciklin e dokumenteve që duhet të hartohen në këtë nivel.

MPPTT duhet të hartojë një metodologji për të kryer analizimin e mbetjeve. Përbërja mercelogjike e mbetjeve dhe normat e gjenerimit të tyre janë të dhëna bazë që i duhen njësive të qeverisjes vendore (NjQV) për të planifikuar elemente të veçanta të shërbimit të manaxhimit të mbetjeve urbane.

Në MMPAU duhet të krijohet departamenti i Manaxhimit të Mbetjeve të Ngurta. Departamenti duhet të ketë burimet e nevojshme financiare dhe mandatin për të rekrutuar specialistë të fushës për të përgatitur planin e veprimeve, i cili do të përkthente objektivat e qeverisë në fushën e mbetjeve në një “gjuhë” operacionale për NjQV. Gjithashtu detyrë e këtij departamenti, në bashkëpunim edhe me ministritë e linjës, duhet të jetë edhe vëzhgimi dhe përafrimi i legjislacionit me atë të BE, duke përfshirë edhe amendimin dhe krijimin e akteve nënligjore në përputhje me direktivat e landfillit dhe incenerimit.

14

Pika ku arrihet ekonomia e shkallës

Në nivelin qendror, sidomos në MPPTT duhet të planifikohen fondet fillimisht për studimet e realizueshmërisë për mbylljen e venddepozitimeve ilegale në përputhje të plotë me normat dhe standardet mjedisore e shëndetësore dhe më pas të planifikohen fonde për ndërtimin e impjanteve të reja të manaxhimit të mbetjeve. Në këtë kontekst mobilizimi i të ardhurave nga burimet ndërkombëtare, bashkëpunimi me donatorët dhe agjencitë e ndryshme ndërkombëtare, duke u bazuar në një përqasje më të integruar, në mënyrë që të sigurohet një përputhshmëri ndërmjet objektivave të qeverisë dhe investimeve në këtë sektor, është kthyer tashmë në një domosdoshmëri.

Manaxhimi i mbetjeve të ngurta është një shërbim i kushtueshëm, nëse do të manaxhohet sipas direktivave të BE-së. Megjithatë, në këtë kontekst, ekonomia e shkallës në ofrimin e shërbimit mund të çojë, në disa raste, në përqendrimin rajonal të ofrimit të shërbimit vendor. Kjo nënkupton që, nëse dy ose më shumë njësi të qeverisjes vendore bashkëpunojnë, kostot e secilës bashki do të reduktohen dhe mundësitë për të pasur standarde më të larta në ofrimin e shërbimit do të rriten.

Përfundimisht, mund të themi që mungesa e rregulloreve dhe udhëzuesve për organizimin, financimin, manaxhimin dhe operimin e landfilleve rajonale (ndër bashkiake/komunale) ka bërë që NjQV-të të kenë vështirësi të analizojnë dhe vlerësojnë rrisqet dhe përfitimet e një forme të tillë të ofrimit të shërbimit, i cili duke u kombinuar me mundësitë e ulëta financiare dhe të kapaciteteve njerëzore të NjQV nuk e ka stimuluar këtë bashkëpunim. Këto rregullore duhet të hartohen nga MMPAU në bashkëpunim me MPPTT, dhe Ministrinë e Shëndetësisë.

Referenca:

DEFRA (2004), Valuation of the External Costs and Benefits to Health and Environment of Waste Management Options. Final Report for DEFRA by Enviros Consulting Limited in Association with EFTEC.(www.defra.gov.uk/environment/waste/research/health/pdf/costbenefitvaluation.pdf).

Eek P, 2007. Implementation of EU Landfill in Estonia. Waste Department, Ministry of the Environment of Estonia, 2007.

Eunomia 2001. Costs for the municipal waste management in EU countries. Final Report to Directorate General Environment European Commission, 2001.

15

Eurostat 2006. Processing of urban waste in the EU in 2006 and the trends in the recent years. Recycling municipal waste in the Netherlands. Waste a valuable raw materials. Eurostat, 2006.

Faqja e Internetit e Organizatës Botërore të Shëndetësisë 2008. Environmental European Health Commission, Progress on Regional Priority Goal IV on chemicals, noise, other physical agents and occupational halth.

Gjoka K. 2005. Municipal Solid Waste Management System in Tirana, Albania. Potential for Waste Separation at Source. MSc Thesis ES 05.09. UNESCO – IHE Institute for Ëater Education. April 2005.

Karagiannids A, Antonopoulos I at al 2005. Statistical Analysis and Risk Assessment in Hellenic Coastal Prefecture of Laconia. Aristotle University of Thessalonica, 2005.

MEWM 2005. Technical Assistance for the elaboration of environmental cost assessment and investment plan (December 2003- July 2005) Final report MEWM – Romania.

MMPAU 2007. Strategjia Ndërsektoriale e Mjedisit Nëntor 2007. Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim. Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave. Nëntor 2007.

OECD, 2004. Addressing the Economics of Waste. Organization for Economic Co-operation and Development, Published by OECD Publishing, 2004.

UNEP, 2000. Post conflict Environmental Assessment Albania. Sharra Dumpsite Case Study.

UNEP, 2002. Feasibility Study for Urgent Risk Reduction Measures at Sharra Landfill in Albania. UNEP, April 2002.

United Nations, 2002. Environmental Performance Review, Albania. Series No 16. United Nations, New York and Geneva, 2002.

16