Bəxtiyar Tuncay

III İSLAM GƏRAY XANIN YARLIQLARI

III İslam Gəray Xan

1604-1654-cü illər arasında yaşadığı bilinən III İslam Gəray ( كراى (سالمXan əvvəlki Uluq Orda (Turan) xanlarından Salamat Gəray Xanın oğlu idi və onun xanlıq illəri IV Mühəmməd Gəray Xanın birinci və ikinci hakimiyyət illərinə, daha dəqiq desək, 1642-1654-cü illərə təsadüf edir.

Gəncliyində Reç Pospolita ilə savaşda əsir düşən III İslam Gəray ömrünün yeddi ilini (1629-1636) Polşada keçirmişdir. Əsirlikdən azad olandan sonra isə Osmanlı ərazisinə köçmüşdür. Uluq Orda xanı olan böyük qardaşı I Bahadır Xan tərəfindən1637-ci ildə kalğa (vəliəhd) təyin edilən İslam Gəray 1640-cı ildə Ukraynaya təşkil edilən hərbi yürüşə başçılıq etmiş və 1641-ci ildə, IV Bahadır Xanın ölümündən sonra yenidən Osmanlı torpaqlarına keçmək məcburiyyətində qalmışdı. Buna səbəb yeni xan seçilən və xəlifə tərəfindən təsdiq edilən IV Mühəmməd Gəray Xanın ona olan düşmən münasibəti idi.

1642-ci ildə IV Mühəmməd Gəray Xan Osmanlı sultanı və İslam xəlifəsi I İbrahim tərəfindən istefaya göndərildi. Xəlifə həmin vəzifəyə yerli bəylər tərəfindən Uluq Ordanın yeni uluq xanı seçilən III İslam Gəray Xanı təsdiqlədi. O, hakimiyyətə gələr-gəlməz, kiçik qardaşı Qırım Gərayı kalğa, qardaşı oğlu Qazi Gərayı isə nurəddin, yəni ikinci vəliəhd təyin etdi. Qırım Gərayın 1651-ci ildə vəfatından sonra sonuncu onun yerinə kalğa oldu. Nurəddin vəzifəsinə isə xanın kiçik qardaşı Adil Gəray gətirildi.

III İslam Gəray Xanın hakimiyyəti dövründə Uluq Orda (Turan) dövlətində daxili çəkişmələr son buldu, ölkədə sabitlik bərqərar edildi. Dövlətin bütün ərazisində, xüsusən də Kırımda xanın şəxsi xəzinəsi hesabına geniş quruculuq abadlıq işlərinə start verildi. Çox sayda yol salındı, qala, karvansa, körpü, ictimai bina, su arxı və fəvvarə tikildi.

III İslam Gəray Xan əski slavyan (rus, Polşa və Ukrayna) mənbələrində daha çox kazaklara, onların başçısı Boqdan Xmelnitskiyə dəstək verən xan kimi yad edilir.

Moskva dövlətinin böyük dukası (knyazı) Aleksey Mixayloviç

III Islam Gəray Xandan dövrümüzədək 31 yarlıq yetişmişdir. Bunlardan beşi müxtəlif ölkələrin kanslerlərinə, ikisi Reç Pospolita ktalı IV Vladislava, ikisi adı çəkilməyən Polşa kralına, ikisi getman Pototskiyə, biri Polşa kralı Yan Kazimirə, ikisi Moskva çarı Mixail Fyodroviçə, digərləri isə Romanovlar sülaləsindən ikinci Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə ünvanlanmışdır. Bunlardan sonuncuya ünvananlar böyük önəm daşıyır.

I Pyotorun atası olan Aleksey Mixayloviç rus tarixşünaslığında Romanovlar sülaləsindən ikinci Rusya çarı hesab edilir. Lakin yarlıqlardan belə aydın olur ki, o da atası Mixail Fyodroviç kimi “ulu bəy” (böyük knyaz) titulu daşımışdır. Eyni halla Avropa mənbələrində də rastlaşırıq. Həmin mənbələrdə o, “Greet Duke of Moskovie”, yəni “Moskva dövlətinin böyük dukası (knyazı, ulu bəyi)” kimi təqdim edilir. Lakin eyni adamın hakimiyyətinin sonlarına doğru eyni mənbələrdə “Russorum Czar” (Rusiya çarı) ifadəsinə rast gəlirik.

İşin ən maraqlı tərəfi isə budur ki, Aleksey Mixayloviçin özünə “Qərbin və Şərqin padşahı (çarı)” titulunu götürdüyü faktı IV Mühəmməd Gəray Xanın ona göndərdiyi, Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 190” şifrəsi altında qorunan 1658-ci il tarixli on birinci yarlığında, eləcə də dəqiq tarixi məlum olmayan və Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 324” şifrəsi altında qorunmaqda olan on beşinci yarlığında öz əksini tapmışdır. Həmin yarlıqlardan bu da aydın olur ki, bu hal IV

Mühəmməd Gəray Xanı bərk qəzəbləndirmiş və onu Moskva üzərinə hərbi səfərə sövq etmişdi.

Rusiya çarı Aleksey Mixayloviç

Əlbəttə, hərbi səfərin başqa səbəbləri də vardı. Bunlar çarın Uluq Orda (Turan) xanlarına vergi və bac-xərac verməkdən yayınmağa cəhd etməsi, tatar elçisini öldürtməsi, müsəlmanları incitməsi, Quran, məscid və mədrəsələri yandırtması və s. olmuşdur. Bununla belə, o da atası Mixail Fyodroviç kimi, eləcə də ondan sonra çar olan oğulları İohan və I Pyotr kimi tatarlara bac-xərac vermişdir. Bunu həm IV Mühəmməd Gəray Xanın, həm III İslam Gəray Xanın, həm də sonrakı Uluq Orda xanı Adil Gəray Xanın yarlıqları və digər təkzibedilməz sənədlər birmənalı şəkildə sübut edir.

III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə göndərdiyi məktub (1642-ci il ?)

III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Mixail Fyodroviçə göndərdiyi 1642-ci il (?) tarixli yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 333” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum ilk yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Xanın yaxın adamlarından Çomaş Mirzənin çarın yanına yola düşməsi.

Rəhmətlik Bahadır Gəray Xanla bağlanmış əhdnamə andlaşmaya əsasən xəzinənin oktyabrın əvvəllərində Valuykaya göndərilməsi. Xəzinənin Bahadır Gəray Xanın dəftərinə uyğun olması. İslam Gəray Xanın çara altun baysalı əhdnamə təqdim etməyə hazır olması. “Dosta dost, düşmənə düşmən” prinsipi. Çomaş Mirzənin tezliklə, çarın çaparı gəldiyi zaman, geri qaytarılması barədə xahiş. Elçi Qriqoriy Neronov və katib Nikita Qolovninin qarşısında şərt və and. Xəzinə, qoltqa və mübarəklik xəz kürklər.

Xəzinənin yola salınması barədə öncədən xəbər vermək. Xanın hədiyyələr göndərilməsi üçün əməkdar xidmətçiləq və qazaqdaşların da adlarının əlavə

edildiyi möhürlü dəftəri. Kalğanın mehtər başısı və qapıçı bşıçısı üçün xəz başlıqlar. Bir neçə il ərzində başlıq kürklərinin əvəzinə qarın kürklərinin göndərilmiş olması. Almaşuva göndərilmiş bəy və ata oğullara yetərincə hörmət göstərilməməsi və almaşuvda tatar elçilərinin qarşılanması zamanı ənənəyə riayət edilməməsi. Ənənənin ziddinə olaraq Moskvaya gedən tatar elçi və çaparlarının ulaqla təmin edilməməsi. Gələcəkdə hədiyyə və süyurqalların göndərilməsi barədə istək. Xanın daimi dostluq niyyəti. Çardan dostluq şərtlərinə əməl etməsinin tələb edilməsi.

Əməkdar xidmətçilərin və ağaların adları qeyd edildiyi dəftər.Yarlığın orijinal mətni:[..........................................] uluğ Urusnıñ [......................] və Masqva

şəhriniñ [.....................] siz uluğ qarındaşımız padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç [....................] və hükümdarı birlən yaxşı, mühkəm qarındaşlıqda və dostlıq və mühəbbətlikdə bolmaq muradımız bolub, yaqın qullarımızdan Çomaş Mirzə [............] inşəAllahu Təala, siz qarındaşımız uluğ padişah həzrətlərinə varub buluşmaq mısr olduqda min uluğ Islam Gəray Xan [..............................] dost və qarındaş bolmaq muradıñuz bolsañuz, mərhum və məğfur ağaçamız Bahadır Gəray Xan əleyhi ərrəhmət vər-Rıdvan həzrətləri [.....................] və əhdləşüb bəkləşdügi üzrə Axtəbr aynıñ əvvəl künündə Valükəyə, almaşıq yerinə uluğ xəzinəmizi yetkürgəysiz [...............................] mərhum və məğfur ağaçamız Bahadır Gəray Xan əleyhi ər-rəhmət vər-Rıdvan ilə əhd və şərt idüb, anlarğa cibərgən uluğ xəzinəmizni anlarıñ dəftərləri mücibinçə cibərgüdəy bolsañuz.

Siz qardaşımız uluğ padişah həzrətlərinə altun baysalu əhdnaməmiz virüb, ömür axırğaçə barça siziñ tüşməniñüzgə biz də bolsaq, tüşmənliq idərmiz və siz qardaşımızğa hər kim dostluq itsə, alarğa dostluq idüb, ömür axırğaçə dost və mühəbbət bolurımız içün itimad və itiqad virürmiz.

Taqı siz qardaşımız uluğ padişah həzrətləri də bolsañuz, min uluğ Islam Gəray Xan həzrətləri bilə əhdləşkəndən soñra dostumızğa dost bolub, tüşmənlərimizgə tüşmənliq etkəy irdiñüz.

Taqı biz uluğ İslam Gəray Xan bilə barışub və əhdləşüp ömür axırğaçə dost və qarındaş bolmaq muradıñuz bolsa, bunda bolğan elçiñüz Grigor [............................] bilə əhdləşüb Quran-i Şərif üstündə şərt idüp, altun baysalu əhdnamə xəttimizni virüb, sizgə köndərirmiz. [..................] muradıñuz bolsa, uluğ xəzinəmizni çıqarub xəzinəniñ aldında çapqunımız bolğan Çomaş Mirzə bilə öz çapqunıñuznı rəvan [.........] cibərgəysiz. İnşəAllahu Təala, munda bolğan elçiñüz Grigoriy Nironov ve yazuçı Mikita Ğolavninniñ aldında muradıñuz üzrə [.................] üstünə şərt qılub, murad etdügüñüz üzrə əhdnamə xətt-i şərifimz yazdırub, altun baysa taqub, siz qardaşımıza cibərirmiz. Dostluq və mühəbbət [.................] anda bolursız.

Taqı çapqunıñuz kəlüb uluğ xəzinəmiz və qolqa və adət və qanun üzrə mübarəkbad içün kələ turğan tonlar [........................] ağaçamız Bahadır Gəray Xan əleyhi ər-rəhmət vər-Rıdvan həzrətləriniñ dəftərləri üzrə çıqduğı xəbərin aldığımız kibi [............] varacaq əskərimizi tədarik idüb və altun baysalu əhdnamə xəttimizni bunda bolğan elçiñüzə virüb köndərirmiz.

Taqı [......................] uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç həzrətlərindin bir qaç əməkdar və qazaqdaşlarımız içün şimdi yeñidən dəftər idüb, tiyiş rica və tilək idüb, mühürlü dəftər köndərgənmiz. Siz uluğ qardaşımızdın tilək idəriz ki, bu xəzinə bilə və kün ilkəri yazdığımız dəftər üzrə tiyişlər virilməyə buyurğay irdiñüz.

Taqı qarındaşımız səadətlü Qalğa Sultan həzrətləriniñ mənsəbli ağalarından aqtacı biy və qapuçı başınıñ tiyişləriniñ başlıqı zərdəva ikən, bir qaç yıldan bəri elçiləriñüz başlıq tonların qarın tonlar virüb, ol səbəbli söz boladır. [..................] adət-qanun üzrə zərdəva olmaq içün buyurğay irdiñüz.

Taqı almaşuvğa barğan biylərimizə və ata o [.......................] burunğı adət üzre riayət itməyüb, ola kəlgən sıyların əksik idərler imiş. Anı da adət-qanun bolğança [..................] etmək içün aqalınçaya buyurğay irdiñüz və bundan siz uluğ qardaşımzğa varğan büyük elçilərimizə və çapqun qullarımıza [............] barğaç ulaqlar virüb və riayətlər idüb, alub kidərlər imiş. Bir qaç yıldan bəri adət və qanun bolğan işlərni fərağat idüb, sıysızlıq bolur imiş. Munday işlərni qanun üzrə bolmaq içün buyurğay irdiñüz.

Taqı kün ilkəri ömür axırğaçə dost və qarındaş bolub, bizim dostumızğa siz uluğ qardaşımız dostluq idüb, düşmanımızğa düşmanlıq etkəy irdiñüz. Biz də bolsaq, siziñ dostuñuza dost bolub, tüşmanıñuza tüşmanlıq etərmiz.

Taqı bizdən burunğı uluğ ağaçalarımız [..................] köp tiyişlər tiləp hər zaman yazarlar irdi. Biz uluğ İslâm Geray Han alay köb tiyişlər tilək idüb [................] adama yeñidən tiyiş tilək idüb, dəftər yazub köndərilgəndir. Alə küç və köp nimə təklif etməzmiz. Biz uluğ İslam Gəray Xan həzrətləri bilə ömür axırğaçə dost və qarındaş bolğuday bolsañuz, bu yazdığımız əməkdar ağalarımız içün tilək itkən tiyişlərin halə və kün ilkəri soyurğalıñuz bolmaq içün buyurğay irdiñüz.

Taqı min uluğ İslam Gəray Xan [......................] muradımız siz uluğ qardaşımız bilə ömür axırğaçə dost və qardaş bolmaqdır. Siz qardaşımız dəxi dost ve qardaş [............] deyü, xətt bitildi taxrira fi mah-ı Cümadi-əlaxirə, sənə 1052.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan.

DƏFTƏR

Səadətlü qardaşımız Masqva padişahı həzrətlərindən şimdi yeñidən rica idüb, kün ilkəri tiyiş yazdığımız əməkdar qullarımızdır. Səhh.

Ömərğazi bək İslam ağaİslam Mirzə Səfərğazi ağa oğlu Murtaza ağa

İşbu dört ağamıza birər samur ton, birər zərdəva ton, birər sırt ton, birər qarın ton, ikişər taxta sırt, ikişər taxta qarın, birər tilki bürk virilmək rica və tilək idəriz.

Qırımğazi ağa Çaqmaq AtalıqBatır Mirzə Mustafa Musa Bəkzadə

Bu dört ağamıza birər zərdəva ton, birər sırt ton, birər qarın ton, ikişər taxta sırt, ikişər taxta qarın, birər tilki bürk virlilmək ötil qılamız.

Arslanğazi ağa Pəriş ağaMirzəbək Mirzə Qaplan Mirzə

İşbu dört ağamıza birər sırt ton, birər qarın ton, ikişər taxta sırt, ikişər taxta qarın, birər tilki bürk ötil qılamız.

Han İslam Gəray bin Səlamət Geray Han (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 214-217).

III İslam Gəray Xanın Kişnes kanslerinə göndərdiyi yarlıq (1644-cü il)

III İslam Gəray Xanın Kişneş kanslerinə göndərdiyi tarixi göstərilməyən, fəqət 1644-cü ildə yazıldığı anlaşılan yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 94” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum ikinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:İslam Gərayın xanlıq taxyına çıxması. Xanın müxtəlif hakimlərə

məhəbbətnaməsi. Krala xanın məktubunu aparan çapar Mustafa bəy. Hədiyyə və verginin göndərilmə tələbi. Təəbələr üzərində nəzarətin gücləndirilməsi və haramzadələrin cəzalandırılması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Qıdvətül-millət əl-Məsihiyə zübdət-i taife əl-İsuyə dostumız Kişnes

qansler hüzurına ənva səlamdan soñra ilam yarlığ-i şərif Xani oldur ki, tərəf-i şərifimizdən təfəxxüs və təfaqqüd olunursa, əlhamdülillahŞ əl-Məlikül-mütəal dövlət və səadət ilə Taxt ali-bəxtimizə cülus-u Hümayunımız vaqi olmağlə cümlə dostlarımızı xəbərdar itmək içün mühəbbətnamələr köndərilüb və uluğ qardaşımız qıral dövlət-iştimal tərəfinə dəxi məktübimiz ilə qullarımız Mustafa bəg köndərilmişdir. Vüsulunda siz dostumız dəxi iki yurtnıñ arasıda

yaxşılıq və ömür axırğaçə dostluq olmaq içün çalışub, qanun-i qədim olan virgü və hədəyəñüzi köndərüb, dostluqda bir qırar olasız.

Bizüm murad-i Hümayunımız əsləf-i əzəmimizdən ziyadə dostluq itməkdir. İnşəAllah Təala, madam ki, tərəfıñızdən mütad-i qədim olan virgüñüz virilüb, iki yurtnıñ arasında haramzadəlik idənləri zəbt idüb, haqlarından kəlürsüz, mühəssal-i kəlam nəqz-i əhd siziñ tərəfiñizdən olmazsa, bu tərəfdən xilaf sülh-saləh bir iş olmaq ihtimalı yoqdur.

Qardaşımız qıral dövlət-iştimal hüzurına köndərilən mühəbbətnaməmizdə cümlə əhval yazılmışdır. Ol yazılınan cəvablarımıza əməl və itibar idüb, uzun-uzaq dostluq içün iqdam idəsiz.

Baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 173).

III İslam Gəray Xanın Mixail Fyodroviçə göndərdiyi yarlıq (1645-ci il)

III İslam Gəray Xan

III İslam Gəray Xanın Mixail Ftodroviçə göndərdiyi1645-ci il tarixli yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 99” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum üçüncü yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Orazmühəmməd və Kurmaşın Kırıma çarın məhəbbəynaməsi və hədiyyələri

ilə gəlişi. Elçilərin xan tərəfindən qəbulu. Sipahi Qriqoriy Neronov və katib Nikita Qolovnin qarşısında, Qurana and içməklə kəsilən şərt və şərtnamənin onlara təqdim edilməsi. Mühəmmədşah bəyin xəzinəni (bac-xəracı) qəbul etmək üçün almaşuva (təhvil-təslim yerinə) elçi təyin edilməsi, onun almaşuva ordu, mirzələr, xidmətçilər və ata oğlanlarla birgə göndərilməsi. Xanın çardan xəzinəni əksiksiz ödəməsini istəməsi. Çapar Laçın bəyin Moskvaya göndərilməsi. Ona layiqli

hörmətin göstərilməsi barədə xahiş. Xəzinənin və tatar əyanları üçün hədiyyələrin, elə də xanın yaxınları üçün yarlıqaşın (xüsusi hədiyyə növü) göndərilməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalâniñ rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm ulu biy Mixayla Fyödraviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarınıñ mühəbbətlik və tatuvlıq milən nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, xətriñüz sorğanımızdın ilam inha olınur ki, halyə siz uluğ padişah qardaşımızdın Tügül oğlu Orazmühəmməd və Qurmaş milən yibərgən xəttiñüz və böləkləriñüz min uluğ padişah İslam Gəray Xan, damə ömrühu və dövlətühu həzrətlərigə kəltürüb, ayin-i qədim üzrə mübarək körünüşimizgə alub, mühəbbətlik sözləriñüz yaxşı tiñləb, ömür axırğaçə dost və qardaşlıqda mühkəm bolub, sipahileriñüzdən munda bolğan Grigoriy Nironov və yazıçı Mikita Ğolavnin allında Quran-i Əzim üzərində şərt qılub əhdnamə-i Hümayunımızğa altun baysa taqdırıb, sipahiləriñüzgə berib, uluğ xəzinəmiz alışmaq içün qıdvətül-üməra-i əlkiram öz Hümayunıñuz bolğan Mühəmmədşah biy zidə qadruhunı əskər milən təyin idüb yibərgənmiz.

Taqı özümizniñ qullarımızdın və mirzələrımizdin və ata oğlanlarındın qoşub birgə yibərgənimiz əsən-aman varmaq mısr olduqda öz Hümayunıñuz Mühəmmədşah biygə də bolsa və birgə barğan mirzələrimiz və ata oğlanları və əskər kişilərimizgə de bolsa, yaxşı sıyləb uluğ xəzinəmizni əksiksiz qolına virüb cibərgəy irdiñüz. Halə uluğ xəzinə almaq içün almaşuvğa Mühəmmədşah biy təyin olunğanın bildirmək içün taqı biz uluğ padişah İslam Gəray Xan damə dövlətühu həzrətləri siz qardaşımız uluğ padişah, xan, həm ulu biy Mixayla Fyödraviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı milən ömür axırğaçə dost və qardaş bolğanımız ayta qıdvətül-əmasil vəlaqaran çapqunımız Laçin bəg zidə qadruhunı yoldaşları birlə yibərdik.

Siz uluğ qardaşımız padişah həzrətlərigə yazmaq mısr olduqda adət-i qanun üzrə körünüşiñizgə alub öziyin və birgə barğan yoldaşların yaxşı sıylap padişahanə yarlıqaşıñuznı əksiksiz berürgə buyurğay irdiñiz. Taqı uluğ xəzinəmizni və qolqa böleklerimizni, taqı qarındaşlarımız Qalğa Sultan və Nurəddin Sultan həzrətləriniñ və ğeyri sultanlarnıñdır bolsa və biyimlərimizniñ və iç xalqımıznıñ da bolsa, böləklərin və yaqın kişilərimizgə yarlıqaşıñuz əksiksiz yibərgəy irdiñüz. Öziñüz də bolsañuz, ömür axırğaçə uzun-uzaq dost və qardaş bolğay irdiñüz.

Miñ əlli dört Zilqədə aynıñ ağrasında taxtgâhımız Bağçasarayında.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 174-175).

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi şərtnamə yarlığı (1646-cı il)

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi 1646-cı il tarixli yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 104” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum dördüncü yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu: “Dostlara dost, düşmənlərə düşmən” prinsipi. Tatar əyanlarının –xanın,

kalğanın (vəliəhdin), nurəddinin (ikinci vəliəhdin), sultanların (xanzadələrin), xanın qardaçlarının, oğullarının, kiçik qardaşlarının, qərəçilərin, bəylərin, ağaların, mirzələrin (bəyzadələrin), eləcə də Kırım xalqının, noqayların, Ulus xalqının və Qazi Ulus xalqının çarın torpaqlarına yürüşlər təşkil etməyəcəkləri barədə şərt. Azakın alınmasından sonra sultanın əmri belə olsa, xanlıq tərəfindən Moskvaya ziyan vurulmayacağı barədə şərt. Haramzadələrin cəzalandırılması, əsirlərin və qarət edilmiş malların qarşılığında pul tələb edilmədən qaytarılması şərti.

Xanın ərazilərinə və uluslara yürüş edəcək haramzadələrin çar tərəfindən cəzalandırılması, qarət edilmiş malın pul qarşılığı alınmadan qaytarılması şərti. Elçi və çaparların xanlıq ərazisində sərbəst hərəkəti, günahkarların cəzalandırılması və malların qaytarılması barədə qarşılıqlı şərtləşmə. Çarın elçilərinə hörmətsizlik edilməsi qarşılığında tatar elçilərinə hörmətsizlik ediləcəyi barədə şərt.

Moskvanın hüzuru barədə xanın niyyəti. Bahadır Gəray Xan dövründəki dəftərə uyğun olaraq Xan, kalğa, nurəddin, sultanlar və bəyimlər üçün böləklər (yüngül hədiyyələr), xanın yaxınları üçün yarlıqaş hədiyyələri barədə şərt. Sipahi Aleksey Çubarov və katib İvan Baybakov tərəfindən keçmiş xan Bahadır Gəray Xana çatdırılan böləklər (yüngül hədiyyələr). Sipahi Boris Priklonskiy və Gerasim Lavrov, daha sonra Qriqoriy Neronov və katib Nikita Qolovnin tərəfindən keçmiş xan Mühəmməd Gəray Xana çatdırılan böləklər. İndisə sipahi Timofey Karaulov və katib Qryaznov-Akişevin gətirdikləri böləklər. Bölək və yarlıqaşların dəftərə uyğun şəkildə əksiksiz alınması şərti.

Çarın elçilərinə hörmətsizlik və zülm edilməməsi şərti. Xanın, kalğa və nurəddinin xanlıq adından sipahi Timofey Karaulov və katib Qryaznov-Akişevin qarşısında dostluq barədə şərti.

Yarlığın orijinal mətni:Şərtnamə xəttiniñ aynıdur.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti birlən Uluğ Orda və Ulu

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan ali-həzrət məali-ziynət Xurşid-i tələt ütarid-i fətanət mən Islam Gəray Xan ədəm-Allahu Təala əyyam dövlətühu əli yövmül-Mizan sözümiz oldur kim, qardaşımız uluğ padişah, xan və hem uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı birlən mühkəm yaxşı qarındaşlıqda-dostluqda və mühəbbətlikdə bu kündin kün ilkərü oğul-oğulğaçə, ömür axırğaçə bolub, hər yerdə dostlarına dost və düşmənlərinə düşmən bolub və cümlə düşmənlərimiz üzərinə biz iki padişahlar bir bolub turarmız və qaysı biz Xan həzrətlərimizgə dostdır, ol qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa,

padişahı və hükümdarığa dostdır və qaysı biz İslam Gəray Xan həzrətlərimizgə düşməndir.

Ol qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa düşməndir və qaysı qardaşımız uluğ padişah, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı ve hükümdarığa dostdır, ol biz uluğ padişah, xan həzrətlərimizgə dostdır və qaysı qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa düşməndir, ol biz İslam Gəray Xan həzrətlərimizgə və qardaşlarımız Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlarğa düşməndir.

Bu kündin kün ilkərü mən İslam Gəray Xan və Qalğa və Nurəddin Sultanlar və özgə sultanlar və qardaşlarımız və oğlanlarımız və inilərimiz və qərəçilərimiz və biylərimiz və ağalar və mirzələr və Qırım Yurtımıznıñ cümlə adamlarımız və Noğay mirzələri, Mənsur uruğı və cümlə Ulus xalqı və Qazı Ulus, qaysılar bizniñ əmrimizdədir, mirzələr və cümlə Ulus adamları və bizniñ cümlə Qırım və Noğay xalqımız, Azağılar və Qazı Ulus birlən qardaşımız uluğ padişah, xan həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı həzrətləriniñ məmləkətinə cavlay barmasğa, qalaların və cümlə yerlərin cavlamasğa, əgər kim bizgə səadətlü Hunkar ali-vaqar həzrətləri Azaq alındığından ötrü qardaşımıznıñ məmləkətinə özlərimizgə cavlay barurğa və yaxud əskər adamlarımıznı köndürürge əmir idər bolsalar və biz Xxan həzrətlərimiz və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlar da bolsa, səadətlü padişah həzrətlərniñ əmrinçə özümiz Məskva məmləkətinə cavlay barmasğa və əskər kişilerin də hiç kimni yibərməskə və Məskva məmləkətinə hiç türlük yamanlıq hiç nərsə üçün itməskə, əgər kim əskər kişilərimizdən qardaşımız uluğ padişahnıñ adamların cavlasalar, hər qaysı Məskva qalasınıñ bolsa, ol adamlar cavlab bizgə kəlür bolsalar ve bizlər də bolsaq, ol adamlarğa ölüm siyasətin qılurğa və kiltürgən əsirlərin və malların qardaşımızğa xiyanətsiz çinlıq üzerində bu şərtçə culuvsız qaytarub birürgə və əgər kim qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarınıñ hisar bikləri və əskər kişiləri və əmrində bolğan xalqı bizniñ vilayətimizə və uluslarımıza bu barışğanımızdın soñra cavlab ol adamlar qardaşımıza barur bolsalar, cümləsin culuvsız qaytarub berürgə, andağ-oq, ol adamlarnı ölüm siyasəti birlən öltürürgə və əgər kim qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarınıñ elçi və çapqunları hər nə yergə yibərilgən bolsalar və ya ol məmləkətlərniñ bəzirganları məmləkətimizdin keçib ketər bolsalar və cümlə adamlarımız da bolsa, qardaşımıznıñ elçi və çapqunlarını və bəzirganlarını qaysılar qardaşmızdın və yaxud qardaşımızğa köndərilgən bolsalar, tutqavlıq qılmasqa və talamasğa və anlarnı iki tərəfgə tutqavsız və zərərsiz keçürüb yibərürgə və əgər kim bizniñ adamlarımız qardaşımıznıñ elçi və çapqunların və bəzirganların qaysılar qardaşımızdın hər nə yergə

yibərilgən bolsalar və yaxud qardaşımızğa hər qaysı məmləkətdin yibərilgən bolsalar və anlarnı bizniñ adamlarımız tutqavlıq qılıb talar bolsalar və bizlergə kəltürür bolsalar və bizlər də bolsaq ol adamlarğa siyasət qılıb alğan əsirlərin qardaşımızğa culuvsız qaytarub berürgə nitək kim, qardaşımızğa bizlərdin ilçi və çapqunlar yibərilgənde toğru gümrüksiz baradurlar, andağ-oq, qardaşımıznıñ ilçi və çapqunları toğrı gümrüksiz bizgə kilədürlər və əgər kim qardaşımıznıñ ilçi və çapqunlarına bizlərdə sıysızlıq və xorluq bolğuday bolsa və qardaşımız da bolsa, bizlərniñ ilçi və çapqunlarımızğa andağ-oq qılmaq buyururğa nitək kim, bu şərtnamə xəttimizdə yazılğandır və bizlərniñ ol sözümiz özgə bolmasdır və cümləsində mən İslam Gəray Xan ve qardaşlarımız Qalğa Qırım Gəray Sultan və Nuraddin Ğazı Gəray Sultan da bolsa, qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa və anıñ Məskva məmləkətinə cümlə yaxşılıqnı tilərgə və hiç türlük yamanlıq saqınmasğa və Məskva məmləkətinə özlərimiz cavlay barmasğa və əskər adamılarnı hiç kimni yibərməskə və cümləsin də bu şərtnamə xəttinçə qılurğa nitək kim, andın ötrü bu şərtnamə xəttiniñ balasında yazılğandır və qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı biz İslâm Gəray Xanğa və qardaşımız Qalğa Qırım Gəray Sultanğa və Nuraddin Ğazı Gəray Sultanğa və biyimlərimizgə böləklər və yaqın kişilərimizgə yarlıqaşın Bahadır Gəray Xannıñ dəftəri mücibinçə qayu deftərçə böləklər Bahadır Gəray Xanğa burunğı sipahilər Aleksay Çubarov və yazıçı İvan Baybaqov birlən yibərilgən irdi və andın soñra Mühəmməd Gəray Xanğa sipahiləri Boris Priqlonsqay və yazıcı Ğarasim Lavraf birlən yibərülgən irdi və andın soñra Grigoray Nironav və yazıçı Mikita Ğolovnin birlən və halə sipahiləri Timafiy Qaraulov və yazıçı Girəznoy Akişav birlən yibərilgən irdi, andağ-oq, yibərürgə buyurğay irdi ve biz İslâm Gəray Xan qardaşımız Qalğa Sultan da bolsalar, ol yibərgən böləklərni və yaqın kişilərimizgə padişahanə yarlıqaş qardaşımıznıñ sipahilərindən ol-oq dəftərçə alurğa və andın ziyade və artuğ nərsə sipahilərdin hiç soramasğa və anıñ səbəbli sipahilərigə sıysızlıq və tarlıq və talan hiç türlük yamanlıq qılmasğa və eskəncə birlən erksizlikdə hiç nərsə almasğa və əgər kim qardaşımıznıñ sipahilərinə Qırımda her türlük yamanlıq bolğuday bolsa, qardaşımız uluğ padişah, xan həzrətləri də bolsa, bizlərniñ ilçi və çapqunlarımızğa rəhimsiz andağ-oq, qılmaq buyururğa və cümləsində bən İslam Gəray Xan qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı birlən mühkəm qardaşlıqda-dostluqda və mühəbbətlikdə oğul-oğulğaçə taymay bolduq.

Bu şərtnamə xəttinçə əvəl biz İslâm Gəray Xan və andın soñ qardaşlarımız Qalğa Qırım Gəray Sultan və Nurəddin Ğazi Gəray Sultan bolsa, özlerimiz üçün və özgə sultanlar qarındaşlarımız və inilərimiz və oğlanlarımız üçün və qərəçilərimiz və biylərimiz və ağalarımız və mirzələrimiz və ulunlarımız və cümlə yaqın adamlarımız və Noğay əskərimiz qaysılar bizniñ əmrimizdədir cümləsiyçün padişah həzrətləriniñ sipahiləri

Timafiy Qaraulov və yazıçı Giraznoy Akişavnıñ aldında çinliq berib izzət üzərində şərt qılduq kim, bizlər uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı birlən bu şərtnamə xətt mücibinçə dostluqda və mühəbbətlikdə bolurğa və anlarnı cümləsin zəbt və rəbt idərgə və anlarğa ərk berməskə və qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa padişahı və hükümdarı birlən mühkəmləşdüq. Anıñ üzərinə kim, bizlər qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı ve hükümdarı birlən mühkəm bek qardaşlıqda və dostlıqda və mühəbbətlikdə özgəliksiz və hiləsiz bu kündin ömür axırğaçə oğul-oğulğaçə bolduq.

Bu şərtnamə xəttimizğə altun paysamızı taqturırğa buyurduq. Yazıldı taxtgahımız Qırımda, tarix biñ əlli altıda (Документы

Крымского Ханства.., 2017, s. 175-178).

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi məhəbbətnamə yarlığı (1646-cı il)

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi 1646-cı il tarixli bu yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 105” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum beşinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu: İslam Gərayın taxta çıxışı. Mixail Fyodroviçə əhdnamə. Bahadır Gəray

Xanın dəftərinə uyğun olaraq keçən il xəzinənin və hədiyyələrin çatdırılması. Kürk və xəzlərin çatdırılması. Xan və sultanın məmləkətinə ziyan vurulmaması.

İslam Gəray Xanın əhd və şərti. Sipahi Timofey Karaulov və və Qryaznov-Akişev xəzinə (bac-xərac) ilə birlkdə xan divanına gəlmələri. Çarın əyanlara göndərdiyi hədiyyələrin keyfiyyətsiz olması, hədiyyələrdə əskiklik və qüsurlar. Kazakların 8 şayqada sultana məxsus ərazilərə yürüş edərək, Azak qalasına yaxınlaşmaqda olan gəmiyə hücum etmələri. Döyüş, iki şayqanın ələ keçirilməsi, kazakların məğlubiyyəti.

Mixail Fyodroviçin ölümü. Nurəddinin Moskvaya yürüşü və uğurlu yürüş nəticəsində qənimətlərlə geri dönməsi. Taxta yeni padşahın çıxması xəbərini gətirən çar elçilərinin xanın yanına gəlməsi. Xürrəmşah Mirzənin xanın məhəbbətnaməsi ilə çara göndərilməsi. Xanın iki illik xəzinənin (bac-xəracın) göndərilməsi ilə bağlı istəyi.

12 xan ağaları və 6 kalğa ağaları üçün tiyişlər (böyük hədiyyələr). Kalğa Qırım Sultan, Toğa bəyin də daxil olduğu tatar əyanları, qazaqdaş xidmətçilər və əməkdarlar üçün tiyişlər. Moskva elçiləri İvan Fust və başqalarının aldıqları pul borcu və onların verdikləri qəbzlər. Borcların qaytarılmaması və xanın qəzəbi. Xanın keyfiyyətli kürklərin əksiksiz və qüsursuz halda göndərilməsi barədə xahişi və bu barədə xidmətçilərini məlumatlandırması.

Kalğa, nurəddin, sultanlar, ağalar və başqa əyanlar üçün kürklər. İki illik xəzinə. Xürrəmşah Mirzənin geri göndərilməsi barədə istək. Xanın əskərlərini

almaşuva göndərmək niyyəti. Tatar əyanlarının Moskva dövlətinin sərhəd bölgələrinə yürüşlərinin yasaq edilməsi barədə xanın öhdəliyi. Günahkarların cəzalandırılması və əsirlərin pul qarşılığı olmadan qaytarılması barədə öhdəlik. Xanın çardan öz adamlarına xan və sultanın torpaqlarına ziyan vurmamaları məqsədilə nəzarət etməsi barədə tələbi.

Çapar Xanqulunun nurəddinin məhəbbətnaməsini aparması. Moskva elçilərinin əsir kazakları çağırtdırması.

Qapı ağası İslam ağa üçün yarlıqaş (xüsusi hədiyyə növü). Keçən il çapar Osman Ulanın Moskvadan qayıdarkən onun el ağası Şaban ağa tərəfindən tutulub Çekov qalasında saxlanılması, onun azad edilməsi istəyi.

Yarlığın orijinal mətni:İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən uluğ padişahı, xan,

həm ulu biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itib, mühəbbətlik və tatuvlıq milən xətriñüz sorağanımızdan soñra ilâm və inhay Xan-i oldır ki, Allah Təala həzrətləriniñ lütuf və inayəti birlən Təxt-i Cengizi mənim zat-i səadət-alüdəm milən müzəyyin bolub, babamız yurtuna cülus etdigimizdə uluğ babañuz padişah, xan və həm ulu biy Mixayla Fyodoraviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı milən dostluq və qardaşlıq idüb, ömür axırğaçə taymay turmaq içün aədnamə yazub, altun baysa taqdırub yibərdik və mühəbbətnamə xətt-i şərifimizdə ulığ xəzinəmizni taqı böləklərimizni burunğı adət üzrə, mərhum və məğfur ağaçamız Bahadır Gəray Xan cənnət-məkan dəftəri milən ötkən yıl kəldügi üzrə yibərgəy irdiñüz və samur tonların və top samur və zərdəva və ğeyri tonlarnı və şirmahi burunğı adət üzrə yaxşı və islah bolğay irdi və siz qardaşımıznıñ məmləkətiñüz və əskəriñüzdən və əliñiz altında və hükmüñüzdə bolğan xalqıñuzdan bizim vilayətimizə və əzəmətlü və məhəbətlü padişah ali-vüqar damə devletühu əli yövmül-qərar həzrətləriniñ vilayətlərinə dəryadan və qaradan əsla zərər və ziyan bolmağay irdi dib, yazğan irdik.

Bu əhd və şərtimizdə mən uluğ İslam Gəray Xan damə dövlətühu həzrətləri də bolsaq, mühkəm bolub, turğan irdik. Əhd və şərtimiz təğyir bolsa irdi, ol vaxıtlarda sipahiləriñüzdən Timafiy Qaraulav və yazıçı Grəznovin Akişav uluğ xəzinəñüz milən kəlüb, adət və qanundan aşa riayət və hürmətlər milən divan-i Hümayunımızda kəltürüp, qanun-i qədim üzrə barça xəzinə və böləkləriñüz aldımızdan keçməgə buyurdıq. Samur tonlarıñuz və top samur və zərdəva və ğeyri tonlarıñuz aldımızdan ötkərgəndə divanımızda olturğan və turğan xalqımızdan utandıq və hicab çəkdik. Munday qardaşlıq ve dostluqmı bolur dip, barça xalq və ixtiyarlarımız təəcib itdilər: Bu qədər xəzinə və bölək və mübarəkbad tonlar və samurlarnıñ içində özümizgə layıq kibikday bir nəsnə tabılmadı və balıq tişləri bir işkə yaramadı.

Taqı səadətlü qardaşimiz Qalğa sultan həzrətləriniñ xəzinə ve böləkləri və Nurəddin Sultannıñ baçasıda alçaq və nəqs irdi və biyimlərniñ və iç

xalqımıznıñ və yaqın bolğan ağalarımız və qullarımıza kəlgən yarlıqaşıñuz da oşlay-oq, alçaq olub, hər kəz munday əsbab kəlgən yoq irdi.

Taqı qardaşımız səadetlü Qalğa Qırım Gəray Sultan həzrətləriniñ burunğı sultanlıq tiyişin alı-qodılar taqı qardaşımız Mühəmməd Gəray Xan zamanında dört ağaları və qardaşımız qalğa sultan həzrətləriniñ iki ağasına çıqan tiyişlərini elçiñüzdən tələb itdigimizdə bizgə əfəndimiz anday tiyişlər bermədi, dəftərimizdə yoqdur dib, cəvab virdi.

Mən İslam Gəray Xan damə dövlətühu həzrətləri də bolsaq, qarındaşımıznıñ xətrin körüb, qıstav və sıysızlıq itdirmədik. Taqı nəhr-i Tandan idi, səkiz şayqa milən Qazaq eşqıyaları dəryaya çıqub səadətlü padişah həzrətləriniñ məmləkətin urub və Azaq qalasına varan iki qadırğasına culqub, köb cənklər olub, iki şayqaları alınub, bu qədər Qazaqları qırılub-bozulıb kidərlər. Ol vaxıtlarda babañuz uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlərniñ də bolsa padişahı və hukimdarı darül-fənadan dar-i bəqaya ötüb, bu məqulə işlər səbəbli bir miqdar əskər milən qardaşımız Nurəddin Sultanı vilayətiñüzə cavlay yibərgən irdik. Əlhəmdülilləhi Təala, bu qədar yüz aqlıq və ğənimət milən əskərimiz kəlüb, vilayətimize daxil bolğandan soñra mundan bolğan sipahiləriñüzdən Timafiy Qaraulav və yazıçı Grəznovin Akişan barça yoldaşları milən min uluğ İslam Gəray Xan damə dövlətühu həzrətlərinə bir qaç dəfə baş urub, padişahımız yeñi taxta keçdi, şimdidən soñra yeñidən əhdnamə-i şərif virüb, Quran-ı Əzim üstünə əhd idüb, işbu mühabbətnamə milən çapqun köndərilmək içün ötil qılmağlə altunları məqbul-i Hümayunım bolub şərtnamə-i Hümayun yazdırub və altun baysa taqdırub, bu kündən soñra dost və qardaş bolub, altun baysalu əhnaməmiz qollarına virüb, mühəbbətname xəttimiz milən yurt kişilərimizdən yaqın qulumız Xürəmşah Mirzənı yibərib mühəbbətlik sözümizniñ barçasında ısmar qıldıq. Aytğan sözlərinə inam və itiqad idüb, yaxşı tingləgəy irdiñüz.

Taqı bizüm milən uzun-uzaq, ömür axırğaçə dost və qardaş bolmaq muradıñuz bolsa, iki yıllıq xəzinəmiz tədarik idüb, çıqarub, vadə berüb Xüremşah Mirzə qulumıznı rəvan, təcil qaytarıp yibərgəy irdiñüz.

Taqı özümizniñ yaqın ağalaraımızdan on iki ağamız və səadətlü qardaşımız qalğa Qırım Gəray Sultan həzrətləriniñ altı ağalarına ötkən yıl bolğan və yeñidən dəftərə yazılğan tiyişlərini biqüsur kəlürgə buyurğay irdiñüz. Taqı səadətlü qardaşımız Qırım Gəray Sultan həzrətləriniñ burunğı sultanlıq tiyişin də yibərgəy irdiñüz. Ol səbəbli söz-sav bolmağay irdi.

Taqı Mühəmməd Gəray Xan zamanında çıqan Ramazan ağanıñ və Toğa biyniñ və Qayıt ağanıñ və müfti oğlı Mühəmməd Çələbiniñ və Qalğa sutannıñ iki ağasınıñ tiyişlərin biqüsur yibərgəy irdiñüz.

Taqı bunlardan ğeyri Qazaqdaş və əməkdarlarımızdan yañıdan yigirmi ağamız içün taqı səadətlü qardaşımız qalğa Qırım Gəray Sultan həzrətləriniñ əməkdar ağalarından on ağasıyçün yeñidən padişahanə yarlıqaşıñuz rica olunub. Otuz adam dəftər olunub, köndərilgəndir. Bu otuz qulumıza dəftərlərimizdə yazılduğı üzrə tiyişlər yarlıqab kün ilkəridə bolsa, tutqavsız

kəlmək içün xəzinə dəftərlərini yazdırılmağa buyurğay irdiñüz. Dostluq və qardaşlıq içün ötil qılamız.

Taqı mundın burun viləyətimizgə kəlgən ilçiləriñüzden İvan Fus və ğeyrilər vilayətimizdə bolğan bilgənlərdən borca aqçaların alub, qollarına qabalalar virüb, bu zamana degin aqçaları virilməyüb, azim zülm və ğəddar bolğandır. Böylə zülm olmaq padişahlıqa tüş iş tügüldir. Sual və təfahhüs idüb, ol qabalası bolğan adamların aqçaların biqüsur virilməyə buyurğay irdiñüz. Bir bölək füqaranıñ haqları şöylə qalub kitmək rəva və layiqmidir?

Taqı özümizniñ uluğ xəzinə və samur, zərdəva tonlar və bürklik samur və top samurlarımızı və tin və sincab və ğüyri tonlarımızı və şirmahı ötkən yıl kibi alçaq və qısqa və tar və nəqs itməyüb barçasına öziñüz muqayd bolub, xidmətiñüzdə bolğan vükəlañüzə və xəzinəçi qullarıñuza mühkəm tənbih itkəy irdiñüz, bir dəxi alçaq və yaman tonlarnı cibərməgəy irdilər.

Taqı səadətlü qardaşımız Qalğa Qırım Gəray Sultan həzrətlərniñ və biyimlərniñ və iç xalqnıñ və ağalarnıñ tiyişlərin də bolsa, alçaq və yaman bolmayüb, islahın köndərgəy irdiñüz.

Taqı Nurəddin Sultan və ğeyri sultanlarnıñ və xanilərniñ və biyimlərniñ mənsəbli və mənsəbsiz ağalarımıza və qullarımıza bolğan yarlıqaşıñuznı alçaq və nəqs etdirməy, yaxşısın yibərməgə buyurğay irdiñüz. Şimdən soñra artuq söz-sav bolmayub, bu səbəbli elçiləriñüzə sıysızlıq bolmağay irdi. İki padişah və iki yurtnıñ aralıqlarında lazım və layıq olan dostluq və qardaşlıq bolğan soñ ömür axırğaçə dostluq itməkdir. Dostluq və qardaşlıq itmək muradıñuz bolsa, iki yıllıq xəzinəmizni balədə yazılduğı üzrə çıqarıp Xürəmşah Mirzə qulumızı mühəbbətnaməñüz milən rəvan və təcil qaytarub yibərgəysiz. Ol xəbəriñüz və vadəñüzə körə almaşuvğa əskər köndərüb xəzinəmiz aldırırmız. Həmən xəberiñüz baqub turamız. Xəzinəmiz virüb dotumuza dost və düşmənimizə düşmən bolğuday bolsañuz, İnşəAllahu Təala, vilayətiñüzə və sərhəd qalalarıñuza bizzat kəndimiz cavlı barmaszmız.

Taqı səadətlü qardaşımız qalğa Qırım Gəray Sultan həzrətləri də bolsa və Nurəddin Sultan da bolsa və ğeyri sultanlar da bolsa, vilayətiñüzə cavlı barmastur. Taqı Şirin bəgi və mirzələri və Manqıt bəgi və mirzələri və Qazı Ulusı və Mənsur oğulları və təvabiləri və Qırım törələri və barça mirzələri və qapu qullarımızdan vilayət və məmləkətiñüzə bir fərd cavlab barmasturlar. Hər kim qaçup, sərhəd qalalarıñuza və köy və kəntləriñüzə bir zərər və ziyan itkədəy bolsa, İnşəAllah Təala, alınğan əsirləri də culuvsız qaytarup, berüb özlərinə ölüm siyasəti qıyalup, haqqından kəlmək müqərrardır.

Taqı siz ulu padşiah, xan və həm ulu biy Aleksey Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlərniñ de bolsa, padişahı ve hükümdarı da bolsañuz, işbu əhd və qəvl üzrə mühkəm bolub, əliñiz altında bolğan əskər və əşqiyañuzı zəbt idüb, Qırım vilayətinə və səadətlü padişah məmləkətinə zərər və ziyan etdirməgəysiz.

Taqı əhd və qəvlimiz işbu mühəbbətnamə xəttimizniñ balasında yazılğan maddələr milən tamam bolur. Yəmin və əhdimiz munlar miləndir.

Taqı qardaşımız Nurəddin Sultan öziniñ mühəbbətnamə xəttləri milən Xanqulunı yibərgən ikəndirlər. Köp zaman mürur itib, xəbəri də kəlmədi.

Alay da bolsa, ol xəttlərində yazub tilək qılğan nərsələrni biqüsur berip, yibərgəy irdiñüz, dostluq və qardaşlıq mühkəm bolurğa iki irdi.

Taqı İvan Fus və ğeyri soñra da kəlgən elçileriñüz qabalalar virüb, aqça aldıqlarından ğeyri kəfil bolub tutsaq, Qazaqlar çıqarıb Məskvağa barğan soñ özləriniñ qəvl itkən aqçaların berməyib, zülm boladı imiş. Anday çıqğan Qazaqlarınıñ aqçasın tamam, nüqsansız alup berirgə hükm qalğay irdiñüz.

Taqı səadətlü qardaşımız Qalğa Qırım Gəray Sultan həzrətləriniñ yaqın və əməkdar qullarından bolup, halə qapu ağası bolğan dəstur-i əkrəm İslam ağa içün yüz som nüqarat hər yıl sayın, yarlıqaşıñuz mundın burunda bolsa, yazılğan irdi. Hələ də bolsa, siz uluğ qarındaşımızdan tilək etəmiz kim, xəzinə dəftərinə yazdırmağa buyurıb, kun ilkəri yarlıqaşıñuz bolğay irdi. Ol səbəbli tilək qılamız kim, İslam ağa özümizgədə və qarındaşımız Qalğa Sultan həzrətlərinə de bolsa, özgə qullarımız kibi tügüldir. Barça qullarımızdan coq qulumızdır. Anlara bolğan yarlqaşıñuzdan köb məhzuz bolurmız.

Taqı ötkən yıl siz qarındaşımıza köndərilgən çapqunımız Osman Ulan öziñüzdən qaytub kəlgəndə öziniñ Məsqva məmləkətiniñ içində yolların adaşdırıb çet kermanlariñuzdan Çekov digən qalañuza kəlüb, ol qalada bolğan voevadañuz Boğdan Veşkov degən adamıñuza yoluğupdır. Köp xorluqlar itib, yol ağaları Şəban ağanı alup, qalubdırlar iki yurtnıñ ortasında. Yürgən adamlarga munday xorluq bolmaq layiqmidir? Munday oxşavsız iş olduğına rizamız yoqdır. ol qulumız Şəban ağanı tapdırıb yibərgəysiz. Ol səbəbli bir söz bolmasun, öziñüz muqayd bolub çapqun qulumuza qoşub yibərgəysiz. Kün ilkəride bolsa, munday oxşavsız işkə riza berməgəysiz və bu namə-i Hümayunımıznı tamam oqudub, yaxşı tiñləb, ömür axırğaçe, oğul-oğulğaçə dost ve qardaş bolğaysız deyü, xətt bitildi, yazıldı taxtgâh-i Qırımda tarix miñ əlli altıda.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 178-183).

III İslam Gəray Xanın Reç Pospolita kralı IV Vladislava göndərdiyi yarlıq (1646-cı il)

III İslam Gəray Xanın Reç Pospolita kralı IV Vladislava göndərdiyi 1646-cı il tarixli yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 111” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum altıncı yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu: Əvvəlki dostluq əhdinin və hədiyyələrin göndərilməsinin xatırlanması.

Keçmiş dövrlərdə elçilərin Krıma məktublarla gəlişi. Xanın Polşa torpaqlarına müdaxilə etməmələri üçün öz əsgərlərini nəzarətdə saxlaması. Tatar elçisinin uzun müddət Polşada ləngidilməsi, yazılı cavab və hədiyyələrin olmaması.

Polşa səfirinin hədiyyələrin göndəriləcəyi carədə Xan Divanında and içməsi. Polşa elçisinin göndərilməsi və tatar elçisinin qayıdışı. Sultandan gələn və Polşanın xana vergi verəcəyi barədə danışıldığının bildirildiyi məktub. Yaxın adamlardan Əli bəyin xəbər əldə gətirməsi məqsədilə yola salınması. Daha əvvəl İslam ağanın

əhdnamə ilə göndərilməsi. Verginin vaxtında göndərilməsi və elçilərin ləngidilməsi barədə xanın xahişi.

Elçi Xanqulunun 10 yoldaşı ilə birlikdə nurəddin tərəfindən keçən il Moskvaya göndərilməsi. Həmin elçilərin yolda saxlanıkması və sərhəd knyazlarından Vişnevskiyə çatdırılmaları. Onlardan məktubların alınması və özlərinin əsir edilməsi. Onların azad edilmələri barədə xanın tələbi. İstanbuldan Kırıma quru yolu ilə gələn tatar İndəqilun Cankerman yaxınlığında məktubları ilə birlikdə Dnepr kazakları tərəfindən əsir alınması. Tatar Qurmanəlinin əsirlikdə olması və atasının acıları. Xanın əsirləri azad etmək barədə xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat bilə Tavgaçniñ uluğ padişahı olan ali-həzrət və alə-rütubət, utarid-i fətanət İslam Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin köp Urusnıñ və Purusnıñ və Litvanıñ və Mazavsqanıñ və İflansqanıñ və Kiyevsqanıñ və barça xristiyan məmləkətleriniñ uluğ padişahı bolğan dördünçi qıral Vladislav qardaşımız, qıral-i dövlət-iştimal damə müsəlahat əli yövmü\s-Sual tərəfinə mühəbbətlik milən səlam idüb, nədir halıñız və xətriñiz, eyümisiz və xoşmısız dip, sorağanımızdan soñra məlümları ola ki, bundan əqdəm əcdadül-əzəm və aba-i kiramımız zamanlarında əsləfiñiz ilə mabəynlərində əhd-i misaq mühkəm olub, sülh və əhdə müğayir tərəfindən bir vazi nasəza və dost-tatavul olmayüb, hər zaman hədaya və pişkəşləri kəlüb, mühəbbət və məvəddət üzrə işlər ol əhd-i qədimə riayət olunub və həm səadətlü və əzəmətlü və məhabətlü padişah Rəbbi məskün həzrətlərindən bir qaç dəfə adam və məktüb kəlməklə əhdnamə-i Hümayunımız ilə yaqın ağalarımızdan İslam ağa köndərilüb, ümuma Qırım əskərimizi Ulu Noğay və Küçik Noğay əskərlərini mühkəm zəbt və rəbt eyləyüp, məmləkətiñüzə Qırım Vilayətindən və əskərindən bir fərd varmış degildir.

Əgər səadətlü padişah ali-vəqar həzrətləriniñ və əgər bizim əhdimiz qədimdən virə kəldigiñiz virgü ilə üstüvar bolur, dostluq və qardaşlıq böyləmidi ki, dostluq içün köndərilən adamımızı bu qədər zamandan bəri alıqoyub, virgüniñiz və yaxud bir qət cəvabıñız kəlməyə və halə səadətlü və əzəmətlü padişah ali-məqam həzrətlərinə elçiñüz köndərib qanun-i qədim üzrə sülh olunduqda tərəfimizə virə kəldigiñüz virgüyi Divan-i Aliydə elçiñüzdir, əhdə idüb boynuna almağlə barışıqlıq eyləyüb, namə-i Hümayun səadət-məqrunlə elçiñüzə adam qatup köndərdiklərindən soñra bu tərafə dəxi namə-i Hümayun kəlüp Lih qıralı ile olan sülhimizdə qədimdən sizə virilü kələn virgüləri söyləşmişdir, əhd qəvlimizdə müzakərə olunmışdır?

Adam köndərüb aldırasız, virürlərsə Tatar əskərin zəbt idəsiz, virməzlərsə, nəqz-i əhdi kəndiləri itmiş olur deyü, cəvab kəlməklə acələ üzrə yaqın qullarımızdan Əli bəg zidə qadrühu həmən xəbər içün köndərilmişdir. Əhdnamə-i Hümayunımız bundan əqdəm İslam ağa ilə varub cümlə

cəvabımız yazılmışdır. Filhəqiqə dostluq və barışıqlıq və qardaşlıq murad və maqsudıñız olursa, adamımız vardıqda bugüni yarına qomayub, mütad olan virgüləriñüzi virüb köndərəsiz. Bugün-yarın deyü, bu adamımızı da əgləyüb alıqorsañuz dostluq itmək muradıñuz olmamış olur. Bir adam ilə çoğalmaz və azalmazdır. Muradıñuz dostluq və mühəbbətik olub, iki tərəfdə rəaya və füqaranıñ və rəfahiyət və istirahatın istərsəñüz adamlarımızı əgləndirməyesiz. Fimabəd keçən sənələrdə qardaşımız Nurəddin Sultan damə məcdühu fərman-i Hümayunımız ilə qullarımızdan Xanqulı on qədər adam ilə Məsqvağa məktüblər virüb köndərmiş adamlarıñuz yollarına çıqub, tutıp sərhəd bəgləriñüzdən Vişnevsikə alub kidərlər əllərindən kağıdların alup, özlərin həbs idüb, ol zamandan bəri həbsdə imişlər. Padişahlar arasında yürəyən elçi tutılıb, həbs olunmaq layiqmidur xüsusa siziñlə barışıqlıq içində ola padişahlara layiq degildir ki, ğeyri məmləkətə kidən elçi həbs oluna zihra bu işdən siz qardaşımızın xəbər və agahı olmamaq kərəkdir. Ol adamlarımızı buldırıp cümlə yoldaşları ilə virüb köndərəsiz alıqomaq layiq degildir. Dostluq və barışıqlıq içində olmış bir işdir. Fimabəd İndəqul nam Tatarımız İstambula könderdigimiz ağamızdan məktüblər ile qaradan Qırıma kəlür ikən Cankerman ötkən soñra Özi Qazaqı tüşürüp, alup ketmişlərdir. Ol dəxi dostluq içində xidmətimizdə tüşkəndir. Hər kim də olursa, buldurıp köndərilmək rica olunur və badə Qurmanəli nam bir Tatar bir qaç zamandan bəri dumnikdə tutsaq imiş. Bir ixtiyar atası var, bir nəsnəyə də qadir degildir. Kəlüb ayağımıza yıqılıp ağlamaq ilə siz uluğ dostumızdan rica olunmışdır. Dostluq ve qardaşlıq idüb, ol Tatarı xətrimiz içün alub köndərəsiz.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday təhrirə fi mah-i Zilqadə, sənə 1056.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Han İslam Geray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 183-185).

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi şərtnamə yarlığı (1647-ci il)

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi 1647-ci il tarixli yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 112” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum yeddinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu: Xanın inanılan yaxın adamlarından Suleş oğlu Xürrəmşah Mirzənin çara

yola salınması. Xanın onu dinləməyi və sözlərinə inanmağı təvəqqe etməsi. Xürrəmşah Mirzə ilə danışıqlar. Xanın yaxınlarına yarlıqaşlar göndərilməsini istəməsi. Dostluq barədə and. Tatar əyanlarının Moskva torpaqlarına yürüş təşkil etməyəcəkləri barədə xanın öhdəliyi.

Xanın Bahadır Gəray Xanın dəftərində göstərilənlərdən artıq yarlıqaş tələb etmək istəməməsi. Xanın Moskva sipahi və elçilərinə Kırımda hörmətsizlik edilməməsi və sıxışdırılmaması öhdəliyi. Xanın həmin səfirlərə yardım etməyə hazır olduğunu bildirməsi. Quşçu, arabaçı və yol ağalarının ləngidilmədən qaytarılması barədə xanın öhdəliyi. Almaşuva qədər Kırımda qalacaq dilmanc və

elçilərə diqqət və hörmət göstırulməsi barədə xanın öhdəliyi. Çara göndərilən xarici ölkə səfirlərinin Valuykaya və sərhədyanı torpaqlara qədər müşaiyət edilməsi barədə xanın öhdəliyi.

Çara xandan, qalğa və nurəddindən olmaqla üç çapar və məktub göndərildiyinin xan tərəfindən təsdiq edilməsi. Xürrəmşah Mirzənin çarın etibarlı adamları qarşısında andı. Xanın, sultandan yarlıq gəlsə belə, çara məxsus torpaqlara yürüş təşkil etməyəcəyi barədəöhdəliyi.

Çapar İslam bəyin xana məlumat gətirməsi. Xanın Krımda sipahi Timofey Karaulov və katiblər İvan Plakidin və Qryaznov-Akişevin qarşısında and içməsi. Xanın Moskva elçilərinə altun baysalı şərtnamə təqdim etməsi. Xürrəmşah Mirzənin Moskvada çarın yaxınları ilə danışıqlar aparması. Xürrəmşah Mirzənin şərtinin xanın yarlığına uyğun olması. “Dostlara dost, düşmənlərə düşmən”. Tatar əyanlarının, sultanın yarlığına rəğmən, Moskvaya yürüşlər təşkil etməyəcəkləri barədə xanın öhdəliyi.

Xanın günahkarları cəzalandırmaq, qarət edilmiş malları və əsirləri qarşılıqsız azad etmək barədə öhdəliyi. Elçi, çapar və tacirlərin, eləcə də digər ölkələrdən Moskvaya yollanan elçi, çapar və tacirlərin xanlıq ərazisindən gömrük haqqı ödəmədən sərbəst keçidi barədə xanın öhdəliyi. Xanın xoş məramlı olması və pis fikirlərə sahib olmaması barədə xanın sözləri. Xan, kalğa və nurəddinin uzunmüddətli dostluq barədə vədi. Çardan xanın və sultanın məmləkətlərinə ziyan vurmaması tələbi. Xanın öz adamlarını nəzarətdə saxlamaq barədə öhdəliyi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təala həzrətlərigə köbdin köb şukürlər edə taqı

təhiyyət biədd təslimat bihədd ol həbib-i Xuda peyğəmbərimiz Mühəmməd Mustafa səlliAllahu əleyhi və səllim və çar-yar bisəfa və Al-i və əshab bi vəfa Rıdvanullahi Təala əleyhim əcmain həzrətlərigə bolsun dib, köbdin köb təzarru və dua qılğanımızdan soñra Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Deşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Noğaynıñ və köp Tatarnıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat bile Tavgaçniñ uluğ padişahı bolğan dövlətlü və şövkətlü uluğ İslam Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləketlərniñ de bolsa, padişahı və hükümdarı birlən bugündən kün ilkərü yaxşı və mühkəm bolduq və qardaşımız uluğ padişah, Xan və həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümle Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarınıñ aldında qayu fitnə və fəsad işlər cavlamaqdın ötüri tərəfimizdin boldı irsə və biz də bolsaq, ol işlərni tərk idüb, mabəynimizdə tüzənlük bolmaq üçün qardaşımız uluğ padişahğa yaqın kişimiz Suleş oğlı Xürəmşah Mirzəni yibərib və biz uluğ İslam Gəray Xan həzrətləri qardaşımız uluğ padişah həzrətlərığə yazğanmız ki, qardaşlıqda və dostlıqda və mühəbbətlikdə oğul-oğulğaçə və ömür axırğaçə taymam, yaqın və inamlı kişimiz Xürəmşah Mirzənı yibərib və mühəbbətlik sözlərimizni ağızdan sözlərgə ısmar qılıb məsləhat körərgə buyurğanımız. Hər

nə kim ol Xürəmşah Mirzə söylər və məsləhət körür bolsa, aña inam qılğay irdiñiz dib, yazğanımızğa körə qardaşımız uluğ padişah, Xan və həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa padişahı və hükümdarı aña inam qılıb, ol fitnə və fəsad işlərni fərağat idüb və özləriniñ Xan-i Əzəm həzrətləriniñ buyuruqda bolğan kişilərinə əmir qıldılar kim, yaqın kişimiz Suleş oğlı Xürəmşah Mırzə birlən söyləşib bir qərarğa qoyarğa buyurdılar. Nitək kim, biz uluğ İslâm Gəray Xan həzrətləri və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultan həzrətləri kün ilkərü qarındaşımız uluğ padişah birlən mühkəm dostlıqda və mühəbbətlikdə bolub, bizlərgə böləklər və yaqın kişilərimizgə padişahanə yarlıqaşını yibərürgə və kün ilkərü nə qədər kişi qardaşımız uluğ padişahğa ilçi və çapqun yibərip və kimdən xətt yazarğa dib və biz İslam Gəray Xan həzreətləriniñ əmrimizçə yaqın kişimiz Xürəmşah Mirzə qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı ve hükümdarınıñ buyuruqda bolğan kişiləri birlən söyləşip bir qərarda qoydılar. Anıñ üzərində kim qarındaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı birlən biz İslam Gəray Xan qardaşlarımız Qalğa Qırım Gəray Sultan və Nurəddin Ğazı Gəray Sultan bolğan barça fəsad işlərni tərk idüb, ömür axırğaçə mühkəm dostluqda-mühəbbətlikdə taymay bolub dostlarına dost və düşmənlərinə düşmən bolduq ve qarındaşımıznıñ çet qalalarına və köy-kəntlərinə özlərimiz cavlay barmasağa və qardaşlarımız və oğlanlarımız sultanlarnı və bəklər və mirzələrni və ulanlarnı və barça Qırım, Noğay əskərlərimizni ve Azaq Tatarların hiç qayusılarnı yibərməskə və barçalarına uluğ tənbih qılıb zəbt qılurğa və qarındaşımız uluğ padişahnıñ Masqva vilayətin ve çet qalaların və bəzi hiç qayu yerlərin çapmasğa və yamanlıq qılmasğa və sağınmasğa və qarındaşımıznıñ mühəbbətlik böleklerini biz uluğ İslam Gəray Xan və qardaşlarımız Qalğa və Nurəddin sultanlar və biyimlərimiz və oğlanlarımız sultanlar və xaniylər və yaqın kişilərimizə padişahanə yarlıqaşın halə Bahadır Gəray Xannıñ dəftərinçə bir yıllıq özimizdə bolğan tarix yüz əlli beşinçi yılğa alıp, andın ziyadə özlərimizgə və yaqın kişilərimizgə, həm Bahadır Gəray Xannıñ dəftərındın artuq hiç nərsə soramasğa və tiləməskə və kün ilkərüdə bolsa, şol-oq Bahadır Gəray Xannıñ dəftəri mücibinçə alıp, andın ziyade hiç nərsə soramasğa və tiləməsgə və qardaşımız uluğ padişahnıñ halə Qırımda bolğan və kün ilkərü Qırımğa kəlgən sipahilərindin hiç nərsə soramasğa və hiç türlük sıysızlıq və qıstav qılmasğa və hər qayu məsləhətlərdə hacət və inad bolur bolsa, anıñ səbəbli biz İslam Gəray Xan qardaşlarımız Qalğa Sultan və Nurəddin Sultan qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı ve hükümdarığa yazub ilâm qılurmız və sipahilərinə biz İslam Gəray Xannıñ və Qalğa Sultan və Nurəddin sultanlarnıñ işləri bolmasun və sipahiləri bizdən dəstur istəgən zaman quşçı və arabaçılarnı və yol ağaların Qırımda tutmay, qaytarup qardaşımız uluğ padişahğa tutqavsız yibərürmiz və sipahiləri xizmətkarları birlən ve baş tilmaç və dəxi iki tilmaç, qayusılarnı sipahiləri öz yanında alup qalur bolsalar,

almaşuv bolğunça Qırımda turarlar və ol sipahilərinə və baş tilmaçğa və ğeyri tilmaçlarğa biz İsləm Gəray Xan və Qalğa ve Nurəddin sultanlar özgə vilayətlərdə ola kəlmiş adetinçə bitəqsir zahirə virüb, sıy və hürmət qılıb, yaxşı közedüp, zərurətsiz tutarmız və Qırımdan qaytarub qardaşımız uluğ padişahğa hiç bir vəchdin tutqav qılmay yibərürmiz və əgər kim qarındaşımız uluğ padişahğa sipahiləri bir adam və yaxud iki adam yibərür bolsalar və biz də bolsaq, İslam Gəray Xan ol yibərgən kişilərin Valuyqağadək və cet yerlərgə ozaturğa buyurırmız.

Dəxi qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa biz İslam Gəray Xan və Qalğa Sultan və Nurəddin sultanlar həzrətlərimiz birlən birər kişi ilçi yibərürmiz və anlar birlən on iki xizmətkar kişi bolur və üç ilçidən artıq ilçi on iki kişidən artuq xidmətkar və yaqın kişilərimizdən ilçi və xətt və hiç kim irsədin yibərməskə və çapqun yibərür bolsaq, andağuq biz İslam Gəray Xan və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlardın öz xəttlərimiz birlən üç kişidən üç çapqun və anlarnıñ yanında üç xidmətkar yibərürmiz. Anı da bolsa, almaşuv aldında biyniñ və mirzələrnıñ almaşuvğa bara turğan xəbəri birlən və ya kim padişahanə uluğ məsləhətlərimiz səbəbli yibərürmiz. Amma üç kişidin artuq çapqun üç xəttdin artuq xətt qardaşımız uluğ padişahğa biz İslam Gəray Xan və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultan həzrətlərimizdin yibərməsmiz. Xürəmşah Mirzəniñ şərt yazısı mücibinçə kim yaqın kişimiz Xürəmşah Mirzə qardaşımız uluğ padişahnıñ buyuruqda bolğan kişiləri aldında öz moynuna alıp, musülman dinimizçə Quran-i Şərif üstündə lənətnamə birlən biz İslam Gəray Xannıñ və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlarnıñ canlarımız... şərt qıldılar. Dəxi anı da bolsa, Xüremşah Mirzə öz moynuna aldı.

Əgər kim səadətlü Hundigar həzrətləri bizlərgə yarlığ yibərib, qardaşımız uluğ padişah həzrətləriniñ çet yurtlarına cavlay barurğa buyursa, biz İslam Gəray Xan və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlar özlərimiz cavlay barmasamız və əskər kişilərimizni hiç kim irsəni yibərməsmiz ve hiç türlük yamanlıq qabılmasmız və sağınmasmız. Anıñ cümləsi üzerində qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı ve hükümdarığa yaqın kişimiz Xürəmşah Mirzə əmirimizçə çinliq berib, Quran-i Əzim üstündə lənətləmə birlən ant və şərt qıldı kim, anıñ ol şərti mücibinçə tamam bolub, hiç yerdə özgəlik bolmastur və nə üzərində yaqın kişimiz Xürəmşah Mirzə qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa çinliq berib və buyuruqda bolğan kişiləri aldında Quran-i Şərif üstündə lənetname birlən bizlərniñ canlarımız birlən şərt qılıb.

Anıñ barçası səbəbli biz İslam Gəray Xan həzrətlərinə ve Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlarğa ol Hürəmşah Mirzə təhqiq ilam qılıb yazdılar. Ol yazuvların çapqunımız İslam bək birlən bizgə yibərdilər və Qırımda biz İslam Gəray Xan və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlar uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də

bolsa, padişahı və hükümdarığa çinliq berib, sipahiləri Timafiy Qaraulav və yazıçı İvan Plakidin və yazıçı Girəznoy Akişavnıñ aldında özümiz üçün və qarındaşlarımız və oğlanlarımız üçün və hükümətimizdə bolğan barça Qırım və Noğay əskəri üçün və Azaq xalqı üçün uluğ padişah sipahilərine yibərilgən örnəkinçə öz müsülman dinimizçe Quran-i Şərif üstündə lənətlik birlən mühkəm şərt və yəmin qılamız və anıñ barçası üzərində nə üzərinə yaqın kişimiz Xürəmşah Mirzə uluğ padişahnıñ buyuruqda bolğan kişiləri birlən söyləşib qardaşımız uluğ padişahğa çinliq berib, Quran-i Əzim üstündə anlar aldında şərt qıldı və şərtnamə xəttlərimizni biz İslam Gəray Xan və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlar andağuq qardaşımız Maskvadan yibərgən örnəkçə yazdurub və altun baysamızı taqdırub, ol şərtnamə xəttimizni sipahiləri Timafiygə və Girəznoyğa berürümiz və ol barça məsləhət işlərni yaqın kişimiz Xürəmşah Mirzə öz moynuna və canına alğandır kim, ol barça məsləhətlər Xürəmşah Mirzəniñ şərt qılğanına tamam toğru özgəliksiz bolur dib, anıñ üçün kim, ol Xürəmşah Mirzə uluğ padişahnıñ buyuruqda bolğan kişiləri birlən anıñ barçasın öz irki birlən söyləşib, biz İslam Gəray Hannıñ və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultannıñ yarlığı birlən qılğandır və söyləşib bir qərarğa qoyub, şərt qılğan yazuvğa Xürəmşah Mirzə qol salğandır və andağuq ol şərt qılğan yazuvnıñ bir surətin biz İslam Gəray Xanğa və Qalğa və Nurəddin Sultanlarğa yibərib özi Xürəmşah Mirzə qardaşımız uluğ padişah yanında Masqvada qaldı. Ta kim biz İslam Gəray Xan və Qalğa və Nurəddin Sultanlar ol işlərni tamam qılıp Xürəmşah Mirzə söyləşib, çinliq berip, Quran-i Şərif üstündə qılğan şərt mücibinçə şərt qılıb və şərtnamə xəttimizni sipahilərniñ qoluna berib və sipahilər anıñ barçası səbəbli qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa yazup, ol şərtnamə xəttımıznı yibərürlər və biz İslam Gəray Xan qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı birlən mühkəm qardaşlıqda və dostluqda və mühəbbətlikdə ömür axırğaçə taymay bolurğa tiləp halə bolğan fəsad işlərni tüzətmək içün nə üzərində biz İslam Gəray Xannıñ yarlığımızçə yaqın kişilərimizdən Xürəmşah Mirzə qarındaşımız uluğ padişah, Xan-i Əzam həzrətləriniñ buyuruqda bolğan kişiləri birlən sözləşüb, bir qərarda qoydılar. Həm çinliq berib, Quran-i Şərif üzərində şərt-yəmin itdilər. Ol sözdə və qərarda həm biz İslam Gəray Xan mühkəm taymay ömür axırğaçə özgəliksiz turamız və qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa çinliq berib, Quran-i Əzim üzərində sipahiləri Timafiy Qaraulav və yazıçı İvan Plakidin və Girəznoy Akişav aldında lənətləmə birlən şərt qılamız kim, biz İslam Gəray Xan qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı birlən yaxşı mühkəm qarındaşlıqda və dostluqda və mühəbbətlikdə ömür axırğaçə taymay hər yerdə dostlarına dost və düşmənlərinə düşmən bolurğa və hər kim qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə

Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa dost bolsa, ol biz uluğ padişah İslam Gəray Xanğa dostdır və her kim qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa düşmən bolsa, ol biz uluğ padişah İslam Gəray Xanğa bolsa, düşməndir. Həm qarındaşlarımz Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlarğa da bolsa, düşməndür və kün ilkərü biz İslam Gəray Xan və qarındaşımız Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlar və inilərimiz və oğlanlarımız və qərəçilərimiz bəklər və ağalar və mirzələr və barça Qırım Yurtınıñ xalqımız və Noğay mirzələri və Mənsur oğlı və Sultan oğlı və il xalqı hükmümizdə bolğan barça mirzələr və qara xalqlar və Azaq Tatarları ve qara xalqı qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı ve köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarınıñ məmləkətlərinə cavlay barmasğa və qalaların və yerlərin capmasğa və əgər Hündigar həzrətləri bizlərgə yarlığ yibərib qardaşımız uluğ padişah həzrətləriniñ vilayətinə cavlay barurğa buyursalar və yaxud əskər yibərürgə buyursalar və biz İslam Gəray Xan və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlar səadətlü Hündigar əmri ilə özlərimiz Maskva vilayətinə cavlay barmasğa və əskər kişilərin hiç kim irsənı yibərməsgə və hiç bir türlük Maskva vilayətinə hiç nərsə üçün yamanlıq sağınmasğa və əgər kim, qarındaşımız uluğ padişahnıñ kişilərin bizim adamlarımız çapquday bolsalar, Maskva vilayətiniñ hər qayu qalasını cavlağuday bolsalar və bizgə qaytıb kəlgüdəy bolsalar və biz də bolsaq, ol kişilərni öltürüb alğan yesirlərin və malların qardaşımız uluğ padişahğa culuvsız qaytarub birürmiz.

Hiç xiyanətsiz və hiləsiz bu şərt mücibinçə və qardaşımız uluğ padişahnıñ mühəbbətlik böləklərin biz İslam Gəray Xan və Qalğa və Nurəddin Sultanlar özlərimizgə, biyimlərimizgə, oğlanlarımızğa və canilərimizgə və yaqın kişilərimizgə padişahanə yarlıqaşların halə Bahadır Gəray Xan dəftərinçə bir yılğa yüz əlli beşinçi yılğa alıb, andın ziyadə Bahadır Gəray Xan dəftərindin artuq hiç nərsə özlərimizgə və yaqın kişilərimizgə tiləməsgə və halə Qırımda bolğan həm kün ilkərü xəzinə birlən Qırımğa kəlgən sipahilərindin hiç nərsə soramasğa və sıysızlıq və qıstav və hiç qayu məna birlən qılmasğa və əgər kim, hacət və inad iş bolsa, anıñ səbəbli biz İslâm Gəray Xan və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlar qardaşımız uluğ padişah, xan-i əzəm həzrətlərigə yazarmız və sipahilərinə biz İslam Gəray Xannıñ və Qalğa və Nurəddin Sultanlarnıñ hiç işimiz yoq və quşçı və arabaçı və yol ağaların Qırımda tutmay qaytarıb, qardaşımız uluğ padişahğa hiç tutqavsız yibərürmiz.

Əgər anlar səbəbli sipahiləri əgər dəstur tilər bolsalar və sipahiləri öz xizmətkarları birlən və baş tilmaç dəxi iki tilmaç, qaysılarnı sipahiləri öz yanında alıb qalur bolsalar, almaşuv bolğunça Qırımda turarlar və sipahilərinə və baş tilmaçğa və ğeyri tilmaçlarğa zahirə taqsirlıq köstərməy, nitək kim, özgə vilayətlərdə ola, kəlmişdir, sıy və hürmət qılıb zərurətsiz tutıb Qırımdın qaytarıb, qarındaşımız uluğ padişahğa hiç türlük tutqavsız və mənasız yibərürmiz və əgər kim, sipahilərinə lâzim kəlüb Maskvağa, qarındaşımızğa kişi yibərür bolsalar, anlarğa dəstur berib, Valuyqamıznıñ

ozaturmız və qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı ve köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarınıñ biz İslam Gəray Xan və Qalğa və Nuraddin Sultanların kişi ilçi yibərürmiz, öz xəttlərimiz birlən və anlar birlən on iki kişi xizmətkar bolur və andın artuq qarındaşımız uluğ padişahğa biz İslam Gəray Xan ilçi və xizmətkar və hiç kimsədin xətt yibərməsmiz və çapqunlarnı andğuq biz İslam Gəray Xan və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultanlardın üç çapqun üçümizdin barıb, anlar birlən üç adam xizmətkar yibərürmiz.

Anı da bolsa, almaşuv aldında xəbər birlən və yaxud padişahanə uluğ məsləhətlər səbəbli yibərürmiz. Üç kişidin artuq kişilər, çapqunlar və hatt üç xəttdin artuq biz İslam Gəray Xan və Qalğa və Nurəddin Sultanlar qarındaşımız uluğ padişahğa yibərməsmiz və əgər kim, qarındaşımız qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı ve köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarınıñ ilçiləri və sipahiləri və çapqunları hər qayu vilayətgə yibərilgən bolsalar, yaxud özgə padişahlardın qarındaşımız uluğ padişahğa andağuq ilçilər və çapqunlar vilayətimiz aşa, yibərilgən bolsalar və yaxud oşol-oq vilayətlerniñ bəzirgan adamları vilâyetimiz aşa, barur bolsalar və qarındaşımız uluğ padişahnıñ ilçi və sipahilərni və çapqunların və bəzirgan adamların, qaysılar qarındaşımızdın yibərilgən bolsalar və yaxud qarındaşımızğa barur bolsalar, bizim hər türlük kişilərimizgə anlarnı tutmasğa və talamasğa iki tərəfgə hiç bir türlük tutqavsız yibərürgə və qayu adamlarımız qarındaşımız uluğ padişahnıñ ilçilərin və çapqunların və bəzirgan adamların barurda və kəlürdə və yaxud özgə vilayətlərdin qardaşımız uluğ padişahğa barurda tutub talab bizgə kəltürgüdəy bolsalar və biz də bolsaq, ol kişilərimizgə siyasət qıldırub, alğan yesirlərin və malların qarındaşımız uluğ padişahğa culuvsız qaytarub birürmiz. Andağuq qaçan kim bizdin qarındaşımızğa ilçi və çapqun yibərilür bolsa, anlar da bolsa, doğrudan turub, hiç gümrük və tamğasız yürürlər və qarındaşımız uluğ padişahnıñ ilçiləri və çapqunları andağuq tamğasız bizgə kilədürlər və əgər kim qarındaşımıznıñ ilçilərinə və çapqunlarına bizlərdən hər nə türlük zülm və siyasət və sıysızlıq bolğuday bolsa, qarındaşımız da bolsa, bizim ilçilərimizgə və çapqunlarımızğa bu şərtnamə xəttimizçə andağuq qılurğa və ol sözümiz özgə bolmastur və hər yerdə qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa anıñ vilayətlərinə biz İslam Gəray Xan və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultan yaxşılıq sağınıb hiç türlük yamanlıq sağınmasğa və fikir qılmasğa və Maskva vilayətinə özlərimiz cavlay barmasğa və əskər kişilərimizdin hiç kim irsəni yibərməskə və hər yerdə bu şərtimiz üzrə qaim tururğa nitəkkim mundın yuqaruda yazılmışdur.

Biz İslam Gəray Xan qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı birlən bu şərt mücibinçə mühkəm qarındaşlıqda və dostluqda və mühəbbətlikdə ömür ahırğaçə taymay bolduq. Ol biz İslam Gəray Xan və Qalğa Qırım Gəray Sultan və Nurəddin Ğazı Gəray Sultan özlərimiz üçün və ğeyri sultanlar içün qarındaşlarımız və oğlanlarımız üçün

və qərəçilərimiz üçün bəklərimiz və ulanlarımız və mirzələrimiz üçün və barça yaqın bolğan kişilərimiz və barça Qırım və Noğay və Azaq xalqı və qara xalqımız və Tatarlarımız üçün, qaysılar bizim öz hükümətimizdə duralar, cinliq berib, Quran üstündə qarındaşımız uluğ padişahnıñ sipahiləri Timafiy Qravlöv və yazıçı İvan Plakidin və Girəznoy Akişavnıñ aldında şərt qılamız kim, qarındaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı birlən biz İslam Geray Xan bu şərtımızçə dostluqda və mühəbbətlikdə bolduq.

Uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarı birlen mühkəm qarındaşlıqda və dostluqda və mühəbbətlikdə ömür axırğaçə özgəliksiz və hiləsiz və hiyanətsiz oğul-oğulğaçə bu şərtnamə xəttimizçə, nitək kim bu şərtnamə xəttimizdə yazılğandur, barçası öz sözümizdir.

Madam ki, öziñiz padişahlıq zəbtiñüzdə və zir-i dəstiñizdə bolğan əskəriñiz zəbt və rəbt idüb, səadətlü və əzəmətlü padişah ali vaqar damə dövlətühu əli yövmül-Qərar həzrətləriniñ vilayət və məmləkətlərigə və bizim Qırım vilayətlərimizgə zərər və ziyan olmağuday bolsa, min uluğ İslam Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətləri də bolsaq, barça Qırım törələrin və əskər kişilərin və Noğay törələrin və əskər kişilərin və Mənsur oğlanların və qara halqların və barça zir-i dəstimizdə bolğan əskər xalqımıznı mühkəm zəbt idüb, siz uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aliksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarınıñ çet qalalarına və məmləkətlərinə cavlay hər kəz varmazdır. Ömür axırğaçə oğul-oğulğaçə özgəliksiz və hiləsiz və xiyanətsiz bolduq dib, bu şərtnamə xəttimizgə altun baysamıznı taqdurub, yibərdük deyü, xətt bitildi, yazıldı taxtgâhımız Bağçasarayında, biñ əlli yedi, mah-i Şəbanül-müəzzəmnıñ əvasıtında. Səhh.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 185-192).

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi yarlıq (1647-ci il)

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi 1647-ci il tarixli növbəti yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 113” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum səkkizinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu: Çarın göndərdiyi məhəbbətnamə. Or qalası yaxınlarında yazılan şərtnamə.

Elçi Timofey Karaulov və katiblər İvan Palakidin və Qryaznov-Akişev xanı Divanında. Onların önündə Qurana and içilməklə irəli sürülən şərt və həmin şərtnamənin onlara təqdim edilməsi.

Moskva elçilərinin Mühəmmədşah bəylə birlikdə almaşuva göndərilməsi. İbrahim ağanın xəzinənin (bac-xəracın) və qoltqaların (hədiyyələrin) Ramazan ayının 20-nə qədər göndərilməli olduğu barədə xanın sözlərini çara çatdırmaq

məqsədilə yola düşməsi. Xəzinənin təcili, yubadılmadan göndərilməsinin istənməsi. Xanın elçilərə sərhəd qalasından Moskvaya gedərkən, eləcə də geri qayıdarkən yolda ulaq atlarla və atların yemlə təmin edilməsi barədə tələbi. Tatar çaparlarına keçən dəfə olduğu kimi yenə də iki kərat axça (pul) hədiyyə edilməsinin istənməsi. Xanın kralın əmrində olan quldurlardan mühafizə edilmək məqsədilə çardan elçiləri Taraçdan Turaya qədər müşaiyətçilərlə təmin etməsini istəməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam inhay Xan-i oldur ki, halyə yibərilgən mühəbbətnamə xəttiñüz kəlüb mənzur-i şahanəmiz olub, barça yazılğan sözləriñüz və cəvablarıñuz məlüm-i Hümayunım bolub.

Masqvadan kələn Ornıñ üzərində şərtnamə xəttimni yazdırub və altun baysa taqdırub, munda bolğan ilçiñüz Timafiy Qaraulav və yazıçı İvan Plakidin və yazıçı Grəznoy Akişan və barça yoldaşları milən divan-i Hümayun ədalət-nişanımız kətürüb anlarnıñ aldında Quran-i Əzim üzərində şərt qılub və itimad virilüb, altun baysalu əhdnamə-i Hümayunım virüb, qıdvətül-üməra-i əl-kiram zübdətül-kübra-i əl-fəhham Mühəmmədşah bək damə məcdühu milən elçileriñüz almaşuv yerinə yibərüb, xəbər itmək içün qıdvətül-əmasil vəl-əqran İbrahim ağa çapqun köndərilmişdir.

İnşəAllahu Təala əsan və aman varmaq mısr olduqda uluğ xəzinə və qolqa və böləkləriñüzi almaşuv yerinə Ramazan-i Şərifniñ yigirminçi kunündə yetiştürməgə buyurğay irdiñüz və ol vadə etkən kündə mundın yibərilgən Mühəmmədşah biy əskər milən almaşuv yerinə varub, xəzinə almaşuv yerində tapılmadığaday bolsa, varan əskər ol yerdə bəkləyüp, turmaq küç bolur. Mühəbbətnamə xəttimiz varğaç tutqusız, rəvan, təcil yetiştirilmək içün buyurğay irdiñüz.

Taqı Qırımdan varan çapqunlarımız çet yerləriñüzə və sərhəd qalalarıñuza varğaç ulaq atlar virüb, Masqva taxtına varğançə ulaq milən varub, təam və yeyəçəklərin virüb, riayət və hürmət milən alub, kidüb və qaytdıqda dxəi oşulay-oq ulaqlar virüb, təamların və yeyəçklərin virüb, yibərilə turğan idügi ixtiyarlarıñuz da bolsa, məlümdir, olı-kəlgən adətni kəsmək dostluq ve qardaşlıqa oxşavsız işdir. Adət ve qanun üzərində sıyləb ve ulaqların virilməgə buyurğay irdiñüz və kün ilkəridə bolsa, adət bolğan nimənı kəsdirmegəy irdiñüz. İki yurtnıñ və iki məmləkətniñ ortasında ömür axırğaçə, oğul-oğulğaçə mühəbbətlikdə və dostluqda və qardaşlıqda bolquday qılıqnı itib, fəqir və füqara və əskər xalqnıñ tinç və rahat olmasıçün can-göñül milən çalışqay irdiñüz.

Taqı mundın ol varğan çapqunlarımızğa iki kərat aqça yarlıqaşları ola kəlmişdir, yenə də bolsa, iki yarlıqaş virilmiyə buyurğay irdiñüz.

Taqı Mühəmmədşah biy əgləndirməyüb, uluğ xəzinə və bölək qolqañuznı təslim idüb, ozatqan mıltıqçılarıñuz tənbih idüb, Taraç digən Suvnı ötkürüb, Turğa yetkürüp, qaytqay irdilər, hər zaman Gürəl əşqıyaları Buzuqda və Taraçda və Turda bəkləyüb ol yerlərde zərər və ziyan boladır, ol mahuf-muhatara bolğan yerlərni ötkürməyə buyurğay irdiñüz.

Ömür axırğaçə dostluq və mühəbbətlikdə bolğay irdiñüz deyü, xətt bitildi, yazıldı taxtgâhımız Bağçasarayında, miñ əlli yedi Şabanül-müəzzəmniñ yigirminçi kunündə.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 193-194).

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi yarlıq (1648-ci il)

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi 1648-ci il tarixli növbəti yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 114” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum doqquzuncu yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Çardan məhəbbətnamə gətirən katib İvan Plakidin Krımda. Çarın Bahadır

Gəray Xanın dəftərinə uyğun şəkildə illik xəzinəni (bac-xəracı) göndərmək barədə öhdəliyi. Timofey Karaulovun ötən ilki xəzinəni gətirməsi. Əyanlar üçün tiyişlər (hədiyyələr) tələb edilməsi. Həmin hədiyyələrdə əskik və qüsurların olmaması. Samur xəzinin və iki pud balıq dişinin yarasız olması. Arabaçı və quşçu xidmətçilərin qaytarılması və Bulat ağanın yola salınması.

Xanın iki illik xəzinənin (bac-xəracın) may ayının sonuna qədər göndərilməsini tələb etməsi. Çaparın ləngidilmədən cavabla geri göndərilməsinin istənməsi. Timofey Karaulov tərəfindən gətirilən xəzinədən sonra keçən altı il (hicri 1052-1058) və bu altı ildə göndərilmiş iki xəzinə. Xanın Kırımdan göndərilən elçi heyətlərinin sayını artırmaqdan imtina etməsi və elçilərə hörmət və sayğı tələb etməsi. Almaşuvda aklıçaya verilmiş verginin əksik olması və əksikliyin ildən ilə artması, Mühəmmədşah bəyə və ata oğullara münasibətdə ənənələrə riayət edilməməsi.

Mühəmməd Gəray Xan dövründə 4 ağa üçün nəzərdə tutlimuş tiyiş (hədiyyə). Çarın Krımdakı adamlara tiyişlər (hədiyyələr) göndərməkdən imtina etməsi. Xanın yaxınlarından olan Toqay bəy üçün ənənəvi tiyiş. Çarın Ormühəmməd bəyin oğlanlarına münasibətdə hiylə işlətməsi, mirzələrə yazılan məktublar və boyarın və kazakların onların yanına gəlişi. Boyarın tutuqlanması. Xanın çardan hiylədən əl çəkib doğru-dürüst olmasını tələb etməsi. Bahadıır Gəray Xanın dəftəri, Timofey Karaulovdan bildirki dəftər və xəzinə.

Çarın Xürrəmşah Mirzəni qəbul etməklə bağlı cavabı və çarın əməlləri, xanın Xürrəmşah Mirzəni cəzalandırmaq məqsədilə tutuqlamaq əmri. Əhd və şərtlərə əməl ediləcəyi halda tatar əyanlarının Moskva üzərinə yürüşlər təşkil etməyəcəyi barədə xanın öhdəliyi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inhay Xan-i oldur ki, mundın müqəddəm yazıçı İvan Plakidin milən min uluğ İslam Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimizə mühəbbətnamə xəttiñüz kəlüb, Bahadır Gəray Xan əleyhi ər-rəhmət vər-Rıdvan dəftər milən bir yıllıq xəzinəmizi bildir varan xəzinə üzrə virəlim dimişsiz. Xətriñüz körüp, munda bolğan elçiñüz Timafiy Qaraulav və yazıçı Plakidin və burunğı yazıçı Grəznovin Akişanı kətürdib, Divan-i ali-şanımızda söyləşüb Bahadır Gəray Xan dəftəri milən ötkən yıl Timafiy Qaraulav hər niçə kətürdi irsə, anıñ üzərində qavl və qərar və əhd şərt olunub, bir yıllıq xəzinəni qəbul itdik. Hiç bir zamanda Qırım padişahları kəndi zamanlarında ağalarına çıqan tiyişlərdən fərağat itdügi varmıdır, ixtiyarlarıñuzdan sual itsəñüz olmazmıdır, aralıqda beş-on yıl keçməye də bildir köndərdigiñüz unutulurmı, ta bu qədər hile de olurmı imiş?

Bahadır Gəray Xan dəftəri diməklə hilə idüb, kəndi zamanımızda çıqub, keçən yıl Timafiy Qaraulav milən kələn on iki yaqın ağalarımızın tiyişlərin alı qomışsız ve qardaşımız Qalğa Sultan həzrətləriniñ altı ağasınıñ tiyişlərin və kəndilərniñ sultanlıq tiyşin və validəsiniñ samur tonın aqtaçı bək və qapuçı başısınıñ zərdəva tonların və xadim ağasınıñ tiyişin alı qoyub və kəndi qapumızda dəxi niçə ağalarımızın tiyişlərin əksik idüb və Nurəddin Sultannıñ bir top samurı və bir qaç tonları əksik kəldi. Bunlarıñ cümləsin də Timafiy Qaraulav əksiksiz kətürmiş ikən bu yıl kələn xəzinədə bu qədər hilə itduñüz və kəndimizə kələn beş-on top samurıñ içinde kürk idüb kiyilür kibi bir samur yoq. Hər şiy dəxi aña körə. Əvvəla iki put balıq tiyişi köndermişsiz. Keçi boynuzumıdır, nədir bu maqulə armağan və hədayə? Bir vilayətdən bir vilayəte padişahlar köndərirmi imiş?

Bu qədər zamanda Qalğa olduq və Xan olduq, niçə xəzinələr aldıq. Bu köndərdigiñüz xəzinədə olan samur kibi və balıq tişi kibi körülmüş degildir. Bizim şərt və əhdimiz böylə degildi. Bildir Timafiy Qaraulav kətürdigi xəzinə üzərində idi. Əhdiñüzdə turmadıñuz nəqz-i əhd öz tərəfiñüzdə oldı. Öylə olursa da, biz dostluqı qət itməyüb qanun-i qədim üzrə çapqunımız Bolat ağa ilə quşçı və arabaçılarıñuz köndərmişüzdir. İmdi bizim ilə dost və qardaş olub, iki yurtnıñ əskəri və rəayaları rahat və tinç bolsun dirsəñüz, keçən sənə Timafiy Qaraulav kətürdügi xəzinə dəftəri milən iki yıllıq xəzinəmizi işbu kələcək Mayıs aynıñ axırında almaşuv yerinə yetişdirüb, halə köndərdigimiz çapqunımız bugün və yarın diyü, əgləndirməyüb, turı söz ilə qaytarub köndərəsiz. Dostluq itsəñüz və itməsəñüz də, vadə itdügimiz kündən özdirməyüb həbərin bildirəsiz. Hər kimə virerse Allah Təala həzrətləri virər. Bizi yoqdan var idən ol Xuday bizəval həzrətlərindən istəriz. Həmən sizdən

toğrı sözə baqarız və iki xəzinəyi bir oğurdan niçün istərsiz dirsəñüz, Timafiy Qaraulav Qırıma kətürdigi xəzinə miñ əlli iki tarixnıñ idi, şimdi tarix miñ əlli səkizdədir, mabəyində altı yıl vardır. Altı yılda Qırıma iki xəzinə kəlmişdir.

Cümlə ixtiyarlarıñuz buyuruqıñuzda olan adamlarıñuz da bolursa taqı əgər ulu elçi və əgər çapqunlarımızdır, qədimdən hər niçe varub kəlürsə, yenə öyləçə varsun elçi xüsusında bir danə elçi əksik olduğuna və qədimdən ola kələn riayətlərində və ulaqalırında qüsur olduğına rizamız yoqdur və almaşuva varan Mühəmmədşah bək və ata oğullarına qədimdən ola kələn riayətlər olmayub, hər yıldan-yılga əksik idüb, qanun-i qədim olan virgülərindin halə almaşuva kələn aqlınça əksik virmiş anı dəxi buyuruqda bolğan qullarıñuza mühkəm tənbih idüb, qədimdən ola kəldügi üzrə itdirəsiz.

Taqı qardaşımız Mühəmməd Gəray Xan zamanında çıqan dört ağa tiyişi içün də bolsa, anı tilək idüb, munda bolğan elçiñüzə öz mübarək ağzımızdan aytqanımızdın ğeyri və name-i şərifimizdə dəxi yazğan irdik. Qırımda bolğan adamlar içün bizdən tiyiş istəmək oxşavsızdır dib yazıbsız.

Ol tiyişlərniñ biri Toğay bək qulumızıñdır. Halə Toğay bək yanımızda və leyl-ü-nəhar xidmetimizdə bir yaqın qulumızdır. Anıñ tiyşin dəftəriñüzdə yazılduğı üzrə başlıqı samur tiyişin virüb, kün ilkəridə bolsa, kəsilməyüb kəlürgə buyurğay irdiñüz.

Taqı min İslam Gəray Xan damə ömrühu və dövlətühu əli yövmül-Mizan milən qardaşlıq və dostluq bumıdır ki, dünya yaradıldıqdan bəri ecdad-i əzəmimiziñ qulları və qaraçıları olan öz Tatarımız Ormühəmməd biy oğulların hilə birlə aldayub, barça mirzələrə xətt yazub, bir qaç Qazaq milən bir boyar yibəribsiz. Ol boyarıñuz tutub, bizgə köndərdilər munda elçiləriñüz də bolsa, közləşdirib söyləşdirdik. Şimdi ol boyarıñuz həbsimisdədir.

Tatar xalqı milən siziñ münasəbətiñüz nədir, bu qədər hilə milən yürmək layiqmidir? Padişahlıqa tüşər iş tügüldir.

İmdi əhd və qavliñizdə kün ilkəridə bolsa, mühkəm bolub, oxşavsız munday işlərni itməgəy irdiñüz. Dostluq və qardaşlıq arasında lazim olan toğrulıqdır, hilə eyü tügüldir. Bizim əhd və qavlimiz və barca söz kerçə Bahadır Gəray Xan və dəftəri añıldı. Amma naməmizdə və elçiñüzə ısmar qılduğımızda ötkən yıl Timafiy Qaraulav özimizgə kətürdigi dəftər və xəzinə üzrədir. Anıñ üzərinə kondərməz isəñüz [...] əhd və naqz-i sülhi siz itmək üzrə qərar virilmişdi. Naqz-i əhd öziñüz idüb və bu qədər əksiklər tələb olundıqda elçiñüz Xürəmşah Mirzə bunıñ üzərinə qəbul itmişdir deyü, cəvab virməklə Xürəmşah Mirzəni dəxi haqqından kəlmək içün həbs itmişüzdir.

Bizim sözümiz və qavlimiz birdir, iki söz olmazdır. Dostluq və qardaşlıq muradıñuz bolsa, Timafiy Qaraulav özimizgə kətürdügi xəzinə dəftəri üzrə iki yıllıq xəziəemizi çıqarub, almaşuv yerinə vadəmizdə yetişdirəsiz. Bu yazdığımız üzrə iki yıllıq xəzinəmizi köndərip, əhd və qavliñizden taymay tursañuz və Allahül-Əzim və Təalâ əl-Kərim bizzat kəndimiz və qardaşımız Qalğa Sultan və Nurəddin Sultan və ğeyri sultanlar cavlay vilayətiñüzə varmazız. Qərəçilərimizdən Şirin və Manqıt bəki və özgə Qırım törələrindən və Noğay mirzələrindən hasıl-i kəlam zir-i dəstimizdə olan törə və qaradan ve ulan künilərindən vilayətiñüzə və köy və kəntləriñüzə yibərməziz və zərər və

ziyan olmazdır. İşbu söz bizim kəndi sözümizdir. İtimad və itiqad idəsiz. Əgər dostluq və qardaşlıq muradıñuz bolmazsa, ana dəxi qayulüzdir, toğrı xəbər virüb köndərəsiz. Hər kimə virərsə Haq Təala həzrətləri virür. Qadir olduğımız qədər Xuday Mütəala həzrətlərindən istəriz. Həmən adamımız bu kün və yarın diyü, əgləndirmiyəsiz. Əgər adamımız vadəmizdə yetişmezsə də əhd öziñüzdə qalmış olur deyü, xətt bitildi, yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında, miñ əlli səkiz Səfər aynıñ əvəlində.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 194-197).

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi yarlıq (1648-ci il)

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi 1648-ci il tarixli növbəti yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 118” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum onuncu yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Çardan məhəbbətnamə ilə gələn David Mardasovun Kırıma gəlişi. Xanın

layiq olmayan işlərdən şikayət etməsi. Xanın bu cür işləri inkar etməsi. Don kazaklarının Azak qalası yaxınlığında ərzaq gəmilərinə və xan torpaqlarına hücumları. Çarın elçisinin İstanbula göndərilməsi. Kazakların başına gələn bəlalar və onların xana qəzəbi.

Mirzələr və Ormühəmmədin oğulları arasında qarşıdurma yaratmaq məqsədilə çar tərəfindən göndərilmiş adamın ortaya çıxışı. Həmin adamın ələ keçirilməsi. Tatar elçi heyətlərinin birləşdirilməsindəki çətinliklər. Çardan dörd illik xəzinə - Borc. Xanın qulluqçusu Bolat ağanın iki illik xəzinənin dalınca yola düşməsi.

Çarın Bahadır Gəray xanın dəftərindəki əlavələri də nəzərə almaqla xəzinəni göndərmək barədə öhdəliyi. Xəz-dərinin Timofet Karaulov tərəfindən gətirilib çatdırılması. Çarın onun torpaqlarına təşkil edilən yürüşlərlə bağlı narazılığı. Mardasovun qaytarılması və çapar Kırımqazi Mirzənin yoldaşları ilə birlikdə yola salınması.

İki illik xəzinənin almaşuva sentyabrın sonuna qədər çatdırılması barədə xanın tələbi. Timofey Karaulovun Bahadır Gəray Xanın dəftərində nəzərdə tutlmuş əlavələrlə birlikdə gətirdiyi xəzinə. Kırımqazi Mirzənin xəbərlərlə geri göndərilməsinin istənməsi.

Kırımda tiyiş sahibi dörd nəfərin olmaması barədə çarın sözləri. Xanın Toqay bəy və Müftizadə Mühəmməd Çələbi üçün hədiyyələrin göndərilməsini istəməsi. Xanın Don kazaklarına nəzarət edilməsi barədə tələbi və əks təqdirdə Don sahilindəki qalalara hücum edilərək, Moskva çarına ziyan vurulacağının bildirilməsi. Moskvaya göndərilən elçi heyətinin sayının xan tərəfindən azaldılması. Tatar elçilərinə hörmət edilməsi tələbi. Almaşuva getmiş Mühəmmədşah bəyə diqqət.

İslam Gərayın kalğa olduğu dönəmdə elçi İvan Fustun Kırıma gəlişi, onun Kırımdakı adanlara qəbzki pul borcları. Xanın borcların qaytarılmasını tələb

etməsi. Tatar əyanlarının Moskva torpaqlarına yürüş etməmələri barədə xanın öhdəliyi. Çarın Həştərxandan Ormühəmmədin soyundan olan nirzələrə göndərilmiş boyarı geri qaytarmaq arzusu. Ormühəmmədin oğlu Bəymirzənin oğlu Elmirzənin çarın adamlarının əsiri olması. Onun azad edilərək geri qaytarılmasının istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və fərman Xan-i oldur ki, adamlarıñuzdan Davıd Madrasav milən yibərilgən mühəbbətnamə xəttiñüz kəlüb barça yazdıqlarıñuz məlümimiz bolğandır.

Bəzi xüsuslarda əhdiñüzdən aşa işlər boladır dib, bildiribsiz. İnşəAllah Təala, bizim tərəf-i səadətimizdən mabəyində olan sülh-salahı naqz idəcək kibi iş bolmastur. Əhd-ı qavlimizdə haşa ki, xilaf bolğay, altun baysalu şərtnamədə yazılduğı siz qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarınıñ qolları altında bolğan barça xalqıñuz və əskəriñüzdən bizim vilayətlərimizə və əzəmətlü və şövkətlü padişah ali-vəqar həzrətləriniñ vilayət və məmləkətlərinə zərər və ziyan bolsa, əhd və şərt öziñüzniñ üzəriñüzə qalmaq üzrədir. Alay bolsa, Tın Qazaqları öziñüzniñ zəbtiñüzdə ve qoluñuz altında tügülmidir? Səadətlü və əzəmətlü padişah ali-vəqar həzrətlərinə ilçiñüz yibərib Qazaqlarıñuz zəbt itməyüb şayqa milən kəlüb, Azaq qalasına kələcək zahirə gəmilərin bəkləyüb, bizim vilayətimizi dəxi derya kenarlarında bəz köylərə çıqub deryada və qarada xeyir də idəməyüb.

Haq Təala həzrətləriniñ lütfi milən əzim bəlalara oğrayub, həmən bizə qın idub, Azaq zahirəsin qaradan alub, kidüb qın boladır. Munday yalan söziñüz bolğan içün bu qədər zamandır ilçiñüz İstanbulda yatur. Taqı Ormühəmməd oğulları mirzəlarin ayırtmaq içün əl altından adamıñuz kəlüb. Adamıñuzı tutıb bizgə kətürdilər. Taqı uluğ elçilərimiz Masqvaa vardıqlarında tit və bəxş digən iki içarimiz (?) bolur irdi. Anı dəxi qaldırıp, uluğ elçilərimiz milən çapqunlarımız bir-birlərinə buluşdarmayub, adam başına birər-ikişər nuqarat virüb, munday oxşavsız işlər milən naqz-ı əhd öziñüzdə boladır. Padişahlarda söz bir kərəkdir. İnşəAllahu Təala, bu tərəfdə xilâf bolmastur. Söziñüzdə və qoluñızda qərərıñız olmayub, üzəriñüzdə dört yıllıq xəzinə qalmış ikən iki yıllıq xəzinəmizi bir oğurdan istəyub, sözni kəsib, Bolat ağa qulumıznı yibərdik irdi.

Öz zamanımızda Timafiy Qaraulav milən kəlüb ötkən yıl alı-qodığıñuz on səkiz ağa tiyşi ilə Qalğa Sultan valildəsiniñ samur ton və ağalarnıñ zərdəvaların və Nurəddin Sultannıñ tob samurın ötkən yıl qalduğında aqlınça milən yibərüb və kün ilkəridə bolsa, Bahadır Gəray Xan dəftərinə qoşub Timafiy Qaraulav alup, varduğı üzrə bir yıllıq xəzinə köndərəlim diyüp yazupsız. Biz ol xəttimizdə artuq söz qomayup, kəsip yibərgən irdik.

Vilayətimiz çabılğan iki yılnıñ xəzinəsindən fərağat olunğan irdi dip, bir niçə oxşavsız sözlər yazub, uzadıpsız.

Şimdi dəxi xəttıñüz milən kəlgən adamıñuz Davıd Madrasava qoşub çapqunımız Qırımğazi Mirzəni Sentəbr aynıñ axırına degin yetmiş kün vadə birüb, yigirmi beş nəfər yoldaşları milən yibərdik.

Min uluğ İslam Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətləri milən ömür axırğaçə dost və qardaş bolub, yurtumızın fəqir və füqaraları rahat və tinç bolsun dirsəñüz, Timafiy Qaraulav milən kəlgən xəzinəmiz öz zamanımızda arturğanlar ilə Bahadır Gəray Xan dəftərinə qoşub iki yıllıq xəzinəmizi Sentəbr aynıñ axırında almaşuv yerinə yetişdırıp, çapqunımız Qırımğazi Mirzəni xəbər içün ilkəri köndərəsiz vadə itdigimiz Sentəbr aynıñ axırında xəbər kəlüb almaşuv yerinə əskərimiz çıqub varmadıqdan soñra qış bolur, artıq söziñüz olmazdır.

Taqı Mühəmməd Gəray Xan zamanında çıqan dört tiyişniñ sahibləri Qırımda yoqdır dimişsiz. Toğay bək qulumız milən Müftizadə Mühəmməd Çələbi halə yanımızda və yaqın xidmətimizdədir. Toğay bək qulumızın başlıq samur tiyişin və Mühəmməd Çəlebiniñ dəxi samur tiyişin yibərgəy irdiñüz.

Taqı Tan Qazaqların zəbt idüb Azaq qalasına zərər ve ziyan itdirməgəy irdiñüz. Kün ilkəri Tan Qazaqların zəbt itməkday bolsañuz qış bolub, tüñ olduğı kibi, barça Qırım ve Noğay əskərin və Özü Qazaqın atlandırıp Tan Suyunıñ üzərində bolğan cümlə qalalarıñ üstünə varmamız müqərrar olmuşdır. Anlara bolup, bəlki öziñüz də zərər çəkəsiz. sözümiz tiñləp mühkəm zabt itkəy irdiñüz.

Taqı çapqun elçilərimiz qırqelli adam və yatur uluğ elçilərimiz də altmış-yetmiş adam milən vardıqları məlümımız olub. Ol işlər, özümiz də bolsa, oxşavsız kəlüb, çapqun yigirmi beş adam uluğ elçi otuz beş adam varmaq üzrə mühkəm tənbih olunmışdır. İmdi burunğı dəftərləriñüz baqdırıb uluğ elçilərə və çapqunlarımıza nə qədər riayət olı kəldi irsə, biqüsur itdirgəy irdiñüz.

Taqı almaşuvğa barğan Mühəmmədşah bək və ata oğullarına burunğı riayətlərniñ yarısın idərlər imiş. Anı dəxi babañuz zamanlarında olan dəftərlərə baqdırıb ana körə riayət itdirgəy irdiñüz.

Taqı özimiz Qırımda Qalğa ikən Masqvadan İvan Fus digən elçi kəlüb, vilayətimizdə köb adamlardan borça aqçalar alub, barçasına qabala virüb, qabalaların Masqvada xəzinə dəftərlərinə yazdurub viriləçək ikən qalup, köb adamlar zülm və ziyadə heyf bolğandır. Qardaşlıqmız və dostluqmız arasında bir alay füqaraya munday zülm olub, malları ketmək layiq tügüldir. Ol qabala və dəftərlər üzrə aqçaların almaşuva kələn aqalınca milən yibərip dostluq və qardaşlıqı mühkəm etkəy irdiñüz, hasıl-i kəlam, Timafiy Qaraulav xəzinəmizi niçik ketürdi irsə ol dəftər üzrə iki yıllıq xəzinəmiz vadə virdigimiz yetmiş kündə kəlüb almaşuv yerinə vasıl olub. Çapqunlarımız ve yatur uluğ elçimizə və almaşuvğa barğan bəkler və ata oğullarına burunğı dəftərçə riayət olunub.

Azaq qalasına Tan Qazaqları zərər və ziyan itməyüb mühkəm zəbt etkədəy bolsañuz, bizzat özimizdən və qardaşlarımız Qalğa Sultan və

Nurəddin Sultan və ğeyri sultanlardan, qərəçilərimizdən, bəklərimizdən və barça Qırım zəbtimizdə bolğan Noğay əskərindən çit yerləriñüz və qalalarıñuz hər kəz yamanlıq olmastur. Əgər kəlüb vadəmizdə yetişmizsə ant və şərt üzəriñüzdə qalmış olur. Hər kimə virürsə Allah Təalâ virür. Vaqtıñuza hazır olasız, bu itdigimiz vadəmizdə xəbəriñüz kəlməkdəy bolsa, dostluqı siz bozmış olursız. Artıq xəbər kəlür dip, baqılmazdır. Həmən Haq Taalə həzrətlərinə sığınub, qadir olduğımız əskər milən üzeriñüzə varılmaq müqərrardır.

Taqı Açtərxandan Ormühəmməd oğulları mirzələrinə yibərilgən boyar tilək etipsiz, diriğ olmazdır. Taqı bu tərəfdən Ormühəmməd oğlı Biy Mirzənıñ oğlu El Mirzə qoluñuzda tutsaq imiş, işiñüzə yarayçaq törədə tügüldir, bir qartbabası olup rica itməklə tilək idəmiz ol mirzəni virüb, köndərgəy irdiñüz. Anda tursa və bunda tursa da, işkə yaramazdır. Həmən ixtiyar babası içün tilək olunmışdır.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında, tarix miñ əlli səkiz Rəcəb aynıñ əvəlində.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 197-200).

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi yarlıq (1649-cu il)

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi 1649-cu il tarixli növbəti yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 121” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum on birinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Sipahi Mixail Larionov və katib İvan Nikitinin xəzinə və məhəbbətnamə ilə

birlikdə Kırıma gəlişi. Moskva elçisinin hörmətsizlik edərək papağını çıxartmaqdan və baş əyməkdən imtina etməsi. Xanın adamlarının onu xanın əmrinə tabe olmağa məcbur etməsi. Elçinin bu hərəkəti çarın əmri ilə etdiyini bildirməsi. Divan üzvlərinin göndərilmiş xəzlərin keyfiyyətinin aşağı olmasına təəccüb etməsi. Yürüşə çıxan xanın yolda olması.

Arabaçı və quşçuların qaytarılması, çapar Mühəmməd bəyin yola salınması. Xanın ödənilməli olan iki illik xəzinənin hazırlanması və payızın əvvəllərində göndərilməsi barədə tələbi. Elçi Timofey Xotunskinin kalğanın (vəliəhdin) ailə üzvlərinə (anası, oğulları və qızları) hədiyyələrin çatdırılacağına boyun olması. Tiyişlərin (hədiyyələrin) olmaması. Hədiyyələrin çaparla göndərilməsinin istənməsi. Kalğanın (vəliəhdin) qapı ağası İslam ağa üçün 100 som (axça) qızıl pul, eləcə də oğlanları Maqsud və Murad üçün hədiyyələr istənməsi.

Moskva elçisinin xanın adamlarına borc barədə qəbzlər verməsi və əsir götürülmüş 50-60, daha sonra 40-60 kazakın geri alınması qarşılığında pul ödəniləcəyini vəd etməsi. Xanın kazakların sahiblərinə də pul ödənməsini istəməsi, əks təqdirdə onların qaytarılmayacağını bildirməsi.

Don qazaklarının şayqalarla dənizə çıxmaları.Yarlığın orijinal mətni:

İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam, inha Xan-i oldur ki, halyə sipahiləriñüzdən Mixayla Larivanav və yazıçı İvan Mikitin birlən köndərilgən uluğ xəzinəñüz və mühəbbətnamə xəttiñüz kəlüb vasil oldı. Bundan əvəl kələn ilçiləriñüz qapudan kirdükləri kibi qalpaqların çıqarıb, baş urarlar irdi. Bu ilçiñüz kəlgəndə qalpağın çıqarmayüb, baş urmayüb, buyuruğımızda bolğan qullarımız küç milən qalpaqların alub, baş urdurdılar.

Bunıñ səbəbi nədür dib, sual itdügimizdə ilçiñüz baña əfəndim padişahım böylə ısmar qıldı, əmri budır deyüb, cəvab virdi.

Taqı xəzinəni bu qədər xalq içində köndərüb aldımızdan ötdürgənde heyran olub, barça divanımızda bolğan xalq heyrətdə qalmışdır, munday tob samurmı olur və munday samur tonmı olur? İçində kəndümizə layıq olub, kimiñ tügül, qullarımız kiyəçək bir samur yoqdır. Barça əspaplarıñuz şulay alçaqdır. Biz bunı yaza-yaza usandıq, əsla çarə olmadı, zəhra bu iş öziñüzdən olduğun bildik və muradıñuz dostluq olmadığun anladıq. Ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq muradı bolğan munday qılıqnı itməz irdi. Halyə özümiz at üzərində səfərə çıqub yolda bulunduq. Dostluq və qardaşlıq muradıñuz bolsa, kün ilkəri böyle itməyüb burunğı adətçə dostluq itkəysiz. Halə arabaçı və quşçı milən çapqunımız Mühəmməd bək köndərilgəndir. Şimdilik çapqunnıñ cümləsi adam köndərilmişdir. Bundan soñra köndəriləcək çapqunımız uluğ ilçimiz əvəlki adət və qanun üzrə köndərilür. Dostluğımız və əhdimiz bunıñ üzərinədir.

Muradıñuz dostluq və qardaşlıq bolsa, çapqunımız varduğı saat iki yıllıq xəzinəmizni tədarik idüb, küz aylarınıñ ibtidasdında çıqarub çapqun köndərəmiz və qarındaşımız Qalğa Sultan həzrətiniñ validəsi ana biyimiñ tiyişniñ samur tonun və bir sultannıñ və bir xaniniñ tiyiş mundan ketkən ilçiñüz Timafiy Xatunski boynuna alub ketkən irdi. Bu xəzinə milən kəlüb çıqmadı ilçiñüzdən alınur idi. Çapqun naməsində yazılub köndərilsün. Çapqunı ilə kəlməzsə soñra bizdən aldırırsız diməklə yazılmışdır. Çapqun milən kəlməzsə bunda bolğan ilçiñüzdən aldırurmız və qardaşımız Qalğa Sultan həzrətləriniñ qapu ağası İslam ağaya yüz somlıq naqarat aqça və iki oğlına birər zərdəva tiyiş tilək idürmiz, biri Maqsud və biri Murat şahdar.

Padişahlar arasında munday və bundan artuq tilək keçə kəlgəndir, yoq diməyüb, xəzinəmiz milən cibərgəysiz. Tilək keçməsi dostluq və qardaşlıq ziyadəliginə səbəbdir və dost ve qardaş bolmaq muradıñuz bolsa, baba və dedeleriñüz zamanlarında ola kəldügi üzrə idəsiz. Öylə olmayub, kün ilkəri munday bolsa, ant öz üzeriñüzdə qalmış olur. Munday dostluq olmaqdan olmamaq yekdir. Dostluq və qardaşlıq əvəldə böylə rüsvay samurlar və tonlar yibərəsiz içində kimik tügül. Qırq-əlli aqça idəçək samur yoqdır. Padişahlığa

tüşər iş tügüldir. Dostluq idərsiñiz, padişahanə dost olalım, olmazsa, naqz-i əhdi öziñüz itmiş olursız.

Bunda kəlgən ilçiñüz bir alay Ümmet-i Muhəmmədi qabalalar virüb, culuv içün Qazaqların kötürüb, əlli-altmış Qazağın zayi eylədi. Şimdi təkrar dəxi itiqad virüb, bir alay Qazaq kötürdüb, qırq-əlli Qazaq zayi oldı. Yedi Qazaq ilçiñüziñ kəfilligi zamanında qaçmışlar. Böylə qaçan Qazaqlarıñ bahası virilə kəlgəndir, sahiblərine virib yibərgəysiz.

Böylə yalan söz milən xalqı aldamaq layiqmidir? İlçi yalan söyləməyə qadir degil idi. Zəhra bu da öziñüzniñ işiñizdir və culuv içün kötürülüb, zayi olan Qazaqlarıñ sahibleriniñ bəzisi səfəre kidüb, bunda bolğanları qabalaların kötürüb, ketmişlərdir.

Muradıñuz dostluq və qardaşlıq bolsa, Qazaq sahiblərinə aqçaların berib cibərgəysiz. Bu yul virilməzsə, culuv içün bir dəxi Qazaq köndürülməzdir və taqı əliñiz altında bolğandan vilayetimizə və Osmanlı məmləkətinə zərər və ziyan itdirmizgə əhdiñuz var idi. Bizim də əhdnamə xəttimizdə yazılğan idi. Əhdiñizdə durmayub Tan Qazaqlarından bir miqdar şayqaya icazət virüb, dəryaya çıqardıñız. Ol qədər şayqadan Lütf-i Haq ilə ələm çəkilməzdir, nihayət nəqz-i əhd üzəriñüzdə qalmış olur və İnşəAllahu Təala, onlardan dəxi intiqam alınur.

Taxrira fi şəhr-i Rəcebül-mürəccəb, sənə 1059. Səhh.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 200-202).

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi tarixi bilinməyən yarlıq (?)

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi tarixi bilinməyən növbəti yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 132” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum on ikinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Çarın məhəbbətnaməsini gətirən elçilər Anisim Sudakov və Danila Potapov

Kırımda. Tatar qoşunlarının keçən il Polşadan geri dönüşü zamanı moldavan qoşunlarının hücümuna məruz qalması. Moldova qoşunlarının qaçması və dağlarda gizlənməsi.

Xanın ağsaqqallarla məsləhətləşməsi. Moskva üzərinə yürüş barədə xəbərdarlıq edilməsi, bu barədə kazaklara və çar qoşunlarına xəbər göndərilməsi. Kalğaya (vəliəhdə) Moldova üzərinə yürüşə çıxmaq barədə gizli əmr. Kalğanın qoşunlarının Dnepr çayını keçdiyi və Moldova istiqamətinə yürüdüyü barədə xəbərlər. Moskvaya məhəbbətnamə aparan çaparın yola düşməsi. Xəzinənin qışa qədər göndərilməsinin istənməsi və Mühəmmədşah bəyin almaşuva göndərilməsi. Göndəriləcək xəz kürklərin keyfiyyətli olması barədə tələb. Hərəmdəki qadınlara hədiyyələrin göndərilməsi istəyi ilə çapar Şahhüseynin göndərilməsi.

Əməkdar xidmətçilər Sübhənqazi Ulan və Əbdülkərim ağa üçün kürklər, kalğanın ailəsi üçün hədiyyələr. Moskvaya göndərilən Polşa elçilərin sayının

razılaşdırılması. Almaşuva göndərilən bəy, mirzə və xidmətçilər üçün dəftər üzrə yarlaqaş hədiyyələri.

Yarlığın orijinal mətni:İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inha Xan-i oldur ki, min uluğ İslam Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimizgə adamıñuz Anisim Sudaqov və Danila Patapov milən yibərgən mühəbbətnamə xəttiñiz kəlüb, oqub, barça yazdıqlarıñuz məlüm qıldıq.

Ötkən yıl əskərimiz Lih Vilayətindən kəndi hallərində kəlür ikən Boğdan adamları öglərinə çıqub bir miqdar əskərə zərər idüb, hikmət-i Bari intiqam qabil omayüb, vilayəti yaqınımızda olmağlə Qırım əskəri cüzi hərəkət etkəç xəbərdar olub və hər birləri tağlara və sarp yerlərə tahsin idüb, hiç bir vəchlə intiqam və kin olmaq mümkün olmayüb.

Aqibət bir-iki umur-dide ixtiyar qullarımızlə müşavərə olunduqda həmən Masqvaa səfər vardır deyü, Özi Qazağına və ğeyrı yerdə olan əskəriñüzə xəbər köndərdik.

Qırım əskəri Özi başına çəkilüb ketdikdən soñra Boğdan Vilayəti ğafil olur, dönüb Özi başından keçüb Boğdan urulmaq məqul və münasib körilüb. Qardaşımız Qalğa Sultana bu minval üzrə kimsəyə bildirməyüb, gizlü ısmar qıldıq idi. Xordar olsun, Qalğa Sultan əmrimiz üzrə Özi başına vardıqdan soñra Özüyi keçüb Boğdana yürdükləri xəbəri kəlüb.

Artuq tutqatmayüb, mühəbbətnamə xəttimiz ilə çapqunımız siz qardaşımıza yibərilgəndir. İnşəAllah Təala, əsənlik milən vardıqda uluğ xəzinəmizi tutqavsız çıqarıb, almaşuv yerinə yibərib, xəzinə çıqğan xəbərin bildirə çapqunımız rəvan qaytarub yibərgəysiz. Aña körə qış olmazdan müqəddəm almaşuva Mühəmmədşah biy yibərib, xəzinəyi alduralım. Adamımızı alıqoyub, xəzinəyi qışqa qaldırmağay irdiñüz.

Taqı xəzinəniñ tob samurların və tob tonların ötkən yıl kibi caman itdirməgəysiz. Əgər özümizniñ xəzinəmizdə və yaqın ağalarımızıñ samur tonlarından hiç kiçik kibi samur kəlməydir. Öz aldıñuzdan ötkərib padişahlıq və mühəbbətlikə layıq olğannı köndərgəy irdiñüz.

Taqı çapqunımız Şahhüseyin milən hərəm-i xassamızdan dört biyimlərimiziñ zərdəva tonların və birər qarın tonların və əməkdar qullarımızdan Sübhanğazi Ulan və Əbdülkərim ağa içün yeñidən tilək itdigimiz başlıqı samur ton zərdəva ton və birer sırt ton və birər qarın ton və ikişər taxta sırt və ikişər taxta qarın birər tilki bürklərin və Qalğa Sultan tərəfindin validəsi və biyimləri və yeñidən bir oğlu və bir qızı içün tilək itdikləri tiyişlərni şimdi çıqğan xəzinə milən yibərməgə vadəñüz bolub, mühəbbətnamə xəttiñizdə yazıbsız. Siz qardaşımız tərəfındən padişahanə dostluquñuz bolduqdan soñra bu tərəfdin hər kəz yamanlıq və bozğaqlıq

olmastur. İnşəAllah Təala, dostuñuza dost ve düşməniñüzə düşmən bolub, uzun-uzaq dostluq və qardaşlıqda tabılurmız.

Taqı elçi xüsusi içün niçə kərə yazdıq, uluğ babalarıñuz zamanlarında əlli-altmış adam vara-kəlür ikən, andan fərağat idüb, ulu elçi teti və bəxşi ilə yigirmi beş adam və çapqun həmən on beş olub, bundan əksik və artuq olmazdır. Bu mərtəbə dostluq və mühəbbət olduqdan soñra bozulmaq layıq tügüldür. Kün ilkəri elçi bu yazduğımız üzrə etkəysiz.

Taqı almaşuvğa barğan biylərimizgə və birgə barğan mirzələr və yumuş qullarımızğa baba və dedeleriñiz zamanlarında idə kəldikləri yarlıqaşıñız əksiksiz etdirgəysiz.

Taqı ötkən yıl kələn xəzinə dəftərniñ üzərinə şimdi yeñidən virilən yarlıqaşıñuz yazdırub, kün ilkəri ol səbəblə bulay alay söz bolmağay irdi. Çapqunımız barğaç xəzinə biyi almaşuvğa yibərüb və çapqunı ilkəri xəbər içün təcil yibərgəysiz. Qışqa qalub suvuqğa uçrab zəhmət çəkməgəy irdi. Bu tərəfdən Mühənmədşah biyni almaşuva köndərməyə xəbəriñüzə baqılur. İhmal itməyüb rəvan təcil xəbər irişdirəsiz.

Taqı uluğ xəzinəmizi bugün və yarın deyü, bu qış xəzinə alınmayüb qalğuday bolsa, soñra ihmalıñızdan olub, qardaşlıq muradıñuz olmamış olur və antıñuz üzəriñüzdə qalur.

Baqi vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusəXan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 202-204).

III İslam Gəray Xanın İsveç kanslerinə göndərdiyi məhəbbətnamə yarlığı (1650-ci il)

III İslam Gəray Xanın İsveç kanslerinə göndərdiyi 1650-ci il tarixli yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 133” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum on üçüncü yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Xanın əcdadlarının əski İsveç kralları ilə əski dostluqları. İsveçə göndərilən

elçiliklər. Mustafa bəyin xanın məhəbbətnamə yarlığı ilə İsveçə göndərilmısi. Həmin elçinin qəbul edilməsi və yubadılmadan yola salınması barədə xanın kanslerdən xahişi

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.İftixar ərbabül-millətül-Məsihiye zübdət-i əshab taifətül-İsuyə dostumız

Qansler hatəmat əvaqibə bil-xeyir savbına səlam-səlamet rəsan və peyam məsərrət-nişan iblağilə inhay Han-i oldur ki, dudman muhallədül ərkanımıza olan xülus mütabaat məxsusıñız üzrə tərəf-i alimizdən təfəxxüs və təfəqqüd olunursa, Əlhəmdülillah Təala, əyyam dövlət qahrəmiz imtidad qüdrət-qüvət izzətimiz tariqi və iştidad üzrə olub Ümmət-i Mühəmməd sayə mədəlatımızda

asudə hal və sağır və kəbir izdiyad dövlətimiz ədayəsinə müdavim və mülzim biləsiz badə-zalikə əcdad-i əzam və əslaf-i kiramımız anar-Allah mərqadə həzrətləriniñ zaman-i dövlət və həngam-i fürsatlarında Şved qırallarıylə dostluq və qardaşlıq idüb, elçiləri varub-kəlmək ayin-i qədimə-i Çengizi olmağlə halə tərəf-i pür-şərifimizdən mühəbbətnamə-i Hümayunım ilə yaqın qullarımızdan Mustafa bək zidə qadruhu köndərilmişdir. İnşəAllah Təala təxt-i hükümət və zir-dəst vilayətiñüzə vüsul mısr olduqda qardaşımız qıral dövlət-iştimal həzrətlərinə ərz idüb, düşən xidmətlərinə müavənət idub, bir kün əvəl yollamaq babında kəmal diqqət və sərf himmət idərsiz. Hasil-i kəlam varduqda və kəldükdə lazım olan xidmətlərinə müavənət idüp, egləndirməyüp yollayasız.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday taxrira fi mah-ı Şabanül-məazzəm, sənə 1060.

Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 204-205).

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi yarlıq (1651-ci il)

III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1651-ci il tarixli yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 139” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum on dördüncü yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Kiçik hədiyyələr və çardan məhəbbətnamə gətirən Moskva çaparının və

sentyabrın 20-də xəzinənin (bac-xəracın) almaşuva (təhvil-təslim yerinə) göndəriləcəyi xəbərini gəyirən çapar Mühəmmədin Kırıma gəlişləri. Nəqd qızıl axçaların göndərilməsi. Xanın 4 yaxınları üçün hədiyyələr. Tatar elçilərinin say tərkibini qəbul etməsi barədə çarın göndərdiyi xəbər. Xəzinəni təhvil almaq məqsədilə Mühəmmədşah bəyin almaşuva elçi təyin edilməsi.

Çarın sipahilərinin divanda hötmətlə qarşılanması bə onlara qoftanların hədiyyə edilməsi. Atmanay bəyin baş elçi qismində elçilər, məhəbbətnamə və dəftərlə birlikdə birlikdə yola salınması. Xanın çardan xəzinəyə özünə yaxın olan 4 xidmətçisi üçün nəqd qızıl axça əlavə etməsini cshiş etməsi. Tatar əyanlarının Moskva torpaqlarına yürüşlər təşkil etmələrinin yasaqlanacağı barədə xanın sözü.

Mühəmməd Gəray Xanın qapı ağası və müəyyən bir dövr İsranblda olan Qayıt ağa üçün kürklərin göndərilməsinin bərpa edilməsi. Dəftərlərin tərtibi zamanı dəftərxanada buraxılan səhvlər və xanın nökərlər üçün göndəriləcək kürklərin əksiksiz olmasını istəməsi.

Yarlığın orijinal mətni:İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inha Xan-i oldur ki, çapqunımız Mühəmməd milən qoşub yibərgən

çapqunıñuz və mühəbbətnamə xəttiñüz virib yibərilgən bölekleriñüz vasıl olub, munda bolğan sipahiləriñüz birlən Divan-i ədalət-ünvanımıza kəltürüb mübarək didar-i şərifimiz körürgə buyurduq və mühəbbətnamə xəttiñüz oqudub yaxşı tiñlədüq. Biz uluğ padişah Xan-i əzəm həzrətlərimizgə məlum qılmaq içün sipahilərimiz milən uluğ xəzinə və böləklərimizni yay aylarında Masqvadan çıqarıb, Sentəbr aynıñ yigirminçi künündə almaşuv yerinə yetkürürgə buyurduq dib yazubsız.

Taqı her yılda yibərilə kəlgən nuqarat aqça hesabı üzrə tabılduğına körə ğuruş və əşrəfi yibərdik və yeñidən tilək qılduğımız dört yaqın qulumızıñ tiyişni yâzduğımız üzrə kəlürgə buyurub və xəzinə dəftərlərinə yazdırub, kün ilkəridə bolsa, əksiksiz varurğa buyurduq dimişsiz.

Taqı ulu elçi tit və bəxş birlən yigirmi beş adam və çapqun birlən on beş adam kəlürgə qəbul itdük dib bildiribsiz.

Taqı ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqdan taymay dostumızğa dostluq idüb, dqşmənimizgə düşmənliq idüb, qardaşlıqda mühkəm bolurıñuz yazılmış.

Min uluğ İslam Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətləri də bolsaq, dostluq və qardaşlıqda bir qərar olub, mühəbbət və məvəddətiñüzi ərz itdügüñüzdən xatir-i şərifimiz hoş olub, mühəbbət və məvəddetimiz izaf və müzaif olmuşdır və məvəddətiñüz derun-i şahanemizdə caygir olub, xəzinə almaq içün qıdvətül-uməra-i əl-kiram Mühəmmədşah biy almaşuv yerinə təyin olunub, munda bolğan sipahiləriñüzni divan-i ali-şanımıza kəltürüp didar-i şərifimiz birlə müşərrəf qılub xilətlər kiydürüb və riayətlər idüp, Diyar-i məruful-itibarımızda olan ata oğullarından olup, yaqın xidmətimizdə bolğan Atmanay bək qulumız elçi başlıq xidməti birlə köndərilmişdir.

Taqı tit və bəxş milən yigirmi beş adam birgə qoşup və qoşup yibərdügimiz adamlar mütad-i qədim üzrə hər kimiñ elçisi olduqların siz qardaşımızğa bildirməkçün dəftər idüb, məmhur dəftəri də mühəbbətnamə xəttimizlə köndərilmişdir. Əvəlki minval üzrə elçilərimizə riayət idüb və çapqunımız Mühənməd birlən köndərilgən mühəbbətnamə xəttiñüzdə yazılduğı üzrə ötkən yıl kəlgən xəzinə üstünə şimdi yeñidən tilək itdügimiz dört yaqın ağamızıñ tiyişlərin də qoşub və nuqarat aqça hesabınça ğuruş və yaxud əşrəfi kəlüb kün ilkəridə bolsa, biqüsur kəldikdən soñra, inşəAllah Təala, bu tərəfdən dəxi ömür axırğaçə mühəbbət və məvəddətimiz mühkəm bolub, vilayətiñüzə ve çet yerləriñüzə və sərhəd qalalarıñuza da bolsa, bizdən və qardaşımız Qalğa Sultan həzrətləri və Nurəddin Sultan və ğeyri sultanlardan qərəçilərimiz bəklərdən və mirzələrdən hər kəz yamanlıq bolmastur.

Taqı qarındaşımız Nurəddin Sultannıñ mütəd-i qədim olan tiyişindən üç sırt ton və dört qarın ton əksik kəldügin ötkən yıl sizgə yazdıq idi. Cəvabı kəlmədi çoqluq nəsnə də tügüldür. Anı tamam itdirgəy irdiñüz. Taqı qardaşımız Mühəmməd Gəray Xannıñ qapu ağası Qayıt ağa içün yeñidən tiyiş rica itdükdə ol zamanda xəzinə birlən Qayıt ağaya bir samur ton və bir zərdəva ton, iki sırt ton, üç qarın ton, dört taxta sırt, beş taxta qarın, iki cift samur bir tilki bürk kəlüb munda bolğan xəzinə dəftərlərinə yazılmış, soñra

kəndiləri İstanbula ketdikdə bir qaç zaman kəsilüp, tiyişi kəlmədi. Badə Qırıma kəlüb, kəndi xidmətimizdə olduqdan soñra siz qardaşımızdan rica idüb, yazdıqdı xətrimiz körüb köndərdiñüz. Ötkən yıl elçiñüzdən tələb olunduqda bizə padişahımızıñ xəzinədarı virdügi budır deyü, altı ton virdilər. Öylə qaldı. Leylü-nəhar xidmətimizdə bir ixtiyar ağamızdır və ağacalarımıza və kəndimizə xidməti səbq itmişdir. Zəhra bir qaç zaman kəlməyüb, qalmağlə dəftərdə yazdıqda katiblər xəta itmək vardır. Bu qardaşları xətriyçün əvvəlki dəftər üzrə tamam idüb, kün ilkəri biqüsur kəlməgə buyurğay irdiñüz.

Baqi vəddua ali min etba əl-Xuday taxrira fi mah-ı Şəvvəl əl-mükərrəm senə əhdi və sittin və əlf.

Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 205-207).

III İslam Gəray Xanın 1652-ci il tarixində Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi iki yarlıq

III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1652-ci il tarixli iki yarlıqdan birincisi Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 145” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum on beşinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Sabah oğlu İvanın və Noqay oğlu Kirilin məhəbbətnamə ilə Kırıma gəlişi.

Dostluq və qardaşlıq. Xəzinənin Moskvadan almaşuva göndərilməsi xəbəri. Xanın xəzinənin gecikməsi və qışa qalması, qışda yolda çıxan çətinliklər barədə cavabı. Mühəmmədşah bəyin, mirzə ata oğullar və xidmətçilərlə almaşuva göndərilməsi. Moskva elçilərinin xan divanından qayıdışı, elçi Arslan Mirzənin xanın yarlığı ilə yola salınması. Xanın göndərilən hədiyyələrin ötənilki dəftərə uyğun olmasını istəməsi. Xanın dəftərdə göstərilənlərə əlavə olaraq, oğluna hədiyyələr göndərilməsini xahiş etməsi. Nəqd axça əvəzinə əşrəfi və quruş. Xəzinənin gecikdirilməməsi barədə xanın istəyi.

Yarlığın orijinal mətni:İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inha və fərman Xan-i oldur ki, halə yumuş adamlarıñuzdan Sabana oğlı İvan və Noğay oğlu Kirila yəmilən mühəbbətnamə xəttıñüz kəldügi ərz olunduqda munda bolğan sipahiləriñüzi milən rəvan, təcil Divan-i adalət-bünyənimizgə kəlüp, didar-i şərifimizni körürgə buyurup və mühəbbətnamə xəttiñüz huzur-i şərifimizdə oqutub barça yazdıqlarıñuz məlum-i Hümayunımız olmuşdır.

Padişahlar arasında dostluq və qardaşlıq olduqdan soñra aralarında rica və tilək ola kəlmişdir. Padişahlıqa layıq olan budır ki, iki tərəfdən dəxi

qardaşlıq və dostluqda mühkəm olub, ömür axırğaçə dostluqdan taymay əhd və peymanların təğyir itməməkdir. İnşəAllah Təala, bu tərəfdən dostluqımız təğyir olmastur və halə çapqunıñuz milən uluğ xəzinəñüzniñ Masqvadan çıqub almaşuv yerinə köndərilgənin xəttiñüzdə yazub bildiripsiz. Amma hər yıl kəldügi vaqtın özdurıp zaman mürür itdikdən soñra kəldilər. Alay bolsa, qışqa oğramaq lazım kəlür. Zəhra qış əhvalı məlumıñuzdır. Əgər andan kələnlər və əgər bundan varan əskər qış ziyadə zəhmət və məşəqqət çəkərlər. Alay bolsa da qıdvətül-üməra-i əl-kiram zübdətül-kübra-i əl-fəhham Mühəmmədşah bəkni qardaşları mirzələr və sair ata oğullarından və yumuş qullarımızdan qoşub, xəzinəñüzi aldırmaq içün almaşuv yerinə köndərilüb, bunda bolğan elçiləriñüz milən uluğ elçimiz qıdvətül-əqran Arslan Mirzə zidə qadrühu namə-i Hümayunım milən köndərilmişdir. İnşəAllah Təala, vüsulında qanun-i qədim üzrə riayət idüb, uluğ xəzinəñüzi ötkən yıl kəldügi dəftər üzrə bu yıl tilək itdügimiz oğlumız Sultannıñ tiyişin dəxi ötkən sənə kəldügi dəftərgə qoşdırıp, biqüsur kəlürgə buyurğay irdiñüz ki, ol səbəbli bulay söz bolmağay irdi. Kün ilkəridə bulay zamanın özduramyub, çapqunı vaqtı və zamanı ilə kəlürgə buyurğaysız ki, aña körə bu tərəfdən varan əskər ol canibdən kələn adamlarıñuz qışqa rast kəlüb, zəhmət çəkməgəy irdilər.

Taqı hər yıl tilək boladır dip yazıbsız. Qardaşlıq içində tilək ola kəlmişdir. Hər zaman olacaq iş tügüldir. Siz qardaşımız layıq olan uluğ xəzinəmizni ötkən yıl kəldügi dəftər üzərinə bu yıl yeñidən oğlumız Sultana çıqan tiyşi yazdurub və nuqarat xəzinəsi içün hesabı ile əşrəfi və ğuruşdır. Kün ilkəri qüsursız kəlürgə buyurğay irdiñüz. Madam ki, siz qardaşımız dostluq və qardaşlıqda olub uluğ xəzinəmiz əksiksiz kələ, bu canibdən hər kəz yamanlıq olmazdır. Ömür axırğaçə dostluq ve qardaşlıq idüb, əhd və peymanımız təğyir olunmaq ihtimalı yoqdur.

Yazıldı tahtgâhımız Bağçasarayında, Zilqədə ayında, tarix miñ altmış iki sənədə.

Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 207-208).III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1652-ci

il tarixli iki yarlıqdan ikincisi Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 146” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum on altıncı yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Saban oğlu İvanın və Noqay oğlu Kirilin məhəbbətnamə ilə Kırıma gəlişi.

Dostluq və qardaşlıq. Xəzinənin Moskvadan almaşuva göndərilməsi xəbəri. Xanın xəzinənin gecikməsi və qışa qalması, qışda yolda çıxan çətinliklər barədə cavabı. Mühəmmədşah bəyin, mirzə ata oğullar və xidmətçilərlə almaşuva göndərilməsi. Moskva elçilərinin xan divanından qayıdışı, elçi Arslan Mirzənin xanın yarlığı ilə yola salınması. Xanın göndərilən hədiyyələrin ötənilki dəftərə uyğun olmasını istəməsi. Xanın dəftərdə göstərilənlərə əlavə olaraq, oğluna hədiyyələr göndərilməsini xahiş etməsi. Nəqd axça əvəzinə əşrəfi və quruş. Xəzinənin gecikdirilməməsi barədə xanın istəyi.

Yarlığın orijinal mətni:

İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inha və fərman Xan-i oldur ki, halə yumuş adamlarıñuzdan Sabana oğlı İvan və Noğay oğlu Kirila yəmilən mühəbbətnamə xəttıñüz kəldügi ərz olunduqda munda bolğan sipahiləriñüzi milən rəvan, təcil Divan-i adalət-bünyənimizgə kəlüp, didar-i şərifimizni körürgə buyurup və mühəbbətnamə xəttiñüz huzur-i şərifimizdə oqutub barça yazdıqlarıñuz məlum-i Hümayunımız olmuşdır.

Padişahlar arasında dostluq və qardaşlıq olduqdan soñra aralarında rica və tilək ola kəlmişdir. Padişahlıqa layıq olan budır ki, iki tərəfdən dəxi qardaşlıq və dostluqda mühkəm olub, ömür axırğaçə dostluqdan taymay əhd və peymanların təğyir itməməkdir. İnşəAllah Təala, bu tərəfdən dostluqımız təğyir olmastur və halə çapqunıñuz milən uluğ xəzinəñüzniñ Masqvadan çıqub almaşuv yerinə köndərilgənin xəttiñüzdə yazub bildiripsiz. Amma hər yıl kəldügi vaqtın özdurıp zaman mürür itdikdən soñra kəldilər. Alay bolsa, qışqa oğramaq lazım kəlür. Zəhra qış əhvalı məlumıñuzdır. Əgər andan kələnlər və əgər bundan varan əskər qış ziyadə zəhmət və məşəqqət çəkərlər. Alay bolsa da qıdvətül-üməra-i əl-kiram zübdətül-kübra-i əl-fəhham Mühəmmədşah bəkni qardaşları mirzələr və sair ata oğullarından və yumuş qullarımızdan qoşub, xəzinəñüzi aldırmaq içün almaşuv yerinə köndərilüb, bunda bolğan elçiləriñüz milən uluğ elçimiz qıdvətül-əqran Arslan Mirzə zidə qadrühu namə-i Hümayunım milən köndərilmişdir. İnşəAllah Təala, vüsulında qanun-i qədim üzrə riayət idüb, uluğ xəzinəñüzi ötkən yıl kəldügi dəftər üzrə bu yıl tilək itdügimiz oğlumız Sultannıñ tiyişin dəxi ötkən sənə kəldügi dəftərgə qoşdırıp, biqüsur kəlürgə buyurğay irdiñüz ki, ol səbəbli bulay söz bolmağay irdi. Kün ilkəridə bulay zamanın özduramyub, çapqunı vaqtı və zamanı ilə kəlürgə buyurğaysız ki, aña körə bu tərəfdən varan əskər ol canibdən kələn adamlarıñuz qışqa rast kəlüb, zəhmət çəkməgəy irdilər.

Taqı hər yıl tilək boladır dip yazıbsız. Qardaşlıq içində tilək ola kəlmişdir. Hər zaman olacaq iş tügüldir. Siz qardaşımız layıq olan uluğ xəzinəmizni ötkən yıl kəldügi dəftər üzərinə bu yıl yeñidən oğlumız Sultana çıqan tiyşi yazdurub və nuqarat xəzinəsi içün hesabı ile əşrəfi və ğuruşdır. Kün ilkəri qüsursız kəlürgə buyurğay irdiñüz. Madam ki, siz qardaşımız dostluq və qardaşlıqda olub uluğ xəzinəmiz əksiksiz kələ, bu canibdən hər kəz yamanlıq olmazdır. Ömür axırğaçə dostluq ve qardaşlıq idüb, əhd və peymanımız təğyir olunmaq ihtimalı yoqdur.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında, Zilqədə ayında, tarix miñ altmış iki sənədə.

Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 207-208).

III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1652-ci il tarixli iki yarlıqdan ikincisi Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 146” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum on yeddinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Saban oğlu İvanın və Noqay oğlu Kirilin məhəbbətnamə ilə Kırıma gəlişi.

Çarın elçilərinin qəbulu. Mühəmmədşah bəyin mirzələr və qoşunla almaşuva göndərilməsi. İlkin xəbərlər əldə etməsi üçün xan çaparının yola salınması və ona hörmət göstərilməsinin istənməsi. Xəzinənin ötən ilki dəftər əsasında göndərilməsi barədə xanın xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inha Xan-i oldur ki, halə yumuş adamlarıñuzdan Sabana oğlu İvan və Noğay oğlu Kirilla yəmilən mühəbbətnamə xəttoñüz kəldügi ərz olunduqda bunda bolğan sipahiləriñüz milən Divan-i adalət-bünyanımızğa kəlüp, didar-i şərifimiz körüp, Atabə-i Aliyyəmizə ruy-mal itmələri babında fərman-i cəlilü’l-qadirimiz bolub, bunda bolğan elçilərñüz və sipahiləriñüz milən körünüşimizgə rəvan, təcil kətürüp, mühəbbətnamə xəttiñüz hüzur-i dövlət-nümudımızda oqunub, barça yazdıqlarıñuz məlum-i Hümayunımız bolub, uluğ xəzinəmiz aldırmaq içün qıdvətül-üməra-i əl-kiram Mühəmmədşah biy və qardaşları mirzələr kifayət miqdarı əskər ilə almaşuv yerinə köndərilməklə ilkəri aldığı xəbər içün çapqunımız köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala vardıqlarında qədimdən olı kələn riayətiñüzdə qüsur itməyüb, uluğ xəzinəmizi ötkən yıl kəlgən elçiñüz kətürdügi dəftər üzrə biqüsur virüb, köndərməgə buyurğay irdiñüz. Ötkən yıl kəlgən dəftərdən əksik olub, ol səbəblə söz bolmağay irdi və çapqun varan qullarımızı əgləndirməyüb, vaqtı milən qaytarıp yibərgəy irdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında, sənə 1062.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 209).

III İslam Gəray Xanın 1653-cü il tarixində Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi dörd yarlıq

III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1653-cü il tarixli dörd yarlıqdan birincisi Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 149” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum on səkkizinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:

Sipahi Prokofiy Koptayev və katib Yakov Uşakovun xəzinə və məhəbbətnamə ilə birlikdə Krıma gəlmələri. Çarın elçilərinin qəbulu. Qış səbəbindən Moskva arabaçı və quşçularının yola salınmasındakı çətinliklər. Onların qayıtması və tatar çaparının yola salınması. Yaxşı xəzlərin göndərildiyi barədə çarın yazılı məlumat. Xəzlərin pis olduğu barədə xanın cavabı. Xanın xəzinənin keyfiyyətindən narazılığı və Canıbəg Gəray Xan zamanından göndərilən xəzinənin göndərilməsi barədə and. Atmanay bəyin nümayəndə heyətinə daxil olan elçi Mustafanın Moskvada bir adamdan araba kirayələməsi. 130 som dəyərində əşyaları götürən həmin adamın yoxa çıxması. Tatar elçilərinin bu barədə çarın quşçusuna xəbər vermələri. Xanın həmin oğrunun tapılması və oğruladıqlarının qaytarılması barədə xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inha və fərman Xan-i oldur ki, halyə köndərilgən mühəbbətnamə xəttıñüz və uluğ xəzinəñüz sipahiləriñüzdən Praqofay Qobtav və yazıçı Yaqov Uşavğa milən vasıl olub mütəd-i qədim üzrə körünüşimizgə alub, mühəbbətnamə xəttiñüz yaxşı tiñləb xəzinəñüz məqbul-i Hümayunım olup, arabaçı və quşçılarıñuz qışa qalub, ketmək qabil olmayüb. Halə çapqunımız milən qoşub könderilgəndir.

Taqı tob samurlarıñuz səbəbli niçə kərə xəttimizdə yazub və siz qardaşımız dəxi top samurlar və ğeyri tonlarnıñ yaxşısı köndərilgəndir deyüp, yazıpsız. Xəttiñüzdə yazılduğı kibi kəlməyüb. Şimdi kələn tob samurlarıñuz zərdəva qədər yoqdur. Əsla adam kiyəcək kibi tügüldür. Mühürləyüb sizə köstərməkçün bir qaç tobnı köndərmək muradımız idi. Soñra arzuñuz saqlayub, köndərilmədi. Zəhra əhd-peymanımız Canibəg Geray Han zamanında kələn xəzinə üzrədir. Bu qədər alçaq olmaq padişahlıqa layiq tügüldür.

Taqı Atmanay biy milən varan elçilərdən Mustafa vilayətiñüz içində bir adamıñ arabasın kira ilə tutub kəlür iken kiraçı olan adam yüz otuz somlıq əsbabın alup qaçub, aqlınçaya varıp bildirmişlər. Təqayyüd itməyüb bu qədər malı ketmiş. Böylə iş olmaq layıq tügüldür, dostluq və qardaşlıqa düşməzdir. Ol hırsızı buldırıp, malı çıqarup köndərgəy irdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında miñ altmış üç tarixində, Rəbiül-axır aynıñ yigirminçi künündə.

Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan. Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1653-

cü il tarixli dörd yarlıqdan ikincisi Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 152” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum on doqquzuncu yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:

Xanın Prussiya üzərinə səfərə çıxmaq niyyəti. Xanın yürüşə çıxması. Moskva elçilərinin gəlişi. Eyvaz bəyin çara məhəbbətnamə məktubu aparması. Xanın xəzinənin keçənilki dəfətər əsasında göndərilməsini istəməsi. Xanın Moskva torpaqlarına hücum etməmək barədə öhdəliyi. Xanın Kırım tatarlarını, böyük və Kiçik Noqayı, eləcə də Azak xalqının nəzarətdə saxlaması. Xanın quldur Don kazakları barədə çarı bilgiləndirməsi. Xanın çardan həmin quldurları nəzarət altına almasını istəməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inhay Xan-i budur ki və halə Pursqay Gürel üzərinə səfər itməmiz iqtiza itməklə mütəvəkkül ali-Allah bizzat kəndimiz təvəccüh və azimət itdügimizdə munda olan uluğ elçileriñüz hüzur-i şərifimizgə kəltürüp riayet idüb, icazət virilüb, siz qardaşımıza mühəbbətnamə xəttimiz yazdırıb, uluğ elçimiz Ayvaz bək zidə qadruhu milən köndərilmişdir. İnşəAllah Təala vüsulı mısr olduqda uluğ xəzinə və böləkləriñüzi ötkən yıl köndərdigiñüz dəftər üzrə köndərip, ömür axırğaçə dostumıza dost və tüşmənimizə tüşmən bolasız. Siz qardaşımız əhd-peymanıñızda turup, uluğ xəzinəñüz ötkən yıl köndərdigiñüz üzrə köndərip dostluq və qardaşlıq etsəñüz, bu tərəfdən dəxi, inşəAllha Təala, vilayətiñüzə və çet yerləriñüzə hər kəz yamanlıq olmastur. Şimdiyə degin əhd-peymanımızda qərar itüb, Qırım Tatarın və Ulu Noğay və Küçük Noğay və Azaq xalqnı zəpt və rəbtdə qüsur itdigimiz yoqdur və kün ilkəridə bolsa, inşəAllah Təala, zəpt və rəptdə qüsur olunmaq ihtimalı yoqdur və munda kəlüp ketkən elçiləriñüzə nəhr-i Tan eşqıyaları xüsusında söylətmiş irdik. Ol sözni siz qardaşımıza yetkürməzlərmi yoq isə tərəfiñizdən təqayyüd olunmazmıdır. Ol hırsızlıq milən yurt alınmaz və bir xidmətdə olmazdır. Nihayət həmən səadətlü Al-i Osman padişahı əzəmətlü Hünkar həzrətləri milən tüşmanlıq hasıl olmasına səbəb olmaqdan ğeyri faydası yoqdur və bu canib ilə dəxi məbəynimizdə olan dostluqımıza bir xələl virməsinə bais oluyurı dostluq və qardaşlıqa layıq olan iş tügüldür. Layıq olan budur ki, əgər bu tərəf əşqyasıdır və əgər ol canib hırsızı və haramzadəsidir, zəpt olunmaqdır, dostluq və qardaşlıq bunuñlə üstüvar bolur.

Yazıldı sənə miñ altmış üç tarixi şəhr-i Şabanül-müəzzəmniñ ğərrəsində.

Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan Bi-məqam nəhri Alma. III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1653-

cü il tarixli dörd yarlıqdan üçüncüsü Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 153” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum iyirminci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:

Xanın Prussiya üzərinə səfərə çıxmaq niyyəti. Xanın yürüşə çıxması. Moskva elçilərinin qəbulu. Çara məhəbbətnamə. Mühəmmədşah bəyin almaşuva göndərilməsi. Çapar Süleymanın çara göndərilməsi. Xanın xəzinə və hədiyyələrin qışa qədər göndərilməsi barədə xahişi. Qışın çətinliklər dövrü olmasıdır.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inhay Xan-i budur ki, halə Bursqay Gürəl üzərinə səfər itmək iqtiza idüb, mütəvvəkülə ali-Allah bizzat kəndimiz təvəccüh və əzimət itdigimizdə munda olan elçiñüzi hüsur-i şərifimizgə kəltürüp, icazət virilüb. Sizə qardaşımıza mühəbbətnamə xəttimiz yazdırıb, uluğ elçimiz təyin olunub, qıdvətül-üməra-i əl-kiram zübdətül-kübra-i əl-fəhham Mühəmmədşah bək damə məcdühu almaşuva varub, xəzinəmiz almaq içün məmur olmağlə çapqunımız Suleyman köndərilmişdir. İnşəAllah Təala vardıqda uluğ xəzinə və böləkləriñüzi ötkən yıl keldügi üzrə tutqavsız, çıqarub qış tüşməzdən müqəddəm kəlürgə buyurğay irdiñüz. İhmal olunub, keçkə qalsa, varan əskər kişisi ziyadə zəhmət çəkiyürlər. Zəhmətsiz kəlmək içün vaqtı milən çıqarmaya təqayyüd idəsiz.

Yazıldı mühəbbətnaməmiz nəhr-i Almada, miñ altmış üç tarixində.Bi-məqam nəhri Alma. Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan.III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1653-

cü il tarixli dörd yarlıqdan sonuncusu Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 156” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum iyirmi birinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Sipahi Sidor Lodıjenski və katib Aleksey Oqarkovun məhəbbətnamə, xəzinə

və hədiyyələrlə Kırıma gəlişləri. Elçilərin qəbulu. Xəzinə, bölək və qoltqaların nəzərdən keçirilməsi. Samur xəzinin əskik gəlməsi və keyfiyyətsiz olması. Çarın xan torpaqlarına yürüşlərin təşkilini əngəlləmək barədə öhdəliyi.

Don kazaklarının şayqalarla dənizdən Osmanlı və Kırım torpaqlarına hücumlar təşkil etməsi. Kazakların nəzarət altına götürülməsi və yürüşlərinin əngəllənməsi barədə xanın tələbi. Xanın bu məsələyə narazılığı. Don kazakları Don sahillərində, Çərkəzkermən yaxınlığında. Xanın Don kazaklarının üzərinə dağıdıcı yürüşə çıxmağa hazır olması. Xanın səbri tükənib. Arabaçı və quşçuların Kırımdan qayıtması, çapar Hacıqazi Mirzənin yola salınması. Çarın kumukların Çərkəzə gedən üzərində qala tikdirməsi barədə Kumuk şamxalı və bəylərinin şikayəti.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan.

Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inhay Xan-i budur ki, halyə sipahiləriñüzdən Spidar Ladıjansqoy və yazıçı Aleksay Ağarqovnı milən dövlətlü və həşmətlü və məhəbətlü min uluğ İslam Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimizniñ tərəf-i pür-şərifimizgə köndərilgən mühəbbətnamə xəttıñüz və mütəd-i qədim olan uluğ xəzinə və böləkləriñüz amançalıq milən kəlüb sipahiləriñüzni Divan-i Hümayun ədalət-bünyanımızğa kəlüb, mübarək didar-i şərifimiz milən müşərrəf bolmaqnı buyurub, körünüşkə alub, mühəbbətnamə xəttiñüz mənzur-i şahanəmiz olub, barça yazdıqlarıñuz məlum-i Hümayunımız olduqdan soñra uluğ xəzinə və qolqa və böləkləriñüz aldımızdan ötkərüb mənzur-i şahanəmiz olduqda top samurlarıñuz xəttiñüzdə yazılduğı üzrə çıqmayüb, ötkən yılqı xəzinəñüzniñ tob samurlarından fərqi olmayüb, əsla işə yarayçaq və bir kimsəyə virəcək kibi tügüldür. Böylə olmaq qardaşlıqa və dostluqa layiq tügül irdi.

Taqı mühəbbətnamə xəttiñüzdə ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq idüb, vilayətimizə və çet yerlərimizgə zərər və ziyan itdirməgəy irdiñüz dib yazıbsız. Öziñüz nəhr-i Tan Qazaqı əşqiyasın zəpt itməyüb hər yıl bir qaç para şayqa milən dəryaya çıqub, Al-i Osman Vilayetniñ və Qırım məmləkətniñ dərya kənarında vaqi köylərinə hırsızlıq milən kəlüp zərər itmədən hali tügüldür. Hırsızlıq milən vilayət alınmaq mümkün olmaduğı öziñüznıñ də bolsa, məlumıñızdır. Həmən qardaşlıq arasında suvuqlıq düşürmədən ğeyri faydası yoqdur. Bu məqulə işlər padişahlara layıq iş tügüldir. Ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq muradıñuz bolsa, ol əşqiyalıq idən Tan Qazaqların zəpt idüb, bir dəxi dəryaya çıqmadan mani idəsiz. Bən anlarıñ zəptinə qadir degilim dirsəñüz. Ol cəvabıñuza itimad olunmaq niçə qabildir paidşahlarıñ zira hükümətlərində olan vilayətlərdən çıqan əşqıya və hırsızları zəptinə qadir degilim dimək nə qədər naməqul sözdir, ol qədər əşqiya nəhr-i Tan içində və Çərkəskerman kibi bir qalada hasıl olmazdır. Hər nə yerdən çıqub, Tan Suyuna kəldikləri məlum-i Hümayunımızdır.

Biz ol əşqıyanıñ zəptinə qadir tügülmiz dirsəñüz. Həmən siziñ xəttiñüz qalmasun. Ol əşqiyalaruñ dərnək və cəmiyətləri olan yerə tügül. İnşəAllah Təala, bizzat kəndimiz atlanub, çıqub kəldikləri evlərinə degin varub vilayətlərin xarab itmək babında maqdurmız sərf olunmaq müqərradır. Bu xüsusda səbirə məcalımız qalmamışdır. Əgər yaz və əgər qış nə vaqıtda varılaçağı sizə demək olmaz. Siz qardaşımız zəpt itmədikdən soñra, inşəAllah Təala, bizi əskərimiz milən ol haramzadələriñ üzərlərində mövcud biləsiz.

Taqı xəzinə milən kəlgən quşçı və arabaçılarıñuza tərəf-i şahanəmizdən çapqunımız Hacığazi Mirzəyi qoşub, köndərmüşizdir. İnşəAllah Təala, əsənlik milən vardıqda toqtatmayüb, qaytarub köndərəsiz.

Taqı Terek Suyuna yaqın Ümmət-i Mühəmməddən Qumuq məmləkəti vardır. Daima Qırım diyarına və Çərkes Vilayətlərinə kəlüb-kidərlər. Şimdi

anlarıñ qatnadıqları yollarınıñ üzərinə siziñ tərəfiñizdən qala yapdurub keçmələrinə mani olduqların Qumuq Vilayətniñ Şamxalı və məmləkət bəkləri şikayət idüb, bu tərəfə adam köndərmişlərdir. Qədimdən olan qalaya sözləri yoqdur. Amma şimdi yeñidən Ümmət-i Mühəmmədiñ yollar üzərinə qala yapup, yolların kəsmək layiq tügüldür. Ol məmləkətdə İslam məmləkətidir. Bu maqulə işlərə qayil olmazlardır və qədimi hisarıñuzdan ğüyri hisar yapdurub, müslümanlara zülm olduğuna bizim de rizamız yoqdur. Bundan bir alay fəsadlar hasıl olmadan ğeyrı faydası yoqdur.

Yazıldı taxtgâhımız Bağçasarayında, sənə biñ altmış dörtdə.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 210-214).

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi hicri 1060-cı il tarixli yarlığı

III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi hicri 1660-cı il tarixli yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 339” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum iyirmi ikinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Mühəmmədşah bəyin qoşunla göndərilməsi. Xanın səfirlik missiyasının

sayının 50-60 nəfərdən 25 nəfərə qədər, çaparların sayının isə 40-50 nəfərdən 15 nəfərə endirilməsi. Xanın elçilərə hörmət göstərilməsini istəməsi. Xəzinənin vaxtında göndərilməsi və əhdə sadiq qalınması barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:[...........] bir miqdar əskər yemilən Mühəmmədşah biy köndərilmişdir.

[................] mühkəm bolğaysız. Taqı əsləf-i əzəm və aba-i kiramımız zamanında uluğ elçiləri əlli-altmış

adam və çapqun qırq-əlli adam vara kəlmişikən min uluğ İslam Gəray Xan həzrətləri siziñ xətriñüz içün uluğ elçimiz yigirmi beş adam və çapqun on beş adam bolsun dib, yazdıq idi. Kələn mühəbbətnaməñüzdə riza virmeyüb, buña imkânı yoqdur və ohşavsız işdir deyüb, yazıbsız və əhdnaməñüzdə yazıldığı yoqdur dimişsiz. Uluğ babalarıñuz və dədələriñüzdən bəri olı-kələn varan-kələn elçi məlumıñuzdur. Xətriñüz içün yarı idüb, təti və baxşı yemilən yigirmi beş adam itdik və çapqun on beş adam oldı. Bundan soñra bulay alay söz söyləmək padişahlıqa layıq və qardaşlıqa və dostlıqa düşünəcək iş tügüldir və halə tət və baxşı yemilən yigirmi beş adam köndərilmişdir. Dostluq muradıñuz olursa, qəbul idüb, babañuz zamanlarında olı-kələn riayətləri idəsiz, bu elçi xüsusı olmamaq olmazdır. Dostluq və qardaşlıq bunıñlə tamam olur və bu olmadıqdan soñra dostluğı qəbul itməmiş olursız. Bu yüzdən dostluq olmaz və elçi varmazdır. Bu tərəfdən qardaşlıq muradıñuz olursa, qanun-i qədim üzrə elçimizi qəbul idüb, vaqtı ve zamanı milən uluğ xəzinəmizi köndərip, dostumuza dost və tüşmanımıza tüşman olasız.

Siz qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və

hükümdarı tərəfindən xilaf olmadıqdan soñra tərəf-i şahanəmizdən xilaf olmaq ihtimalı yoqdur. Həmən söziñüzdən taymayüb, dostluqda mühkəm bolğaysız. Vəd-dua ali min etba əl-Xuday yâzıldı taxtgahımız Bağçasarayında, miñ altmış tarixində.

Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan. Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.

III İslam Gəray Xanın Aleksey Mixayloviçə Fərəhkermandan göndərdiyi tarixi bilinməyən yarlıq

III İslam Gəray Xanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə Fərəhkermandan göndərdiyi tarixi bilinməyən yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 340” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum iyirmi üçüncü yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Orağın oğullarından biri olan Şaim Mirzənin öz işləri ilə əlaqədar səfərdə

olması. Onun Həştərxanda həbs edilməsi. Xanın onun zərərsiz adam olduğu barədə sözləri. Xanın çardan Çaim Mirzənin Həştərxan qalasından azad edilərək, Kırıma qaytarılması barədə xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanın rəhmi və inayəti milən uluğ padişah, xan,

həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köp məmləkətlerniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, mühəbbətlik və tatuvlıq milən halıñuz və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inhay Xan-i oldur ki, bənim qardaşım, mundın əqdəm Oraq oğulları mirzələrindən Şaim Mirzə qulumız öz xidməti içün varmışikən bir tariq milən Açtərxana tüşüb, alı-qomuşlar tüşmanlıq idüb, cavlay barğan adam tügüldi, kəndi xidmətinə yürgən adamı tutıb alı-qomaq qardaşlıqa və padişahlıqa layıq tügüldi. Bir adam tutulmaq ilə nə olur? Anıñlə əskər artmaz və əksilməzdir.

Siz qardaşımızdan tilək idəriz ki, Açtərxan biyligiəe emriñiz köndərüb Şaim Mirzəni qaladan çıqartıb, bu qardaşıñuza köndərməkçün tənbih etkəy irdiñiz. Bu xüsusda xətrəmiz körəsiz, inşəAllahu Təala. Siz qardaşımızğa da bu tərəfə düşən xidmətiñüz xətriñüz içün muradıñuzdan artıq körilür. Lütf idüb, xətrəmiz körüb, mühəbbətnamə xəttimiz varğaç əgləndirməyüb salı-virəsiz. Bu babda qardaşlıq və dostluq idəsiz.

Baqi vəddua ali min təba əl-Xuday.Bi-məqam Fərahkerman.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan.

III İslam Gəray Xanın Polşa kralı IV Vladislava göndərdiyi tarixi bilinməyən əhdnamə yarlığı

III İslam Gəray Xanın Polşa kralı IV Vladislava göndərdiyi tarixi bilinməyən əhdnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 341” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum iyirmi dördüncü yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Xanın elçi və tacirlərin əngəlsiz hərəkət etmələri, hədiyyə və peşkəşlərin

göndərilməsi barədə əvvəlki andlaşmanı xatırlatması. Keçən il elminin əhdnamə ilə Polşaya göndərilməsi. Həmin elçinin ləngidilməsi və hədiyyələrin verilməməsi. Dnestr kazaklarının Kırım ərazisindən mal-qara oğurlamaları. Onun ardınca yola düşmək istəyən Koqunun xan tərəfindən əngəllənməsi. Xanın öz ordusunu nəzarətdə saxlaması. Sultanın xana dəfələrlə məktub yazaraq, ondan Polşa kralının göndərməli olduğu hədiyyə və peşkəşləri almasını, əks təqdirdə Polşa üzərinə yürüş təşkil etməsini təklif etməsi. İnanılmış əməkdar qullardan İslam ağanın əhdnamə ilə Polşaya göndərilməsi. Bir-birinin məmləkətlərinə hücuma keçmək və zərər vurmaqdan qarşılıqlı imtina barədə istək. Məmləkətlərin ərazisində maneəsiz dolaşım barədə qarşılıqlı öhdəlik.

Xanın vergi və hədiyyələrin göndərilməsi barədə xahişi. Kazakların nəzarətə götürülməsi və Osmanlı və xanlıq ərazilərinə yürüş təşkil etmələrinin əngəllənməsi barədə xahiş. Başqalarına dərs olsun deyə, günahkarların və quldurların cəzalandırılması. Kazakların mal-qara oğruluğu və insanların əsir götürülməsi ilə müşayiət olunan quldur basqınları.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Hamd ü sipas və şükür bi-qıyas ol Xaliq biçün və Rəzzaq xəlifə-i Rəbbi

məskün Cəllə Cəlalühu və Təala Ammə Nəvalühu və Təvali həzrətlərigə bolsun.

Taqı tahiyyət bi-hədd və dəvət biəd ol həbib-i Xuda Mühəmməd Mustafa əleyhi ət-tahiyyət vəs-səna və çar-yar basəfa və Al-i əshab bivəfa Rıdvanullahi Təala əleyhim əcmain həzrətlərigə bolsun kim, xilafət tacın qıraq-i mübarəkimizgə urub səltənət xilatın qamət-i pür-istiqamətimizgə kiyürüb Təxt-i Cengizi zat-i səadət alüdəm birlə müzəyyin qılub, Dər-i Dövlət Mədarı məlcə-i inam və mələz-i İslam eylədi. ƏlhəmdülilLahi ali tilək ən-niam alay bolsa, Uluğ Yurtnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köp Tatarnıñ və sağışsız Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat bilə Tavgaçniñ uluğ padişahı bolğan ali-həzrət məali-rütubət Xurşid-i talət utarid-i fətanət İslam Gəray Xan ədəm-Allahu əyyəm dövlətühu müəbbədət əli yövmül-Mizan həzrətlərindin köp Urusnıñ və Purusnıñ və Litvanıñ və Mazavsqanıñ və İflənsqanıñ və Kiyevsqanıñ və barça qristiyan adlunıñ uluğ padişahı bolğan dördünçi qıral Vladislav qardşımız, Lih qıralı olan qıral dövlət-iştimal damə məsalahata əli yövmül-Mizan hüzurığa mühəbbətlik və tatuvlıq bilən səlam idüb, nədir halıñız və xətriñüz, eyümısız və xoşmısız dib, sorağanımızdan soñra məlumları ola ki, bundan əqdəm əcdad-i əzəm və aba-i kiramımız havaqin-i salifin həzrətləriniñ zaman-i səadətlərində əsləfıñız milən mabəynlərində əhd və misaq mühkəm olub, sülh və əhdə muğayir tərəfindən

bir vazi olmayüb ol canibdən vilayətimizə kələn əgər tüccar və əgər ğeyidir və salim vilayətimizdə kəzüb, bizlərdən zərər və ziyan körülməyüb, kəzalik bu vilayətdən ol caniblərə kidüb-kələn [...............] və Vardına məzərrət və həsarət irişməyüb və hər zaman hədayə ve pişkəşləri ləyənqatı kəlüb, mühəbbət və məvəddət üzrə imişlər. Ol əhd-i qədimə riayət olunub, keçən sənə əhdnamə-i Hümayunımız ilə elçi köndərib, dostluq murad eyləmiş idik. Varan adamımızı niçə zaman alı-qoyüb mütad-i qədim olan hədayəñüz köndərməyüb, səfərül-yəd köndərildikdən ğeyri Özüdə olan əşqiyalarıñuzı zəbt itməyüb, Qırım tışarısında olan maldan niçə dəfə kəlüb mal sürüp ketdilər. Xətriñüz körüp və sülhə riayət olunub, ardlarından Qoğun namında bir fərdi köndərməyüb, əskərimizi zəbt və rəbt eylədik.

Əli yəvmina həza zəbt və rəbt üzrə ikən əzəmətlü və şəvketlü padişah ali-vaqar həzrətləri tərəfindən bir qaç dəfə məktub kəlüp Lih qırallarınıñ qədimdən virə kəldükləri virgülərin almayüb vilayətlərinə zərərdən xali degil imişsiz deyü, yazmışlar. Qanun-i qədim üzrə dostluq idüb, hədayələrinə adam köndərip, aldırasın deyü, rica olunmağlə əhd-o qədimi təcdid idüb. İşbu əhdnamə-i şərifəmiz təhrir və təstir olunub, inamlu və əməkdar qulumız qıdvətül-əqran zübdətül-ərkan İslam ağa ilə irsal olundı. Fil-həqiqə əhd-i qədimimiz üzrə, madam ki, sizüñ canibiñüzdən və Qazaq əşqıyası tərəfindən hüdud-i məmalikimizə zərər və xasarətiñüz olmaya, bu canibdən dəxi asakir-i Tatardan bir fərd vilayətiñüz hududına zərər irişdirməyüb, uslüb-i sabıq üzrə sizüñ adamlarıñuz və tacirləriñüz bizə kəlüb, bizim adamlarımız, tacirlərimiz sizə varub iki tərəfdən dostluq və mühəbbətlik olub. Müslümanlar dəxi əmniyət və rəfahiyət bolub sizüñ dəxi rəayə və füqarañuz istirahət eyləyüb, məmləkətiñüz məmur və xalqıñuz məsrur olmağa səbəb olasız və hər sənədə qədimüz-zamandan bərü könderilü kələn hədayəñüzi kəma-kənə tədarik eyləyüb köndərəsiz. Əhdimiz anıñlə ustüvar olduğın müqərrar bilüb, müin olan virgüñizi qanun-i sabıq üzrə biqüsur irsal eyləyəsiz ki, inşəAllahu Təala, bundan soñra sizgə əhdimiz ve sülhimiz mühkəm və üstüvar olub. Madam ki, sizdən əhd-i müxalif iş olmayub, hədayəñüzi virüb və Özüdə olan əşqiyañuzı mühkəm zəbt və rəbt idüb, səadətlü padişah məmləkətinə və Qırım diyarına tışarıda olan Qırım malına məzərrət və xasarətiñüz olmaya. Mühəssəl-i kəlam mütəd-i qədim olan virgüñüzi virüb və nəhr-i Özidə olan əşqyaları zəbt idüb, qaradan və dəryadan məmalik-i padişahıyə və Qırım məmləkətinə və malına zərər və ziyan olmayçaq olursa və Allahu əl-əzim və TəAllahu əl-kərim bizzat kəndimiz və qardaşımız Qalğa Qırım Gəray Sultan həzrətləri və Nurəddin Ğazi Gəray Sultan və ğeyri səlatin və Şirin bəgi mirzələri və Manqıt bəgi mirzələri və uluğ Noğay mirzələri və Küçük Noğay mirzələri və Qırım törələri və bil-cümlə Qırım və Noğay əskəri ilə vilayətiñüzə varmazdır və köndərilməzdir. İnşəAllah Təala, bizim bu sözümizdə və əhd və qavlimizdə xilaf olmazdır.

İşbu əhdnaməmiz bizüm kəndi sözümizdir. Ortalıqda fəsad bais və badi olan əşqıyaya aman virilməyüb, iki tərəfdən haqlarından kəlinüb mücib-i ibrət itmək lazımdır. Bi-avn-i Allahu Təala bu tərəfdə ol maqulə haramzadələr mərhəmət olunmayub, haqlarından kəlinür. Sizüñ tərəfiñizdə

dəxi bozğaqlıq astın əşqiyalarıñ haqlarından kələsiz. Muradımız mabəyində olan sulh və salahıñ istihkam və ibqası olub, əskər-i Tatara tənbih və təkid və bəllü başlularına mühkəm təhdid virilüb, vilayətiñüzə aqın olmadan bal-külliyə mani və zəbt olunmış ikən küz aylarından bu zamana degin nəhr-i Özüdə mühafəza xidmətində olan Qazaqlarıñuz və sair avcı və əşqyalarıñuz dört-beş kərə Qırım malına çıqub mal sürüp ketdiklərindən ğeyri niçə müslümanları kötürüp əsir itdilər.

Bu maqulə barışlıq və qardaşlıq və dostluq olurmı? Barışlıq itmək muradıñuz bolsa, ahdiñuz bir qərar olub, haramzadəñüzniñ haqqından kələsiz.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Bağşasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan.

III İslam Gəray Xanın Polşa kanslerinə göndərdiyi tarixi bilinməyən əhdnamə-yarlıq

III İslam Gəray Xanın Polşa kanslerinə göndərdiyi tarixi bilinməyən əhdnamə-yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 342” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum iyirmi beşinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Keçmiş dostluğun xatırladılması. Xanın yaxın adamlarından İslam ağanın

əhdnamə ilə Polşaya yola düşməsi. Xanın vergi və hədiyyələrin çatdırılması barədə tələbi. Dnepr kazaklarının nəzarətə alınmasının və quldurluq edəcəkləri halda cəzalandırılmalarının istənməsi. Kralın torpaqlarına ziyan vurulmaması barədə xanın öhdəliyi. Sultana və xana aid ərazilərə ziyan vurulmamasının istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Qıdvət-i ərbabül-millətül-Məsihiyə zübdət-i əshab tayfətül-İsuyə

mühaləsət-nişan musədaqət-ünvan dostumız Kişnes qansler islah-Allah Şanə savbına səlam-sələmət rəsan və pəyəm məsərrət-nişan iblağıylə ilam yarlığ-i şərif Xanı oldur ki, bundan əqdəm əcdad-i əzəm və aba-i kiramımız Xanan salifin ilə Lih qıralları olanlarıñ mabəynlərində əhd və misaqları mühkəm olub, sülh və əhdə müxalif və müğayir bir vəzi nasəza olmayub. Dostluq və qardaşlıqlar mühkəm olı kəlməklə min uluğ Xan-i əzəm həzrətləri dəxi ol əhd-i qədimi təcdid idüb, əhdname-i şərifimiz təhrir və təstir olunub, yaqın və eməkdar qullarımızdan İslam ağa damə məcduhu ilə ol canibə köndərilmişdir. İnşəAllah Təala, vüsulı mısr olduqda murad və maqsudıñuz dostluq olursa, əhdnamə-i Hümayunımızda yazılduğı üzrə dostluq ve qardaşlıq itdirilmək babında kəmal təqəyyüd və iqdam idüb, qədimdən virilü kələn hədayə və virgülərin köndərüb və nəhr-i Özide olan Qazaq və əşqiyañuz zəbt və rəbt itdirüb, haqlarından kəlinə. Bu tərəfdən dəxi məmləkətiñüzə əsla zərər və ziyan olmazdır sözümiz və əhdimizdə xilaf olmaq ihtimalı yoqdur.

Mühəssal-i kəlam, dostluq muradıñuz olursa və füqarañuz istirahət idüb, halqıñuz məmür və məsrur itmək istərsəñüz, haramzadələriñüzi zəbt itdirəsiz və müəyyin olan vrigüləriñüz köndərəsiz ki, əhdimiz anıñlə üstüvar bolub. Madam ki, tərəfiñizdən əzəmətlü padişah vilayətine və Qırım Diyarına və tışarıda olan Qırım malına məzərrət və xəsarətiñüz olmaya, dostluquñuz mühkəm olmış olur. Bundan soñra bu tərəfdən əsla yamanlıq olmazdır, inşəAllahu Təala, əhd və qavlimiz xilaf olmaq ihtimalı yoqdur. Həmən əhdiñuzdə qarar olup, halə köndərilən qulumızı bugün və yarın deyüb, əgləndirib alı qomıyasız. Bir kün ol virgüniñizi təslim idüb yetişdirəsiz

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Bağşasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 217-222).

III İslam Gəray Xanın Polşa kralına göndərdiyi tarixi bilinməyən yarlıq

III İslam Gəray Xanın Polşa kralına göndərdiyi tarixi bilinməyən yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 345” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum iyirmi altıncı yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Elçilərin Polşaya göndərilməsi. Dörd illik verginin verilməməsi və kralın

bunu Polşanın talan edilməsi və Osmanlı padşahına vergi verilməsi ilə əlaqələndirməsi. Kırımdan mal-qaranın qaçırılması. Polşa knyazının oğlu Nurzenin və kralın yaxın adamları tərəfindən sərhədyanı bölgələrdən mal-qara oğruluğu və insanların əsir alınması. Dnestr kazaklarının kömək barədə xana müraciəti.

Xanın yürüşə çıxması. Xanın ordusunun getmanın ordusuna gözlənilməz hücumu və Polşa ordusunun məğlubiyyəti. Bar qalasının getmanı və knyazların başçılıq etdikləri ordu ilə savaş, tatarların qalib gəlməsi və çox sayda əsir alması. Kazakların xandan hücumu dayandırmamasını və Polşa kralının paytaxtına doğru yürümüsənsini xahiş etmələri.

Xanın mərhəmət göstərərək Polşanı tarimar etməkdən vaz keçməsi. Kazakların buraxılması. Ordunun Baxçsaraya qayıtması. Xanın kraldan dörd illik vergini əksiksiz ödəməsini, kazaklara ziyan vurulmamasını və onların istəklərinin nəzərə alınmasını tələb etməsi. Xəzinənin 40 gün içərisində göndərilməsi və bu barədə məlumat verilməsi barədə tələb və əks təqdirdə Polşanın darmadağın ediləcəyi barədə ultimatum.

Yarlığın orijinal mətni:İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və barça xristiyannıñ və Lih məmləkətniñ ve

sair millət-i İsuyəniñ uluğ qıralı olan qardaşımız qıral dövlət-iştimal savbına səlam-sələmət rəsan iblağıylə məlumları ola ki, dövlət və iqbal ilə culusımız olduqda ayin qədimə-i Cengizi üzrə tərəfiñizə elçilərimiz köndərilüb, qədimdə əsləf-i kiramımızlə mabəyniñizdə vaqi olan dostluq və qardaşlıqnı təcdid murad olunmış idi. Hikmət-i Bari Şeytan əleyhi əllənə dərunıñıza düxul və

iğvasılylə bu qədər zamandan bəri mabəynimizdə münaqid olan qardaşlıqnı fəramuş idüb, dört sənədən bəri tərəfimizdən varan elçi və qullarımıza nahəmvar cəvablar virüb, virgüñizi virmədigiñüzdən ğeyri yaz və qış Qırımdan bu qədər tutsaq və mal sürdürip knəz Polski oğlu Nurzeniñüz və kəndi yaqın adamlarıñuzdan ikən qəsdən köndərüp, sərhədimizdən mal aldırdıñuz, dört yıllıq virgü zimmətiñüzdə olub bir nəsnə virməmiş ikən, əzəmətlü padişah ali-vəqar həzrətlərinə her sənə virgümiz virür ikən, vilayətimizi ğarət və xəsarətdən xali degillərdir deyü, ərz idərsiz.

Bu mərtəbə rah-hiliyə salik olduğuñuz içün vilayətiñüz içində böylə fitnə zühur idüb. Nəhr-i Özi Qazaqı kəlüb ayaqımıza yıqılmaq ilə mərhəmət imdadları içün bir miqdar əskər köndərilüb və mabəyinləriñizə islah itmək dərun-i şahanəmizdə müsəmməm olmağlə bizzat kəndimiz də atlanmışdık. Əskərimizi közlərinə ildirməyüb, hatman oğlu bu qədər əskər ilə Özi Səhrasına qarşılayub, bi lütf Allah Təala münhəzim və pərişan olup, təma-i şəmşir və əsir oldı. Bundan soñra Bar Hatmanı kəndi bu qədər bəklər ilə qarşılayub, bi avn Allah Taəala anlar dəxi münhəzim olub cümlə bəkləriñiz əsir və bənd-i zencir olup, bi lütf Allah Təala kəndimizdə irişüp.

Əsakir-i İslam nüsrəhim Allah Təala əli yövmül-Qıyam və cümlə Qazaq bu fürsəti qut itmək layiq degildir. Əlbəttə qıralınıñ taxtına degin yüriñüz deyü, çoq iqdam itdiler. Amma dərun-i Xüsrəvanəmizdə olan vüfur mərhəmətimiz təmvic idüb, vilayətiñüziñ ta bu mərtəbə yıqılamasına riza virməyüb, Qazaqı dağıdıp və əskərimizi alup, məqarr-i səltənətimiz olan Qırım vilayətinə avdət olunmışdır.

İmdi dostluq və qardaşlıq muradıñuz olursa, dört yıllıq virgüñüzi bir yerdən tədarik idüb, biqüsur köndərip, bundan soñra tərəfiñizdən hiç bir vəchlə naqz-i əhd itməyəsiz və Özi Qazaqına zərər və ziyan itməyüb, kəl-əvvəl Qazaq idüp, muradları üzrə idəsiz. Hasıl-i kəlam, bizim dört yıllıq xəzinəmiz bir oğurdan çıqarıp Özi Qazaqın kəl-əvvəl Qazaq idüp, sizdən və bəklərdən zərər olmayacaqına itimad və itiqad virüp, xəzinəmiz ögünə qırq künə degin bizə xəbərin yetişdirəsiz. Böylə olsa, dostluq idəriz. Əgər müxalifət idərsəñüz və qırq kündən adamıñuz kəlməzsə vaqtıñuza hazır olasız. İnşəAllahu Təala, küz əyyamlarında təvekkül-i Haq olub, üzəriñüzə səfərimiz müqərrardır. Həman sizdən şafi cəvabdır, əgər küz və əgər qış əyyamlarıdır, səfərimiz müqərrardır, vaqtıñuza hazır olasız.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Qala-i Çuvata.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 222-224).

III İslam Gəray Xanın getman Pototskiyə göndərdiyi tarixi bilinməyən yarlıq

III İslam Gəray Xanın getman Pototskiyə göndərdiyi tarixi bilinməyən yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 348” şifrəsi altında qeyddən keçirilib. Bu onun elmə məlum iyirmi yeddinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Getman Pototskidən xana dilmanc vasitəsilə göndərilən məktub. Getmanın

xan ordusuna vuruşmaq üçün oğluna yardım olaraq göndərdiyi qoşun. Getmanın Dnepr kazaklarının cəzalandırılması barədə sözləri. Qetmanın ordusunun xan ordusuna ziyan vurmaq iqtidarında olmadığı barədə xanın sözləri. Tatar ordusunun ehtiyat məqsədilə yer dəyişməsi və bundan istifadə edən polyakların yerdə qalan əsgər və kazaklara hücumu.

Zborov sülh danışığı və polyakların sülhə məcbur edilməsi. Getman Pototskinin tatarlara əsir düşməsi. Pototskini əsir kimi deyil, kralla dostluğun zəmanəti kimi qəbul etməsi barədə xanın sözləri. Pototskiyə hörmətlə yanaşma. Getmanın Polşaya qaytarılması. Pototskinin oğlunun 3-4 aylığına rəhin saxlanılması. Polyakların sülh andlaşması pozmaları və qoşun çıxarmaları. Xanın iki illik xəzinənin (veginin) ödənilməsini və vəd edildiyi kimi, əsirləri qaytarmalarını tələb etməsi. Deyilənlərə əməl ediləcəyi halda Pototskinin oğlunun qaytarılacağı və xanın Polşaya dost münasibəti bəsləyəcəyi və yardım ediləcəyi barədə xanın vədi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Qıdvətül-üməra-i əl-millətül-Məsihiyə zübdətül-kübra-i tayfətül İsuye

dostumız hatman Potoski Qraqovski hatəmət avaqıba bil-xeyir savbına ilam yarlığ-i şərif səadət-əncam Xani oldur ki, tilmaç ilə köndərilən məktübiñüz vasıl olup, içində bir nəticə söz əklənməyüp oğluñ içün ısmarlayup, sizi bozub köndərdik. Özi Qazaqnıñ haqqından kələsiz deyü, yazılmış kibi əkləndi. Bozmaq və bozulmaq Haq Təala həzrətləriniñ yed qudrətindədir. Zərar və ziyanıñuz kəndiñüz bilürsiz. ƏlhəmdülilLəhi Təala, bir zərər və ziyan kördigimiz yoqdur. Hikmət-i Xuda əskərimiz soñundan bir ürkəndlik peyda olup tahi döndügimiz içün bu mərtəbə məğrurlıq ilə Qazaqıñ və anda qoyup, ketdügümiz əskərimiziñ üzərinə kəlüp, bu qədər zəhmət və cəfadan soñra aqibət İzabaravda olan əhd və şərtiñüzə qayil olup, anıñ üzərinə əhd olunmış böylə olacaq ikən ol itdügüñüz əhdi bozmaq layiqmi idi. Haq Təalaniñ lütf və inayəti ilə sən bizim tutsaqımız ikən tutsaq, yerinə körməyüb, həddindən ziyadə riayətlər idüp, qardaşımız qıral ile mabəynimizdə sədaqət ilə xidmət idər dostluqa və qardaşlıqa səbəb olur deyü, saña riayət idüp və səñə söyləmədigimiz cəvab qomayüb, xidmət ve dostluq ümidiylə vilayətiñüzə köndərdik və oğluñı rəhin namında buraqup, üç-dört aydan qaldırmayup, çıqarmaq olup, kidüp bizim ile bu qədər söyləşdigiñ cevablarında və oğluñ da xətriñdən kidərip vilayətiñüzə vardıqda qardaşımız qıral ile ortalıqımızda eyilik və tüzənlik içün çalışacaq ikən sülhi bozup, əskər tədarik mübaşərət itdüñüz.

İnşəAllahu Təala bizdə yamanlıq yoqdur. Dostluğımız dərun-i saflədir. Yenə də olursa, ol cevablarımızdan çıqılmaq ihtimalı yoqdur. İmdi üzəriñüzdə iki yıllıq xəzinəmiz vardır, xəzinəmizi biqüsur virüb köndərəsiz. Madam ki, xəzinəmizi köndərməyəsiz, barışıqlıq olmazdır və qüsur qalan

aqçamızı və vədə idtügüñüz tutsaqları köndərip, oğluñ aldırasın. Bundan soñra, inşəAllahu Təala, hər dostuquñuzda bulunurız və düşmanıñuz olup, üzərinə vararsañuz avn-i Haq ilə imdadıñuzda muradıñuzdan artıq bulunup, dostluq və qardaşlıq idəriz.

Bizim sözümizdə xilâf olmaq ihtimalı yoqdur. Həmən qardaşımız qıral ilə mabəynimizdə eyilik içün çalışup, ömrümiz axır olunca bir-birimizə dost ve qardaş olmamıza səy və diqqət idəsiz.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 225-226).

III İslam Gəray Xanın kral Yan Kazimirə göndərdiyi tarixi göstrilməyən yarlıq

III İslam Gəray Xanın kral Yan Kazimirə göndərdiyi tarixi göstrilməyən yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 350” şifrəsi altında qeyd edilib. Bu onun elmə məlum iyirmi səkkizinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Xanın yaxın adamlarımdan Mustafa ağanın Moskva məsələsi ilə bağlı xanın

məhəbbətnamə yarlığı ilə Polşaya yola düşməsi. Xanın bu barədə Sokolski və getman vasitəsi ilə xəbər göndərməsi. Xanın cavab gözləməsi. Moskvanın güclənməsi, bəzi tatar elçilərini sərhədyanı qalalarda həbs edilməsi, digərlərinin isə qovulması. Şayqalarla dənizdən sultanın və xanın məmləkətlərinə basqınlar, adamların əsir edilməsi.

Rəcəb ayının 27-ci günü xan tərəfindən kağanın başçılığı altında ordunun səfərə göndərilməsi. Mühəmmədqazi ağanın məlumatla kralın yanına göndərilməsi. Xanın qalalar üzərində nəzarəti geri qaytarmaq məqsədilə Moskva üzərinə yürüşdə tatar qoşunları ilə birlikdə kral və ya Litva qoşunlarının da iştirakını istəməsi. Canın yazın əvvəllərində ittifaq ordularının hərəkətə keçməsi barədə niyyəti. Müsəlman vilayətlər xanın, xristian vilayətlər isə Polşanın himayəsi altında. Xan və kral böyük orduların sahibləridirlər. Xanın elçilərin və cavabın ləngidilməməsi barədə xahişi. Kralın şaiyələrə diqqət etməməsi barədə xanın xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təala həzrətləriniñ rəhmi və inayəti milən uluğ

Urusnıñ və Purusnıñ və Litvanıñ və Mazavsqanıñ və Flansqa və Kiyevsqanıñ və Polınsqa və Fodolsqanıñ və Çernuqa və barça xristiyannıñ uluğ padişahı, qardaşımız Yan Qazimir, dördünci qıral, dövlət-iştimal həzrətləriniñ nədir halıñız və xətriñiz, eyümisiz və xoşmısız dib, mühəbbətlik milən sorağanımızdın soñra məlumları ola ki, Masqva ahvalıyçün bundan əqdəm yaqın qullarımızdan Mustafa ağa ilə mühəbbətnamə yazub və dəxi köb

cəvablar ısmar qılub və kəndi adamıñuz Soqalskiyə və Hatman Potoskiyə çoq cəvablar ısmarlayub, sizdən kələcək xəbərə baqmaq üzrə ikən, Hikmət-i Xuda, Masqva bu qədər küçi və qutı nə yerdən buldı, bilməziz. Kəndi halində duramyub, qədimdən babası zamanında vara kələn elçilərimizi çit qalalarına vardıqlarında bir qaç adamımız alı qoyub, qalanların quvdı, köndərdi və bir qaç şayqa köndərip, deryadan xəbərsiz ikən Ümmət-i Mühəmmədi tutsaq itdi, kötürdi və niçə bu maqulə işlərin təhmil idüb duruyurdıq. Siz qardaşımıza elçi köndərip bu qədər qalalarıñuz və bekleriñüz tələb idüb, hiç zamanda olmayân xorluqı itdüginə təhəmmül idəmədik. Zəhra siziñ ğeyrətiñüz bizim ve bizim ğeyrətimiz sizgədir. Bu itdügi ədəbsizligindən Allah Təala Həzrətlərinə təvəkkül idüb, Qırım və Noğay əskərinə Qalğa Sultan qardaşımız sərdar idüb, işbu Rəcəb aynıñ yigirmi yedinci küni çıqarıp köndərip, sizi xəbərdar itməkiçün Mühəmmədğazi Atalıq qulumız köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, vardıqda siz dəxi xəbərdar olup, bu yıllıq kəndiñüz tədarik körüp, atlanmaya qadir degil iseñüz, bari Litva əskərin ol canibdən köndərip, ala bildikləri qalaları alup, zəbt itdirəsiz. İnşəAllah, bu qış siz də murad üzrə tədarik körüp və biz dəxi kəndi tədarigimiz körüp, əvəl bahardan biz bu canibdən, siz ol tərəfdən üzərinə varub, maqdurmız sərf idəlim. Şimdiki haldə həmən sizə itdügi xorluqdan bizə əzim ələm kəlüp, qardaşımızı sərdar idüb, ol Xuday bizəval həzrətlərinə ısmarlayüp, köndərmişüzdir. Haq Təala nə yüzden lütuf idərsə, əmir Anıñdır.

Allah Təala həzrətlərindən ümidimiz çoqdır. Həmən siz dəxi Allah Təala həzrətlərinə sığınup, ğeyrət idəsiz. Bizim murad və maqsudımız sizə eyilik itməkdir. Biz kəndi dinimizdə olan Ümmət-i Mühəmməd elimizə kirdüginə qayıluzdır. Haq Təala həzrətləri lütuf idüb, hər nə qədər xristiyan məmləkəti ələ kirürsə siziñdir. İstədigiñüz üzrə təkməñüz təkip zəbt itdirəsiz.

İnşəAllahu Təala bizim sözümizdə xilaf olmazdır. Siz qardaşımıza mühəbbət və məvəddətimiz dərunidir. Hilə və hadaimiz yoqdur. Siziñlə ibtida nə yüzdən əhd itdük isə və adamıñuz Soqalskiyə hər nə söylədik isə, ol sözdən dönmək ihtımalımız yoqdur və Hatmanıñuz Potoskiye də çoq sözlər ısmar qılmışuzdır. Bizim sözümiz ve muradımız Potoskiden dəxi sual idəsiz. Bir ixtiyar və söz añlar və tüzənlik içün çalışur quluñızdır. Ol ixtiyar quluñızıñ söziñ diñləyəsiz. Hasil-i kəlam, biz sizə dəruni və hiləsiz dostluq və qardaşlıq itmək muradımızdır. Əgər bəkləriñüzdən və ğeyridən hilələr var isə, anı Haq Təala həzrətlərinə həvalə itdük. Bu fürsət və bu qədər əskər hiç bir padişah əlinə kirmiş degildir. Sizə və bizə bu bir lütf-i Haq olmuşdır. İmdi ikimizdə layiq olan budır ki, Haq Təala həzrətlərinə şükür idüp, bu fürsəti qacırmayp, zamanımızda bir naməmiz eyilik ilə söylənür kibi iş işləyüz. İmdi cəvabımız diñləyüp, ğeyrət və sərf-i himmət idüb bu xüsusda murad və maqsudıñuz her nə isə, yazub adamlarımızı ali ət-təcil köndərəsiz.

Bu xüsusda ihtimaldır sizə bəz adamlar bir ğeyri yüzdən söz söyləyələr. Ol adamlar siziñ dostuñuz olmamış olur. Ol maquleə adamlarıñ sözinə əməl itməyüp, dərun-i səfle səy-himmət idəsiz. Həmən sizi Allah ısmarladım, mərdanə hərəkət idəsiz.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 226-228).

III İslam Gəray Xanın kanslerə göndərdiyi tarixi göstrilməyən yarlıq

III İslam Gəray Xanın kanslerə göndərdiyi tarixi göstrilməyən yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 351” şifrəsi altında qeyd edilib. Bu onun elmə məlum iyirmi doqquzuncu yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Çapar Mustafa ağanın Moskva ilə bağlı kral və kanslerə xanın yarlıqlarını

çatdırması. Xanın kanslerin oğlu və Sokolski vasitəsi ilə göndərdiyi şifahi məlumat. Moskvanın tatar elçilərini sərhədyanı qalalardan azad edərək, geri qaytarması. Şayqalarla dəniz yürüşləri və müsəlmanların əsir alınması. Çarın krala aid əraziləri ələ keçirmək məqsədilə Polşaya elçi göndərməsi. Moskvanın qəbuledilməz fəaliyyət və niyyəti. Xanıın kağanın başçılıq etdiyi ordunu səfərə göndərməsi. Mühəmmədqazi Atalığın məlumatlandırma məqasədilə xan tərəfindən kanslerin yanına göndərilməsi. Polşa və ya Litva qoşunlarının tatar qoşunlarına qoşulması barədə xanın istəyi. Hərbi səfərin məqsədi: İşğal edilmiş qalaların geri qaytarılması. Polşanın yeni torpaqlar əldə edə biləcəyi barədə xanın sözləri. Xanın, lazım gələrsə, Polşaya yardıma həmişə hazır olduğu barədə vədi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Qıdvət-i ərbabül-millətül-Məsihiyə zübdət-i əshab tayfətül-İsuyə

dostumız Qanslərə köpdin köb səlam idüb, nədir halıñız, eyümisiz və xoşmısız dib, sorağanımızdan soñra ilâm yarlığ-i şərif Xani oldur ki, Masqva əhvalıyçün bundan əqdəm qardaşımız qıral həzrətlərinə və sizə məktub yazup, Mustafa ağa köndərilüb və oğluñuz Soqalskiyə dəxi köp sözlər ısmarlayub, xəbəriñüzə müntəzir ikən hikmət-i Xuda Masqva nə yerdən qüvvət bolduğın bilməziz. Qədimdən vara kələn elçilərimizi çit qalalarından qaytarup, köndərdi və dəryadan şayqa köndərip, Ümmət-i Mühəmmədi tutsaq idüp kötürdilər. Niçə buña bəñzər işlər idüb, her nə idərsə təhəmmül idüb duruyurdıq. Qardaşımız qıral tərəfinə elçi köndərip, qalalarıñuz və bəkləriñüz istədigün və bir alay layiq olmayan sözlər söyləyüb, xorluqlar itdügüni eşidüp, artuq səbir idəməyüp, təvəkkül-i Haq bolub qardaşımız Qalğa Sultanı sərdar idüp, köndərip, sizi xəbərdar itməkiçün Mühəmmədğazi Atalıq qulumız köndərilmişdir. İmdi vardıqda bu yıllıq tedarigiñüz yetişdirip kidiñüz. Tədarigiñüz murad üzrə idüp, atlanmazsañuz, bari Litva canibində olan əskəriñüz köndərip qadir olduqları qadir çalışup, bi lütf Allah Təala əliñizə kirən qalaların zəbt itdirəsiz. Bizim siziñlə söyleşdigimiz və Soqalskiyə añlatmadığımız cəvab qalmış degildir. İnşəAllahu Təala ol cəvablarımız xilâf olmaq ihtimalı yoqdur. Həmən kəndi dinimizdə olan Ümmət-i Mühəmməd əlimizə kirdiginə qayilüzdiz.

Haq Təala həzrətləri lütuf idüb, hər nə qədər vilayət ələ kirürsə təkməñüz təkip zəbt idəsiz. Bizim çalışdığımız siziñ içündir. Eyilik və tüzənlik içün çalışur bir ixtiyarımız siz də fikir idəsiz. Haq Təala virüp, qardaşımız qıral ilə birlik idüp, bu iş olursa, artıq qıyamətə degin bizim ilə ayırılmaz qardaş olmañuz müqərrardır. Hər nə zaman əskərimiz istərsəñüz xidmətiñüzə və imdadıñuza bulunur. Bu fürsəti qaçırmayup, ğeyrət idüb, vilayətiñüzə vilayət qoşmaya çalışasız.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 228-229).

III İslam Gəray Xanın Polşa kanslerinə göndərdiyi tarixi göstrilməyən yarlıq

III İslam Gəray Xanın Polşa kansleronə göndərdiyi tarixi göstrilməyən yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 353” şifrəsi altında qeyd edilib. Bu onun elmə məlum otuzuncu yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Kanslerdən xana məktub. Mustafa ağanın xəbər əldə etmək üçün əvvəlki

gizli səfəri. Kalğanın Moskva üzərinə yürüşə göndərilməsi. Mühəmmədqazi Atalığın həmin yürüşün səbəblərini anlatmaq məqsədilə kanslerin yanına yola salınması. Tatar və Polşaordularının yazın əvvəllərində birgə yürüş etmələri barədə xanın niyyəti. Polşanın yeni torpaqlar əldə etmə imkanı. Moskva tərəfindən Kazan və Həştərxanın işğal edilməsi barədə xanın təəssüfü.

Balbanesskinin xanın adamlarına olan 10-15 min quruş borcu. Borcun qaytarılmasının kraldan istənməsi. Sadə tatarların Polşadan yola salınması barədə xanın xahişi. Öz hiyləgərliyi və fitnələri ilə məşhur olan komissarın onun əsiri olması barədə xanın xəbərdarlıq etməsi. Xanın həmin komissarı azad edilməyə layiq olmadığı barədə xanın sözləri.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.İftixar-i ərbabül-millətül-Məsihiyyə zübdət-i əshab tayfətül-İsuyyə,

dostumız Qanslər damə məvəddətühu savbına səlam-səlamət-i rəsan iblağıylə ilam yarlığ-i şərif Xani oldur ki, adamımız ilə köndərilən məktübiñiz kəlüb cümlə əhval məlumımız olmuşdır. Bu Xüsus içün bundan əqdəm sizdən cəvab kəlüp, söyləşilüp və şayi olmamaq içün Mustafa ağa qulumıza məxfi ısmaralnub, xəbəriñüzə baqup duruyurdıq. Səbirə məcal olmayub Qalğa Sultan qardaşımız üzərinə köndərib, səbəbi nə idügin yazub, Mühəmmədğazi Atalıq qulumız sizə könderilmişdir. Anıñ cəvabından cümlə əhval məlumıñız olduqdan soñra qardaşımıza əhvalı ərz və iqdam idüb, bu qış səfər tədarikləriñüz körüp, inşəAllahu Təala, əvvəl bahardən bu tərəfdən biz və ol canibdən siz yürüb, ittifaqlə yapışup, məqdurımız sərf idəlim. Virmək Allah

Təala əlindədir. Haq Təala virüp, hər nə qədər qala və məmləkət ələ kirürse siziñdir, zəbt idəsiz.

Bizim də bu mərtəbə iqdamımız yüz yıl olmış degildir. Acdərxan və Qazan alındığı əvəl Ümmət-i Mühəmməd əlimizə kirdiginə qayilüzdir. Həmən ğeyrət idəsiz. Bu fürsət şimdiyə degin bir kimsəniñ əlinə kirmiş degildir. Bu qədər vilayət sahibi olursız, əsla, bu xidmət siziñ içün olmuş olur. Haq Təala lütuf idüb, bir iş körərsəñüz. Masqva taxtı əliñüzə kirdigindən ğeyiı, Qırım Yurtı ilə Qıyamətə dəgin ayrılımayub, qardaş və dost olmañuza səbəb olur. Bu fürsəti qaçırmayub, qardaşımıza ğeyrət virüb və cümlə bəkləri iqdam idüp, sözümiz bildirəsiz.

İnşəAllahu Təalə, bu iş bir dövlət əzimidir, hər kim bu işi bozmaq murad idərsə, yurt eyiligin istəməyüb duşmanıñuzdır. Ol məqulə adamlarıñ sözinə əməl itməyəsiz. Bir umurdidə ixtiyarsız, səndən çoq eyilik ümid idəriz. Cümlə əhval Mühəmmədğazi Atalıq ile yazılmışdır və ağzımızdan ısmarlamışuzdır, bir xoşçə diñləyüp şimdidən cümlə səfər tədarigiñüz körüb, əvvəl bahardə hazır olup durasız.

Fi-mabəd Balbaneski bize on – on beş biñ ğruş virəcək bir adam ikən qardaşımız qıralıñ başından azad idüb köndərmişüzdir. Muradımız ömür axır olunca qardaşlıq itməkdir. Siz dəxi qardaşımıza söyləyüb, dostluqda bulunasız. Vilayetiñüzde çıqmayâ qadir olmayub qalan fəqir tatarları buldurıp, alub köndərməyə səy idəsiz.

Bunda Qamsar didikləri bir tutsaq vardır. Bizi çoq aldayüb hilələri və yalanları çıqmışdır və bir haramzadə adamdır, kimsəyə xeyir itməzdir. Vilayət tüzənligi içün çalışan adam degildir. Anıñ içün xətirə bir nəsnə kəlməsün. Öylə adamıñ çıqmadan çıqmaması eyüdir.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 229-230).

III İslam Gəray Xanın getman Pototskiyə göndərdiyi tarixi göstrilməyən yarlıq

III İslam Gəray Xanın getman Pototskiyə göndərdiyi tarixi göstrilməyən yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 355” şifrəsi altında qeyd edilib. Bu onun elmə məlum otuz birinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Moskvanın güclənməsi. Kalğanın ordusunun Moskvaya yürüş etməsi. Xanın

cari ildə birləşmiş tatar-kazak ordusu ilə Moskvaya zərbə vurmaq niyyəti. Xanın yazın əvvəllərində birləşmiş Tatar-Polşa qoşunlarının Moskva üzərinə yürüşünü təşkil etmək niyyəti. Xanın Dnepr kazaklarının atamanına məktubu. Mühəmmədqazi Atalığın məlumatəldə etmək məqsədilə yola çıxması. Dnepr kazaklarının Moskva üzərinə yürüşə hazır olması. Kazakların tatar və polyaklardan ehtiyatlanması.

Moldovanın keçən il xanı ölkəsinə vurduğu ziyan. Kalğanın Moldova üzərinə yürüşü. Xanın kazaklara ziyan vurulmaması barədə Zborov anlaşmasını xatırlatması. Xanın yaxın adamlarından Toxtamış ağanın tatar, kazak və polyaklar arasındakı ittifaq qarşısındakı maneələri aradan götürmək məqsədilə Polşaya səfər etməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.İslam Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Qıdvət-i ırbabul-millətül-Məsihiyə zübdət-i ashab tayfətül-İsuyə

dostumız Hatman Potoski Qraqovski savbına səlam-səlamət rəsan və peyam məsərrət-nişan iblağıylə ilam yarlığ-i şərif Xani.

Bundan əqdəm siziñlə söyləşilmədik əhval və cəvab qalmış degildi. Bədə Masqva kəndi halində durmayub, köb hilələri zahir olduqda artıq qərara məcal olmayub, bir miqdar mövcüd bulunan əskər ilə qardaşımız Qalğa Sultan köndərilüb, bu yıllıq bir miqdar Tatar əskəri ilə Özi Qazaqı varub, bir canibin ursunlar. İnşəAllahu Təala, əvvəl bahardən mükəmməl tədariklə bu tərəfdən bizzat kəndimiz ve ol canibdən qardaşımız qıral yürər deyü, Özi Hatmanına məktub yazub və Mühəmmədğazi Atalıqı xəbər içün ali əl-əcələ köndərilmişdir və Özi Hatmanı da bir qat atlanacaq olub Qalğa Sultana xəbəri kelmiş ikən soñra Lih bəkləri əskər yığdıqları xəbərin aldıq deyü, siziñ tərəfiñizdən həvf idüb atlanmadıqlarında Tatar əskəriniñ isə əhvalı məlum, ata bindikdən soñra, əlbəttə, bir yerə toqtamadan dönmək mütadları degildir.

Boğdan xalqı keçən sənə mirzələrə və əskərimizə bir miqdar zərər idüb qaçtı. Ziyadə ələmləri var idi. Bu vaqıtdan hazır çıqmış əskər bulunup, ümuma bəklər və mirzələr və əskər xalqı qardaşımız Qalğa Sultannıñ ayaqlarına yıqılub, əzim minnət idüp, Boğdana kötürmişlər. Bu səbəbdən bir işdir olmuş, amma Qazaqıñ siziñ tərəfiñizdən həvfı kerçək isə, eyü hal degildir. İzbarav qalasında qardaşımız qıral ilə bu qədər əhd və şərtimiziñ ibtida sözi Özi Qazaqıdır. Özi Qazaqına əgər gizlü və aşkarə her kim zərər qəsd idərsə, nəqz-i əhd tərəfiñizdə olmış olur deyü, qət olunmış ikən şimdi bu yüzdən olmaq layiq degildir. Bu xüsus içün Toxtamış ağa qulumız qasda köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala sihhət ilə vardıqda bir xoşçə söyləşüb, bu məqulə iş var isə, mani və dəf idüb, dostluq və tüzənlik içün səy və diqqət və sərf-i himmət idəsiz. Baqiyə-i əhval müşarun-ileyh qulumızdan təfahhüs olunub, qəti cəvabıylə ali əlacələ köndərəsiz.

Baqı vəd-dua ali min etba əl-Xuday.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan İslam Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 230-231).Qaynaqça

Гайворонский O. Повелители двух материков, том 1, Киев-Бахчисарай, 2007 г.

Документы Крымского Ханства из собрания Хусейна Фейзханова / Составитель, транслитерация: Р. Р. Абдужемилев. Симферополь, 2017. 872 s.