کتاب رشدجلد سوم

1399تاریخ انتشار خرداد 2020برابر با ماه مای

ابوالحسن بنی صدر

کتاب رشدجلد سوم

استقلال و آزادی1399تاریخ انتشار خرداد

2020برابر با مای

ابوالحسن بنی صدر

انتشارات انقلاب اسلامی

2

فهرست 15.....................................................................هوالحق

20..................................................................بخش اول20................درحق چیست و فراتجدد بمثابه وجدان به حقوندی

21...................................................................فصل اول21..................................حق و منشاء آن و رابطه اش با دین

21........................................................... حق چیست؟:1 الف. تعریف حقوقی حق، بنوبه خود یا صوری است و یا تعریف به

22.............................................................محتوی است: . تعریفهای صوری حق ، پر شمار هستند. بی طرفانه ترین آنها1

این تعریف است: مجموعه قواعدی که مقید هستند به قید مجازات دولت در صورت عمل نکردن به آنها. این تعریف ها نیز

22.............................................................بعمل آمده اند:24................................................. تعریف محتوایى حق:226........................................ تعریف حق بنابر هدفهای آن:3

26.....................................ب. تعریفهای مردم شناسانه حق: . تحقیق در چگونگهای حق: بنای این تحقیق بر یافتن معیارها و1

27...........................یا روشهای کار و یا تألیفی از هردو است:28................................................ تعریف حق بنابر رویه:229.................... برای یافتن تعریف باید از بند ثنویت رها شد:3

29.............................................ج. نظریه های عمومی حق:29....................... نظریه ریموند وردیر در باره حق و مبادله:130.............. نظریه پوسپیزی: معیارهای جهان شمول حقوق:2

32..................................................د. تعریف کانت از حق:ه . تعریفی که حق، در فلسفه »اسلامی« و فقه پیدا کرده است:

343

34................. تعریف محمد حسین طباطبایی صاحب المیزان135............................. تعریف حق از منظر آیةالله منتظری:235................................................... تعریف فقها از حق:3

36............................................................. فقیهان3.137.............................................. فیلسوف- فقیهان:3.238...... معنای حق در منظومۀb فکری آیةالله جوادی آملی:3.3

و. مشترکات تعریفها و اشتراک آنها در تناقض هایی که در بردارند:41

46..............................ز. تعریف حق به اعتبار ایجاد کننده آن: . حقوق را خدا داده است، یا طبیعت داده است و یا انسان1

46..........................................بنابر طبیعت خویش دارد؟:49................ انسان خود خالق حقوق بنیادی خویش است:2

ح. در چرایی ناتوانی از تعریف حق به ویژگی ها و تعریف حق به51......................................................................قدرت:

52............................................. منشاء فلسفی حقوق:152................................................ منشاء دینی حقوق:2

54..................................ط.حق چیست از منظر هابرماس؟:54...............تعریف ماکس وبر، جامعه شناس آلمانی از حق،

55.............هابرماس نظر ماکس وبر را این سان نقد می کند: حق از منظر روسو و کانت و تألیفی که هابرماس از نظرهای

57.........................این دو و نظر ماکس وبر بعمل می آورد:59..................................از رسمیت انداختن حق: سه تفسیر

62..............................عقلانیت آئین های حقوقی نهادینه شده:66...........................آیین نامه پیشنهادی هابرماس بمثابه الگو:

68....................................نقد نظر هابرماس در باره حقوق: ط. کدام حق می تواند صفات حق را داشته باشد و چرا در

70................شناسایی حق، شناسایی کننده نیازمند او است؟:72.............................................شماری از ویژگی های حق:

4

77.....................................................................مأخذها:80..................................................................فصل دوم

80.. بمثابه وجدان به خود بمثابه خلاق و حقوندmodernitéتجدد . وجدان به خود بمثابه خلاق و خالق حقوق بنیادی1

subjectivation :......................................................80 سه مؤلفه: تمدن مادی، تبیین و تفسیر فرهنگی و نزاع مندی

83......................................................................جامعه:87........................................جدایی و تألیف این سه عنصر:

89........................................................از سامانه به عمل90...................................................................... نقد:●

John Rawls:...............94تأمل انتقادی در اندیشه جون راولز 97...................................................................... نقد:●

100........................بسط وجدان به خود بمثابه حقوند و خلاق:102.................................................... مدرنیته چیست؟:1103.............................................. انسان مدرن کیست؟:2

105..................................................انسان بمثابه نقشمند105................................................. انسان خالق انسان:1

107...................................... شکل گیری انسان مدرن:.1.1110............................................................. راه کار:.1.2

112.....................................از نظم جهان تا وجدان به خود:114....................................... انسان فرا مدرن کیست؟2.1117...................................................... ترس و طرد:2.2

120............وجدان به خود بمثابه حقوند و خلاق و وجدان زدایی:120............................ وجدان به خود بمثابه حقوند و خلاق:1

122......................... مراحل وجدان به خود بمثابه حقوند:1.1125............................ آزاد شدن انسان فعال و نقشمند:1.2

126..............................................وجدان زدایی از حقوندی:5

.. وجدان زدایی از انسان بمثابه حقوند، بنابراین، صاحب نقش:1 .128

129.......................... وجدان بر ضرورت رهایی از بند نهادها2130.................................جنبشهای اجتماعی پیشین و جدید:

130....................................................... موجود تاریخی:1132................. جنبش های اجتماعی بجای مبارزات اجتماعی:2134........................................ تجدد و جنبشهای اجتماعی:3.. تصویر جنبش اجتماعی زیرسلطه ها در جامعه فرامدرن:4 .136138. تعهد از مسئولیت بمثابه حقوند و نقشمند ناشی می شود:5140........................................ نابرابریها، نزاعها، بریدن ها:6142............................................ ضد جنبشهای اجتماعی:7

144..........................................................تمدن فرامدرن144................................................... یک جامعه آفریده:1146....................................................... وجدان به خود:2150........................................ حدود نوع فرامدرن جامعه:3

152................................از استبدادهای فراگیر تا قدرت تام:152.............................................. توتالیتاریسم چیست؟:1154........................................................ بدی چیست؟:2155.................................................... بسوی قدرت تام:3158....................... کار حکومتها در راه برد ناچیز شده است:4

159.............................چهار میدان ضرور وجدان به حقوندی: . وجدان به خود بمثابه حقوند و وجدان زدایی از خود بمثابه1

160....................................................................حقوند:162...................................................... تجدد و جنسیت:2165........................ پذیرش پناهندگان و دفاع از سرزمین ها:3

167..............................نقش ایفاکندگان در جامعه فرامدرن:167.......................................... ورود به جامعه فرامدرن:1

6

169..................................... ساختن انسان نقشمند جدید:2170................................... چهار میدان عمل تجدد معاصر:3172.................. از تلاشی جامعه پیشین تا بنای جامعه جدید:2173.............. فرهنگ وجدان به خلاق و نقشمند بودن خویش:3176................................................... خلبانی در هواپیما:4178.......................... دموکراسی مستقیم برضد قدرت تام:5

180..................حاصل سخن در باره جنبشهای اجتماعی جدید:180................ جانبداری سیاسی بد و خوب از محیط زیست:1183........................ نقشمند شخصی، نه فردی و نه جمعی:2

191......................................................مأخذها و توضیح ها193................................................................بخش دوم

193.............در مالکیت خصوصی و توزیع آن و مالکیت شخصی194.................................................................فصل اول

سیر از خود بیگانه شدن نظر لیبرالها در باره مالکیت از رهگذر194................................................بیان قدرت شدن مرام

.. مالکیت شخصی بمعنای هرکس مالک کار خویش است:1 .194196......................... حل تناقض با غلبه نظریه نفع طلبی:1.2197............................ از خود بیگانه شدن تعریف آزادی:1.3199.................... گذار از برابری طلبی به نابرابری طلبی:1.4

. از خودبیگانه شدن مالکیت: نشستن مالکیت خصوصی بر جای2201............مالکیت شخصی در هر چهار بعد واقعیت اجتماعی:

.. از خودبیگانه شدن مالکیت شخصی در مالکیت خصوصی:2.1 . .201 . پیدایش دو نظریه، یکی از مالتوس و دیگری از داروین و اثر2.2

206............................آنها بر ازخود بیگانه تر شدن لیبرالیسم: . لیبرالیسم، نه تنها مالکیت خصوصی را بر مالکیت شخصی3

حاکم می کند، بلکه نافی حقوق طبیعی و نیز جانبدار اجراشدن207..................»قانون طبیعت« در مورد تهی دستان می شود:

7

. رابطه مالکیت شخصی با مالکیت خصوصی در چهار بعد5211.......................سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی:

. در بعد سیاسی، بر حق حاکمیت هر شهروند اجماع وجود5.1211.......................................................................دارد: . در بعد اجتماعی مالکیت خصوصی تابع مالکیت شخصی5.2

212.....................................................................است: . در بعد فرهنگ، مالکیت خصوصی تابع مالکیت شخصی5.3

213.....................................................................است: . اما در بعد اقتصادی، بنابر مورد، مالکیت شخصی تابع5.4

214...........................................مالکیت خصوصی می شود: . نظر راولز در باره »دموکراسی مالکان« و لیبرالهای ناقد5.5

216.................حاکمیت مالکیت خصوصی بر مالکیت شخصی:220.....................................................مأخذها و توضیح ها:

226................................................................فصل دوم.پیشنهادهای توماس پیکتی در باره محدود و توزیع کردن مالکیت .

226227.................... عدالت بمثابه مشارکت و رأی زنی و شورا:1229..................... عبور از سرمایه داری و مالکیت خصوصی:2.. تسهیم قدرت در بنگاه های کارفرمایی: راه بردی تجربه کردنی:3

230232................. مالیات تصاعدی بر مالکیت و جریان سرمایه:4234.................... توزیع مالکیت و اعطای سرمایه به همگان:5.. به تصاعدی شدن مالیات و تقسیم اراضی دائمی باز بپردازیم:7

237239............................... بسوی مالکیت اجتماعی و موقت:8241.................................... شفافیت دارایی در یک کشور:9

243................ واردکردن عدالت مالیاتی در قانون اساسی:10 . درآمد پایه و مزد عادلانه: نقش مالیات تصاعدی بر عادلانه11

245..........................................................کردن درآمدها:

8

248......... وضع مالیات تصاعدی بر متصاعد کردن گاز کربن:12250............................... بنای آموزش و پرورش عادلانه:13 . پایان بخشیدن به ریاکاری از راه شفاف گرداندن آموش و14

252..................................................................پرورش:.. دموکراسی عادلانه: حواله برای استقرار برابری دموکراتیک:15

254256.............. بسوی دموکراسی بر پایه مشارکت و برابری:16257..... مرز عادلانه: سوسیال – فدرالیسم در مقیاس جهان:17

260...............................................................فصل سوم نقدها، پایه های بیست گانه اقتصاد، نقش هوش مصنوعی در حال و

260.............................آینده و همسان شدن وضعیت جهانیان...پایه های هجده گانه اقتصادی در خدمت انسان و آبادانی طبیعت:

267275.....................اگر هوش مصنوعی جانشین انسان بگردد؟:

ژوزف استیگلیتز: اثر جانشین انسان شدن هوش مصنوعی در276.............................................................دنیای امروز:

وقتی هوش مصنوعی جانشین انسان می شود چه می شود و چه276.................................................................باید کرد؟

278..................................قدرت در بازار و هوش مصنوعی:279...........سامانه داده ها و اطلاعات انبوه و شکار مشتری ها:282..........تحت قرارو قاعده درآوردن داده ها و استفاده از آنها:

285.....................................فنون جدید و تهدید دموکراسی:287...................جهانی کردن و شدن در عصر هوش مصنوعی:

288...............چارلین زیتون: »شش سناریو در دنیای بدون کار:292.......................................................مأخذ و توضیح ها:

296...............................................................بخش سوم در مصلحت و حق و ویژگی های بیان استقلال و آزادی از منظر

296........................................................................حق9

297.................................................................فصل اول297.........................................................مصلحت و حق

297............................. مصلحت وجود ذهنی و موقت دارد:1 . مصلحت ساختنی و بکاربردنی نیست مگر با تقدم و تأخر قائل2

298......................................................شدن میان حقوق: . انسان اختیار تشخیص و تعریف نیازهای خود را از دست4

.:می دهد وقتی، بنام مصلحت،استقلال و آزادی او محدود می شود301

302.................راه کاری که آلن تورن پیشنهاد می کند و نقد آن: .حاكميت مصلحت بر حق گزارشگر برده قدرت شدن انسان5

305.....................................................................است: . مصلحتی که قدرت می سنجد ناقض حق، ضد رشد، ضد6

306..................................................نیازهای واقعی است: . »مصلحت« قدرت سنجيده هيچ نيست جز نشاندن معلول7

307..............................................................بجاى علت: . اما »مصلحت« ضد رشد و نیاز واقعی و نشاننده معلول8

.برجای علت، تنها در بيان قدرت، ساختنى و توجیه کردنی است: . .310

. مصلحتی که عقل قدرتمدار می سنجد و بکار می برد، اندیشه9 راهنما، ولو بیان قدرت، را به تدریج میان تهی می کند. تا بدان جا

311.............................که دیگر بکار توجیه مصلحت نیز نیاید: . عمل به حق رفتن به راه رشد و عمل به مصلحت رفتن به10

312.........................................بیراهه مرگ و ویرانی است:317..................................... تبعیض مصلحت فرموده!؟:11 . هر مصلحت توجیه گر تقدم و تأخری، با مصلحت دیگری12

318.................همراه است که متقابلا متکای یکدیگر می شوند: . مصلحت سنجی بنام رشد نیز تن دادن به تنظیم رابطه با13

320.............................................................قدرت است:321...... . مصلحت رابطه مستقیم با واقعیت را قطع می کند:14

10

. خودسانسوری بنام مصلحت و زندانی کردن خویش در این و15322....................................آن مدار بسته، باز بنام مصلحت:

. از تخريبها، نوعى كه بسا رايج ترين است، تخريبى است كه16324......بنام مصلحت، انجام مىگيرد و بظاهر ويرانگرى نمىنمايد.

. »مصلحت بر حق مقدم و حاکم است« پوشش حاکمیت17326...........................................جبری قدرت بر حق است:

. سنجیدن مصلحت و بکاربردنش پیدایش بدیل را نامیسر18328.........می کند و پدیدنیامدن بدیل رشد را ناممکن می گرداند:

. دوگانگی تکلیف و حق دروغی است که و وسیله نشاندن19330............مصلحت به جای حق و تخریب بجای رشد می شود:

. کاربرد علم و فن بروفق مصلحت، انسان را برده اما20 کاربردشان بر وفق حق، این دو را نیروی محرکه رشد او

333...............................................................می گرداند: . مصلحت قدرت فرموده فاقد دلیل در خود و راه بر به21

336......................تمرکز ثروت و تعمیم نابرابری و فقر است: . مصلحتی که تنظیم رابطه با قدرت ایجابش می کند، عقل را22

338.............................از استقلال و آزادی خود غافل می کند: . »اتحاد کاربردی و تضاد راه بردی« را مصلحت ایجاب می کند23

340...............................................و مفسدت ببار می آورد: . مصلحت توجیه گر ناتوانی و ایجاد باور به آن، بنابراین سبب24

342..................................................از رشد ماندن است: . مصلحت یأس و غم زدگی را جانشین امید و شادی ذاتی25

344............................................................حیات می کند: . مصلحت خود روش نیست، روشی را تجویز می کند که26

347...............................................بن مایه آن قدرت است: . مصلحت پیشخورکردن و از پیش متعین کردن آینده را ناگزیر27

349............................و اندازه نگاهداشتن را ناممکن می کند: . زشتی ویژ گی مصلحتی است که قدرت می سنجد و انسان28

351......................................................بدان عمل می کند:

11

. مصلحت ترجمان موازنه وجودی و حق بیانگر موازنه عدمی29354.....................................................................است:

.. پدیدآورنده ها مصلحت را امر واقع مستمر گردانده اند:30 .357. مصلحت سبب غفلت از حقوق، بنابراین، از کرامت می شود:31

359361............ از حق حق صادر می شود اگر به آن عمل شود:32

363................................................................فصل دوم363....بیان استقلال و آزادی راهنمای زیست انسانها در حقوندی

363.......................................................... بیان استقلال1 . در آنچه به نظام های اجتماعی مربوط می شود، بیان استقلال و2

367......................................................................آزادی . دانستیم که هرگاه انسان از استقلال و آزادی خویش غافل3

نگردد – که شرط آن غافل نشدن از این همانی با حق مطلق369.........است -، بطور خودانگیخته به حقوق خود عمل می کند:

. وجدان به حقوندی، در مقام عمل، رهبری در خور خویش را4373.................................................................می طلبد:

. رشد انسان هدف و روش می خواهد تا که رشد قدرت جانشین5381...........................................................رشد او نشود:

393....................................................................مأخذها394.............................................فهرست اسامی و واژه ها

12

هوالحق

، یکی از بس درخور یادآوری است که پویایی های رابطه های قوا دو پویای م££رگ در وی££رانی و زن££دگی ب££ه یمن ره££ا ش££دن از رابط££ه

ببارآم££دنی، را به دنبال می آورند. پویایی زندگیمسلط – زیرسلطه خ££ویش را ب££ه یادآورن££د و ب££ه و آزادیمی شود اگر انسانها استقلال

، بمعنای رها شدن از روابط قوا، روی آورن££د. و این££ک، جه££انانقلاب در وی££رانی اس££ت. از این رو، ب££اوجود برف انب££ارگرفتار پویایی مرگ

، جهانی££ان، هم££ه، درشدن مسئله ها در هر جامع££ه و جامع££ه جه££انی برابر مسئله ای قرارگرفته اند که از نوع دیگر اس££ت: خ££ود س££پردن

به پویایی مرگ و یا جانشین کردن آن با پویایی زندگی؟ جهان امروز با این مسئله روبرو است و برای این مس££ئله بای££دراه حل پیداکند. راه حلی که وج££ود دارد و انس££ان ب££ه بن££دگی ق££درت درآمده، آن را نمی بیند و یا در خود یارای بکارگرفتنش را نمی یاب££د:

کردن، نی££از ب££ه خ££ارج ش££دن از جانشین پویایی مرگپویایی زندگی و و فن )علمروابط قوا و بکارنبردن ترکیب ه££ا از نیروه££ای محرکه

ک££ه بن£ابر ن££وع ت££رکیب، در آن، و این و آن نیروی محرکه و زورپول وارد می شوند( در این گونه رابطه ه£ا دارد. و این£ک، جانش£ین ک£ردن پوی££ایی م££رگ ب££ا پوی££ایی زن££دگی ف££وریت یافته اس££ت. زی££را ابع££اد ویرانی گری ه££ا بزرگ ت££ر می ش££وند و خط££ر آن ک££ه فراگ££رد م££رگ توقف ناپذیر بگردد، روز به روز، جدی تر می شود. برای سردرآوردن از ب££زرگی تخ££ریب، خوانن££ده می توان££د جمعیت جه££ان را در نظ££ر

س££اعت،24مجسم کند. آن گاه از خود بپرسد: این جمعیت، در هر با خود و با یکدیگر و با همه دیگر جان££داران، برق££رارچند رابطه قوا

می کند و در این رابطه ها، چند ب££ار ت££رکیب علم و فن و زور و پ££ول و... را بکار می برد؟ این پرس££ش، او را هم از ابع££اد ویران گ££ری در س££طح جه££ان آگ££اه می کن££د و هم ب££ه او امک££ان می ده££د ب££رای پرسشهایی چند پاسخ بیابد؛ برای این پرسشها: چرا دو سوم تولی££د

براب££ر ک££ل تولی££د ناخ££الص10مردم روی زمین تخریبی است؟ چرا ، بک££ار اس££ت؟ چ££را مش££تق فرآورده ه££ایجه££ان، س££رمایه در ب££ازار

شده است؟ چ££را جهانی££انجمعت روی زمین گرفتار پیش خورکردن غاف££ل و گرفت££ار ج££بر می کنن££د و و آزادیخویش££تن را از اس££تقلال

آیندگان را نیز گرفتار ج£بر پویایی ه£ای رواب£ط مس£لط – زیرس£لطه را می کشند؟ می گردانند؟ چرا طبیعت

13

پرسش ها او را آگاه می کنند چرا جهان امروز در برابر مسئله ای قرارگرفته اس££ت ک££ه از ن££وعی دیگ££ر اس££ت؟ ت££ا این زم££ان، ب££رغم

ب££ر روی زمین، بط££ور مس££تمر،هشدارها که در طول حیات انس££ان، ب££ه ق££درت و هم زیرسلطه هاداده شده اند، انسان ها، هم مسلط ها

اصالت داده اند و گمان برده اند قدرت چیزی به دست آوردنی اس££ت و با بدست آوردنش، می توان کاری را ک££رد ک££ه دیگ££ران نکرده ان££د.

، زیرس££لطه ها وغاف££ل از این ک££ه در م££دار بس££ته رابطه ه££ای ق££وا مسلط ها موقعیت عوض می کنند اما رابطه ه££ا برج££ا می مانن££د و دو طرف را گرفت££ار پویایی ه££ا خ££ود نگ££اه می دارن££د. آنه££ا ک££ه مس££حور قدرت نمانده و ی££ا خویش££تن را از س££حرزدگی رهانده ان££د، می بینن££د

انداخته اس££ت آتش به جان هستی انسان و طبیعتپویایی خشونت و تن به تسلیم نمی دهند. اندیشه سبب یاب آنها، دارد س££بب را ک££ه قدرت )= روابط قوا و ترکیب ها که در این رواب££ط بک££ار می رون££د( است، شناسایی می کند. هنوز اندک شمارند آنها که در یافته اند این رابط££ه اس££ت ک££ه بای££د تغی££یر داد ت££ا ک££ه در رابطه ای از ن££وع دیگ££ر،

ب££ا نیروه££ای ک££ه حقترکی££بی بک££اربردنی ش££ود ک££ه، در آن، ن££ه زور ترکیب شود و در تنظیم رابطه ها بکاررود.محرکه

و ق££درت عق££ل مح££ور – عق££ل قدرت م££دار بدین س££ان، مدرنیته می شد و ی££امحور –، یا باید تسلیم نفی مدرنیته توسط پسامدرن ها

تعریفی دیگر می جست. وضعیتی که جهانیان در آن قرارگرفته اند و مسئله ای که همگان در برابر آن قرارگرفته اند، مدافعان مدرنیته را

با پس££امدرن ها بدرآین££د و ب££رآنبرآن می داشت که از محدوده نزاع تعریفی بعمل آورند که پاسخ پرسش££ی ن££یز باش£د ک££هشوند از تجدد

تجددجهانیان با آن روبرو شده اند. تعریفی که یافته ان££د این اس££ت: و خلاقیت خود. است به حقوندیوجدان انسان

بدین سان، متفکرانی که هم امکان های در اختی££ار و هم خطره££ا را می شناساند که حیات را تهدید می کند، به کسانی می پیوندند ک££ه

پیش££نهادکرده اند. پیش از انقلاب را بمثابه اصل اهنماموازنه عدمی ، در جری££ان انقلاب و بگ££اه برخاس££تن ب££ه مق££اومت دربراب££رای££ران

، ب££ابازس££ازی اس££تبداد، راه ک££ار را جانش££ین کردن رابطه ه££ای ق££وا باحق دانسته اند و می دانند. باوجود این، هنوز زم££انرابطه های حق

قدرتی را که حلال همه مش££کلها می پنداش££ت،باید تا جامعه جهانی را، ب££ه یمن تم££رینریشه همه مشکلها بشناسد و وجدان به حق££وق

این همانی با حق، راهبر تنظیم رابطه ها با حقوق، بگرداند. به حقوق، نیازمن££د بدیهی است وجدان همگان و وجدان همگانی

همگان بر س££ر و ممکن گرداندن اجماعشفاف گرداندن تعریف حق تعری£££ف اس£££ت. حقوق£££دانانی ح£££ق را تعریف ناپ£££ذیر دانس£££ته اند.

– و در و فقه££ای دین ها و جامعه شناس££ان و حقوق££دانانفیلس££وفان

14

، مذهب ها – از ح££ق تعریف ه££ا کرده ان££د. ازاین رو اس££ت ک££ههر دین کلمه حق، نیازمند صفتی شده است که گویای فکرراهنمای تعری££ف کننده آن است. باوجود چنین وضعیتی، چگونه بتوان راه ح££ل مس££ئله را بکار برد وقتی، بر سر تعریف، اجماع جهانیان به کن££ار، در س££طح

ویک جامعه نیز، توافق موجود نیست؟ این پرسش، عق££ل مس££تقل در حقیقت،آزاد را راهنما می شود به یافتن پاسخ از خود مسئله.

را ب;;ا رابط;;ه ح;;ق ب;;ا ح;;قهرگ;;اه قرارباش;;د، رابطه ق;;وا جانشین کنیم، بنابراین، از ترکیبی که در این رابطه بکار

را خ;;;ارج و، ح;;;ق را، درآن، وارد ک;;;نیم، آنمی رود، زور تع;ریفی از ح;ق ص;حیح می ش;ود ک;ه جانش;ینی را ممکن

چنین حقی، بدین خاطر ک££ه هس££تی مند اس££ت، مس££تقل ازمی کند. هر طرزفکری، تعریف می یابد. بدین خاطر است که گ££وییم: »چ££ون

می گوید، نه چون خ££دا می گوی££د ح££ق اس££ت«. یع££نیحق است خدا بای££د در خ££ود آن باش££د و هم ح££ق بای££داین که هم دلیل حقانیت حق

واجد ویژگی های دیگر باشد و به ویژگی هایش تعریف شود. ب££ه ویژگی ه££ایش ب££ر س£ر تعری££ف حق هرگاه فرض کنیم اجم££اع

و هم££ه دیگ££رقاب££ل حص££ول اس££ت، نس££بت ح££ق ب££ه حی££ات انس££ان زیندگان جانوری و گیاهی باید معلوم و مجموع££ه حق££وق شناس££ایی شوند. اجماع بر سر وجدان ب££ه این حق££وق بس££ا آس££ان تر اس££ت ت££ا اجماع بر سر خلاق بودن انسان. حق این است که انسان تنها خلاق

اس££ت ک££ه یکی از آنه££انیست، مجم££وعه ای از اس££تعدادها و فض££لها آفریدن است. بسیاری موانع ذهنی و عینی باید از سر راهاستعداد

برداشته شوند تا ک££ه انس££ان ها، خویش££تن را بمثاب££ه مجم££وعه ای از استعدادها و فضلها باز شناسند. آن عصر را که انس££انها عام££ل ب££ه حقوق و بمثابه مجموعه استعدادها و فضلها فعال می ش££وند، عص££ر

فراتجددش می توان خواند. ، در بع££د های اقتص££ادی و سیاس££ی و ب££ا حق جانش££ینی ق££درت

اجتم££اعی و ف££رهنگی، جانش££ینی نخس££تینی را ایج££اب می کن££د ک££ه که خصوصیهمچنان از آن غفلت می شود: جانشین کردن مالکیت

)= م££الکیت انس££ان ب££ر س££عیق££درت اس££ت ب££ا م££الکیت شخصی ، راه ح££ل همچن££ان در م££دار بس££ته( که حق اس££ت. در غ££ربخویش

مالکیت خصوص یا مالکیت دول££تی – ک££ه بلح££اظ م££اهیت ف££رقی ب££ا در آنچ££هیکدیگر ندارند – جستجو می شود: از سیر تحول لیبرالیسم

به مالکیت مربوط می شود، ت££ا م££الکیت دول££تی ک££ه مارکسیس££ت – لنینیس££تها برقرارکردن££د و از آن، ت££ا م££الکیت هم خصوص££ی و هم

پیش££نهاد می کنن££د، و پی ک££تی که راولزدولتی و اینک، توزیع مالکیت راه حل ه££ا هس££تند در م££دار بس££ته م££الکیتی ک££ه ب££ه ق££درت تعری££ف

15

می شود. در بخش دوم کتاب، خواننده نظرها و نقد آنه££ا را می یاب££د هرگ;;اه ق;;رار ب;;ر ح;;لو در براب££ر این پرس££ش قرار می گ££یرد:

مسئله از راه عمل به حقوق و تنظیم رابطه ها با حق;;وق باشد، حق انسان بر ک;;ار او نیس;;ت ک;;ه بای;;د ب;;ا ح;;ق ک;;ار انسان های دیگر، رابطه برقرارکن;;د و این رابط;;ه نیس;;ت که باید در بعد اقتصادی و نیز سه بعد دیگر، تنظیم کننده

رابطه ها و فعالیتها بگردد؟ با حقوق، نیازمند تغی££یر اس££ت: تغی££یر اما جانشین کردن قدرت

، تغی££یر اخلاق، تغی££یر س££ازماندهی جامع££ه وزب££ان، تغی££یر فرهنگ بمثاب££ه اندیش££ه و آزادی با بیان اس££تقلالجانشین کردن بیان قدرت

، اخلاق، فرهن££گ اس££تقلال و آزادی. ویژگی ه££ای زب££ان آزادیراهنما ب££ر پای££ه حق££وق و ق££انون اساسیاستقلال و آزادی، حق££وق پنج گانه

پنج گانه، یافته و در اختیار همگان قرارگرفته اند. بخش س££وم کت££اب از بیشترین اهمیت برخوردار است چراکه در فصلی، مصلحت ها را

س;;ه ک;;ار انج;;ام می ده;;د:می شناس££اند ک££ه ق££درت، ب££دانها، و ب;;ه دس;;ت فراموش;;ی ک;;ردن مص;;لحتجانش;;ین حق

.سپردن حقوق و از خود بیگانه کردن اندیشه راهنما و و در فصل دوم از بخش سوم کتاب، ویژگی های بیان استقلال

، شناسایی ش££ده اند. از آنج££ا ک££ه انس££ان ب££دون، از منظر حقآزادی وجود ندارد، هر انسانی که بخواهد به حقوق خ££ویشاندیشه راهنما

، فع£ال بگ££ردد،عمل کند و بمثابه مجموعه ای از استعدادها و فضلها هم نیازمند نقد فکرراهنمای خویش با محک این ویژگی ه££ا اس££ت و هم نیازمند تمرین همه روزه است تا ک££ه درپن££دار و گفت££ار و ک££ردار، حق بگردد. این تمرین، تمرین عقلی است که نخواهد از استقلال و

. او به یمن تم;;رین در می یاب;;د ک;;ه خویش غاف££ل ش££ودآزادی اس;;;تقلال اینهم;;;انی ب;;;ا ح;;;ق اس;;;ت؛ آزاد ن;;;یز ص;;;فت فعالیته;;ای انس;;ان این هم;;انی جس;;ته ب;;ا ح;;ق اس;;ت. بدین قرار، هراندازه این همانی با ح;;ق ک;;امل تر، آزادی او در اندیشیدن و عمل کردن بیشتر. از آنجا که بگ;;اه خل;;ق،

خل;;ق، ، همراه ب;;ا اس;;تعدادمجموع استعدادها و فضل ها عمل می کنند، انسان این همانی جسته با حق، بگاه خلق،

با آزادی این همانی می یابد. از این رو، سیر و صیر از از خ££ود بیگ££انگی ت££ا یگ££انگی ب££ا خ££ود و

، نیازمن££د آن اس££ت ک££ه جامعه ه££ا طرحه££ایی رااین هم££انی ب££ا حق ط£££راحی و اج£££را کنن£££د ک£££ه فرص£££ت ها و امکان ه£££ای این هم£££انی

با حق را بیشتر می کنن££د و خ££ود ف££رآورده این هم££انی ب££اشهروندان ح££ق هس££تند. در فص££ل دوم بخش س££وم، ویژگی ه££ای ط££رح کلی و طرحهایی که در درون آن، محل اجرا می یابند، شناس££ایی ش££ده اند.

16

باوجوداین، با مراجعه به فصل اول بخش سوم، می توان ه££ر ط££رح در عمل به حقوق و فعال شدنرا نقد کرد تا که بکار انسان حقوند بیاید.بمثابه مجموعه استعدادها و فضلها

2019 دسامبر 24 برابر 1398 دی ماه 4ابوالحسن بنی صدر

17

بخش اول درحق چیست و فراتجدد بمثابه وجدان به

حقوندی

18

فصل اول

و منشاء آن و رابطه اش با دینحق

برای و حقوق دانان چیست؟ پرسشی است که فیلسوفان حق آن پاسخ نجسته اند. ش££ماری آن را غ££یر قاب££ل تعری££ف دانس££ته اند و ش££ماری ن££یز تعری££ف ش££دنی دانس££ته اند الا این ک££ه گفته ان££د تعری££ف

باشد. با وجود این، تعریفهای بس££یار از ح££قنمی تواند جهان شمول بعمل آمده اند و بنابر منشایى که ب££رای آن قائ££ل ش££ده اند، اعط££ای

به انسان، ط££بیعی و خل£ق انس££ان دانس££ته اند. فیلس££وفان وخداوند را حق££وق ط££بیعی فرانسهحقوقدانانی نیز بر این باورند که انقلاب

به حقوق موض££وعه ب££دل ک££رده اس££ت و از آن پس، حق££وق انس££انحقوق موضوعه شده است:

چیست؟:. حق1

La نوش££ت )نق££د عق££ل ن££اب ، امانوئ££ل ک££انت1787 در س££ال critique de la raison pureهمچن££ان درپی (: »حقوق££دانان

هستند«. دو قرن بعد، حقوقدانان همچن££انیافتن تعریفی برای حقدر پی یافتن تعریف هستند و هنوز آن را نیافته اند.

است ک££ه، مجله حقوق )که نشریه مهم فرانسه1989 در سال حقوق££دان ص££احب50به انتشار نظریه های حقوقی می پ££ردازد(، از

ت£ألیف خواس£ت در چن£د ص£فحه نظ££ر خ£ود را در ب£اره مفه£وم حق بنویسند تا که مجله هم نوشته ها را درج کن££د و هم،اگ££ر از آنه££ا ی££ک تعریف حاصل نکرد، دست کم، چند تعریف عمده را استخراج کن££د. اما یک یا چند تعریف حاصل نشد. بدین خاطر که تعریفها پرش££مار و

Georges بیش از ان£££دازه ب£££ا یک£££دیگر اختلاف داش£££تند. ژرژ ودلVedel )1910 – 2002(دانشکده حقوق و صاحب ریىس اسبق

، و حق£وق اداریتألیف£ات بس££یار، از جمل£ه در ب£اره حق£وق اساسیمقاله خود را این سان آغاز کرده بود:

19

» این££ک هفته ه££ا و بلک££ه ماه ه££ا اس££ت ک££ه س££خت می کوش££م و چیست؟« بظاهر، بسیارتعریف را نمی یابم. با این که پرسش »حق

س££اده اس££ت، ام££ا پاس££خ ص££حیح ب££ه این پرس££ش را نمی ی££ابم. این وض£££عیت، ن£££ه هم افتخ£££ارآمیز نیس£££ت بلک£££ه ب£££ه آدمی احس£££اس

س£££ال پیش گفته ام.60ش£££رمندگی می ده£££د. نخس£££تین درس را سال پیش آغاز50تدریس حقوق در مقام استاد صاحب کرسی را

کرده ام. در تمام این عمر، بمثابه حقوق££دان، بعن££وان اس££تاد، وکی££ل دادگستری، مؤلف، مشاور و قاضی، کار کرده ام. و این££ک، پریش££ان فکر، بمثابه شاگرد س££ال اول دانش££کده حق££وق، ورق££ه امتح££انی را سفید بدست ممتحن می دهم. زیرا نتوانس££ته ام خ££ورده ج££وابی ک££ه مرا از گرفتن نمره صفر برهد، پیدا کنم.... اگ££ر مش££کل ب££دانم، در یک جامعه، حق چیست، اما براین باورم که بدانم جامعه بدون حق،

چگونه جامعه ای است« تعری£ف در خ££ور این عن££وان، حق ب££دین قرار، از دی££د حقوق£دانان

ناکردنی است. باوجود این، دو نوع تعریف از حق به عمل آمده اند:الف. تعریف حقوقی حق

ب. تعریف مردم شناسانه حق

، بنوبه خود یا صوری حقالف. تعریف حقوقی است و یا تعریف به محتوی است:

.، پر شمار هستند . تعریفهای صوری حق1 مجموعه قواعدی کهبی طرفانه ترین آنها این تعریف است:

در صورت عمل دولتمقید هستند به قید مجازات این تعریف ها نیز بعمل آمده اند:نکردن به آنها.

Christian ● تعری££ف کریس££تین لارومه Larroumet:این اس££ت مجموعه ای از قواعد است که زندگی در جامعه را ب££ه س££امانحق

می آورند به ترتیبی که از هرج و مرج در جامعه پیشگیری گردد.کرنو££ ژرارد£ £●Gérard Cornuرا این سان تعریف می کن££د: حق

مجموعه قواعد رفتاری که در جامعه مقرر هستند و تخل££ف از آنه££ا دارد. بنابراین، بر اعضای جامعه تحمیل می شوند. مجازات

Boris● بوریس استارک Starkمجموع££ه ب££راین اس££ت ک££ه حق قواعد رفتاری حاکم بر روابط میان انسانها است که آم££ریت دولت

رعایت آنها را توسط اعضای جامعه تضمین می کند. اما این تعریفه£ا و تعریفه£ای دیگ££ری از این ن£وع، جه£ان ش£مول

تعریف کننده نیز از این واقعیت آگاهند. شمارینیستند. حقوقدانان

20

، بن££ابر نظ££اماز آنها نیز قید می کنند که بنابر نظام حق££وقی فرانسه، بنا بر...حقوق آلمان

بدین سان، تعریف صوری کافی به مقصود نیست. زی££را تعری££ف توس££ط نیست. همه تعریفها نیز به قی££د مج££ازات حقجهان شمول

دولت مقید هستند: توس;;ط. قواعدی که رعایت نشدشان سبب مج;;ازات1.2

، یکی منش، دو ویژگی حق بنابر قول حقوقداناندولت می شود: اجباری آن است بدین مع££نی ک££ه رع££ایت نش££دنش س££بب مج££ازات می شود و دیگری این که مجازات را دولت می کند. به س££خن دیگ££ر،

.Mحق وابسته است به دولت. به نظر اوب££ر J. L. Aubertص( کتاب(، ویژگی تعیین کننده قاعده ای که حق است، اینس££ت ک££ه20

عمل ب££ه آن اجب££اری اس££ت و عم££ل نک££ردن ب££ه آن س££بب مج££ازات بر این است که قاعده ایMazeaudتوسط دولت می شود. مازود

که عمل نکردن به آن مجازات نداشته باشد، قاعده حقوقی و ح££قنیست.

ذاتی نقدی که بر این نظ££ر وارد اس££ت، این اس££ت ک££ه مج££ازات نیست. چنان نیست که اگر عمل نکردن سبب مجازات نش££ود،حق

ث££ابت می کن££د ک££ه ن££ه در حق££وقح££ق دیگ££ر ح££ق نیس££ت. لارومه از عم££ومی و خصوص££ی، و ن££ه در حق££وق داخلیبین الملل عم££ومی

، حق را از کرس££ی حق££انیت پ££ایین نمی آورد. مج££ازاتعدم مجازات (( و غیر دول££تی )افریقا و ژاپن، دولتی ) چیندر حقوق غیر اروپایی

نادیده گرفته نشده است. اما چنان نیز نیست که هر عم££ل نک££ردنبه حقی، سبب مجازات شود.

قاع££ده ای ک££ه ح££ق حقوق££دانان ب;;ه دولت:. وابستگی حق1.3 ب££ودن عم££ل نک££ردن ب££ه آناست را تنها مقید به قید قابل مج££ازات

نمی کنند، بلکه برآنند که تنها دولت می تواند س££رباز زنن££ده از عم££ل ب££ه قاع£ده را مج££ازات کن££د. بن££ابراین، ح££ق را وابس££ته می کنن££د ب££ه

Borisدولت. چنان ک£££ه ب£££وریس اس£££تارک Stark« :می نویس£££د مجازات توسط دولت ضابطه قاعده ای است ک££ه ح££ق می خ££وانیم. ویژگی قاعده ای که حق اس££ت چن££دان ب££ه وج££ود مج££ازات بس££تگی ندارد، بلکه به مجازاتی بستگی دارد که بلح££اظ اجتم££اعی س££ازمان

کتاب او(. 36یافته باشد )ص ش££هیر اش££تباه نویس££نده می پرس££د: آی££ا تم££امی این حقوق££دانان

خوانایی کامل دارد با ح££قکرده اند؟ البته که نه. تعریف آنها از حق آن سان که م££ا در جامعه ه££ای اروپ££ایی می شناس££یم. ام££ا تعریفه££ای

حق بشمار نیستند. جهان شمول

21

:. تعریف محتوایى حق2 را ب££ه محت££وای آن و ی££ا ه££دفهای آن تعری££ف و حقوق££دانانی حق

براین نظ££ر هس££تند ک££ه ه££ر حقیکرده اند: جانبداران حقوق طبیعی که وضع و به اجرا گذاشته می شود، بای££د منطب££ق باش££د ب££ا آرم££انی عادلانه. ب££اوجود این، تعریف ه££ا نایکس££انند: ص££احب نظره££ا مواف££ق هستند که یک قاعده و یک قانون )در معنای وسیع کلمه( که با ح££ق طبیعی منطبق نباش££د، عم££ل ب££ه آن اجب££اری نیس££ت، بلک££ه بای££د در برابر آن مقاومت کرد. بن££ابراین، هرآنچ££ه ب££ا ح££ق ط££بیعی خوان££ایی ندارد، حق نیست. زیرا عمل به آن اجباری نیس££ت. ب££اوجود این، در

اختلاف نظر دارند:باره محتوای حق طبیعی، حقوقدانان ط;بیعی را، حقی می دانن;د ک;ه. شماری از آنان، حق2.1

و انس££انها ب££ه عم££ل ب££ه آن مکل££ف مق;;رر ک;رده اس;;ت خداوند هستند. منشاء نظر اینان، احکام مس££یحی ج££زمی جاودان££ه راس££ت

وفای ب;;ه عه;;د، اجب;;ارانگاش££ته اس££ت. این حق££وق عبارتن££د از عمل به قرارداد، جبران زی;;انی ک;;ه ناعادلان;;ه ب;;ه دیگ;;ری

، رع;;ایت خصوصیوارد شود، حق خ;;انواده، ح;;ق م;;الکیت ذاتی ه;ر انس;ان یع;نیحق;;وق بنی;ادی )حقوق شخص;;یت

حق;;وقی ک;;ه حاف;;ظ و ض;;امن زن;;دگی خصوص;;ی، آب;;رو، و... و شخصیت اخلاقی هستند(کرامت

. از قرن هفدهم بدین سو، حقوقدانانی نحله حق;;وق2.2 ط£بیعی س£مت و. مفهوم حق و انسان را ایجاد کردندطبیعت

از طبیعت انس££ان س££خنسوی حق فرد را پیداکرد. این حقوقدانان می گویند که در همه ج££ا و هم££ه وقت، هم££ان اس££ت. بن££ابراین، ه££ر

برخ£وردار اس£ت. حق£وقانسان، بما ه£و انس£ان، از حق£وق بنی£ادی باید این حقوق را بشناسد. این نحله برdroits positifsموضوعه

و حقوق££دانان ت££دوین فرانسهانقلابی££ان ش££رکت کنن££ده در انقلاب ، بسیار اثر گذار بوده اس££ت. ح££ق ب££ر غ££ذا و ب££رکننده حقوق مدنی

ازدواج و ولایت پدر، این سان وارد حقوق موضوعه شدند. ، هم بلح;;اظ ن;;تیجه ای ک;;ه بب;;ار. این تعری;;ف از حق2.3

می آورد و هم بلحاظ محتوی، نقد شده است: : عدم اط££اعت از ق££انون غ££یر● خطر نتیجه مشترک حقوق طبیعی

عادلانه، هم بلح£اظ اجتم£اعی و هم بلح££اظ فلس££فی، س£خنی نابج££ااست:

خاطر نشان می کند:Pascal پاسکال نقد بلحاظ اجتماعی: گفتن این سخن ب££ه م££ردم ک££ه ق££وانین ظالمان££ه هس££تند، خطرن££اک است. زی££را آنه££ا از ق££انون اط££اعت نمی کنن££د مگ££ر ب££دین خاطر ک££ه

معاص££ر ن££یز ب££ر این نظ££ر هس££تند.عادلانه است. اغلب حقوق££دانان

22

باشد و رابطه ه££ا را ب££ا) نظر او نقدپذیر است. زیرا قانون باید حق(حق تنظیم کند و نه با قدرت

مشکل عمده ای پدید می آید و آن یافتننقد بلحاظ فلسفی: ضابطه ای است که، بنابرآن، بتوان گفت یک قانون عادلان££ه ی££ا غ££یر

از ن££ا بمثاب££ه تم££یز حقعادلانه است. )نقدپذیر است. زی££را ع££دالت حی££اتحق، بکار آن می آی££د ک££ه محت££وای ق££انون را ب££ا حق££وق ذاتی

بسنجد. آگر محتوای قانون با حق نخواند، حق نیست( طبیعی بلح££اظ محت£وی: اگ££ر ح££ق ط£بیعی منش££اء● و اما نقد حق

می جوی££د ام££ا از حق££وق دیگ££ری ک££ه مس££یحیخود را در مس££یحیت نیستند، بی بهره نیست. حق یا بر اص££ول مخ££الفی بن££ا می گ££یرد ک££ه نمی گذارند عنوان حق را پیدا کند و یا ب££ر اص££ولی بن££ا می جوی££د ک££ه همانند اصولی هستند که مس££یحیت ب££ر اس££اس آنه££ا، این حق££وق را تبیین می کند. و این بدان معنی است ک££ه اص££ولی ک££ه ح££ق ط££بیعی

برآنها بنا می شود، به ضرورت مسیحی نیستند. حقوقی باشند که ب££ه ف££رد، بگ££اه تول££د، تعل££ق● اگر حقوق طبیعی

پیدا می کنند، تعیین چنین حقوقی بسیار مش££کل اس££ت. ب££دین خاطراست که نظرهای اظهار شده گوناگون هستند. اف££زون ب££راین، حق باید در همه جا و همه وقت همان باشد و می دانیم که چنین نیست. محتواهای حقوق مختلف، در زمان و در مک££ان، نایکس££انند و ممکن

نیست مجموعه ای را بسود مجموعه دیگری بی اعتبار بخوانیم. بن££ابر بدین س££ان، آن تعری££ف ک££ه اعتب££ار نمی جوی££د، تعری££ف حق

محتوای آن است.

بنابر هدفهای آن:. تعریف حق3 بن££ابر ه£دفهای آن از پیشاپیش معل£وم اس£ت ک££ه تعریفه££ای حق

تعریف های دیگر ضعیف تر هستند: ، به مقاله خود، در پاسخ مجلهCharles Leben. شارل لوبن 3.1

چ££یزی اس££ت ک££ه از ع££دالتحقوق، این عنوان را داده اس££ت: حقFrançois بیگانه نیست. فرانسوا تره Terré :ح;;قنیز می نویسد

نخست ع;;دالت اس;;ت ام;;ا ع;;دالت نیس;;ت. زی;;را هم بای;;د در حقیقت، اگر همه دیگرعادل را راضی کند و هم عاقل را.

با یکدیگر موافقند که هدف حق، برق££راری نظم اس££ت،حقوقدانان اما با برقراری نظم، به هر طریق و به هر قیمت، مواف££ق نیس££تند.

هدف حق، تضمین نظم و متحقق کردن عدالتمی گویند: » برخی بیش££تر ب££ر نظم و پ££اره ای بیش££تر ب££ر ع££دالت تأکی££داست«.

می کنند. زیرا عدالت هدفی ذهنی تلقی می شود.

23

، می تواند در همه جامعه ها کاربرد پیدا کند. الا این تعریف از حق این که جامعه های س£نتی ب££رای برق££راری نظم هم££ان روش را بک££ار

بکار می برند. در آن جامعه ه££ا، نظم ونمی برند که جامعه های غرب بی نظمی، با همان روش از یکدیگر تم££یز نمی جوین££د. این جامعه ه££ا

را برای برقرارکردن نظم و هم آهنگیوسایل دیگری غیر از عدالتبکار می برند.

:ب. تعریفهای مردم شناسانه حق

بینابینی فرهنگی که برسرش اتفاق آراء وجود داش££ته هیچ نظریه اینباشد، وجود ندارد. ب££اوجود این، نظریه ه££ای مردم شناس££انه حق

مزیت را دارند که ما را از آنچه در جامعه های گوناگون حق نامی££ده می شود، آگاه می کنند. از این منظر که بنگریم، ول££و ن££اقطعی، ام££ا دست کم بخاطر عمومیتی که این نظریه ها دارند، علمی تر هس££تند. اگر بپذیریم که حق ذاتی تمامی اشکال زندگی در جامعه

دو روش ب££££رای کش££££ف آن وج££££ود دارد: تحقی££££ق دراس;;;;ت،چگونگی هایش و یا تحلیل محتوای آن:

بنای این تحقیق بر یافتن:. تحقیق در چگونگهای حق1کار و یا تألیفی از هردو است: معیارها و یا روشهای

، اساس££ا مبت££نی ب££ر ی££ک چن££د. تحقیق برای یافتن معیاره££ا: حق1.1 معیاره££ای ص££ریح و مکت££وب اس££ت ک££ه در کتابه££ای ق££انون درج

ب££ودن نقضمی شوند. ترجیح دادن معیاره££ا بخ££اطر قاب££ل مج££ازات آنه££ا و ح££ل و فص££ل منازعه ه££ا اس££ت. از منظ££ر جانب££داران وض££ع معیارها، از آنجا که بر زندگی اجتماعی قواعد حاکم هس££تند، رفت££ار صحیح، رفتار منطبق با آنها است. از این رو، هر منازعه ای آسیب و

نا بهنجاری اجتماعی شمرده می شود. و روس££کوRadcliffe-Browne ب££دین خاطر، ردکلی££ف – ب££رون

» آن نوع را این طور تعریف می کنند: حقRoscoe Poundپوند مه;;ار اجتم;;اعی ک;;ه از راه بک;;اربردن س;;امانه مند زوری

جامعه ای برخ££وردار از س££ازماندهی سیاس££ی،انجام می گیرد که : »ی££ک معی££ار اجتم££اعیHoebelدر اختی££ار دارد « و از دی££د هوب££ل

وقتی حقوقی است که امر غفلت کردن از آن و ی£ا رع£ایت نک£ردن توس££ط ف££ردآن، بطور مرتب، خاطی را با تهدید و یا بکاربردن زور

و ی££ا گ£روهی مواج££ه می کن££د ک££ه از س££وی جامع£ه ص£احب مق£امی اعم££ال زور را دارد ی££اش££ناخته می گ££ردد ی££ا می گردن££د ک££ه ق££درت

دارند«.24

با قواع££د مج££رد و مص££رح متکی: این همانی حق● نقد این نظر ، ک££ه بنوب££ه خ££ود متکی اس££ت ب££ر اعم££ال زورب££ر دس££تگاه مج££ازات

، جامعه ه££ای کم ش££ماریقلمرو حق را محدود می کند. غیر از غرب در جامعه ه££ایی ک££هبرداش££تی معی££اری از ح££ق می کنن££د. این نظریه

فاقد دولت هستند و در برخی از جامعه های واجد دولت بک££اربردنی ، دس££تورهای، بن££ابر آیین کنفوس££یوسنیس££ت. ب££رای مث££ال، در چین

اخلاقی، از جمل££ه آش££تی کردن و آش££تی دادن بای££د ب££ر تن دادن ب££ه قواعد مجرد و قوانین، رجحان داده شوند. در روم دوران جمه££وری ن££یز ق££وانین بس££یار کم ش££مار بودن££د. ال££واح مع££روف ب££ه ال££واح دوازده گانه نیز، در تعریف جدید از قاعده و معی££ار، قاع££ده و معی££ار بشمار نیس££تند. ب££دین قرار، تحلی££ل معی££اری، تنه££ا ش££امل بخش££ی از پدی££ده های حق££وقی و تنه££ا در ش££ماری از جامعه ه££ا می ش££ود ک££ه سازماندهی سیاسی متمرکز و یک دستگاه قضایى دارند که ه££ویت

روشنی دارد.

بنابر رویه:. تعریف حق2 در ب££اره جامعه ه££ایی بک££ار رفت££ه اس££ت ک££ه این تعری££ف از حق

نزاع ها، اغلب از راه های غ££یر قض££ایى ح££ل و فص££ل می ش££وند. این–££ 1884 )تعریف از اندریافتهای برونیس££لاو مالینوس££کی 1942)

Bronislaw Malinowskiنشأت می گیرد. او بر این نظر ب££ود ک££ه ح££ق را بای££د ب££ه ک££ارکرد و وظیف££ه آن تعری££ف ک££رد و ن££ه ب££ه چگونگی ه££ای ب££روز و ظهوره££ایش. ک££ارکرد اول ح££ق ایج££اد تعام££ل است: نیرویی که افراد و گروهه££ا را ب££ه یک££دیگر وابس££ته می کن££د و زندگی اجتماعی را ممکن می گرداند، از تکالیف متقابلی اس££ت ک££ه آنها نسبت به یکدیگر دارند. این تعامل و تکالیف متقابل هستند ک££ه

و همس££ازی جامع££ه را ت££أمین می کنن££د و ن££ه این ی££ا آنهمبس££تگی . رفت££ار ی££ک ف££رد را بیش££تر رابطه ه££ای اجتم££اعی ش££کلمج££ازات

می دهند و کم ت££ر معیاره££ا و نهاده££ا. بن££ابراین، ح££ق را در رفتاره£ایحقوقی باید جستجو کرد.

ام£ا ی£ک رفت£ار حق£وقی چگون£ه رفت£اری اس£ت؟ از منظ££ر اغلب ، این در فرص££ت اع££تراض اس££ت ک££ه می ت££وان فهمی££دحقوق££دانان

را چگونه اندریافته و با آن زیسته اند. اینمعترض و افراد دیگر حق رویه ه££ا رویه ه££ای اف££رادی هس££تند ک££ه ب££ه ح££ق تعری££ف ص££ریح می بخشند. این چگونگی های ح££ل و فص££ل منازع££ات و ن££ه معیاره££ا

هستند که به ما می گویند حق چیست. موافق این تعریف، تمامی جنبه های نزاع اینست که حقوقدانان

روابطی ک££ه طرفه££ای ن££زاع را ب££ارا می کاون££د، ت££اریخ آن، ط££بیعت

25

یکدیگر متحد می کند، طبیعت حل و فصل )دو طرف نزاع یا خ££ود و یا با پادرمیانی واسطه نزاع را حل و فصل می کنن££د(، ش££یوه عملی

شدن حل و فصل مورد توافق یا دورزدن آن و... ● امتیاز این تعریف در این است که بسیار بهتر از تعریفهای پیشین

رابکار مقایسه فرهنگها می آید. نظر جانب££داران جهان ش££مولی حق تأمین می کند و بکار مطالعه تغییرها می آید. الگو می شود برای حل و فصل موارد مشابه. ام££ا این روش نمی توان££د م££دعی بازشناس££ی پدیده حقوقی و قضایى در تمامت آن باشد. زیرا ح££ق را نمی ت££وان

بکار می روند، فروکاست. اط££اعت از ح££قدر رویه هایی که در نزاع ،فراوان ترین شکل مشاهده حق است: ب££رخلاف نظ££ر مالینوس££کی

آدمی همواره بر راه بردی که برای دفاع از منافع خود، باید بکاربرد، آگ££اه نیس££ت. او از قاع££ده پ££یروی می کن££د ی££ا بخ££اطر تج££ربه اش از

و یازندگی یا تعلیم و تربیتی که به او داده اند و یا ترس از مجازات بدین خاطر که عقلانی می یابد... انسان می تواند بدون این که نزاعی

پیش آید، حقوند بزید.

رها شد:. برای یافتن تعریف باید از بند ثنویت3.J.-L کوماروف و روب££رت Comaroff et S. Robertsث££ابت

را با تعریفی جانشین ک££رد ک££هکردند که باید تعریف بر اصل ثنویت دو جهت یابی را لحاظ کند: مطالعه معیاره££ا و ض££ابطه ها بی فای££ده نیس££ت: ن££ه تنه££ا بخ££اطر محتوایش££ان، بلک££ه و بخص££وص، بخ££اطر

. قواعد تنه££اچگونگی اندریافت و بکاربردنشان توسط طرفین نزاع محدوده نیستند، بلکه داور هم هستند. و نیز بای££د دلایلی را مطالع£ه کرد که سبب شده اند معیارها بکار روند و یا م££ورد غفلت ی££ا تج££اوز

قرارگیرند.

:ج. نظریه های عمومی حق

را ب£££ازآورد: یکی نظری£££ه ریمون£££د وردی£££ر می ت£££وان دو نظریهRaymond Verdierو دیگری نظریه لئوپولد پوسپیزی Léopold

Pospisil:

و مبادله: ریموند وردیر در باره حق. نظریه1 س;;;امانه ارتب;;;اط و مبادل;;;ه »... حق از منظ£££ر وردی£££ر،

ارزشهایی است که روابط نمادی میان اعضای )اف;;راد و گروهها( یک واحد سیاسی و یا واحدهای مختل;;ف متعل;;ق

او نظ££ربه یک گروه سیاسی واسع تر را برقرار می کنند«.

26

خود را در دو زمین££ه ب££ه اج££را می گ££ذارد: یکی ق££رارداد و م££نزلت و. دیگری انتقام و مجازات

. بکاربردن نظر در مورد قرارداد و منزلت: 1.1 ● قرارداد میان افراد یا گروهها رابطه برقرار می کند. برای مث££ال،

یکی طلبکار و دیگر بدهکار می شوند. ● منزلت چند و چون وضعیت فرد را در گروهی مش££خص می کن££د که فرد بدان تعل££ق دارد و در برمی گ££یرد مجم££وعه ای از وظ££ایف و

مسئولیتهای متقابل او را با گروه و اعضای آن. قرارداد به ضرورت جانشین منزلت نمی ش£ود و در ی££ک جامع£ه، این دو رابطه با هم می زیند. ام££ا ه££ر جامع££ه، ب££ه یکی از دو بیش££تر

خاص بدان££د )کف££هقوت می بخشد بنابر این که فرد را دارای قدرت رابطه از راه قرارداد سنگین تر می شود( و یا او را عضو ی££ک گ££روه و یا چند گروه بداند )کفه م££نزلت و رابطه ای س££نگین می ش££ود ک££ه منزلت میان فرد با اعض£ای گ££روه ی££ا گروهه££ا را ب££ر ق££رار می کن££د.

برای مثال، منزلت کارکنان دولت(. منزلت و قرارداد دو نوع رابطه ص££لح آمیز هس££تند. ام££ا انتق££ام و

رابطه صلح آمیز نیستند:مجازات : انتقام و مج££ازات در مورد انتقام و مجازات. بکاربردن نظریه1.2

هستند. باوجود این می توان میان این رابطه بارابطه های خصم آلودرابطه منزلت/قرارداد، رابطه برقرار کرد:

انتقام وابسته است به منزلت: مبتنی است بر اب££راز همبس££تگی یک گروه با عضو خود که عضو گروه دیگری به او زی££ان وارد ک££رده

است. واردکننده زیان مجبور به جبران زیان است. مرتبط است با قرارداد: به میزانی که مج££ازات در حق مجازات

عض££و گ££روه اعم££ال می ش££ود و ن££ه هم££ه اعض££ای گ££روه. در واق££ع،تمامی اعضای جامعه از واردکننده زیان تبری می جویند.

این اس££ت ک££ه امک££ان می ده££د دری££ابیم چ££را● فای££ده این نظریه بوده اس££ت. در حقیقت، آنچ££ه معیار و ضابطه حقهمواره مجازات

اهمیت دارد، کم ت££ر مج££ازات و بیش££تر،کس££ی اس££ت ک££ه مج££ازات می شود. بنابر این نظریه، موضوع حق، بمثابه سازوکارهای مبادله، رابطه های بنیادی هستند که به رابطه ها میان افراد و میان گروهه££ا

ساخت می بخشند.

حقوق:: معیارهای جهان شمول پوسپیزی. نظریه2 بر این است ک£ه نظری£ه او، بک£اربردنی و عی££نی، صاحب نظریه

، این پدی££ده جه££انبنابراین، علمی اس££ت. او ب££ر این اس££ت ک££ه حق

27

، را بنابر چند معیار و ضابطه تعریف کند که خاص££ه های ح££قشمول را در هر جامعه معل££وم می کنن££د. این ض££ابطه ها چهارن££د: آم££ریت و قص££د حق££وقی بن££ابراین قاب££ل بک££اربردن در م££وارد مش££ابه )جه££ان

.شمول( و تکلیف و مجازات « بک££اربردنی اس££ت در ب££اره. آمریت: او می گوید: »کلمه »حق2.1

اصولی معتبر و مجرا که حاکم هستند ب££ر تص££میمهایی ک££ه ره££بران می گیرند«. زیستن در یک گروه، ضرورتی زیست شناس££انه اس££ت. اما یک گروه اجتماعی ی££ک گ££ردهم آیی ب££دون ش££کل اف££راد نیس££ت، بلکه ساختمند است. افراد آن هرگز با یکدیگر بطور کامل مس££اوی نیستند. عقاید کسانی که بر فعل و انفعال ها سلطه دارند، آش££کارا، مهم ت££ر هس££تند از عقای££د کس££انی ک££ه این س££لطه را ندارن££د. هم££ه تحقیق ه£££ای ت£££یره شناس£££انه و جامع£££ه شناس£££انه و جامع£££ه و

ب££ودن آم££ریت ره££بران را در جامعه ه££اروانشناسانه، جهان ش££مول مسلم می کنند. آمریت بمعنای گرفتن و اج££رای تص££میم ها و ح££ذف منازعه ها است. وجه حق بمثابه اص£ولی ک££ه در تص£میم های آم£ران ملح££وظ هس££تند، در هم££ه جامعه ه££ای بش££ری، مش££اهده می ش££ود، بن££ابراین، جه££ان ش££مول اس££ت. ل££ذا، حض££ور ص££احب آمری££تی ک££ه

تصمیم ها را می گیرد، یکی از ضابطه های حق است. باش££د: تم££امی. قص££د تص££میم گیرنده، حق££وقی جه££ان ش££مول2.2

تصمیم هایی که صاحب آمریت می گیرد، ویژگی حق££وقی را ندارن££د. عقای££د اخلاقی و دیگ££ر ص££احب آمریت ها و قاض££یانرؤس££ای ایلها

رب££ط پی££دا نمی کنن££د. بن££ابراین، بای££داظه££ار می کنن££د ک££ه ب££ه حق تصمیم هایی را تشخیص داد که حقوقی هستند. ب££دین قرار، ض££ابطه دوم امک££ان می ده££د تص££میم حق££وقی را از تص££میم سیاس££ی تم££یز دهیم. فرق این دو در این است که تصمیم حقوقی بر اصلی مبت££نی است که، در گذشته، در موارد مشابه بکار رفته اس££ت. ح££ال آنک££ه

تصمیم های سیاسی، در مواجهه با یک وضعیت اتخاذ می شوند. مقامی ک££ه ق££ابلیت گ££رفتن تص££میم حق££وقی را دارد، می خواه££د تصمیم او، در آینده، در تمامی موارد مش££ابه، بک££ار رود. تص££میم او مرجوع است به یک قاعده، یا به یک قانون و یا صاحب تصمیم خود

آن را وضع می کند. ساختار یک تصمیم حقوقی است. ی££ک. تکلیف: مراد پوسپیزی2.3

تصمیم حقوقی تعیین می کند حقوق طرفی را که ح££اکم می ش££ود و ن££یز تعری££ف می کن££د تکلی££ف ط££رفی را ک££ه محک££وم می ش££ود. این تصمیم تصریح می کن£د رابط££ه اجتم£اعی دو ط£رف را، آن س£ان ک£ه

تجاوز ش££ده اس££ت و در همان ح££الوجود داشته است وقتی به حق کیفیت خطایی را تعیین می کند ک££ه تع£ادل رابط££ه را از می££ان ب££رده

28

است. در حکم، بای£د حق£وق و تک£الیف دو ط£رف دع£وا، ب£ه دقت وصراحت، تعیین شوند.

تکلیفی که صاحب آمریت تعیین می کند، غ££یر از تکلی££ف م££ذهبی اس££ت. زی££را ف££رض این اس££ت ک££ه دو ط££رف زن££ده وج££ود دارن££د و تصمیم باید تکلیف رابطه آنها را معین کن££د. تک££الیفی ک££ه مقامه££ای

معین می کنند، وارد قلمرو حقوق نمی شوند.دینی است ک££ه لازم نیس££ت ب££دنی باش££د.. واپسین ضابطه، مجازات2.4

و روانی، همچ£££ون مجازاته£££ای اقتص£££ادیمجازاته£££ای غ£££یر ب£££دنی )تمسخر و تحقیر و ط££رد از جم££ع( و اجتم££اعی – سیاس££ی ) س££لب تابعیت، محرومیت از فعالیتهای سیاسی و خلع درج££ه و رتب££ه و...(، در بس££یاری از جامعه ه£££ا اهمیت بس££یار دارن££د و اغلب ک££اراتر از

مجازاتهای بدنی هستند. حق££وقی را مج££ازاتی می دان££د ک££ه ش££خص را از او مج££ازات

تج££اوز نمی ک££رد، از آنامتی££ازی مح££روم کن££د ک££ه هرگ££اه ب££ه حق برخ££وردار ب££ود. مج££ازات این ک££ارکرد را ن££یز دارد ک££ه ح££ق را از

پدیده های اجتماعی جدا می کند که می توان آنها را اخلاقی خواند. وجود دارد: ح££ق از دید این حقوقدان، در هر جامعه، دو نوع حق

آمران££ه ک££ه اقلیت در م££وقعیت مس££لط وض££ع می کن££د و اک££ثریت از ، از آن اط££اعت می کن££د. و حقی ک££ه ع££رف و ع££ادتترس مجازات

مقرر می کند. بدیهی است هر آنچه عرف و عادت مقرر می کند حق نمی شود، مگر این ک££ه ی££ک مق££ام قض££ایى آن را بک££اربرد. عم££ل ب££ه این گونه حقوق بر اثر فشار از بیرون نیست و افراد خود به خود به

(.1آنها عمل می کنند )

: از حقد. تعریف کانت

را از تعری££ف حق در باره ناتوانی حقوق££دانان در آغاز قول کانت ، خود را توانا به تعریفآوردیم. بجا است ببینیم او، بمثابه فیلسوف

حق می بیند یا نه و اگر توان££ا می بین££د، از ح££ق چ££ه تع££ریفی بدس££ت نیز، دورتر، می پ££ردازیم.می دهد. به تعریف حق از منظر هابرماس

بخصوص که نظری که او بدان رسیده است، ف££رآورده مراجع££ه ب££ه و نقد آنها است. بن££ابراین، و نیز ماکس وبرنظرهای کانت و روسو

جامعه شناسانه نیز هست. تعریف کانت از حق این است: مجم;;وع ش;;رائطی اس;;ت ک;;ه ب;;دانها، اختی;;ار یکی»حق

،می تواند با اختی;;ار دیگ;;ری، بن;;ابر ق;انون عم;;ومی آزادی

29

. در این صورت، دولت حق، ک££ه تس££لیممطابق یا سازگار شود شود«. حق به اخلاق است، می تواند جهان شمول

دقیق کنیم، توضیح خ££ود او برای این که نظر او را در باره آزادی مورخرا می آوریم: در ماده چهارم اعلامیه حقوق بشر و شهروندی

آزادی توانایی انج;;ام، آزادی این تعریف را یافته است: »1789 متأثرهر کار است بشرط این که به دیگری زیان نرساند«.

اس££ت گفته است: »هر عملی منطب££ق ب££ا حقاز این تعریف، کانت اختیار همه دیگ££ران، بن££ابر اختیار هر کس با آزادیکه بگذارد آزادی

ق££انون عم££ومی، همزیس££تی کن££د. این ق££انون تکلیفی ی££ا اجب££اری را تحمیل می کند ام££ا بهیچ رو خواه££ان آن نیس££ت ک££ه تنه££ا بخ££اطر این

تنه;;اتکلی££ف، آدمی آزادی خ££ود را مح££دود ب££ه این و آن ح££د کن££د. عقل می خواهد که محدود شدن آزادی آدمی ناشی باشد

از آزادیهای دیگران. در نق££د نظ££ر او گ££وییم:. را محدود می داند بدین سان، او آزادی

با حق محدود کننده طرفهای رابط££ه نمی ش££ود. مح££دودرابطه حق شدن آزادی یکی به آزادی ه££ای دیگ££ران ممکن نیس££ت مگ££ر این ک££ه

تعریف ک££نیم. در حقیقت، ح££د وق££تی وج££ود پی££داآزادی را به قدرت می ش££وند و در رابط££ه ق££وا، ن££همی کند که دو طرف در رابطه ق££وا

آزادی که قدرت محل عمل پیدا می کند. ب££ر بود و بر این شد که تشکیل جامعه سیاسی ناقد روسو کانت

عبارتند از آزادی پایه می جوید. این اصول اصول حقوق عمومی . اولی مهم ترین اصل است. زیرا که آزادی و استقلالو برابری

پیش از تشکیل جامعه سیاس££ی وج££وداز آن انسان است. این حق دارد ام££ا این در درون جامع£ه سیاس£ی اس£ت ک£ه انس£ان می توان£د بدان عمل کند )وارونه نظر روسو(. برابری حقوقی و قضایى اتب££اع

تض££ییق مش££ترک دارن££د.دولت بدین معنی اس££ت ک££ه این££ان ق££درت بنابراین، نابرابری در حق££وق بی اعتب££ار اس££ت. امتیازه££ا و تبعیض ه££ا

اصل استقلال راج;;ع اس;;ت ب;;ه اس;;تقلالباید الغ££اء ش££وند. . این اس;;تقلال، ش;;رط اس;;تقلالاقتص;;ادی ش;;هروندان

(.2سیاسی است« )

، در فلسفه »اسلامی« وه . تعریفی که حق پیدا کرده است:فقه

. تعریف محمد حسین طباطبایی صاحب المیزان1 ویژگی ها قائل شده است:، برای حق او، به استناد قرآن

30

، کاس££تی و ف££زونی هستی مندی، تطابق با امر واقع، اس££تقلال.1.1 نپ££ذیرفتن، تقس££یم ناپ££ذیری، جری££ان در هم££ه موجوده££ا بنابرس££عه

ب££ا ح££ق تع££ارضوج££ودی آنه££ا، تخریب ناپ££ذیری، س££ودمندی، حقنمی جوید، بلکه حق ممد حق است، خلوص حق از ظن و...

«. اما این یکی ناقض ویژگی های و غلبه و شدت حق و نیز »قهر بالا است. زیرا در رابطه ای که یک طرف آن حق و طرف دیگ££ر آن

کاربرد پیدا می کند. دقیق بخواهیم، ترکیبی از علم است، زورباطل و ... با زور کاربرد پیدا می کند. هدف از این ترکیب ب££ه و پولو فن

تخ££ریب زور اس££ت. اگ££ر زور در خ££ود ح££قحداکثر رساندن ق££درت باشد ن£اقض خل£وص ح£ق می ش£ود و اگ££ر در ح£ق ن£یرو باش£د و در رابطه با باطل در زور از خود بیگانه شود، با هس££تی ش££مولی ح££ق

تناقض پیدا می کند. بدین خاطر که باطل ناش££ی و باطل حق و قائل شدن به ثنویت

از نقص در وج££ود ه££ر موج££ود اس££ت، اش££کال دوم وارد ب££ر نظ££ر طباطبایی است. چراکه باطل از خود وجودی ندارد، غفلت از ح££ق،

پ££ر می کن££د. در آنچ££ه ب££هخلاء پدی££د می آورد و این خلاء را ق££درت رارابط££ه انس££انها مرب££وط می ش££ود، غفلت از ح££ق، رابط££ه ق££وا

جانشین رابطه ح££ق ب££ا ح££ق می کن££د و در این رابط££ه، ت££رکیب ب££الا،کاربرد پیدا می کند.

، ب££رای ی££افتن ب££رخی از بدین خاطر با آنکه مراجعه اش به ق££رآن و، ارزش££مند اس££ت، ام££ا مان££دن در قی££د ثن££ویتویژگی ه££ای حق

، او را از تعری££ف ح££ق ب££ه ویژگی ه££ایشبک££اربردن منط££ق ص££وریناتوان کرده است. تعریف او از حق این است:

»اختص££اص« اس££ت؛ اختصاص££ی ك££ه ب££ه»يكي از معاني حق.££ 1.2 طور اجمال، قبل از تشكيل جامعه هم وجود داشته است و پس از تشكيل آن، به شكل هاي گوناگون و متنوعي ظاهر مي شود كه يكي

ب;;دين مع;;ني ك;;ه از اختص;;اص اجم;;الیاز آنه££ا ح££ق اس££ت؛ مذكور، آنچه كه به مال مرب;;وط می ش;;ود، مل;;ك، و آنچ;;ه

دركه مربوط به غيرمال است، »ح;;ق« نامي;;ده مي ش;;ود. مس;;ئله اختص;;اص و م;;الكيت ام;;ر فط;;ری واين دي££دگاه،

ارتك;;ازی )رس;;وخ یافت;;ه در ذهن ه;;ا و پ;;ذیرش همگ;;انی(3 )جسته( هر جاندار با شعور دانسته شده است«.

از منظر آیةالله منتظری:. تعریف حق2 . حق££وق اساس££ى و بني££ادين انس££ان، محص££ول ض££رورت ها و2.1

مقتضيات خاص اجتماعى و شرايط زمانى و مكانى نيست. چرا كه

31

تع££يين سرنوش££ت، ح££ق حي££ات، ح££قاينگون££ه حق££وق، همچ££ون حق معيشت و زندگى سالم، ح££ق آزادى انديش££ه و بي££ان و ح££ق ام££نيت

قبل از هر چيز حق هايى فط;;رى هس;;تندفردى و اجتماعى، و لذا فى نفسه ثابت، غيرقابل سلب و ذاتى مى باش;;ند و انسان ها به خ;;اطر انس;;ان بودنش;;ان و ب;;ه دلي;;ل ك;;رامت

اينگونه حق ها ريش££ه در .انسانى بايد از آنها برخوردار باشند داش£تهگذارى يا اراده حكومت ندارند، بلكه ريشه در فطرت قانون

نس££بتو از بديهيات عقل عملى به شمار مى آيند و ديدگاه شريعت و ي££ابه آنها ن££يز ارش££ادى اس££ت ... آنچ££ه برحس££ب واق££ع مص££لحت

است دست تش££ريع و ق££رارداد و اعتب££ار از دامن آن كوت££اهمفسده آن هم;;ان »ح;;ق« ب;;ه معن;;اى عي;;نيت و واقعيتاس££ت و

خ;;ارجى اس;;ت ك;;ه از حيط;;ه هرگون;;ه تش;;ريع و جع;;ل و(4 ).اعتبار خارج است

خ££ود در. »ایشان در ض££من آخ££رین جلس££ات درس خ££ارج فقه2.2 ب£ه مناس£بت، درب£اره س£ب ۱۳۸۲بحث »س£ب الموم£نین« در مه££ر

این« بحث کرده اند. انسانمطلق انسان و در نتیجه »حقوق ذاتی شیعه بود که »حقوق انسان ازبرای نخستین بار در فقه

آن حیث که انسان است« از جانب ی;;ک فقی;;ه ط;;راز اول متأسفانه کسالت استاد ب££اعث به رسمیت شناخته شد.شیعه

ش££د ک££ه این درس بیش از دوازده جلس££ه ادام££ه نیاب££د و ایش££ان(5. )فرصت نیافت این نکته بدیع را عملیاتی کند«

:. تعریف فقها از حق3 ب££رای روش££ن ش££دن تم££ایز آرای ایش££ان از س££ایر اندیش££مندان

را دسته بندی می کنیم: و فیلسوفان، ابت£دا آرای فقیهانمسلمان

. فقیهان3.1 اتف£اق نظ£ر ندارن£د. بیش£تر فقیه££ان فقها نیز دربارۀb معنای ح£ق

به معن;;ایشیعه در دو قرن اخ££یر، ح££ق را در اص££طلاح فقهی اش ،. آنها ابتدا در بحث خرید و ف£روش میدانندتسلط ص;احب ح;ق

، هنگام بیان ماهی£ت آن به ای£ن مسئله پرداخته ان££د ک££ه آی££ایعنی بیع رابیع نوعی حق است یا نه. آنگ££اه ب££رخی از ویژگیه££ای فقهی ح£ق

برشمرده اند. است یا آنها اختلاف نظر دارند که آیا وجود مکلف نیز لازمۀb حق

نه؛ به بیان دیگر، آی£ا همیشه صاحب حق بر شخص دیگ££ری ب££ه ن££ام مکلف در موضوع حق تسلط دارد ی££ا فق£££ط در ب££رخی از مص££ادیق

حق وجود مکلف لازم است.

32

را، حق، بهنگ££ام تعری££ف بیع در کتاب مکاسب شیخ انصاری● ، یعنی سلطۀb صاحب حق ب££ر مکل££ف مع££رفی ک££ردهنوعی سلطنت

(. 20: 2395اس£ت )انصاری ب££ه نی£££ز همانن£££د اس££تادش ش££یخ انص££اری محق;;;ق ن;;;ایىنی●

اعتقاد دارد. او حق را درجۀb ضعیفی از مل£££ک و بودن حقسلطنت وجود آن را متوقف بر وجود صاحب حق و مکل£££ف میدان£££د )آملی،

1413 :92.) ( را ب££ه معن££ای س££لطه )س££لطنت ک££ه حق ام£££ا برخ£££ی فقیه££ان

میدانند، وجود مکل££ف را ش££رط ض££رور ح££ق نمیدانن££د. آنه££ا تس££لط صاحب حق را بر موضوع حق در تقوم ماهیت حق کافی می دانند.

حاش££یه ب££ر در کت££اب ، س;;یدمحمدکاظم طباطب;;ایی ی;;زدی● عبارت اس££ت از ن££وعی تس££لط داش££تن ب££ر می گوید: »حقمکاسب

است. چیزی«. وی نویسندۀb کتاب معروف عروة الوثقی دورکن اساسی مفه;وم ح;ق از این عبارت می فهمیم که

. ص££احب ح££ق کس££یچیز است: صاحب ح;;ق و موض;;وع حق موضوع ح;;ق هم;;واره تسلط دارد. اس£ت ک£ه ب£ر موض£وع ح£ق

بن££ابراین، ش££خص مکل£££ف یک£££ی از ارک££انچیز یا شخص است؛ سازندۀb مفهوم حق نیست، هرچند وی در ب££رخی از مص££ادیق ح££ق، مثل حق قسم ی£ا حق مضاجعت حضور دارد؛ اما در برخی مصادیق

تحجی£££ر )س£££نگچین ک££ردن(اراض££ی م££وات، هیچح££ق، مث£££ل ح£ق مکلفی وجود ندارد؛ زیرا کسی که زمین م£وات را س££نگچین ک£رده است، به دلیل حق تحجیر ب££ر دیگ££ران س££لطه پی££دا نمیکن££د. وی ب££ه سبب این ح££ق فق£££ط ب££ر آن قطع££ه از زمی££نی ک££ه س££نگچین ک££رده

است، تسلط پیدا میکند. ن££یز همانن££د س££یدمحمدکاظم طباطب££ایی ی££زدی محقق اراکی●

را بر موضوع حق در تقوم محت£وای ح££ق ک££افیتسلط صاحب حق(10: 1415 میداند )اراکی،

یکی از دلایل این اختلاف نظر درمیان طرفداران نظریۀb س££لطه● آخون;;د داش£££تن ص£££احب ح£££ق( اش£££کال )س££££لطنتب£££ودن ح£ق اس£ت. او تعری£ف شیخ انصاری بر ای£ن تعری£ف از ح£قخراسانی

را جامع نمی دان££د و ب££ه ب££رخی از ان££واع ح££ق، ازجمل££ه ح££ق تحج££یر (.4: 1406، اشاره می کند که در آنها مکلف وجود ندارد )خراسانی

انسان ب£ا س£نگچین ک£ردن قطع£ه ای از زمین موات، ح££ق تق££دم در استفاده از زمین نصیبش میشود. او ب£ا انج£ام این عم££ل فق£ط ب££ر زمین سلطه پیدا می کند، نه بر افراد دیگر. پس وجود مکلف، یعنی

شخص مس£لط علی£ه ،در این گونه حقوق بی معناست.

33

:- فقیهان. فیلسوف3.2 مط££البی، مرتض;;ی مطه;;ری معاصر شیعه درمیان فیلسوفان●

در آث£££ار خ£££ود بی££ان ک££رده اس££ت. وی در کت££ابرا در ب££ارۀb ح£ق ، معن£££ای خاص£££ی را ب££رایبررسی اجمالی مبانی اقتص£اد اس£££لامی

حق تعیین نمی کند؛ اما حق را حاوی نوعی به££ره و س££ود ی££ا اعتب££ار :1403ب££رای ص££احب ح££ق میدان££د (مطه££ری، مخص££وصس££لطنت

برخلاف ملك، به( وی اعتقاد دارد حق ملك نیست؛ چون ح£ق222 نیست، بلکه ازفعل تعلق می گیرد، نه به عین. حق از قبیل مالکیت

قبی£ل مملوکات است و مقابل م££ال و ث££روت ق££رار میگ££یرد. وی در ادامه با اشاره ب£ه ح£دیث »م£££ا ت££رک المیت من م££ال او ح££ق فه££و

اس£££ت، ن£££ه خ£££ودلوارث££ه« می گوی££د: »ح££ق متعل£££ق س£££لطنت(223سلطنت.« )همان:

از نگ£££اه از اینج£££ا روش£££ن میش£££ود ک£££ه بی تردی£££د معن£££ای حق )س££لطه( نیس££ت. وی درب££ارۀb تف££اوت ح££قش££هیدمطهری س££لطنت

طبیعی )تکوینی( و حق وضعی )تشریعی( میگوید: ، یعنی ثابت و س££زاوار و م££ا دو ن££وع ثب££وت و »باید گفت که حق

سزاواری داریم: یك ثبوت و سزاواری تکوینی که عب££ارت اس££ت از رابطه ای واقعی بین شخص و شیء که عقل آن را در می یابد و یك ثبوت و سزاواری تشریعی که بر وف££ق آن وض££ع و جع££ل میش££ود.«

( 273: 1382)مطهری، را ثبوت نمی داند، بلکه معتق££د ایشان در جای دیگری معنای حق

اس£££ت بای£££د معن£££ایی اخص از ثب££وت را درنظ££ر گ££رفت )مطه££ری،1403 :238 .)

: در منظومۀ� فکری آیةالله جوادی آملی. معنای حق3.3

در دو اثر خویش به جوادی آملی آرای خود را دربارۀb معنای حق گفته است. و حق و تکلیف در اسلامنامه£ای فلس£فۀb حق£وق بشر

را مفه;;ومیوی در کت;اب فلس;;;فۀ� حق;;;وق بش;;;ر، ح;ق ازاین رو، آن را پذیرای تعریف ماهوی به ح££د وفلسفی می داند.

»اگر ام;;ری از اختی;;ارات ب;;هرسم نمی داند. س££پس می گوی££د: )ج££وادی ن;;;ام دارد.«شمار آید و به انس;;ان برگ;;;ردد، ح;ق

(75: 1375آملی، روشن است که حقوق غ££یر انس££انها در این تعری££ف نمی گنج££د؛

،این تعری;;ف از حقزیرا کتاب دربارۀb فلسفۀb حقوق بشر است. اس;;;ت؛ چ;;ون ب;;;ودن ح;قبیان دیگری از نظریۀ� سلطنت

؛ نظ££ریه ای ک££ه فقیه££انصاحب حق در اعمال آن مختار است پ£یش از وی نی£ز ب£ه آن گرایش داشته اند.

34

چ££نین و تکلی££ف در اس££لام در تأیی££د نظ££ر ب££الا، او در کت££اب حق »ازمی£ان تعاریف ارائه شده، جامع تر از همۀb آنه££ا اینآورده اس£ت:

)ج££وادی آملی، اس;ت }...{«»حق از سنخ سلطنتاست که حق سلطنت فعلیه ای است که ب;ا( به عقیده وی، 24: 1384

ف;رض ی;ک ط;رف نمی توان آن را تصور ک;;رد، بلک;;ه بای;;د ک;;;ه منتف;;;عق;;ائم ب;;ه دو ط;;;رف باش;;;د: ص;;;احب ح;ق

)هم££ان: ص££فحه هایمی شود و مکلف که حق بر ذمۀ� اوست از این عبارت نیز م£ی فهمیم ک£££ه در ح££ق نف££ع و س££ود(.££ 25 و 24

وجود دارد که ص££احب ح££ق ازآن منتف££ع می ش££ود. ازاین رو، ج££وادی اس££تناد می کن£££د ک£££ه، بن££ابرآملی در ادامه به عبارتی از نهج البلاغه

نف£ع می برد، خود مکل£ف ب££ه رع£ایت حق£وقآن، کس£ی ک£ه از ح£ق (. پس216دیگران و سوددهی به آنان اس££ت ) نهج البلاغ££ه خطب££ه

حق از نگاه او، هم نوعی سلطه در ب£ر دارد و ه£م نف£££ع. س££لطه ای که حق حاوی آن است، بر مکلف اس££تقرار می یاب££د و نفعی ک££ه در

آن وجود دارد، به صاحب حق می رسد. از آنچه گفتیم می توان نتیج££ه گ££رفت ک£££ه بیش£££تر اندیش£££مندان

)سلطه( و منفعت گرایش دارن££د. ب£ه دو نظری£ۀb سلطنتمس£لمان ام££روزه بیش£تر 11 همان دو نظریه مهم£ی اس£ت ک£ه این دو نظریه

از آن طرف££داری می کنن££د: ن££یز در گفتم££ان حقدانش££مندان غ££رب و انتخاب.(و نظریۀb اراده )قدرت نظریۀb منفعت

را ب£££ه دو معن£££ای ق£££درت اگ££ر بخ££واهیم تعری££ف مفه£££وم ح£ق ( و منفعت راستی آزمایی ک££نیم،)اراده، انتخ£اب، س£لطه، سلطنت

گریزی از ورود به مباحث زیر نداریم. معق££ول ث££انی فلس££فی اس££ت و ذهن آن را ب££ا. چون مفه££وم حق۱

تأمل و مقایسه می سازد، معنای آن نباید از سنخ م££اهیت )ج££وهر و و ه£م منفع£ت از مفاهیم ماهوی اند. عرض( باشد؛ اما ه£م ق£درت

. یکی از ش££رایط تعری££ف کام££ل آن اس££ت ک££ه نس££بت معرف و2ف باید نسبت تساوی باشد؛ به تعبیر دیگر، دو شرط از شرایط معر تعریف آن اس£ت ک££ه بای££د ج£امع اف££راد و م££انع اغی££ار باش£د؛ یع£نی تعریف کامل باشد) هم££ۀb مص££ادیق مع££رف را فراگی£££رد( و از ورود اف£رادی ب£ه تعریف جلوگیری کن££د ک££ه از مص££ادیق مع££رف نیس££تند.

ن££یز بای££د همانن£££د دیگ££ر تعریفه££ا این دو ش££رط راپس تعری££ف حق )اراده ،انتخ££اب، ب£££ه ق£££درتداشته باشد. درحالیک£££ه تعری£££ف ح£ق

( ی££ا منفعت چ£نین نیس£ت؛ یع£نی ن££ه ج££امع اف££رادسلطه و سلطنت تعریف حق به قدرت ف£رد ص£احب ح£ق ب££ر اس£ت و ن£ه م£انع اغیار.

فرد دیگر )مکلف(، جامع همۀb مص£ادیق حق نیست. زی££را لازمه اش این است که همۀb صاحبان حق قدرت داشته باشند. درحالیک££ه یکی

35

این1از انواع صاحبان ح££ق، موج££ودات بی ج££ان )جم££ادات( هس££تند. دسته از ص£احبان حق، علیه کسی یا چیزی قدرت ندارند. همچ££نین

، م£انع اغیار نیست؛ یعنی چ££نین نیس££ت ک££ه ب£ه ق£درتتعریف ح£ق داش££تههرکس قدرت داشته باشد، درقبال متعلق قدرت خ££ود ح£ق

باشد؛ چه بسا زورمندانی که از روی ظلم، توانایی اعمال قدرت بر مظلوم£ان داش£ته باشند؛ اما هرگز چنین قدرتی ب££رای آنه££ا ح££ق را

به ارمغان نمی آورد. به منفعت نیز نه جامع افراد و نه مانع اغی££ار اس££ت.. تعریف حق1

حق خدای متعال دلی£ل بر جامع نبودن این تعریف اس££ت؛ ب££ه تعب££یر نفعی از ح££ق خ££ود که یکی از صاحبان حق است، ه£££یچ دیگر، خدا

نمی برد؛ زیرا او کامل مطلق اس££ت و در ذاتش از هرگون££ه منفعتبی نیاز .

به منفعت، مانع اغی££ار ن££یز نیس££ت؛ زی££را بس££یاری از. تعریف حق2 م£££واردی ک£££ه در آن منفع£££ت وج££ود دارد، طب££ق تعری££ف بای££د از مصادیق حق باشند؛ درحالیکه در واق££ع ح££ق نیس££تند؛ ب££رای نمون££ه،

اومنافعی که شخص غاصب از مال غص££ب ش£££ده م£ی ب£££رد، ح£قنیس£تند، اگرچ£ه منفعت هستند.

حمل معرف بر معرف در هر تعریف باید از نوع حم;ل.£ 3 اول;ی ذات;;ی باش;;د؛ یعن;;ی مع;رف و مع;رف بای;د اتح;اد مفهومی داشته باشند. اتحاد مصداقی آن دو برای اثبات

. باتوجه به این شرط، تعریف حقدرستی تعریف کافی نیست یا منفعت و حمل هریک بر ح££ق، از ن££وع حم££ل اولی ذاتیبه قدرت

نیست، بلکه از نوع حمل شایع صناعی اس£££ت؛ یعن£££ی در هری££ک از این دو تعریف، مفهوم قدرت یا منفعت بر مصداق حق حمل ش££ده است که البته چنین حملی هرچند در بیشتر موارد صحیح است، ب££ه هیچوجه مص£حح تعری££ف نیس£££ت؛ ب£ه تعب£یر دیگ£ر، هرچن£د ح£ق در (بیش££تر م££وارد حام££ل ق££درت )اراده، انتخ££اب، س££لطه و س££لطنت

به این معنا نیست ک;;ه مفه;;ومصاحب حق یا منفعت اوست، و منفعت یکی باشد. حق و قدرت یا مفهوم ح;ق

شاید به دلیل وج££ود چ££نین اش££کالاتی ب££وده اس£££ت ک££ه ج£££وادی وجودی و شأن و رتب;;ۀ� هس;;تی موج;;ودات راآمل£ی جایگ£اه

. ویمهمت;رین عام;ل تعیین کنن;دۀ� حق;;;وق آنه;;;ا می داند می گوید هریک از موجودات در رتبۀb خاصی از کمالات ان££د و معتق£££د اس£££ت حق££وق موج££ودات براس££اس شایستگی ه£££ای وج£££ودی آنه£££ا تعی£ین م£ی ش£ود. ایش£ان در فرازهای متعدد از کتاب فلسفۀb حقوق

ب£££ر اهمیت جایگ££اه و تکلی££ف در اس££لام و نیز درکت££اب ح£قبشر موجودات در تعیین حقوق آنها تأکی£د ک££رده اس££ت. وی در یک££ی از

تردیدی نیست که حق هر چ;;یزی بای;;دای£ن فرازها می گوید: »

36

متناسب و مطابق با استحقاق شأن وج;;ودی وی باش;د و هرگونه تدوین حقی بدون لحاظ جایگاه ذیح;ق در نظ;;;ام

( 817 )همان: هس;تی مستلزم ظلم است.« باتوجه به این عبارت و عبارتهای مشابه می توان پیش£££نهاد ک£££رد

»شایس;;تگی. حق یعنی ب;ه معنای شایستگی باشدح;قک£ه م;;;راد از »موج;;;ود« در این داشتن موجودی بر چ;;یزی«.

تعریف، صاحب حق، و مقصود از »چیز« متعلق حق است که گاهی داشتن ص£فت و گاهی انجام ش££دن، انج££ام دادن ی££ا ت££رک ک££ردن عم££ل اس££ت. همچ££نین مص££داق »چی£££ز« در ای£££ن تعری££ف می تواند غایت مطلوب صاحب حق )هدف او یا مقصد متناسب ب££ا

وجود آن( ی£ا مقدمات آن باشد. ب£££ه به نظر می رسد هیچ کدام از اش££کالات ب££الا ب££ر تعری££ف حق

شایس£تگی وارد نیس££ت. شایس£تگی مفه££وم م£اهوی نیس£ت، بلک£ه ذهن آن را براثر مقایس££ۀb موج££ود ب££ا غ££ایت مطل££وب آن )ه££دف ی££ا مقصد حرکت طبیعی آن( می سازد. تعریف حق به شایس££تگی ه£££م ج£امع هم£ۀb مصادیق حق است و هم موارد غیرمربوط را از قلمرو حق خارج میکند؛ به عبارت دیگر، نسبت شایستگی و حق، تس££اوی

شایس££تگی داش££تناست. براساس این تعریف، همۀb ص££احبان ح££ق متعلق حق را دارند. فرقی نمیکند که ص£احب ح££ق مج££رد باش£د ی££ا مادی، زنده باشد یا بی ج££ان، مخت££ار باش££د ی££ا مجب££ور. همانطورک££هbبرترین موج£££ود در جه££ان، یعن££ی خ££دای متع££ال، ب££رخلاف نظری££ۀ منفعت، می تواند حق داشته باشد، پست ترین موج£ود در جهان ن££یز می توان££د شایس££تگی چ££یزی را داش££ته باش££د. همانطورک££ه موج££ود کام£ل مخت£ار را میتوان صاحب حق تلقی کرد، موجودات بی اختی££ار

در/ اراده )و ب££رخلاف نظری££ۀb س££لطنتهم برخلاف نظری££ۀb ق£££درت اس££لامی(، می توانن££د ص££احب ح££ق باش££ند؛ بن££ابراین، لازم££ۀbفقه

شایستگی داشتن ص££احب ح££ق، مخت££ار ب££ودن او نیس££ت؛ از این رو، علاوه بر کودک£ان و حیوانات، گیاهان و جمادات ن££یز می توانن£د ح£ق

داشته باشند. همچن£££ین هم£££ۀb ان£££واع حق ه£££ا داخ£££ل ای£££ن تعریف ان£££د. فرق£££ی ن£دارد ای£ن حق£وق واجب الاس££تیفا باش££ند؛ یع££نی اسقاطش££ان ج££ایز

حی££££ات بش££££ر؛ جایزالاس££££تیفا باش£££ند؛ یع£££نینباش£££د، مث£££ل حق دریاف£££ت دس£££تمزد؛ ب£££ه بی££اناسقاطشان ج££ایز باش££د، مانن££د ح£ق

شایسته بودن هم با سلطه نداشتن صاحب ح££ق ب££ر دیگر، حقیق£ت حق خویش، یعن£ی ع£دم جواز اس£قاط حق سازگاری دارد و هم ب££ا

سلطۀb صاحب حق و جواز اسقاط حق.

37

به این نکته نیز باید توجه ک££رد ک££ه حم££ل شایس££تگی ب££ر مفه££وم ، از ن££وع حم££ل اولی ذاتی اس££ت، ن££ه ش££ایع ص££ناعی. وق££تیحق

و شایس£تگی، اف££زونمی گوییم »حق شایستگی است«، یعنی ح£ق بر مساوق )اتحاد در مفهوم و مساوی در صدق( بودن، مترادف اند.

(6 )

و. مشترکات تعریفها و اشتراک آنها درتناقض هایی که در بردارند:

:تعریفها اشتراک دارند در هستند. به اس££تثنای ش££ماری از ویژگی ه££ای. همه ترجمان ثنویت1

برشمرده شده توسط طباطبایی و تعریف از حق به اغم££اض.حق هس££تند.بدین خاطر که ترجمان ثنویت هستند، تعریف حق به قدرت

در حقیقت، بر اصل ثن££ویت، ح££ق قاب££ل شناس££ایی نمی ش££ود. زی££راوجود دو محور

نمی خوان££د وهم رابط£ه ح£ق ب£ا ح£ق. با ویژگی حدناپذیری حق1.1 زیرا این رابطه، با عمل افرادنبود دو محور را ایجاب می کند.

بطور خودانگیخته برقرار می ش;;ود. حیاتبه حقوق ذاتی دارندگان حق نه تنه;;ا یک;;دیگر را مح;;دود نمی کنن;;د، بلک;;ه

گستره عمل یکدیگر را بیشتر می کنند؛ در رابط££ه دو مح££ور، از رابط££ه ق££وایی ک££ه در آن، یکی ب££ر.1.2

–دیگ££ری س££لطه بجوی££د ت££ا »س££ازگار ش££دن دو اختی££ار«، زور درحقیقت ترکی£££بی ک£££ه در آن، زور یکی از اج£££زاء اس£££ت – ی£££ا در برقرارکردن رابطه و یا جلوگیری از تحول سازش به عدم سازش،

نقش تعیین کننده دارد. دو مح££وری ک££ه بی££انگر ثن££ویت تعریفها به استثنای تعریف ک££انت

هس££تند. زی££را ی££ک ط££رف،است، بقیه ترجمان ثنویت ت££ک مح££وریحقوند فعال و طرف دیگر، مکلف فعل پذیر، هستند.

بدین خاطر است ک££ه تم££امی فلس££فه ها و مرام ه££ا ک££ه ب££ر اص££ل هس££تند. تعریفه££ا هم ک££ه از ساخته شده اند، بیان های ق££درتثنویت

تناقض آشکار نخس;;ت، تن;;اقض شده اند، متناقض هستند. حق . درتعریف حق به ضد و ناقض حق است که ق;;درت است

حقیقت، هستند، خواه آنه££ا ک££ه ح££ق به قدرت. تعریفها همه تعریفهای حق2

تعری££ف می کنن££د و خ££واه طباطب££ایی ک££ه آن رارا سلطه و سلطنت و غلبه و شدت دانسته است. ام£ا ق£درت، رابط££هدارای خاصه قهر

و و فن و علم میان دو مح££ور اس£ت ک£ه در آن، ترکی£بی از زورقوا38

و... بک££ار می رود. حاص££ل بک££ار رفتنش، ب££ه ض££رورت، وی££رانیپول است. قدرت از تخریب پدی££د می آی££د و در تخ££ریب بک££ار می رود. از این رو، تعریف ح££ق ب££ه ق££درت، تعری££ف آن ب££ه ض££د خ££ویش اس££ت. افزون بر این، قدرت فرآورده غفلت دو طرف حقوند از حق;;وق، ب;;ه س;;خن دیگ;;ر، ن;;اقض حقون;;د توس;;ط از خ;;ود

ق;;درت. بیگانه گش;;ته و آلت فع;;ل ق;;درت ش;;ده اش است متناقض است زیرا، زوری که در ترکیب شرکت می کند و کارکرد اجزای دیگ;;ر ت;;رکیب ب;;ه ح;;داکثر رس;;اندن ق;;درت تخریب آن است، با از خود بیگانه کردن نیرو پدید می آید. ب££دون ه££دف کردن تخ££ریب، نمی ت££وان علم و فن و پ££ول و دیگ££ر

را موظف به حداکثر رس££اندن ق££درت تخ££ریب زورنیروهای محرکه گرداند. بدین سان، قدرت، به ضرورت متناقض اس££ت و ح££ق خ££الی از تناقض است و تعریف ح££ق ب££ه ق££درت، جانش££ین ک££ردن اولی ب££ا

است.دومی با بکار بردن منطق صوری دروغ است. تعریف ها که صفت »دینی« ب££ه. تعریف دینی از حق3

آنها داده اند، - نمونه تعریف جوادی آملی که تک££رار بی کم و کاس££ت است و به تفصیل نقل شد – از فلسفه و در م££واردیقول ارسطو

غربی اخذ شده اند. از تعریف های حقوقدانان ، دو طرف دارد: صاحب حق و مکلف. رابطه این دو طرف،. حق4

اولی بر دومی معنی می ده££د است و ناگزیر حق، قدرترابطه قوا س££بب دس££ت کمو معنی شده است. روش ک££ردن منط££ق ص££وری

سه غفلت مهم تعریف کنندگان شده است: ، نه در وجود و نه در عمل کردن بدان نیازمند رابطه، حتی. حق4.1

ذاتی حی££اتاگر این رابطه، رابطه حق با ح££ق باش££د، نیس££ت. ح££قوجود دارد و خودانگیختگی یکی از خاصه های آن است؛

با حق که نه تنه££ا تع££ارض بب££ار نمی آورد،. غفلت از رابطه حق4.2 بلک££ه س££بب توحی££د طرفه££ای رابط££ه و برخ££ورداری کام££ل از ح££ق

راس;;تی این اس;;ت ک;;ه تنه;;ا در این رابط;;ه ح;;قمی ش££ود. ؛کاربرد پیدا می کند

را حی;;ات دارد و ب;;ه این حق;;وق حی;;اتحقوق ذاتی.££ 4.3 خودانگیخته عمل می شود. پس وقتی آدمی با حیات خود

برق;;رار می کن;;د. دردوگانه می شود که با خود رابطه قوا ک;;اربرد از دس;;ت می ده;;د و ت;;رکیب زوراین رابط;;ه، حق

با... کاربرد پیدا می کند. برای مثال، نفس کش;;یدن عم;;ل خودجوش بدن است. عمل ب;;ه این ح;;ق ن;;ه تنه;;ا نیازمن;;د طرف دوم نیست، بلکه نیازمند نب;;ود ط;;رف ط;;رف دوم است. ام;;ا وق;;تی آدمی س;;یگار می کش;;د، عم;;ل او فاق;;د

39

صفت خودانگیخته و بیانگر رابطه ای است که ، ب;;ا غفلت از ح;;ق تنفس ه;;وای س;;الم، او ب;;ا حی;;ات خ;;ود و حی;;ات دیگران برقرار می کند. در این رابطه دو طرف;;ه، ت;;رکیب

. و... کاربرد پیدا می کند و فنزور با علم تعرض ناپ££ذیر هس££تند. ه££رکس خ££ود از آن حی££ات. حق££وق ذاتی4.4

غافل می شود. امکانهای برخورداری از حقوق هستند که می توانن££د هرگ;;اه قانون گ;;ذاریهامورد تعرض قرارگیرند و قرارمی گیرن££د.

بر وفق این دو مهم قانون وضع می کردن;;د، برخ;;ورداری همگان از امکانها را موضوع قانون می گرداندند و جه;;ان

.ما جهانی دیگر می شد را مه££ار جامع££ه از راه اعم££ال زور. ن££ه تنه££ا تع££ریفی ک££ه حق5

می داند، بلکه در تعریف های دیگر ن££یز، زور – در واق££ع، ترکی££بی ک££ه تخریب زور را به حداکثر می رساند- نقش اول دارد:قدرت

از س££وی او و یا ه££ر مق££امی ک££ه اعم££ال ق££درت. آمریت دولت5.1 است؛پذیرفته شده باشد، بن مایه اش زور

اس£ت. عم£ل نک£ردن نیز از مؤلفه های تعریف از حق. مجازات5.2 به قاعده و قانونی که دولت مق££رر می کن££د و ح££ق می دان££د، س££بب

غافل از این که بر فرض قاعده یا قانونمجازات می شود. خاصه های حق را داش;;ته باش;;د، عم;;ل نک;;ردن ب;;ه آن، ب;;ه ضرورت، مرتکب شدن عملی است که مجازات را ناگزیر

بنابراین، می کند. اس£ت. در. اجباری بودن ن£یز ن£اقض خاص£ه خ££ودانگیختگی حق5.3

حقیقت، عمل کردن به ناحق وقتی ممکن می شود که دارن££ده ح££ق از آن غافل می شود و ی££ا ب££ا تن دادن ب££ه ج££بر، ب££ه ض££د ح££ق عم££ل می کند. بدین سان، عمل کردن به حق نیازمند ج££بر نیس££ت. نیازمن££دنبود جبر است. این عمل کردن به ناحق است که بدون امر ق££درت

جبار، شدنی نمی شود. ب££ه م££ا می گوی££د، م££ردم ی££ک جامع££ه، ب££ه رفت££ار خ££ود،. »ن££زاع5.4

می دانن££د«، ن££یز ب££ه م££ا نمی گوی££د آنچ££ه رامی گویند چه چ££یز را حق هس££ت ی££امردم یک جامعه ح££ق می دانن££د، تعری££ف ح££ق ب££ه ق££درت

– در واقع ترکیبنیست. این واقعیت که نزاع دو طرف دارد و زور زور با... – تعیین کننده موقعیت دو ط££رف در رابطه اس££ت، ب££ه م££ا می گوید، دست کم، آغازکننده نزاع، با تن دادن به جبر قدرت، خود حقوند خویش را در آلت فعل قدرت از خود بیگانه کرده است. ام££ا هرگاه در سلس££له م££راتب اجتم££اعی، آغ££ازگر، از م££وقعیت مس££لط برخوردار باشد و مقام تصمیم گیرنده ن££یز باش££د، م££ردم بس££ا او را ص££احب ح££ق بشناس££ند. هم اکن££ون، بن££ابر تع££ریفی ک££ه دولت ولایت

قائم بر آن است، ولی ام££ر ب££ر ج££ان و م££ال و ن££اموسمطلقه فقیه

40

مردم بسط ید دارد. باورمندان ب£ه این ولایت، در ه£ر ن£زاع، ط£رف دیگر را مقصر می شناسند. تکلیف دس££تگاه قض££ایى هم ک££ه معل££وم

است. امر مهمی که تعریف کنندگان از آن غفلت می کنند،

تعری;;ف می ش;;ود، تنظیم به ق;;درتاینست که وقتی حق کننده رابطه ها نیز قدرت می شود. ب;;ه هم;;ان نس;;بت ک;;ه رابطه ه;;ای بیش;;تری ب;;ا ق;;درت تنظیم می ش;;وند، م;;یزان

بیش;;تر می ش;;ود. در و ط;;بیعتتخ;;ریب نیروه;;ای محرکه نتیجه، آسیب های اجتماعی و نابسامانی ها و نابرابری ه;;ا و تبعیض ها افزایش می یابند. توجه اخ;;یر اه;;ل دانش;;های اجتماعی به خطر تنظیم رابطه ها توس;;ط ق;;درت )پای;;ان

، پای;;ان زن;;دگی ب;;ر روی غ;;رب، پای;;ان تم;;دندموکراسی ، رش;;د، فروپاش;;ی نظام ه;;ای اجتم;;اعی، ض;;د رشدزمین

ص;;فر در ص;;د، پیش;;رفت ب;;دون نم;;و اقتص;;ادی، دف;;اع از ، یک چند از عنوانه;;ای کتابه;;ایی هس;;تند ک;;ه اینمدرنیته

ایام منتشر می شوند( و ابراز نیاز ب;;ه ان;;دریافت دیگ;;ری از حق، حاصل وج;;دان ب;;ه خط;;ر ویرانی ه;;ای روزاف;;زون

ناشی از تنظیم رابطه ها توسط قدرت است. (.7 استناد می شود ) به قول ارسطو در توجیه آمریت و مجازات

ارسطو می گوید: هیچ قاعده ای نمی تواند اجراشدن خ££ود را ت££رتیب شده اس£ت.دهد. بدین سان، ارسطو خود نیز قربانی منطق صوری

زیرا قاعده ای نمی تواند اجرا شدن خویش را ترتیب دهد که ق££درت قاعده ای ک£ه نیازمن£د ت££رتیب دهن£ده ای باش£د ازفرموده باشد. حق

نوع مقام صاحب آمریت و قادر به مجازات کردن، نیس££ت، بلک££ه ازخاصه های آن، یکی دیگر این است: هرگاه حقوندان به حقوق ذاتی

عمل کنند، قدرت آمر پدید نمی آید. چرا که بگ££اه عمل ک££ردنحیات – نیروی از خود بیگانه ای که سمت و سوی ویران گ££ریحقوق، زور

پیدا می کند- پدید نمی آید. چرا ارسطو و استناد کنندگان به قول او، وارونه واقعیت را دیده اند؟ زیرا به جعل تعریف برای ح££ق )تعری££ف آن به قدرت(، ق££درت را در پوش££ش ح££ق – در ف££وق، ق££ول یکی از

را ک££ه ب££ه این مهم توج££ه ک££رده اس££ت، آورده ایم – درحقوق££دانان تنظیم نظام اجتماعی هرمی شکل بکار برده اند. تفصیل پاس££خ این

پرسش مهم را دورتر خواهیم یافت. ، ممکن. از وارونه بینی هایی که تنها با بک££اربردن منط££ق ص££وری6

در ایج££اد نظم اس££ت. اس££تبداد، متکی ب££رش££ده اند، یکی نقش زور سلسله مراتب اجتماعی و این سلس£له م£راتب را نظم انگاش£تن و

انگاشتن و یا حاصل بکاربردن ح££ق باوران££دن، ام££راین نظم را حق

41

در است. طرفه اینک£ه ن££ه تنه££ا ق£درتواقع مستمر و جهان شمول درون هر قشر، ویران گر نظم و پاره کنن££ده پیون££دها و ایج££اد کنن££دهگروه بندیها با رشته های اتصال عمودی و افقی، همه در رابط££ه ق£وا بایکدیگر است، بلک££ه م££نزلت و نظم س££تان از زن££دگی ه££ر ش££هروند

امروز و ایران در استبداد پیشین و جامعه های گرفت££اراست. ایران نیز که این££ک ب££ااستبداد، تنها نمونه ها نیستند. دموکراسی های غرب

بحران ه££ا رویاروین££د، بهم££ان نس££بت ک££ه نقش ق££درت در تنظیمرابطه ها بیشتر می شود، گرفتار بی نظمی فزاینده می گردند.

هم در پدید آمدن و همعلت نیز آن است که قدرت ، ازدر بکاررفتن ویران گر است. از این رو، پویایی تلاشی

. ل££ذا، جامعه ه££ایی ک££ه گرفت££ار پویایی ه££ایپویایی های آن است می ش££وند، خ££واه ج££امعه ای ک££ه دررابط££ه س££لطه گر -زی££ر س££لطه

موقعیت مسلط است و خواه جامعه ای که در موقعیت زیر س££لطه اس££ت، گرفت££ار پوی££ایی تلاش££ی می ش££وند. نخس££ت زی££ر س££لطه و سرانجام سلطه گر گرفتار تلاشی می شوند. صریح ترین نمای££ان گر و

گوی££ای ش££دت است. آیا بیاب££ان ش££دن ای££رانبیانگر تلاشی، طبیعت بی نظمی و شتاب و شدت گرفتن پوی££ایی تلاش££ی نیس££ت؟ آل££ودگی

در سطح جهان چطور؟محیط زیست ، نیازمن££د بدین س££ان، از کاران££داختن پویایی ه££ای رواب££ط ق££درت

ک££ه نب££ود زور از خاص££ه های آن اس££ت ک££ه ن££ه زوراندریافتی از حق باشد. بار دیگر یادآور شویم ک££ه هرگ££اه همگ££ان ب££ه حق££وق خ££ویش عمل کنند، رابطه ها، بطور خودجوش، رابطه های حق با حق و نظم

، برقرار می شوند.بر میزان عدالت

به اعتبار ایجاد کننده آن:ز. تعریف حق

داده است و یا داده است، یا طبیعت. حقوق را خدا1انسان بنابر طبیعت خویش دارد؟:

می دانن££د. بنابرنظری££ه او، حقوق طبیعی را پدر نظریه. ارسطو1.1 انسان بطور ط££بیعی سیاس££ی اس££ت و نظم سیاس££ی ب££ر ن££ابرابری

این اس££ت ک££هطبیعی انسانها بنا می جوید. بنابراین، اقتضای عدالتهرکس برابر شایستگی خود از حقوق برخوردار باشد.

مس££لمان ک££ه قائ££ل و فقیه££انبدین س££ان، نظ££ر فیلس££وفان●££ به»شایستگی داشتن موجودی بر چیزی« هستند، جز قول ارس££طو

را تکرار نمی کنند؛ نخستین خ££ود را جامع£ه حقون£د و براب££ر در حق£وق. مسیحیان1.2

از جامع££ه مس££یحیان فاص££لهمی دانس££تند. ب££ه ت££دریج ک££ه کلیسا42

مح££ور و قدرت م££دار می ش££د، خ££ود رامی گ££رفت و نه££ادی ق££درت می گردان££د. این ب££ر زمین و آس££مان و ص££احب ولایتتجس££م تثلیث

رفت و حق££وقی چن££د را ت££دوینزمان بود که به سراغ نظر ارسطو س££رآمد کلیساکرد و آنها را خدادادی خواند. دوران استبداد فراگ££یر

جدید رسید. از منظر آنها،و نوبت به واضعان حقوق طبیعی جدید بر دو تغییر بنا می شود: برداشت جدید از. حقوق طبیعی1.3

و برداشت جدید از انسان:طبیعت مربوط می شود، علیت جانشین غ££ایىت ش££د. در آنچه به طبیعت●

شد. پدیده در وجودیافتن، از قاعدهحاصل از آن تمیز پدیده از حق علیت پیروی می کند و حق ربط دارد با هدفی ک££ه آزادان££ه برگزی££ده

می شود. در آنچه ب££ه انس££ان مرب££وط می ش££ود، ب££ه ف££رد بمثاب££ه موج££ودی●

ص££احب اراده و مس££ئول تق££دم داده می ش££ود. بن££ابراین، او دارایdroits )مجموعه ای از حق££وقی ذه££نی subjectifsاس££ت. ف££رق )

این اس££ت ک££ه حق££وق عی££نی راحق££وق ذه££نی ب££ا حق££وق عی££نیمجموعه ای از قواعد و قوانین موضوعه می دانند.

داده، که ط££بیعت انس££ان را نه طبیعت بدین سان، حقوق طبیعی داشته هستند. انسان موج££ودی بط££ور ط££بیعی اجتم££اعی و ص££احب عقل است. لذا، حقوق طبیعی بر عقل بنی££اد می جوین££د و تش££خیص

آنها نیز با عقل است. ب££دین قرار، ت££دوین کنن££ده حق££وقی ک££ه خ££داداد خوان££ده ش££ده اند

اخذ کرده بود( و یا ادع££ا ش££ده که از فلسفه و حقوق رومی)کلیسا کلاس££یک( و ی££ا حق££وق ط££بیعی داده است )نظریهاست که طبیعت

انسان بنابرطبیعت خویش واجد آنها اس£ت )نظری££ه حق££وق ط££بیعی (، انسان ها بوده ان££د و هس££تند )هم اکن££ون س££ه تمای££ل حق££وقمدرن

و کلیس££ا و... ب££اطبیعی مدرن وجود دارند(. به سخن دیگر، ارسطو مراجعه به عقل، حقوق را تمیز و بدان ص££فت »ط££بیعی« داده و از

برخ££وردار کرده ان££د. ام££ا ارس££طو ط££بیعت راخاص££ه جه££ان ش££مول نابرابر توصیف می کرد و نظرها در باره طبیعت، از زمان او ت££ا این

و ب£ر س£ر براب£ریزمان، تغییرهای بسیار کرده ان£د. هم اکن££ون ن£زاع نابرابری طبیعی انسان در حق££وق اس££ت. هرگ££اه بن££ای ط££بیعت ب££ر

ب££ا اص£لح می ش£ود. گرچ££ه، ن££زاع باش£د، هم££واره حقانتخاب اصلح کنونی میان جانبداران زورم££داری و حق م££داری ام££ر واق££ع مس££تمر است اما این££ک جانب££داران زورم££داری نظ££ر خ££ویش را ب££ه »ق££انون

« مستند می کنند.انتخاب اصلح خ££ویش، و ام££ا اگ££ر بن££ابر این باش££د ک££ه انس££ان بن££ابر ط££بیعت

صاحب حقوق باشد و عق££ل این حق££وق را تش££خیص ده££د و ت££دوین

43

کند، نخست این که فلسفه عقل در بن بست است. یعنی حالا دیگ££ر مدار بر محور قدرت تعق££ل می کن££د ودانسته است که عقل قدرت

او که اصل راهنمایحقوقی را که تشخیص می دهد، بر وفق ثنویت ب££ه ق££درتاست، به قدرت تعریف می کند. تعری££ف حق££وق ط££بیعی

طبیعی خواندن و آن را »س££لطنت را حق خصوصی)مورد مالکیت بر« تعریف کردن تنها مورد نیست(، هم از سوی کلاس££یکها و هم££ه از ج£انب م££درنها و غفلت از امکانه£ایی ک£ه بای£د در اختی£ار همگ£ان باشند و مالکیت خصوصی ب££ر آنه££ا، برخ££ورداری از حق££وقی را ن££یز ناممکن می کند که جانبداران حق££وق ط££بیعی بازش££ناخته اند، ب££ه م££ا

و طبیعت را وس££یله، خدامی گویند و به صراحت که عقل قدرتمدار کرده است تا که به مطلوب خود، حق نام نهد و به انسانها تحمی££ل

کند. )نظر( و جانبداران اجماع اما عقلهای در ارتباط )نظر هابرماس

این دو( نخس££ت می بای££د تع££ریفی از( )نگاه کنید به بحث آزادراولز ره££ا باش££ند )اندیش££ه های داشته باشند و خود نیز از بند ق££درتحق

نباشند( و دانش بسا مطل££ق ن££یزراهنمای آنها این و آن بیان قدرت داشته باشند تا ک££ه حق££وق را تم££یز دهن££د. در حقیقت، آیین ارتب££اط

بی ط;;رفی، دارد: عقله££ا از منظ££ر هابرم££اس پنج اص££ل راهنما ، ب;;ازبودن )هیچ ش;;خص و هیچ اطلاع مع;;نی داریبراب;;ری

. ب££ر وف££ق این اص££ول،نبای;;د نفی ش;;ود(، لااک;;راه و اجم;;اع شرکت کنندگان به نت££ایجی می رس££ند ک££ه می توانن££د جه££ان ش££مول باشند. از نق£دهایی ک££ه ب£ر نظ££ر او وارد ش£ده اند، ک££ه بگ££ذریم، این اصول راهنما، موض££وعه هس££تند و پیش از ارتب££اط عقله££ا از س££وی

وضع شده اند و حاصل فراگرد یا جریان بحث آزاد نیستند.فیلسوف آیا تا زمانی که عقلهای در ارتباط از بند رابطه مسلط – زیر سلطه

خ££ویش را بازیابن££د و بتوانن££د حق££وق و آزادیرها ش£وند و اس£تقلال را تمیز دهند، انسان ها باید بدون حقوق زندگی کنن££د، انسانبنیادی

یع££نی در بن££دگی ق££درت بمانن££د؟ در پش££ت جل££د کت££اب »ح££ق و «، آم£££ده اس££ت: »هیچ کس چ££ون هابرم£££اس در ب£££ارهدموکراسی

نیاندیشیده است. عقل نیز جایگاه خود را در تاریخبن بست مدرنیته از دست داده است و او بر آن شده است فلسفه عقل را از نو، به

، بنیاد گ£ذارد«. در این می££ان،یمن رهایی از سلطه و بازیافت آزادی تکلی££ف حق££وق بش££ر چ££ه می ش££ود؟ وق££تی هابرم££اس ب££ه مش££کل

ب££ر اص££ل ب££ا حق££وق بش££ر، )در دموکراسیمخ££الفت رأی اک££ثریت La Constitution de(، می پردازد و نیز در کار دیگرش ) انتخاب

l’Europe ،) حقوق بشر را حقوقی و نه اخلاقی و موجود و معتبر می داند و جانبدار اجرا ش££دن آنه££ا در جه££ان اس££ت، آی££ا این حق££وق ف££رآورده بحث آزادی هس££تند ک££ه اص££ول پنج گان£££ه راهنم££ای آن

44

بوده ان££د؟ واقعیت این اس££ت ک££ه ن££ه. اعلامی££ه جه££انی حق££وق بشر بوده ان£££د و دانش مطل£££ق ن£££یزمی گوی£££د نویس£££ندگان آن لی£££برال

نمی داش££ته اند و ملاحظ££ه نماین££دگان دولته££ا را ک££ه بای££د ب££ه آن رأیمی داده اند را نیز می کرده اند.

را نق££د ک££نیم و از این از این رو، نقد ضرور است: هرگاه ثن££ویت حاصل آید و راهنمای عقل بگ££ردد و ب££ه یمن ایننقد موازنه عدمی

خویش را بازیاب££د )کت££اب عق££ل و آزادی، عقل استقلالاصل راهنما ( و توانایی این همانی با هستی محض را پیدا کن££د )اس££تقلال( وآزاد

(، حق صادره هنوز واجد صادر شود )آزادیدر این حالت، از او حق مطل££ق اس££ت.ویژگی های حق نمی شود. زیرا این عق££ل فاق££د علم

وقتی هم از ح££ق مطل££ق برخ££وردار از علم مطل££ق و... ح££ق ص££ادر می شود، عقل خودانگیخته، در مقام شناس££ایی، بای££د بن££ا را ب££ر این بگذارد که نه چون از ح£ق مطل££ق ص£ادر ش£ده اس£ت، ح£ق اس£ت؛ چون حق است از حق مطلق صادر شده است ت££ا ک££ه بتوان££د درپی شناسایی حق به ویژگی هایش شود، تا که هر مدعی مطل££وب خ££ود

و ح££ق نخوان££د و ب££رای خ££ود ولایت مطل£ق ب££ر ه££ر ذیرا قول خ££داحیاتی قائل نشود.

خویش است:. انسان خود خالق حقوق بنیادی2 ) است، در کت££اب دف££اع از مدرنیته جامعه شناسی که آلن تورن

هس££تند و انس££ان جه££ان ش££مول(، بر این است که حقوق بنی££ادی8 خود خالق آنها است. هرگاه فرض کنیم، دو اعلامیه حقوق بشر ک££ه

انقلابی انتش££ار دادن££د و اعلامی££ه و س££پس فرانس££ویانامریکایی££ان اس££ت، خل££ق ک££ه مص££وب س££ازمان مل£ل متحدجه££انی حق£وق بشر

انسان باشند، غیر از این که خلق همه انس££انهای روز زمین نیس££تند خ££القو برای این که همه زمانی و همه مکانی باشند، جامعه جهانی

، باشند و افزون بر این که، حی££ات انس££انآنها باید خلاق مطلق، خدا است و خالق آن انسان نیس£ت و این حی£ات را حق£وقی اس£تحق

که آنها را نیز انسان خلق نکرده است، م£وادی از این س£ه اعلامی£ه، هم جهان ش££مول نیس££تند و هم، م££انع برخ£ورداری هم££ه انس££انها از حقوق مندرج در این اعلامیه ها هستند و هم وسیله برقراری رابط££ه

( . سه نمونه: 9مسلط – زیر سلطه می توانند شد ) می دان££د. را حق خصوصی مالکیت. اعلامیه جهانی حقوق بشر2.1

در اس££ت، براب££ریاما آی££ا از خاص££ه های ح££ق وق££تی جه££ان ش££مول برخورداری از آن نیست؟ مالکیت خصوصی نابرابری است: نه تنها برابری در برخورداری از »مالکیت خصوصی« ناممکن است، بلکه، هم££انطور ک££ه مش££اهده می ک££نیم، داش££ته های اقلیت ن££اچیزی براب££ر

45

است و نزدیک ب££ه ی££ک میلی££ارد ازداشته تمامی جمعیت روی زمین همین انسان ها، نان برای خوردن نیز نمی یابن££د و گرفت££ار گرس££نگی

و من££ابعمزمن هستند. و باز، مالکیت خصوصی بر نیروه££ای محرکه و امکانهای طبیعی و اجتم££اعی، یع££نی س££لطه مالک££ان ب££ر آنه££ا ک££ه

هیچ یک از اینها را ندارند. از آن ام££ر مهمی ک££ه نویس££ندگان اعلامی££ه جه££انی حق££وق بشر

»حقی« که انسانها را از عم;;ل ب;;هغفلت کرده اند، این است: حقوق خویش ناتوان کند و سبب به بندگی فرآورده خود

ت;;رکیب و... ک;;ه ب;;ا زور و فن)از جمل;;ه س;;رمایه و علم ق;;دیم و جدی;;د رامی ش;;وند و رواب;;ط مالک;;ان و بردگ;;ان

تنظیم می کنند( درآمدن آنها بگردد و به قول ادگار مورن ( انس;;;ان را ب;;;ه ع;;;دد ب;;;دل کن;;;د )انس;;;ان ب;;;رده10)

و و دیگ;;ر س;;الاریها(، فاق;;د ص;;فات حقسرمایه س;;الاری واجد صفات ضد حق است.

می گوی££د هم££ه انس££انها. ماده اول اعلامیه جه££انی حق££وق بشر2.2 به دست نمی دهد. هرگ££اهآزاد به دنیا می آیند. اما تعریفی از آزادی

«، نخوان££د، دو خصوصیآزادی تعریفی داشته باشد که با »م££الکیت « ناقض یکدیگر می شوند و اگر با آن بخواند، تعریف آزادی به»حق

(، این تعری££ف تعری££ف ج££بر11 ) می شود )به ق££ول برگس££ونقدرت با آزادی، ن££یز گوی££ای ن££اممکن ش££دناست(. همراه نبودن استقلال

برخورداری از ح££ق آزادی اس££ت. ن££ه تنه££ا ب££دان خاطر ک££ه ب££ه ق££ول ، فقدان استقلال اقتص££ادی، س££بب فق££دان اس££تقلال سیاس££یکانت

می ش££ود، بلک££ه ب££ه این دلی££ل هم ک££ه نب££ود اس££تقلال درش££هروندان تصمیم، انتخاب نوع تص££میم را ن££اممکن می کن££د. و مهم ت££ر این ک££ه، بدون این همانی با هستی )استقلال(، آزادی به معنای توانایی خلق، بگاه این همانی با هس££تی، ن££اممکن می ش££ود. انس££ان خلاق نیازمن££د این همانی با هستی است. چراکه بدون این همانی باهستی، عقل از خل££ق ن££اتوان می ش££ود. خلاقیت انس££ان درگ££رو خلاقیت هس££تی هوشمند اس£ت. این انس££ان بای£د حقون££د باش£د ت££ا از او ح££ق ص££ادر

، این تناقض ه£££ای نظ£££ر خ£££ویش را ن£££یزش£££ود. م£££دافع مدرنیتهندیده است.

بر سعی و کار است ک££ه جه££ان ش££مول. در حقیقت، این حق2.3 اس££ت. تحق££ق این ح££ق در گ££رو برخ££ورداری همگ££ان از امکانه££ای

(. به12اقتصادی و سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و طبیعی است ) درآم££دن آنه££ا، برخ££ورداری هم££ه انس££انها، ح££تی خصوصیم££الکیت

در می آین££د – ازمالک££ان را – ب££دین خاطر ک££ه ب££ه اس££تخدام ق££درتحقوق، ناممکن می کند.

46

نقدهای وارد بر این اعلامیه، به این سه نقد مح££دود نمی ش££وند. ( رف££ع13صاحب نظران اشکالهای بسیار ب££رآن وارد دانس££ته ان££د. )

تناقضهای موجود در قول جامعه شناس، به شناس££ایی حق££وق ذاتی می انجامد:حیات و همه دیگر زین££دگان نیازمن££د انج££ام کاره££ای. آیا حیات انسان2.4

سازگار با حیات و ترک کارهای ناسازگار با حیات نیس££ت؟ کاره££ای بش££مار نیس££تند؟ آی££ا خ££الق این حی££اتسازگار با حیات حقوق ذاتی

حقوقی باش££ند ک££ه ذاتیحقوق انسان است؟ آیا نباید حقوق بنیادی حیات هستند و این حقوق همان حق£وقی باش£ند ک£ه هم££ه زم£انی و همه مکانی هستند و عمل به آنها نظامه££ای اجتم££اعی را نظامه££ای ب££از و س££ازگار ب££ا برخ££ورداری همگ££ان از حق££وق انس££ان و حق££وق

و حق££وق ملی و حق££وق بعن££وان عض££و جامع££ه جه££انیش££هروندی نیز به حقوق خویش، عمل کند؟می گرداند و امکان می دهد طبیعت

بدین سان، پرس;;ش اص;;لی این می ش;;ود: از چه رو، از این و آن دین و فقیه;;;ان و حقوق;;;دانانفیلس;;;وفان ت;ا ب;;دین ح;د غاف;ل ش;ده اند و غاف;ل حی;اتحقوق ذاتی

مانده اند؟ کتاب جامعه شناس را بدین خاطر که برآن شده است بن بست را بگش££اید، جداگان££ه موض££وع بررس££ی و نق££دmodernité تج££دد

می کنیم.

به ویژگی هاح. در چرایی ناتوانی از تعریف حق:و تعریف حق به قدرت

ب££ا حی££ات را شناس££ایی در گذشته کسانی بوده اند که رابطه حق کرده ان££د و ح££ق را ب££ه ویژگی ه££ایش تعری££ف کرده ان££د. ح££ق آنه££ا را محفوظ می داریم و می گوییم که در جامعه های امروز، آنها که خ££ود

تعریف کرده اند و نهرا توانا به تعریف حق دیده اند، آن را به قدرت ب££ه ویژگی ه££ایش. رابط££ه انس££ان ب££ا ح££ق را ن££یز رابطه ای از ن££وع

انگاش££ته اند. بن££ا ب££راین رابط££ه، حق££وق دادنی و خصوصیم££الکیت خوانده ان££د،گرفتنی شده اند و وق££تی هم حق££وقی را جه££ان ش££مول

سخنی متناقض و ناممکن گفته اند. ب££ه حق££وق پرداخته ان££د و چ££را؟ زی££را در آغ££از، فلس££فه و دین

به آنان مراجعه کرده ان££د و موض££وع کارش££ان نظام ه££ایحقوقداناناجتماعی و نظم آنها بوده است:

47

. منشاء فلسفی حقوق:1 ، و ارس££طو فیلس££وفانی ک££ه مرج££ع گش££ته اند، عم££ده افلاط££ون

بوده ان££د. بخص££وص از زم££ان آنه££ا بدین س££و،صاحبان فلسفه قدرت هم££ه اندیش££ه ها فلس££فی، بن££ابراین، نظره££ای اصل راهنم££ایثنویت

گشته اندحقوقی گشته است. اما چرا این دو خالقان فلسفه قدرتو هریک نظامی اجتماعی – سیاسی، اندیشیده اند؟ زیرا فیلس££وفان

بوده ان££د. در حقیقت،بع££د از اس££تقرار اس££تبداد در یون££ان باس££تان را برچیدن££د و ب££ه م££دت س££ی س££الاس££تبدادیان بس££اط دموکراسی

استبداد برقرارکردند )نگاه کنی££د ب££ه جل££د اول ارک££ان دموکراس££ی(. که اندیشیدند، ترجمان اندیشهبنابراین، فلسفه آنها و آرمان شهری

راهنمای آنه££ا و نظ££ام اجتم££اعی مطلوبش££ان ب££ود. ارس££طو منط££ق را نیز ابداع کرد تا ک££ه، ب£ه ق£ول خ££ود او، روش£ی در اختی£ارصوری

نخبه ها بگذارد - که خلق شده اند برای فرمان دهی- و بدان، عامه را-که خلق شده اند برای فرمانبری -، استثمار کنند.

میان طبقه های مختلف جامعه برق££رار رابطه ای نیز که افلاطون به ویژگی های آن مطلقا و تعریف حق حیاتمی کرد، با حقوق ذاتی

سازگار نبود. ، عمل ک££رد حق££وق - آن س££ان ک££ه این از منظر این دو فیلسوف

دو تعریف می کردند -، حفظ نظام اجتماعی – سیاسی مطلوب آنها ب££ود. از آن روز ت££ا ام££روز، وظیف££ه حق££وق هم££واره حف££ظ نظ££ام

اس££ت. ازاجتماعی است. قائمه نظامهای اجتماعی طبقاتی قدرتاین رو، حقوق نتوانسته اند با این قائمه ناساگار بگردند.

. منشاء دینی حقوق:2 لغ££ات را بی££ابم. ب££ه فرهنگ کلمه حق و انجیل کوشیدم در تورات

ح££ق اس££ت«این دو نیز مراجعه کردم، اما نیافتم. در این دو، »خدا « ع££دالتsedaqahرا نیافتم. جوینده ای بر این است که کلم££ه »

« ک££هmishpatمعنی می ده££د آن هم ب££ه معن££ای نظم و ثب££ات و » اس££ت. و این حق معنی بدهد، گویای حکومت نیک ک££ردارمی تواند

، اجتماعی از حقوق££دانان1959 هستند. در سال دو، صفات خداوندبه بررسی حق در تورات و انجیل پرداخت.

ریىس وقت دانشکده حقوق پ££اریس، توض££یحCarbonnierکاربونیه، داد که در تورات، به حقوق روح حی££ات بخش دمی££ده نش££ده اس££ت. در انجیل نیز حق نیست اما رهنمودهای دقیق وجود دارند. بحثها به این نتیج££ه رس££یدند ک££ه در انجی££ل، می££ان قواع££د ب££القوه حق££وقی و قواعد بالقوه ضد حقوقی، می توان مقوله سومی را سراغ کرد ک££ه

رهنمودها یا قوانین دوستی و لطف و بخشش هستند.

48

راه££بر کلیس££ا به فلسفه یونان )نخست افلاطون مراجعه کلیسا ( و ب££ه حق££وق. نگاه کنید به کتاب توتالیتاریسمشد و سپس ارسطو

،1964 ت££ا س££ال و مخالفتش با اعلامی££ه جه££انی حق££وق بشررومی بخ££اطر فق££ر ک££املش ب££ود. ام££ا کلیس££ا، ب££ه ت££دریج ک££ه از جامع££ه

ب££ه خ££ود نماین££دگی و فاصله می گرفت و از ق££ول خداوندمسیحیان ولایت مطلقه می بخشید، پاسدار نظام اجتماعی می گشت که پای££ه

را نظ££امیاستوار استبداد فراگیرش بود. از این رو، نظام فئ££ودالی خواسته، بنابراین طبیعی و ابدی می خواند. ام££ا آن نظ££ام برج££اخدا

نماند و پیدایش دولت - ملته££ا، کلیس££ا را از ولایت مطلق££ه مح££روم کرد و ناگزیرش کرد خود را با نظامهای اجتماعی جدید تطبیق ده££د و دیگر خود را ن££ه منش££اء حق££وق ک££ه تن دهن££ده ب££ه حق££وق ع££رفی

( گرداند. )لاییک و حی££ات از تبیین و تدوین حق£وق ذاتی بدین قرار، ناتوانی کلیسا

و ازتعریف حقوق به ویژگی هایش بخاطر درآم££دن بخ££دمت ق££درت و نقش دادن ب££ه در بی££ان ق££درتخود بیگانه ک££ردن روزاف££زون دین

دین در توجیه نظام اجتماعی قدرت محور بود. بنابر بنابراین دو منشاء و بنابر وظیفه ای که حقوق یافته ان£££د و

ب;;ه ویژگی ه;;ایش، آن را ب;;ااین واقعیت ک;;ه تعری;;ف حق محور ناسازگار و بک;;اربردنشنظامهای اجتماعی قدرت

، حقوق££دان هرگ££اهدر این نظامها، به تغی;;یر آنه;;ا می انجامد بخواهد ح££ق را ب££ه ق££درت تعری££ف نکن££د و تعری££ف او خاص££ه جه££ان شمولی و دیگر خاصه های حق را داشته باشد، ناگزیر اس££ت بگوی££د حق قاب££ل تعری££ف نیس£ت. بخص£وص ک£ه ح£ق ن££امتعین اس£ت و ب££ه تعری££ف نمی آی££د و ب££ه شناس£ایی چ££را. و اگ££ر بخواه££د تعری££ف کن££د، ناگزیر به قدرت تعریف می کند و تع££ریفش خاص££ه های ح££ق را پی££دا

نمی کند. « است ) ق££رآن، س££وره حج، »هو الحق، هم خداوند اما در قرآن

وزن می کند )قرآن، سوره( و هم او اعمال آدمیان را با حق62آیه میزان تم££یز، عدالت و آزادی( – تنها در بیان استقلال8اعراف، آیه

حق از ناحق تعری££ف ش£دنی اس£ت – و هم ص£فات ثبوتی££ه و س£لبیه مس££لمان، بماهو حق، را بر می شمارد. پس چ££را فیلس££وفانخداوند

از تعریف حقوق به این صفات بازماندند و رابطه ای میان حق££وق و از ق££رآن، )ب££ه ق££ول طباطب££ایی می ت££وانحیات ندیدند؟ بری££دن فقه

مجتهد شد بدون بازکردن لای کتاب قرآن ( و مدار و محور ک££ردن ، بنابراین، پیروی از توقعات ق££درت در ط££ول زم££ان، فق££ه راقدرت

گردان££د. بیش££تر از این، حی££اتتکلیف مدار و بیگانه ب££ا حق££وق ذاتی مطل£ق از خ££ودخدایی که قرآن می شناس££اند، در ق££درت، بس££ا زور

49

را بر(. دینبیگانه شد ) نگاه کنید به جلد دوم امرهای واقع مستمر را روش ک££ردن، نه££اد قراردادن و منطق صوریپایه فلسفه قدرت

گردان££ده دینی را وسیله از خ££ود بیگان££ه ک££ردن دین در بی££ان ق££درت است: »ماقال« جای به »من قال« سپرده و کار را به جع£ل ولایت

کشانده است. مطلقه فقیه

؟: چیست از منظر هابرماسط.حق

است و از سوی از حق از سویی، بنا بر نقل تعریف هابرماس را در باره ح££ق نق££ل و کانت و روسودیگر، او نظرهای ماکس وبر

و نقد می کند. بنابراین، نظرهای این سه را ب£ه روایت هابرم£اس ونظر خود او که، از جمله، حاصل نقد سه نظر است را می آورم: )

14)

،، جامعه شناس آلمانی از حقتعریف ماکس وبر است. زی££را ح££ق را، درکی پوزیتویست از حق درک ماکس وبر

این س££ان تعری££ف می کن££د: ح££ق آن اس££ت ک££ه قانون گ££ذار سیاس££ی برخوردار باشد و خواه نباشد(، بر)خواه از مشروعیت دموکراتیک

وفق آئین نامه ای که قانون مقرر کرده و نهادینه شده باشد، بمثابه حق، وضع می کند. بنابراین تعریف، حق از اخلاق نش££أت نمی گ££یرد و از آن مش£££روعیت نمی جوی£££د. بلک£££ه از کیفیت رس£££می خ£££ود، مشروعیت اخ££ذ می کن£د. بن£ابر نظ££ر وب£ر، ح£ق، مس£تقل از اخلاق است و مشروعیت خاص خود را دارد. از دید او، تمیز ن££دادن ح££ق از اخلاق، تهدیدی است برای عقلانیت حق و سبب استحاله ج££بری

حق در اخلاق می گردد. می دان££££د و را نظم بخش££££نده دولت مش££££یت مند وب££££ر حق

براین است که حق، در رابطه ب££ا وظ£ایفش، اب£زار می ش£ود، اب££زار می شود در ش£کل بخش££یدن ب££ه ق££وه قانون گ££ذاری ب££ه ترتی££بی ک££ه توقعاتی برآورده شوند که یا وج££ود دارن££د و ی££ا بوج££ود می آین££د. از

و توزیع درآمدها و برقراری تنظیم££اتی ک££ه اجتماعیجمله، عدالت سبب ثبات بیشتر می ش££وند و ت££رتیب دادن م££داخله ها ک££ه واقعیت اجتماعی را تغییر می دهند و پیدایش مسائل جدید، طبقه اجتماعی

، که خواستار حقوق اجتماعی و اقتصادی می شود. جدید، کارگر تغییرهایی که دولت مشیت مند ایجاد می کرد، ک££اربرد برداش££ت

رسمی را بازهم محدودتر می گرداند. زیرا بن££ابر این از حقلیبرال برداشت، حق باید با»توقعات مادی« »انطباق« می جست. از دی££د

، کیفیت رسمی حق بنی££اد عقلانیت آن اس££ت و انطب££اقماکس وبر50

تدریجی آن است.دادن حق با توقعات مادی بمعنای اخلاقی کردن در نظر او، برقرارکردن رابط££ه درونی می££ان ح££ق و اخلاق، س££بب ویران شدن عقلانیت ذاتی ح££ق بمثاب££ه واس££ط و ن££اظم رابط££ه دو

طرف است. وبر نظم مندی را از منظر عقلانی بودن عم££ل، مهم می دان££د. و الگوهای رفتار که، بطور قطع، قابل بازتولید هستند، این امتی££از را دارند که قابل محاسبه هستند. وقتی از قواعد ف££نی س££خن بمی££ان

و م££ادیت را می دهن££د،اس££ت ک££ه امک££ان مه££ار ک££امل تر ط££بیعت عقلانیت عمومی قاعده مند معن££ای مض£یق تری از عقلانیت اب££زاری پیدا می کند. اما از آنجا که دیگر بنابر بک££اربردن قاعده من£د وس££ایل نیس££ت، بلک££ه بن££ابر گ££زینش ه££دفها در رابط££ه ب££ا ارزش££های معین است، وبر از عقلانیت در رابطه ب££ا ی££ک ه££دف س££خن می گوی££د. از این منظر، یک فعالیت می تواند عقلانی باشد هرگاه ت££ابع هیجان££ات کور و یا سنت هایی ک££ه خ££ود ب££ه خ££ود پدی££د آم££ده و دی££ر می پاین££د، نباشد. و نیز، وبر سمت یابی های ارزشی را بمثابه رجحان هایی ک££ه بلح££اظ محت££وای ارزش££ی، بی نی££از از توجی££ه هس££تند و، بیش££تر، رجحانهای بیانگر ارزشهای مادی را عقلانی می داند. این رجحانه££ا، به شرط آنکه نیازمند توجیه نباشند، بر تص££میم های کس££انی ح££اکم هس££تند ک££ه، در رابط££ه ب££ا ه££دف، تص££میم می گیرن££د. ب££رای مث££ال، منافعی که، در مبادله های اقتصادی، هرکس برای خود قائل است، رجحان هایی هستند عقلانی. و ن££یز، وب££ر حاص££ل ک££ار روش££نفکرانه کارشناسانی را عقلانی می خواند که، نمادهای سنتی، برای مث££ال، تصویرهای مذهبی از دنیا، و یا نموده££ای اخلاقی و حق££وقی را نق££د

می کنند.

را این سان نقد می کند: نظر ماکس وبرهابرماس اگر تعریف های سه گانه وبر از عقلانیت را از نظ££ر بگ££ذرانیم و سومی را اولی بگردانیم، می بی££نیم ک££ه، بن££ابر این تعری££ف، ام££نیت حقوقی و قضائی براساس قوانینی که برای همه وضع می شوند و در ب££اره همگ££ان قاب££ل اج££را هس££تند و توس£ط مق£ررات قض££ایی و اداری تأمین می شود. اما ف££رض ک££نیم ک££ه ش££رائط تج££ربی ت££أمین امنیت قضائی و حقوقی، بگونه منصفانه برای همگان، فراهم آیند؛ آیا این بدان معنی نیس££ت ک££ه ام££نیت حق££وقی و قض££ائی، بمعن££ای

وق££ابلیت پیش بی££نی ت££دابیر اتخ££اذکردنی در ب££اره زن££دگی و آزادی ، ی££ک ارزش اس££ت؟ این ارزش همانن££د ارزش ه££ای دیگ££ر،م££الکیت

برای مثال، ارزش شرکت، با اقبال براب££ر، در گ££رفتن تص££میم های سیاسی و یا ارزش توزیع برابر امدادهای اجتماعی، نیست؟ هابس

51

در باره به حداکثر رساندن امنیت حق££وقی و قض££ائی، اندیش££یده و به این نتیجه رسیده بود ک£ه ش£اه بای££د دس£تورهای منطب£ق ب£ا حقص££ادر کن££د. ام££ا ج££ای ممت££ازی ک££ه این ارزش، در حق££وق م££دنی رسمی، از آن برخوردار است، نمی تواند تنها به این دلیل باشد که پی آمدهای حقوقی و قضائی اعمال فردی، تابع س££ازماندهی ام££ور

و قاب££ل محاس££به هس££تند. ل££ذا، ایناجتماعی بر وفق اقتصاد ب££ازار پرسش محل پیدا می کند: آیا بهای تدبیرهایی که دولت مش££یت مند اتخاذ می کند و قابل اجرا نیستند مگر با استناد به مفاهیم حق££وقی ن££امعین ،را ب££دین خاطر بای££د پ££رداخت ک££ه تص££میم های حق££وقی و

هس££تند؟ پاس££خ اینقض££ائی، خ££ود و پی آمدهاش££ان قاب££ل محاس££به پرسش را از اخلاق بای££د خواس££ت. پس، تص££میم ها ب££ا مراجع££ه ب££ه

اخلاق باید اتخاذ و به اجرا گذاشته شوند. کیفیت رسمی قوانینی است که ب££رای عقلانیت دوم ماکس وبر

همه وضع می شوند و در باره هم££ه اج££را می ش££وند. هرگ££اه چ££نین ق££انونی س££لطه ای را، در این و آن ش££کل، مش££روع بدان££د، تنه££ا ب££دین خاطر ک££ه ب££ا رع££ایت مق££ررات و در رابط££ه ب££ا ه££دفی وض££ع

ت£££ا م£££ک فرس£££ونشده اس£££ت، عقلانی نمی ش£££ود. از م£££ارکسMacoherson،پیوسته خاطر نشان کرده ان££د ک££ه، در ی££ک جامع££ه

همگان، درقانون وقتی خردپذیر و مشروع است که بیانگر برابریامکان ها و اقبال های ساختارمند باشد.

، م££اکس وبرfonctionnaliste برخلاف استدلال ک££ارکردگرای قوانینی که برای هم££ه وض££ع می ش££وند و در ب££اره هم££ه بای££د اج££را ش££وند را نمی ت££وان عقلانی بمعن££ای برخ££وردار از حس££اب و کت££اب دانست و نه معق££ول بمعن££ای اخلاقی کلم££ه ش££مرد، مگ££ر در پرت££و

اصولی که محتوائی اخلاقی دارند. ، بای££د گفت: ب££اروش و ام££ا در ب££اره عقلانیت س££وم م££اکس وبر

علمی تهیه کردن مجموعه حقوقی برخوردار از سامان مندی کامل، بنفسه، مشروعیت قانونیت آن را توضیح نمی ده££د. ب££رغم آمری££تی

دارد، اگ£££ر معیاره£££ای حق£££وقی در جامعه ه£££ای م£££درنک£££ه علم مشروعیتی دارند، ب£دین خاطر اس£ت ک££ه مع£انی آنه££ا دقیق ک£ردنی هس££تند؛ ب££دین خاطر اس££ت ک££ه مف££اهیم آنه££ا ص££ریح و روش££ن و هم خوان هستند و اندیشه ای که این معیارها بی££انگر آنن££د، منس££جم است. کار حرفه ای که برابر آیین حق££وقی انج££ام می گ££یرد، س££بب مشروعیت آن نمی شود مگر تنها به این شرط که کمک رساند ب££ه

در تمامتبرآوردن نیاز به بنیادی که از رهگذر موضوعه شدن حق خود، دائم بزرگ تر می شود. قاب££ل تغی££یر ب££ودن ح££ق موض££وعه، از منظرکسی که حق به او راجع است و از دی££دگاه کس££ی ک££ه آن را مدیریت می کند، وقتی مشروع و پذیرفتنی است ک££ه تغی££یر ح££ق و

52

بازتهیه آن، -که موقعیت ه££ای جدی££د ض££رورش می گردانن££د- بن££ا ب££ر اص££ول متقاع££د کنن££ده، بعمل آی££د. ک££ار س££امانه مند ک££ردن ک££ه

انجام داده ان££د، امک££ان داده اس££ت از ش££یوه اعتباری££ابیحقوقدانان ، آگ£££اه ش£££ویم. در ح£££ق موض£££وعه،ح£££ق در دوران پس£££ا س£££نت

علی الاص££ل، معیاره££ای ناش££ی از ع££رف و ع££ادت، بمثاب££ه مای££ه، هرگونه اعتبار را از دست داده اند. به این دلیل است که پیشنهادها در باره حقوق فردی، بمثابه عناصر مرکب££ه ی££ک مجموع££ه حق££وقی

؛ اص££ول ممکن اس££ت ب££ا یک££دیگر بنا جوینداصولهم خوان، باید بر متضاد باشند، در این صورت، باید موضوع بحثهای مستدل بگردند. باری، ما در سطحی – سطح بحثها برسر معیارها – هستیم که، در آن، ش££کلی از عقلانیت از ن££و نم££ودار می ش££ود ک££ه بیش££تر نزدی££ک

تا که عقلانیت خالصا علمی که، به££ررو،است به عقل عملی کانتاز لحاظ اخلاقی، خنثی نیست.

ک££ه م££اکس بنابراین، می توانیم گفت که کیفیت های رسمی حق در جس££تجوی آنه££ا بوده اس££ت، در ش££رائط اجتم££اعی خ££اص،وبر

نمی توانند قانونیت قانون را مشروع بگردانند، مگر این که، بلح££اظ عملی - اخلاقی، عقلانی باش££ند. وب££ر هس££ته اخلاقی ح££ق م££دنی

را بازنشناخت. رسمی

و تألیفی که هابرماس و کانت از منظر روسوحق بعملاز نظرهای این دو و نظر ماکس وبر

می آورد: عقلانی م££درن را هم££ان »ح££ق رس££می« ک££ه ح££ق وب££ر حق

موضوعه گشته، می داند. او بر این است که »ح££ق ط££بیعی خالص££ا رسمی« وجود ن££دارد. چراک£ه ض£ابطه های م££ادی مش££روعیت ح£ق

عامل م££اوراء است و دیگری عقل. اما کانتطبیعی، یکی طبیعت ، الگ£££وی ق£££راردادط£££بیعت را ن£££یز دخ£££الت می ده£££د. او و روسو

، بمثاب££ه اف££راد را پیشنهاد می کنن££د. بن££ابر آن، ش££هرونداناجتماعی آزاد و مس££تقل، زن££دگی خ££ویش در جامع££ه را بط££ور دموکراتی££ک س££امان می دهن££د؛ بن££ابراین، ح££ق آیین من££د ب££دین مع££نی اس££ت ک££ه شهروندان، با بکاربردن قواعد من££درج در آیین نام££ه، ح££ق را وض££ع می کنن££د. در این س££نت جدی££د، اص££طلاح هایی چ££ون »ط££بیعت« و »عقل«، دیگر محتواهای ماوراءطبیعی ندارند؛ ب££ه عکس، بک££ار آن می آیند که پیش فرضهایی را دقیق و شفاف کنند ک££ه بروف££ق آنه££ا توافقی باید بعمل آید ک££ه برخ££وردار از ت££وان مش££روعیت بخش££یدن باشد. از این الگوی قرارداد، آیین کاری را می تواند حاصل کرد که پیش££اپیش بای££د تهی££ه ش££ود ت££ا ک££ه ش££کل گیری عقلانی اراده ممکن

53

بگردد. اما، در این باره نیز، وبر بقدر کافی جنبه ه££ای س££اختاری را از جنبه های مربوط به محتوی، تم££یز نمی ده££د. دلی££ل آن این اس££ت که او به طبیعت و عقل محتواهای ارزشی می دهد و رهایی از این محتواها را در گرو، حق رسمی، با تعریفی می داند که خ££ود ب££ه آن می دهد. ب££ه اش££تباه، تعری££ف ح££ق در دوران پس££ا س££نتی را هم££ان می داند که خود می کند و بیانگر ارزش های مادی و سمت یابی آنها، است. بنابراین، نمی بیند که می توان قرارداد اجتم££اعی را پیش££نهاد آئین نام££ه تعری££ف ح££ق تلقی ک££رد و گفت: ح££ق، ب££ه ش££رط آنک££ه

فرآورده بکاربردن آیین نامه باشد، عقل پذیر می شود. در این ج££ا، یادآورش££دن نظریه ه££ا در ب££اره اخلاق و ع££دالتی ک££ه ف££رآورده بک££ار ب££ردن آیین نام££ه هس££تند، ه££دفی ج££ز این ن££دارد ک££ه

و اخلاق، را مف£££اهیم »رس£££می« وتوض£££یح داده ش£££ود چ£££را حق »مادی« نمی توانند از یکدیگر جدا کنند. ملاحظات ما ب££ه این نتیج££ه می انجامند که مشروعیت ق££انونیت را عقلانیت مس££تقل از اخلاق، که ذاتی تعریف حق انگاشته می شود، توضیح نمی ده££د. ب££ه س££خن دیگر، میان حق و اخلاق رابطه درونی وجود دارد. ب££دین قرار، ح££ق

ک££ه در ق££انونی بی££ان می ش££ود ک££ه ب££رای هم££ه وض££عمدنی رسمیمی شود و در باره همه بکار می رود، از اخلاق بریده نیست.

، ول£و ب££ا رع££ایت باید به این امر توجه کرد ک££ه بحثه£ای حق£وقی حقوق مقرر و در حال اجرا انجام می گیرند، نمی توانن££د در فض££ای بسته قواعد حقوقی انجام بگیرند که بط££ور روش££ن معین و مق££رر شده اند. از این رو، حقوق در اص£ول و قواع£د رده بن£دی می ش£وند.شمار این اصول که می توانند همان ها باشند که در قانون اساسی می آیند، طبیع££تی هم حق££وقی و هم اخلاقی دارن££د. اص££ول اخلاقی

، در قانون ه££ای اساس££ی دولته££ای م££درن،برآمده از حقوق طبیعی حقوق موضوعه گش££ته اند. بهمین دلی££ل، در ب££روی بحثه££ای اخلاقی در باره حقوق موضوعه و روش نهادینه شده ای ک££ه در وض££ع آنه££ا

بکار رفته است، باز است. این امر که در قلمرو آیین حقوقی نهادینه شده اس££ت ک££ه بای££د

رسمی را یافت و این ام££ر ک££ه این آیین ه££ا قواع££دویژگی های حق را تع££یین می کنن££د و این بحثه££ا، بنوب££ه خ££ود، ازبحثه££ای حق££وقی

اس££تدلال های اخلاقی نفوذپ££ذیر هس££تند، م££ا را ب££ه ی££ک فرض££یه راه می برن££د: ق££انونی ک££ه وض££ع می ش££ود، وق££تی مش££روعیت بدس££ت می آورد ک££ه آئین تب££یین و تع££یین معیاره££ای حق££وقی و خ££ود این معیارها منطب££ق ب££ا عق££ل و از عقلانیت عملی – اخلاقی برخ££وردار باشند. مشروعیت قانون از این امر ناشی می شود که قانون خ£ود

آنفرآورده بکاربردن آیین های حقوقی باشد و استدلالهای اخلاقی را تأیید کنند.

54

: سه تفسیراز رسمیت انداختن حق ب£ود: ح££ق هن£وز تحت ت££أثیر مفه££وم رس£می از حق. م£اکس وبر1

صفت رسمی دارد. زیرا در پی انجام تشریفات مقرر، بمثابه حق، رسمی و مشروع گشته است. اما، در این فاصله، صفت رسمی را

س££الهایتحقیق های تاریخی زیر علامت سئوال بردند. نه در آلمان ح££ق ب££ا و نه در دیگر کش££ورها، الگ££وی لی££برالپایانی قرن نوزدهم

واقعیت ح££ق، بهیچ رو، منطب££ق نب££ود. اجب££ارکردن ق££وه قض££ائی ب££ه اح££ترام ق££انون و اج££رای بی کم و کاس££ت آن، هم££واره ی££ک خی££ال بوده است. با این همه، اگر نظر وبر همچنان مط££رح اس££ت، از راه اتفاق نیست. زیرا در عمل، بمثابه تع£ریفی ک£ه، ب££دان، عم£ل ق£وه قضائی قابل سنجش می شود، همواره بکار می آی££د: ق££وه قض£ائی، در عم££ل، ح££ق را از رس££میت می ان££دازد. از زم££ان وب££ر بدین س££و، امرهایی که وبر نمی توانست آنها را بررسی کند، واق££ع ش££ده اند و

تشخیص او را تقویت می کنند: از رسمیت ان£داختن ب££دین مع£نی اس£ت ک£ه ج£ز مق£امی ک££هالف.

را دارد، دیگ££ران ن££یز، در مق££ام تنظیمصلاحیت ق££انونی وض££ع حق روابط خ££ود، می توانن££د ح££ق وض££ع کنن££د و می کنن££د. چ££را ک££ه ح££ق

فرآورده ارتباط عقلهای طرفهای در کنش و واکنش است. ، غ£یر ازب. تحقیق های دهه های اخیر به این نتیجه رسیدند ک££ه حق

مقررکردن تکلیف، قلمروهای عمل دیگر نیز دارد. اگ££ر قلم££رو آن تنه££ا مق£رر ک£ردن تکلی££ف باش£د، بس£یاری از ام£ور از قلم££رو ح£ق بیرون می مانند. تحقیق ه££ایی ک££ه محقق££ان عل£وم اجتم££اعی انج££ام داده اند وجدان انسانها به حاشیه رانده شدن را گ££زارش می کنن££د. توضیح این که چون حقوق رسمی تمامی بعدهای زندگی انس££ان را در بر نمی گیرند، احساس به حاشیه رانده شدن فراگ££یر می ش££ود. حساسیت روزافزون قانون گذار نسبت به مسئله ق££ابلیت پ££ذیرش قانون از این رو است. عدم انطباق حقوق جزائی ب££ا اش££کال مه££ار اجتماعی و مسئله جانشین کردن تعقیب جزائی دولت ب££ا مص££الحه خصوصی و جبران مالی و غیر آن از راه گفتگو می££ان زی££ان زده و زیان دیده و مسائل دیگر از این نوع، سبب »فرس££ایش معیاره££ا«

گشوده است. این همه س££بب ش££ده اندگشته و راه را بسوی اجماعکه در حقوق جدید، خاصه مضیق بودن از حق ستانده شود.

ج. ایجابات کارکردی: فشاری ک££ه فراگ££یر ش££دن حق££وق ب££ر دولت »تنظیم کنن££ده«وارد می کند و گرفتار دگردیسی شدن مفه££وم حق

کافی هستند برای دانستن این امر که قانون گ££ذار حق££وق را اب££زار

55

رسیدن به هدفهای سیاسی، می کند. در ابزار شدن حقوق، عوامل دیگر نیز مؤثرند: بغرنج ش££دن روزاف££زون دولت و این واقعیت ک££ه کارگزاران آن، بمنزل£ه ک£ارگزار دولت عم£ل می کنن£د و خودمخت£ار شدن اقتصاد و نگرانی دائمی از گرفتار بی ثباتی ش££دن و این ام££ر که، در آنچه به ق££وه قض££ائی مرب££وط می ش££ود، رع££ایت معیاره££ای

و ایجاب££اتحقوقی تابع استقرار »نظم« و ثب££ات نهاده££ای سیاسی شده است و این واقعیت که زیرسامانه ها گ££اه توس££طتنظیم بازار

fonctions سامان می یابند و کارکردهای و گاه توسط قدرتپول آنها دیگر ترجمان معیارهای حقوقی و ارزشها نیستند.

که ناقض موضوعه بودن آن است: با کاربردد. خاصه اخلاقی حق روزاف££زون حق££وق، مس££ئله ش££رائط مش££روعیت ق££انون، بیش از پیش، ح££اد شده اس££ت. می ت££وان گفت حق££وق موض££وعه، بلح££اظ شتاب روزافزون تغییر، پایه اعتبار خود را وی££ران می کنن££د. ب££ا ه££ر

دیگر می شود و این حق موض£وعه ب£اتغییر حکومت، مصالح دولت حق موضوعه دیگری جانشین می شود. برای مث££ال، ح££ق مس££کن،

و یا میزان درآم££د مش£مول مالی£ات و ن££رخ آن، و...حقوق خانوادهتغییر می کنند. در برابر، بنام حق برآمده از اخلاق، نافرمانی مدنی

و...، و طلاق و برنت£افتن س£قط ج££نینو حم£ایت از محی£ط زیست اص;;ول اخلاقی ک;;ه از حق;;وق ط;;بیعیروا دی££ده می ش££وند.

نشأت می گیرند، امروزه، حقوق موضوعه گشته اند. این ، آمده ان;;;د و این ق;;;انون راحق;;;وق در ق;;;انون اساسی

.Wو. ن££وک ، از این روترجمان فلسفه حق;;وق گردانده ان;;د. Nauke ،از مدیریت حق;;وقی حق;;وقبالحنی تمسخرآمیز« ،

س££خن می گوی££د. این گرایش££ها را ی££ک کلم££ه توض££یحط;;بیعی« می دهد و آن از رسمیت افتادن حقوق است.

. دولتی فعال، که بوسیله طرحها و دس££توالعملهایی ک££ه دس££تگاه2 اج££را می کن££د، در وض££ع موج££ود اجتم££اعی دخ££ل و تص££رفاداری

می کند، کاری جز از خود بیگانه ک££ردن دولت حقوق م££دار در دولت مشیت ساز نمی کند. چراک££ه مش££روعیت دولت حقوق م££دار، بط££ور کامل مستند است به قانون و معنایی که دارد. این همان است که

Lonلون ف££ولر Fullerب££ه تفص££یل، بمثاب££ه »اخلاق درونی حق ،» مورد تجزیه و تحلیلش قرارداده است.

راهنمای ش£کل گرایی )اثربخش££ی و اعتب£ار هرگاه به فرض های عم££ل بس££تگی ب££ه رع££ایت این و آن ش££کل حق££وقی دارد( حق££وقی

دولت و وبر وضع کرده ان££د، Wolfgangپایبند بمانیم که ولفگانگ مشیت ساز که کارش نظم و انتظام دادن اس;;ت، از حق

ب££ر آن شده اس££ت ک££هAbendroth. آبن دروت بیگانه می شود56

می ده££د رادولت مشیت ساز و تضمین هایی که دولت حقوق م££دار ، جم££ع کن££د. نظم دموکراتیکزیر ی££ک س££قف، س££قف خودمخت££اری

، بمثاب££ه ی££ک تش££کل دموکراتی££کاجتماعی در اختیار جمه££ور م££ردم قرار می گیرد. دولت دموکراتیک در مرکز جامعه ای ق££رار می گ££یرد که خود سرنوشت خویش را تعیین می کند و خود را تغییر می دهد. ش££کل حق££وقی تنه££ا ب££ه این ک££ار می آی££د ک££ه ت££دابیر اص££لاحی ب££ه تص££میم هایی ب££دل گردن££د ک££ه بای££د اج££را ش££وند. ح££ق هیچ س££اختار خاصی ندارد که بتوان آن را از شکل انداخت. شکل حقوقی بک££ار تنظیمات اداری، از هر نوع، می آید. قانون ن££یز از بن££د ج££بر عقلانی

رها می شود. اخلاق ک££ه بن مای££ه ق££انون اس££ت این££ک بن مای££هبودن قانون گذاری می شود. آبن دروت تضمین هایی که دولت حقوق م££دار ،باید بسپارد را با این امید جانشین می کن££د ک££ه، بن££ابر نظ££ر روسو

قانون گذاری که با خود هم خوانی داشته باشد، هیچ قانونی را وض££ع نمی کند مگر این که همگان بدان راضی باش£ند. ب££ا قائ££ل ش£دن ب££ه این نوع عمل قوه قانون گ££ذاری، آبن دروت، ک££وری خ££ود را آش££کار می کند. نه تنه££ا اجباره££ای نظام ه££ای دولت و اقتص££اد را نمی بین££د،

بلکه ابزارشدن حقوق توسط دولت مشیت ساز را نیز نمی بیند.

عقلانیت آئین های حقوقی نهادینه شده: . مشروعیت قانون، در جامعه ه££ای نظ££یر جامعه ه££ای م££ا، وق££تی1

قابل تصور است که باور به قانونیت قانون، مستند به ب££اور یقی££نی مستند باشد. ام££ا نباشد و به »عقلانیت« حق و خداجامعه به دین

ک££ه، بن££ابرآن، ح££ق از عقلانیت ذاتیص££حت فرض££یه م££اکس وبر برخ££وردار اس££ت، بن££ابراین، از اخلاق مس££تقل و ج££دا اس££ت و این

و بیگانگی از اخلاق بن ن££یروی مش££روعیت ق££انون اس££ت،استقلال تأیید نشده است. زیرا سلطه ای که، از رهگذر این و آن ش££کل ی££ک حق موضوعه، اعم££ال می ش£ود، نی££از ب££ه توجی££ه دارد و م££دام بای££د مشروعیت خود را از محتوائی اخلاقی اخذ کند ک££ه در کیفیت ه££ای رسمی حق، ملحوظ است. باوجود این، هران££دازه ق££انون گ££ذار در تبیین معنی و محتوای صورت حق دقت بخرج ده££د و آن را ش££فاف و مش££خص بگردان££د، م££انع از آن نمی ش££ود ک££ه دولت مشیت س££از صورت را نگاه دارد و معنی را تغییر دهد، مگر این ک££ه ح££ق تنظیم

و اداره رابطه ای استوار برقرارکن££د. نمی ت££وانکننده میان عدالت یک هسته عقلانی، در معنای عملی - اخلاقی، را بدست آورد مگر،

57

با اتخاذ رویه بی طرفی نسبت به معیارها یا قواعدی ک££ه عم££ل ب££ه آنه££ا اجب££اری اس££ت؛ نمی ت££وان می££ان حقی ک££ه مج££ری اس££ت و تشریفات قانونی وضع و اجرای آن رابطه سازنده ای، برقرار کرد، مگر با اتخاذ رویه بی طرفی. این بی ط££رفی هس££ته عق££ل عملی را تش££کیل می ده££د و نظریه ه££ا در ب££اره ع££دالت و اخلاق، ف££رآورده

بکاربردن آئین نامه، بدین بی طرفی مستندند. من س££ه ن££امزد ج££دی را می بینم ک££ه توان££ا ب££ه ف££رآوردن نظریه

هستند. هر سه از سنتی مایه می گیرن££د ک££ه ک££انتآیین مند عدالت بانی آن است. اما الگوهایی که برای رسیدن به نظری££ه و تب££یین آن

بکار می برند، متفاوت هستند: ، همچن££ان الگ££وی تواف££ق از راه ق££رارداد را بک££ار. ج££ان راولز1

می برد و، در مقام تشریح موقعیت پیش از قرارداد، ب££ر این اس££ت که تعیین حد شرط لازم را ایجاد می کند ب££رای این ک££ه خودخ££واهی عقلانی هر یک از طرفهای قرارداد، که آزاد و ب££ا یک££دیگر برابرن££د، آنها را ب££ه انتخ££اب اص££ول عادلان££ه راه ب££رد. منص££فانه ب££ودن نت££ایج قرارداد را آیین ن££امه ای تض££مین می کن££د ک££ه، بک££اربردنش، بدس££ت

آوردن آن نتایج را ممکن می کند. Lawrence. اما لاورنس کهل££برگ 2 Kohlbergالگ££ویی را بک££ار

.G.Hمی گیرد که مید Meadپیشنهاد کرده اس££ت: همگ££ان از راه کنش و واکنش متقاب££ل، در پ££ذیرفتن و انج££ام نقش ه££ایی ک££ه ب££ه

شرکت می کنن££د. در این الگ££و، م££وقعیت ابت££دایییکدیگر بسته اند، آرمانی وجود ندارد. اما پذیرش و انجام کمال مطلوب نقش وجود دارد. پ££ذیرش و انج££ام نقش ایج££اب می کن££د ک££ه ه££رکس اخلاق را قاض££ی بشناس££د و بحکم این قاض££ی، خ££ود را در م££وقعیت هم££ه

آنهایی قراربدهد که در پذیرش و انجام نقشها شرکت می کنند. بنطر من، هر دو الگو این نقص را دارند ک££ه قض£اوتهای اخلاقی راه££بر طرفه££ای ق££رارداد ی££ا فع££ل و انفع££ال را نمی شناس££انند. در

شده اند. همان انتخابهای عقلانی، رهنمودهای اخلاقیالگوی راولز ح££ال آنک££ه در الگ££وی انتخ££اب نقش، این رهنموده££ا خ££ود را ج££ای

دیگران گذاشتن شده است. بدین خاطر است که Karl-otto . کارل – اتو آپل3 Apelو خود من پیش££نهاد ک££رده ایم

ک££ه اس££تدلال اخلاقی هم££ان آیین و روش خ££اص ش££کل گیری اراده عقلانی بگ££ردد. ب££دین روش، می ت££وان فرض ه££ا را م££ورد آزم££ون قرارداد و اعتبار آنها را تعیین کرد. زیرا کس££ی ک££ه ب££رآن می ش££ود بطور جدی استدلال کن£د، پیش فرض£هایی را بای££د بپذیردک£ه کم£ال مطلوب باش££ند و ب££رای برق££راری آن ش££کل از ارتب££اط ک££ه متوق££ع

58

است، ضرور باشند. هر شرکت کننده در عمل اس££تدلال، بای££د این پیش فرض را بپذیرد که همه اشخاص آزاد و برابر در تحقیق برای ی££افتن حقیقت، همک££ار می ش££وند و در این همک££اری، تنه££ا به££ترین

استلال، شرکت کنندگان را به پذیرفتن خود ناگزیر می کند. اخلاق بگردم. من نمی توانم وارد جزئیات بحث از منظر نظریه

در این م££وقعیت، ک££افی اس££ت ک££ه ق££رار را ب££ر این بگ££ذاریم ک££ه نامزدهای جدی وجوددارند و اینان توانا به فرآوردن نظریه آیین مند

حاص££ل از هستند. بر این پایه، نظر من در این باره که حقعدالت بک££اربردن آیین، و بنی££اد اخلاقی از یک££دیگر ج££دایی ناپ££ذیر هس££تند، دیگر حرف هوا نیس££ت. ق££انون نمی توان££د مش££روعیت بدس££ت آورد مگ£££ر این ک£££ه نظم حق£££وقی ب£££ر بنی£££اد اخلاق ح£££اکم ب£££ر جری£££ان

قانون گذاری و وضع حق باشد.

و اخلاق را مغشوش کرد. آیین هایی که. نباید مرزهای میان حق2 بک££ار می رون££د و بک££ار توض££یحدر ف££رآوردن نظریه ه££ای ع££دالت

چگونگی ارزیابی چیزی از منظر اخلاق می آیند، نقطه اشتراکی ب££ا آیین هایی ندارند که بلحاظ حقوقی، نهادینه شده اند و بکار می روند تا که عقلانیت »اعتبار« نتایج بدست آمده از راه بکاربردن آیین را

تصدیق کند. پس از خاطر نشان ک££ردن ض££عفهای آیین نامه ه££ا، ب££ه هابرماس

این ج££ا می رس££د ک££ه آیین ن££امه ای ک££ه قواع££د مق££رر در آن را بک££ار می بریم تا که معیاری را بیازماییم که می تواند مورد تواف££ق ب££دون اکراه، به سخن دیگر، توافقی باشد که بلحاظ عقلانی، همه کسان ذی ربط را به م££وافقت برانگ££یزد، ن££ه از خط££ا مص££ون اس££ت و ن££ه نتیجه حاصل یک معنی و هم££ان مع£نی را ب£رای هم£ه دارد و ن££ه در زمان مقرر، نتیجه را ببار می آورد. آیین هایی ک££ه بک££ار ی££افتن بنی££اد معیارهایی می آیند که اخلاق مستقل در بردارد، بی خط££ا و کاس££تی نیستند. درجه بالای نامعین بودن شناسایی را این امر که قواع££دی

که بکار می بریم، انتزاعی هستند بیشتر می کند. بخاطر همه این دلایل، در همه قلمروهای عمل و ی£ا منازعه ه£ا، مسائل راجع به ثبات و پرسشها در ب££اره جامع££ه، جامع££ه در کلیت خود، در حل و فص££ل، از ی££ک و هم££ان قواع££د اخلاقی بای££د پ££یروی کنند. این قواعد همان توان وادارک££ردن را بای££د داش££ته باش££ند ک££ه معیارهای حقوقی دارند. این معیارها تردی££دهای را بی اث££ر می کنن££د که هرگاه قرار می شد قواعد راهبر رفت££ار، اخلاقی خ££الص باش££ند،

59

اجبارکنن££دهبروز می کردند. وانگهی این امر که اخلاق بای££د ب££ا حق تکمیل ش££ود، ام££ری اس££ت ک££ه، بلح££اظ اخلاقی، خ££ود خویش££تن را توجیه می کند. در حقیقت، معیارها ولو، بلح££اظ اخلاقی، نی££ک بنی££اد باشند تنها وقتی کاربرد دارند که کس££انی ک££ه عم££ل خ££ویش را ب££ر وفق این معیارها انجام می دهند، فرضشان این باش££د ک££ه دیگ££ران نیز، هم££ه، برف££ق این معیاره££ا عم££ل می کنن££د. اح££ترام همگ££ان ب££ه معیارها شرط حداقل است برای این که اقامه دلای££ل ب££رای توجی££ه آنها، محل پیدا کند. باری، اگر نتوان از قواعد اخلاقی انتظارداشت که، در قلمرو عم££ل، از ت££وان اجب££ارکردن م££ؤثر برخ££وردار باش££ند، نمی توان توقع داشت که، بلحاظ مسئولیت شناس££ی، این معیاره££ا محترم شمرده شوند مگر این که از توان اجبار حقوقی، برخ££وردار

شوند. موضوعه وقتی قابل درک می شوند ک££ه ب££ه خاصه های مهم حق

ح££ق از منظ££ر ج££بران کنن££ده ض££عفهای اخلاق مس££تقل می نگ££ریم. بدین سان، وقتی این دو را زوجی می گردانیم برخ£وردار از ق££ابلیت مجازاتی که تعیین و اعمال آن با دولت است، انتظارهای ما ب££رای این که حق توانا به اجبار بر رفتار حاکم بگردد، ب££رآورده می ش££وند. و ب£££الاخره، این تص£££میم های قانون گ£££ذار سیاس£££ی هس£££تند، ک£££ه علی الاصل، به حق££وق موض££وعه تب££دیل و برخ££وردار از خاص££ه های حق می شوند. این وابستگی به سیاست جنبه اب££زار ب££ودن ح££ق را نیز توضیح می ده££د. توض££یح این ک££ه معیاره££ای اخلاقی خ££ود ه££دف خاص خویشند؛ اما معیارهای حقوقی وس££یله رس££یدن ب££ه ه££دفهای سیاسی هستند. از این شکل حقوقی است که طرحهای سیاس££ی، ن££یروی اجبارکنن££ده خ££ویش را اخ££ذ می کنن££د. از این رو، ح££ق ق££رار می گیرد میان سیاست و اخلاق و بدین خاطر است که دلایل توجیه کننده توضیح دهنده محت££وای ق££انون رب££ط دارن££د ب££ا دلای££ل توض££یح دهنده و توجیه کننده طرحهای سیاسی و در همان حال ربط دارند

با دلایل اخلاقی توجیه کننده.

و اخلاق. تا این ج££ا، در ح££ل مس££ئله مش££روعیت ق££انون، ب££ه حق3 پرداختیم و دیدیم چس££ان ح££ق ک££ه بن££ابر ق££رارداد، ب££یرونی انس££ان اس££ت و اخلاق ک££ه درونی او اس££ت، یک££دیگر را کام££ل می کنن££د. باوجود این، آنچه بیشتر از اکمال متقابل حق و اخلاق م££ورد توج££ه ما است، نفوذ کردن این دو در یکدیگر است. بدین خاطر است که دولت حقوق م£££دار م£££نزلت از حق£££وق موض£££وعه و هم از اخلاق می یابد و در توجیه رفت£ار خ£ود، هم ب££ه این حق£وق و هم ب£ه اخلاق

60

اس££تدلال می کن££د. معیاره££ای اخلاقی دیگ££ر ف££وق ح££ق موض££وعهنیستند، در حق موضوعه هستند بی آنکه با آن اینهمانی بجویند.

موض££وعه، از اخلاق مای££ه، حق بدین سان، بنابر نظ££ر هابرم££اس هستند. در پای££انمی گیرد و معیارهای اخلاقی همان حقوق طبیعی

،کت££اب، می نویس££د: »حق££وق مس££تقل، ب££دون تحق££ق دموکراسی نمی توانستند در وجود آین££د«. ام££ا م££راد او از آیین چیس££ت؟ ب££رای آن که، هم پاسخ این پرسش را بیابیم و هم نظر او را در باره ح££ق

Bjarneب££ازهم دقیق ت££ر ک££نیم، قس££متی از ک££ار بج££ارن ملکوی££ک Melkevik )16(:بر روی نظر هابرماس را می آوریم

بمثابه الگو:آیین نامه پیشنهادی هابرماس روش ب££رای شناس££ایی ی££ک گ££زاره و تع££یین اعتب££ار آن بلح££اظ

راست یا دروغ بودن، این است: . از راه بحث است که می توان موجبه یا موجبه های اعتب££ار ذاتی1

آن گزاره را واضح گرداند. یافتن موجبه یا موجبه های اعتبار گزارهمشروعیت بحث را ثابت می کند.

. شناس££ایی اعتبارگزاره ه££ای نظ££ری موض££وع بحثه££ای نظ££ری و2 شناسایی گزاره های معیاری موضوع بحث های عملی اس££ت. ح££ال این که اعتبار گزاره های رهنمود دهنده را انطباق اعمال با محتوای

گزاره ها قابل سنجش می کند. عقلانی مبتنی بر دلایل اقام££ه ش££ده، ه££دف بحث اس££ت.. اجماع3

بحث، بمثاب£££ه دادگ£££اه، تنه£££ا ی£££ک آیین نام£££ه مش£££روع دارد ب£££رای بنیادگذاردن اجماع و آن این است: بهترین دلیل باید در قض££اوت در ب££اره ص££حت و اعتب££ار گ££زاره بک££ار رود. ب££ا این تأکی££د، هابرم££اس اجماع هایی را رد می کند که حاصل بده بستان و س££ازش ف££رآورده روابط قوا )اعمال نفوذ و وارد کردن فش££ار و اجب££ار و آلت دس££ت

، ب;;ازبودن )هیچبی ط;;رفی، براب;;ریک£££ردن و...( هس£££تند. شخص و هیچ اطلاع معنی داری نباید نفی شود(، لااکراه

.و اجماع . هیچ ش££خص از اظه££ار ک££ردن و هیچ نظ££ری از اظهارش££دن،4

ممنوع نگردد. . این دادگاه ک£ه ارتب£اط عقله£ای مس£تقل و آزاد، ب£دون اک£راه و5

از راه بحث باش££د، یکب££ارجانبداری، تنها با هدف رسیدن به اجماع برای همیشه، معیارهای اخلاقی و حقوقی راهبر اعمال و نهاده££ای

61

را م££ا تع££یین نمی کن££د. در بحث هم££واره ب££از اس££ت. بن££ابراین، ه££ر زمان، کس یا کسانی می توانند بحث بر سر معیارها را بگش££اید ی££ا بگش££ایند و نقص ی££ا نقص ه££ا ک££ه می پن££دارد ی££ا می پندارن££د در آنه££ا یافته است ی££ا یافته ان££د و ی££ا معیاره££ایی ک££ه می توان££د ی££ا می توانن££د

پیشنهاد کند یا کنند را به بحث بگذارد یا بگذارند. و شرکت کنندگان در بحث نیز باید از برابری های چهار گانه زی££ر

(17برخوردار باشند: )، نابرابری نباشد؛. میان شرکت کنندگان در بحث، بلحاظ قدرت1 . هر ش£رکت کنن££ده مس££تقل و آزاد در بحث ش££رکت کن££د و ت££ابع2

دیگری نباشد؛ . شرکت کنندگان از اقبال و امکان برابر ب££رای ش££رکت در بحث3

برخوردار باشند. و . ش££رکت کنن££دگان از امک££ان و اقب££ال براب££ر در اظه££ار نظ££ر4

برخوردار باشند. روشن است که این آیین نامه آرمانی است. اما الگو ب££رای آیین نامه هایی که بکار می بریم نیز هس££ت و م£دام بک£ار تص££حیح آنه£ا و

نقد نتایج بکاربردن آنها می آید. الگوی بحث میان عقلها که در ارتباط با یکدیگر عمل می کنن££د، الگویی معیاری بدین معنی است که معیارهای حاکم ب££ر ارتب££اط و

عمل عقلهای در ارتباط را بدست می دهد. و الگوی ارتباط بدین اعتبار روش اس££ت ک££ه آیین نام££ه اس££ت در

بردارنده قواعد ارزیابی و قضاوت در باره یک گزاره یا یک عمل. بک££ار ب££ریم، هرگ££اه این الگ££و را بمثاب££ه روش شناس££ایی حق

حق چیست؟« را با »آنچه حق را طلب می کند«پرسش »طبیعت جانشین می کنیم. این جانشین کردن ایجاب می کند جوینده پاس££خ، خود را در موضع گفت و شنود با مخاطبانی قراردهد ک££ه در مق££ام ی££افتن ص££حت و اعتب££ار ملح££وظ در گ££زاره، هس££تند. در نتیج££ه، پژوهشگر باید، با بکاربردن قواعد آیین نامه، در موضع ب££ارورکردن بحث می£££ان گوین£££ده و ش£££نونده ای قرارگ£££یرد ک£££ه در پی تف£££اهمبایکدیگرن££د. ب££دیهی اس££ت ک££ه ه££دف بای££د پدی££دآوردن همبس££تگی متقابل میان ش£رکت کنن£دگان در بحث ب£رای رس£یدن ب£ه ت£وافقی عقلانی و مستدل باشد. اینک می توانیم به سرمنشاء های حق، حق

بمثابه حاصل ارتباط و بحث بپردازیم. در این الگو، موضوع بحث، یکی یافتن دلایلی اس£ت ک£ه گ£زاره برآنها بنا گرفته است و دیگری عقلانیت ملح££وظ در گ££زاره اس££ت. ارزیابی دلایل را باید با مراجعه به الگوی عقلانی££تی بعمل آورد ک££ه،

62

است. الگوی عقلانیت س££ه ن££وع توقع ه££ابنابر فرض، جهان شمول ک££ه بای££د ب££رآورده ش££وند، را در ب££ر می گ££یرد: توقع ه££ایی ک££ه بای££د برآورده شوند تا که اعتبار گزاره تصدیق شود و توقع هایی که بای££د برآورده شوند تا که معیاربودن گزاره تصدیق شود و توقع هایی که باید برآورده شوند ت££ا ک££ه ص££ادق ب££ودن ش££رکت کنن££دگان در بحث تص££دیق بگ££ردد. وق££تی این س££ه ن££وع توقع ه££ا ب££رآورده ش££دند، در ش££رائط معین، از بحث، حقی حاص££ل می ش££ود ک££ه همگ££ان آن را

می پذیرند. حاصل از بکاربردن آیین نامه بالا و این آیین نامه، بدین سان، حق

ح££ق ارائه می کند. او پرسش ط££بیعتالگویی هستند که هابرماس چیست را با پرسش »آنچه حق را طلب می کند« جانشین می کند. حق را رابطه طلب می کند و وضع آن فرآورده رابطه است وق££تی

در مق£ام وض£ع کردن ح£ق،تنظیم رابطه با حق و رسیدن به اجماع آن را طلب می کند. ل££ذا، ب££ا برق££رار ش££دن فعلی رابط££ه بین££اذهنی

حق ی;;ک انتخ;;اباست که ح££ق مع££نی پی££دا می کن££د. در نتیج££ه، جمعی، بهتر بخواهی، یک انتخاب اجتماعی می ش;ود ک;ه بر بیانی بنیاد می گیرد ک;;ه مش;;ترک فی;;ه تم;;امی اعض;;اء

. بنابراین، حق فرآورده عمل به آیین نامه بالا است و هرگ££زاست نمی تواند از پیش، بطور دقیق، معین شده باشد. باوجود این، ح££ق باز است هم بروی وضعیت اجتماعی کنونی و تاریخی و هم ب££روی توقع های جدید که در وضعیت کنونی ب££رآوردنی نیس££تند و موض££وع

نقد شدن حق را، بر وفق آیین نامه بالا، ضرور می کنند.

در باره حقوق:نقد نظر هابرماس

، از راه اخلاق، ب££ه حق££وق، حق££وق ط££بیعی از منظ££ر هابرم££اس می ش££وند. ام££اموضوعه ای راه می برند ک££ه اص££ول ق££انون اساسی

داد ن££دانیم، طبیعی چیست؟ هرگاه آن را خ££داداد و ی££ا ط££بیعتحق می گوید و نه چون خ££داچه بدانیم؟ بنابراین که چون حق است خدا

ن££داریم مگ££رمی گوید حق است، در شناسایی حق، نیاز ب££ه خداوند بمثاب££ه ح££ق مطل££ق و شناس££ایی ویژه گی ه££ای ح££ق. هابرم££اس ن££یز

بای££د در خ££ود ح££ق باش££د. اگ££رموافق است ک££ه دلی££ل حق££انیت حق بگوییم طبیعت این حقوق را داده است، ب££ا تناقض ه££ای حل ناپ££ذیر و ابهامی رویارو می ش££ویم ک££ه در همین فص££ل، از آنه££ا آگ££اه ش££دیم. می ماند این نظر که انسان، بنابر طبیعتی ک££ه دارد، ص££احب حق££وق

63

است. هرگاه بخواهیم این نظر را دقیق و شفاف کنیم، بای££د حی££ات را جای طبیعت بگذاریم و بگوییم: حیات ه££ر موج££ود زن££ده ای ق££ائم

اما اگ;;راس££ت ب££ه عم££ل ب££ه حق££وقی ک££ه ذاتی حی££ات او هس££تند. باش;;ند، انس;;ان و ه;;ر موج;;ود زن;;ده حی;;اتحق;;وق ذاتی

بس££ا اگ££ردیگری، باید خودانگیخته به آن حقوق عمل کنند. هابرماس به این صرافت می افتاد، نظر او دقت و ش££فافیت کام££ل

را بدست آورد. باش££ند و موج££ود زن££ده بای££د بط££ور حی££ات ام££ا اگ££ر حق££وق ذاتی

خودانگیخت££ه ب££ه آنه££ا عم££ل کن££د، چ££را انس££انها چ££نین نکرده ان££د و و آزاد را، به ی££اد اس£تقلالنمی کنند؟ این پرسش مهم عقل مستقل

می اندازد و این سان پاسخ می دهد: انسان خودانگیخت££ه ب££هو آزادی حقوق خود عمل می کن££د اگ££ر خ££ود م££انع ایج££اد نکن££د. و م££انع را ب££ا

، ایج£££اد می کن£££د. و درک£££ار آوردن زورغفلت از اس£££تقلال و آزادی بدین سان، منزه نگاه داش£تن پن££دار و گفت££ار و ک£ردار از زور، عم££ل خودانگیخته به حقوق را میسر می کند. اما عقل چگونه می توان££د از استقلال و آزادی خود غافل نشود؟ پاسخ این پرسش بسیار مهم را

بای££د بده££د. اندیش££ه ای ک££ه روش غاف££ل نش££دن ازاندیش££ه راهنما استقلال و آزادی را به انسان می آموزد. این اندیشه موضوع فص££ل

آخر این کتاب است. را ب££یرون قلمرو اخلاق را درون آدمی و قلمرو حق و هابرماس

او قرار می دهد. او بر این است ک££ه می££ان اخلاق و ح££ق ن££یز رابط££هوجود دارد. با توجه به این که محت££وای اخلاق هم££ان حق££وق ط££بیعی هستند، کار وجدان اخلاقی س££نجش پن££دار و گفت££ار و ک££ردار ب££ه آن حقوق می شود. از دید هابرماس، هر حقی بای££د، براب££ر آیین ن££امه ای پذیرش همگانی بجوید و بدین پذیرش است که، بمثاب££ه ح££ق، وض££ع می شود. در این که تا وقتی حق پذیرش همگانی نیابد، تنظیم کنن££ده رابطه ها نمی شود، حق با او است. الا این که، پ££ذیرش حقی غ££یر از ایجاد آن است. هرگاه حق££وق ط£بیعی – ک£ه این££ک می دانیم چ££را ب££ا

حی££اترهاکردن آنها از تناقض های حل ناپ££ذیر و ابه££ام، حق££وق ذاتی ن££یز وض££عمی شوند – وجود دارن££د و بمثاب££ه اص££ول ق££انون اساسی

می شوند، پس، آنها را به ویژگی های حق باید شناخت و آنه££ا تنظیم بایک££دیگر،کننده اول و اصلی رابطه های انسان با خود و شهروندان

می ش££وند. حق££وق دیگ££ری ک££ه ش££هروندان وض££ع می کنن££د بک££ار اجرایی کردن حقوقی می آیند که اص££ول ق££انون اساس£ی را تش£کیل

ومی دهند و وقتی حق می شوند ک££ه ب££ا حق££وق ذاتی حی££ات انس££ان حقوق ذاتی حی££ات ش£هروندی و حق£وق ذاتی جامع£ه بمثاب£ه ملت و

و حق££وق ذاتیحق££وق ذاتی هرجامع££ه بمثاب££ه عض££و جامع££ه جه££انی ، منطب££ق باش££ند. در این ص££ورت، حق££وقی ک££ه اص££لحیات طبیعت

64

قانون اساسی را تشکیل می دهند راهنما و تحقق مستمر آنها هدف سیاس££ت بمثاب££ه مجموع££ه ت££دابیری می ش££ود ک££ه در ش££کل حق££وق

می آیند.موضوعه، بکار عمل مستمر حقوق پنج گانه اما اگر درون و بیرون انسان را حقوق بسامان می آورند، اخلاق به چه کار می آید؟ پاسخ این است: وج££دان اخلاقی ک££اری روش££ن و دائمی و سنگین پیدا می کند: سنجیدن پندار و گفتار و کردار به حق

، ب££ه یمن و آزادیو فراخواندن انسان به غاف££ل نش££دن از اس££تقلال می آموزد.عمل به روشی که بیان استقلال و آزادی

می تواند صفات حق را داشتهط. کدام حق باشد و چرا در شناسایی حق، شناسایی کننده

نیازمند او است؟:

اینک فرض کنیم که عقل های خودانگیخته، به یمن راهنم££اکردن ، ره££ا از رواب££ط مس££لط – زی££ر س££لطه روش و روالموازنه عدمی را در پیش می گیرند. هرگاه این عقل ها بخواهند بهشناسایی حق

پرسش حق چیست پاسخ گویند، بنابراین که، متعین ک££ردن ح££ق آن می گرداند، خود را از ناچاری ره££ا و چ££اره دار را تعریفی از قدرت

می یابند و به هستی محضی روی می آورن££د دارای ص££فات ثبوتی££ه و سلبیه حق. شناسایی که بدین سان حاص££ل می ش££ود، ب££ه آن عقله££ا

و ه££ر موج££ود دیگ££ری را انس££ان حی££اتامکان می دهد حق££وق ذاتی این هس££تند. شناس££ایی کنن££د. این حق££وق، حق££وق جه££ان ش££مول

در تغی;;یرحقوق هستند که می توانن;;د راه;;بر ش;;هروندان و س;;ازگارکردن روزاف;;زون آنه;;ا ب;;انظامه;;ای اجتم;;اعی

. اداره شورایی بگردند و نق££د ه££ر نق££د این روش حاصل نقد مداوم نظرها در ب££اره حق

بطور مستمر و به بک££اربردن حاص££ل ها در شناس££ایی حق££وق، ب££وده است.

، واق££ع، در شهر مولیانو نخستین بار، در کنگره گفتگوی فرهنگها را ب££££££ه، حق1377 براب££££££ر آذر 1998، در دس££££££امبر در ایتالیا

خاصه هایش تعریف ک££ردم. عن££وان نوش££ته ای ک££ه ب££ه کنگ££ره تق£دیم و ه££ویت«. توج££ه و مردم سالاریکردم، این بود: »حقوق و فرهنگ

ش££رکت کنن££دگان در بحث، ب££دان جلب ش££د. ماس££یمو کاچ££اری، ازص££در آن را ارزی££ابی ک££رد. او گفت»... بنی ایتالی££اییفیلس££وف

سنت فکری بزرگی برخوردار است. اصول و حقوقی که اندیشه او65

برآن پایه گذاری شده است، بر پایه خداشناسی است. در صحبتهای ، نه فکر مرسیلیو دی، نه نظر ماکس وبربنی صدر، نه نظر ماکیاول

، وجود دارد. او از فرهنگی سیاسی س££خن، نه اندیشه اسمیتپادوا گفت که هیچ کلامی از این شخصیتها در آن نبود. با سیاس££ت زدگی ما که برپایه نظرهای این صاحب نظران است، تفاوت بس££یار دارد. در دید غربی معاصر، تم££ام س££عی ب££ر این اس££ت ک££ه هم££ه آنچ££ه را

بنی صدر سعی در توحیدشان می کند، از یکدیگر جدا کنیم«. را پی گ££رفته ام. یافته ه££ا را در از آن پس، یافتن ویژگی ه££ای حق

کارهای مختلف، بازآورده ام. تحقیق مس££تمر این نتیج££ه مهم را ن££یز با توجه به کثرت آراء و عقاید دینی و غیرببار آورده است:

دینی و ضد دینی و با توج;;ه ب;;ه ام;;ر واق;;ع مس;;تمری ک;;ه سلطه »من ق;;ال« ب;;ر عقله;;ا اس;;ت و هم اکن;;ون راه;;بر جامعه ها »من قال« ها هستند و بحث ها در دانش;;گاه ها و حوزه های دینی نه در باره »ما قال« ک;;ه بیش;;تر در ب;;اره »من ق;;ال« هس;;تند و باتوج;;ه ب;;ه این ام;;ر مهم ک;;ه، در

، حالا دیگر نه تنها سامانه های حقوق »غیر خ;;ودی«غرب که حق;;وق بش;;ر خ;;ود اندیش;;یده و خ;;ود تص;;ویب ک;;رده و جهانی خوانده نیز تخطئه می شوند، هر نظر، مس;;تقل از صاحب آن، باید موضوع بحث و نقد شود. بنا را بر خ;;الق

و خ;;واه و خ;;واه ط;;بیعتح;;ق گذاش;;تن، خ;;واه خداوند انس;;ان، بناگذاش;;تن ب;;ر »من ق;;ال« و ن;;ا ممکن ک;;ردن شناسایی حق و عمل به حق است. بنابراین، ستاندن هر صفت مرامی از حق و شناسایی آن به ص;;فاتی ک;;ه بای;;د داشته باشد و صفاتی که نباید داشته باش;;د، اقتض;;ای آن شناسایی است که همگان می توانند در آن شرکت کنن;;د.

یکی هس;;تند. حی;;اتبدین قرار، حیات یکی و حقوق ذاتی و مس;;یحی و ... وپس، نمی توان ان;;واع حق;;وق اس;;لامی

داش;;ت و هری;;ک را دس;;ت آویز نفی دیگ;;ری و، درلائیک واقع، بلااجرا کردن حقوق گردان;;د. هم;;ان ک;ار ک;ه دولت

می کن;;د و، از این نظ;;ر،س;;رآمد وولایت مطلق;;ه فقیه راه;;بر جب;;ارانی اس;;ت ک;;ه ب;;ر بخش بس;;یار ب;;زرگی از

.انسانها حکم می رانند

:شماری از ویژگی های حق

به ویژگیهای آن، هر موجود و هر فکر و گفته و بنابر تعریف حق عملی که واجد این ویژگی ها باش££د، ح££ق اس££ت. این ویژگی ه££ا، در

66

آنچه به فکر و گفته و عمل و آفریده ها مرب££وط می ش££ود، عبارتن££داز: هستى دارد و ناحق هستى ندارد و هيچ جز پوشش دروغ بر. حق1

قامت حق نيست. راست است و با خود اين همانى دارد و ناحق دروغ است و. حق2

در خود تناقض دارد. است. زور نمىتواند هيچ چيز را بيآفريند و جز اين خالى از زور. حق3

نمىكند كه به حق لباس ناحق مىپوشاند. اما همين زور، در توجيه خود، به حق نياز دارد. از اين رو، بر اصل موازنه عدمى، هركس در

بكار بردن زور تقدم جويد، عمل او ناحق است. ، حق صادر می شود. بنابراین، هر فکر و یا گفته و یا عملی. از حق4

که حق باشد، حاصل آن نیز حق می شود. این ویژگی سنجشحقانیت فکر و گفته و عمل را آسان می کند.

از ناحق اينست كه زمان هرحقی، چون. عمومىترين شاخص حق5 مطلق صفر است. اززمان حق آزادى، بى نهايت است. زمان زور

اين رو در وجود نمىآيد. بدين قرار، كوتاهى و درازى زمان، ميزان حق و ناحق در يك بيان، در يك عمل، در يك قانون، را معين مىكند: حق

همه مکانی و همه زمانی است. همواره شفاف است و ناحق كتمان حق، بنا براين، کدر و. حق6

مبهم است. هر اندازه کدر تر و مبهم تر، ناحق تر. خالی از تبعيض است. بنا بر اين، هر تبعيضی ناحق است.. حق7

تبعيضهایی چون تبعيض نژادی و جنسی و ملی و قومی و... ناحقهستند.

ذاتی است. بنا بر اين، هر حق که انسان دارد، هر حق که هر. حق8 و ذاتی حیات آن پديدهپديده ای از پديده ها دارد، ذاتی حیات انسان

است. لذا، با حق، و نیز با واقعيتی که ناحق نیست، رابطه مستقيم و. حق9

بدون واسطه بر قرار می کند. حال آنکه ناحق نمی تواند با هيچ حقی )= رابطهو با هيچ واقعيتی رابطه برقرار کند مگر بواسطه قدرت

و ترکیبی که در این رابطه بکار می رود(. قوا حد نمی پذيرد و محدود نمی کند. نه تنها هيچ حقی محدود. حق10

کننده حق ديگری نيست بلکه عمل هر انسان به حقوق خود، امکان برخورداری انسان ديگر از حقوق خویش، را بیشتر می کند. در هستی

است. هدف هر ترکیبی که درموجود، حد گذار يکی و آن هم قدرت است. بکار می رود، به حداکثر رساندن قدرت تخریبی زوررابطه قوا

ويران نمی شود و ويران نمی کند. از این رو، حق تعرض ناپذیر. حق11است. و ناحق حاصل ویرانی است و ویران می کند.

67

خود آن است . چنانکه روش آزادی آزادی است و. روش حق12 علم است. اما روش ناحق در بکاربردن ترکیب هایروش علم

، خلاصه می شود. لذا،گوناگون در رابطه قوا مفسدت و مصلحت درون حق، خود حق بيرون از حق. مصلحت13

است. از آنجا که وظيفه و تکليف اگر عمل به حق نباشد، حکم زور است، پس مصلحت و تکليف جز عمل به حق از راه بکاربردن حق،

نمی شوند. . حقوق يک مجموعه را تشکيل می دهند. دلیل آن این که عمل14

شدننکردن به حقی، عمل نکردن به تمامی حقوق و برده قدرتمی شود. ناحق نیز با ناحق جمع می شود.

در خود حق و. اين خاصه ها می گويند دليل وجود و حقانیت حق15دليل وجود ناحق در بيرون آن است.

در خود حق است و رهبری ناحق در بيرون آن قرار. رهبری حق16 ، نه هم حق را ناحق کردنمی گيرد. بدين قرار، تعريف حق به قدرت

و دولت بمثابه قدرت را حافظ حقی گرداندن است که به قدرت تعريف شده است، بلکه رهبری را از دارنده حق ستاندن و به قدرتی

بخشيدن است که از روابط قوا پديد می آيد و وجودش را از نقضحق می یابد.

خالی از ظن و مجاز است. انسان جويای علم نبايد در علم. حق17 » نظريه « بماند. دانشجویی را تا رسيدن به علمی خالی از ظن و

گمان می بايد پی جويد. در عوض، ناحق نمی تواند از ظن و مجازخالی باشد.

ذاتی – بر خلاف حق موضوعه – قابل انتقال نیست. چنانکه. حق18 هیچ انسانی نمی تواند حق کار خود را به دیگری انتقال دهد. حق را

ناحق می کنند، از جمله، بخاطر قابل انتقال کردنش. این کار را اغلب با انکار ذاتی بودن حق و یا جایگزین کردنش با حق موضوعه،

انجام می دهند. ذاتی قابل تقسیم نیز نیست. چنانکه نمی توان حیات آدمی. حق19

را نصف کرد و نیمی از آن را به دیگری داد. حق را ناحق می کنندبرای آنکه قابل تقسیم شود.

یکی و تعریف آن نیز یکی است. اما برداشتهای ما از حق،. حق20 نا یکسانند بدین خاطر که دانشهای ما محدود هستند و عقلهای ما

است کهمستقل و آزاد نیستند. این به یمن جریان آزاد اندیشه ها برداشتها نقد می شوند و به تعریفی نزدیک می شوند که حق دارد. از

این رو، سزا این است که هرکس برداشت خود از حق را هموارهانتقاد کند. در عوض، ناحق تا بخواهی شکل و رنگ بخود می گیرد.

خودانگیخته است. از این رو،. خاصه های بالا می گویند که حق21 انسان وقتی عامل به حقوق خویش می شود، خودانگیختگی می جوید.

68

عقل او و بکار افتادن و آزادیاین خود انگیختگی را استقلال خودجوش استعدادهایش گزارش می کنند. در عوض، ناحق کردن حق

فرموده است. به دستور است. و عمل به ناحق نیز قدرت جاذب حق و دافع ناحق است. از این رو، دافع واقعیتی نیز. حق22

است. حق دفع ناحق را با خنثی کردن زورهست که فرآورده قدرت، انجام می دهد.و دریدن پوشش باطل

بمیان اندازه سنج است. توضیح این که هرگاه پای قدرت. حق23 نیاید، هر فکر و گفته و عملی، بنابراین که صادر از حق هستند، به

اندازه می شوند. . باوجود این، بنابر خاصه برخود افزایی عمل، هر عمل حق24

حیات پدیدبرخود افزا است. عملهای به حق نیروهای محرکه می آورند. برخودافزایی ویژگی عمل ناحق نیز هست. الا این که این

برخود افزایی مسئله بر مسئله و ویرانی بر ویرانی افزودن می شودکه شده است.

زیبایی است. ویژگی های حق می گویند چرا حق زیبایی. حق25است. و این زیبایی زوال ناپذیر است.

بمثابه رابطه قوایی که توانایی است. تمیز توانایی از قدرت. حق26 و... بکار می رود، بسی مهم و فن و علم با پولدر آن ترکیب زور

است. چرا که زبان فریب، در ذهن ها، دومی را جانشین اولی کرده ، جز ترکیب زور با علم و فن و پول و... بکاراست. در رابطه قوا

بردنی نیست. انسان توانا به جای آن، ترکیب نیرو و دانش و فن و را در عمل به حق و فعال کردن استعدادهایدیگر نیروهای محرکهخویش بکار می برد.

از ناحق، از جمله امید و یأس هستند. توضیح . شاخص حق27 حق و یأس طبیعت ناحق را تشکیل می دهند. حقاین که امید طبیعت

شیرین است و ناحق تلخ است. حق شاد است و ناحق غمناک است.حق شجاعت است و ناحق ترس است و...

رشید است. این ویژگی ناقض هر رشدی است که رشد. حق28موجود حیاتمند نباشد.

از ویژگی های حق است. عمل به حق، کریم است و کرامت. حق29 کرامت می افزاید. بدین سان، کرامت هر موجود گویای اندازه عمل او

به حق است. در محدوده و با محدود شونده و کننده این همانی پیدا. حق30

نمی کند. محدود باز بروی حق که از ویژگی هایش یکی این است که محدود نمی شود و محدود نمی کند، می تواند، در نامحدود، با حق،

این همانی بیابد.

69

با خود و موازنه اش با حقوق دیگر، عدمی است: بر . موازنه حق31 قابل تعريف است. بر اين اصل، معرفت به حقاصل ثنويت، قدرت

حاصل نمی شود. زيرا ثنويت بمثابه تصور دو محور که اولی نسبت بهدومی فعال و دومی نسبت

به اولی فعل پذير باشند و يا هر دو نسبت به يکديگر فعال و فعل ، بنا بر اين، باور به مجازپذير باشند، فرآورده باور به اصالت قدرت

واست. بر اين اصل، نظری که عقل پيدا می کند، آميخته ای از علم ظن است. بسا بخش بزرگ نظر را ظن و مجاز تشکيل می دهد.

است. بدينافزون بر اين، ثنويت محدود کننده است و حد ناقض حق قرار، بر اصل ثنويت تصوری از حق می توان پيدا کرد که ناقض حق و پر از ظن و مجاز و معنایی دارد که جز معنی قدرت نمی تواند باشد.

اصلبر حق، عقلی معرفت می يابد که مستقل و آزاد است: . بدين سان، وجدان بر حق و استراهنمايش موازنه عدمی

وعمل به حقوق، با وجدان بر موازنه عدمی بمثابه اصل راهنما و آزادی خويش همراه است. غفلت نکردن عقل از استقلال

خاصه های دیگر دارد که این جوینده و نیز بدیهی است که حقجویندگان دیگر بازخواهند جست.

70

مأخذها:1 . Cours d’histoire du Droit de Geneviève Chrétien-

Vernicos, 2001 - 20022 .Antoine de La Taille Professeur de CPGE –

Philosophie . مقاله رحیم پور فروغ السادات، زی££ر عن££وان »تحلیلی از س£اختار3

کریم با تأکید بر دی££دگاه علام££ه طباطب££ایی در در قرآن و باطلحق و165 ت£ا 147 از ص£فحه 1385المیزان، پژوهش دی££نی، تابس££تان

رمضانی: معنای حق در نگاه اندیش££مندان اس££لامی، زمس££تانعلی1390

. رساله حقوق حضرت آيةالله العظمی منتظری، انتشار مقاله4 2004اصلی به تاريخ زمستان

محسن کدیور: سیر تحول مبنای حقوق بش££ر در اندیش££ه فقهی.££ 5 آیا انسان به ما هو انسان ح££رمت ذاتی دارد؟. و آیت الله منتظری

1282 مهر 8 دارد؟ تدریس حق نویسنده محمد حسین طالبی است ک££ه از جمل££ه ب££ه این مآخ££ذ.££ 6

رجوع داده است: ، قم،۱، ج کتاب البیع ق( ۱۰۱۷ ) . اراکی، محمد علی6.1

7مؤسسه الامام الصادق حاشیه کتاب ق( ۱۰۱۹. اصفهانی، محمد حسین ) 6.2

ق، تحقیق عبا محمد آل سباع۱۰۰۷، المکاسب، قم، المحقق.۱القحیفی، ج

، تحقیق و۱، ج المکاسب ق( ۱۰۷۷. انصاری، مرتضی ) 6.3تعلیق سید محمد کلانتر، قم:، دارالکتاب.

، قم،فلسفۀ� حقوق بشر ( ۱۰۵۷. جوادی آملی، عبدالله ) 6.4مرکز نشر اسراء.

، و تکلیف در اسلامحق ( ۱۰۹۰. جوادی آملی، عبدالله ) 6.5قم، مرکز نشر اسراء.

، قم،۰ ۱، ج رحیق مختوم ( ۱۰۹۱. جوادی آملی، عبدالله )6.6مرکز نشر اسراء.

، قم،شمس الوحی تبریزی( ۱۰۹۱. جوادی آملی، عبدالله )6.7مرکز نشر اسراء.

، قم، مرکز۱۰،ج تسنیم ( ۱۰۹۵. جوادی آملی، عبدالله ) 6.8نشر اسراء.

71

، جادب فنای مقربان الف( ۱۰۹۹) . جوادی آملی، عبدالله6.9، قم، مرکز نشر اسراء.۱

، و محیط زیستاسلام ب( ۱۰۹۹. جوادی آملی، عبدالله )6.10قم، مرکز نشر اسراء.

قم، مرکز جامعه در قرآن( ۱۰۹۷. جوادی آملی، عبدالله )6.11نشر اسراء.

، قم،ادب قضا در اسلام( ۱۰۷۳. جوادی آملی، عبدالله )6.12مرکز نشر اسراء.

حاشیه کتاب ق( ۱۰۳۱،محمد کاظم ) . خراسانی6.13، تهران، وزارت ارشاد اسلامی.المکاسب

حاشیه کتاب ق( ۱۰۵۹. طباطبایی، سید محمد کاظم ) 6.14، قم، مؤسسه اسماعیلیان.المکاسب

حقوق و مطالعه درمقدمه علم. کاتوزیان، ناصر 6.15، چاپ بیست و چهارم، نظام حقوقی ایران

حقوق و سیاست در (۱۰۵۵. مصباح یزدی، محمد تقی ) 6.16، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشیقرآن

امام خمینی. حقوقینظریه ( ۱۰۹۳. مصباح یزدی، محمد تقی ) 6.17

، چاپ دوم، قم، مؤسسه آموزشی واسلامپژوهشی امام خمینی.

یادداشتهای استاد ( ۱۰۹۱. مطهری، مرتضی ) 6.18، جلد سوم، چاپ سوم، تهران، انتشاراتمطهری

صدرا. بررسی اجمالی مبانی ق( ۱۰۳۰. مطهری، مرتضی ) 6.19

، تهران، انتشارات حکمتاقتصاد اسلامی7 .Jurgen Habermas, droit et democratie, p 2198 .Alain Tourne, Défence de la Modernitéکه چکیده آن

در فصل دوم نقل و نقد می شود. و مربوط است به مالکیت اعلامیه جهانی حقوق بشر17. ماده 9

انسان مربوط است به آزادی2ماده 10 .Edgar Morin , Le temps est venu de changer de

civilisation La liberté humaine d'après Henri 215 تا 204. صص 11

Bergson [article]par Blaise Romeyer منتشره در مجله Revue

Philosophique de Louvain Année 1933 pp. 190-219و

72

La liberté selon Henri Bergson...ou une alternative au libre-arbitre et au déterminisme,

par Jefka et publié depuis Overblog aout 2010 9 . حقوقی هستند که نوشته ابوالحسن بنی صدر. حقوق پنج گانه12

و حیات جامعه و حیات ملت و حیات هر جامعهذاتی حیات انسان هستند.بعنوان عضو جهانی و حقوق طبیعت

droits به جای خود، در مجله بین المللی . انتقادهای مارکس13et culture انتقادهای وارد به اعلامیه جهانی حقوق2017مورخ ،

، جمع آوری شده اند:بشر mortels par Norbert

Rouland Les Droits de l’homme sont-ils Jurgen Hbemas, Droit et morale, traduit par Tanner. چکیده 14

Lectures, Edi.Seuil, Paris 1986 .Les Cahiers de Droit, vol مندرج در Bjarne Melevik. مقاله 15

31, n° 3, septembre 1990, p. 901-915 زیر عنوان Le modèle communicationnel en science juridique:

Habermas et le droit16 .La notion de droit dans la théorie de l'agir

communicationnel de Jùrgen Habermas نوشته Matthieu Deflem Déviance et société Année 1994 18-1 pp. 95-120منتشره در

فصل دوم

بمثابه بمثابه وجدان به خودmodernité تجددخلاق و حقوند

(، آنچ££ه را ب£ه وج£دان آدمی ب£ه خ££ود1« )از کت££اب »دف££اع از تج£دد و رابط££ه این وج££دان ب££ا تج££ددبمثاب££ه خلاق و خ££الق حق£وق بنی££ادی

مربوط می شود را نقل و نقد می کنم. یادآور می شوم ک££ه وض££عیت را ب££رآن داشته اس££ت تعری££ف جدی££دی ب££همأیوس کننده، آلن ت££ورن

تج££دد بده££د و آن وج££دان آدمی ب££ر خ££ویش، بمثاب££ه خلاق و خ££القحقوق بنیادی است:

73

خلاق و خ;;;الق حق;;;وق بنی;;;ادی. وج;;;دان ب;;;ه خ;;;ود1subjectivation :

شکست همه تلاشها و تقلاها است که م££ا را ن££اگزیر می کن££د،ب££ه راآغاز راه بازگردیم و غلطها را تصحیح ک££نیم. از این رو، من تج££دد

اراده و توانایی یک چند از جامعه ها، به خلق خویش، به تغییر خ££ود و نیز تخریب خویشتن، بنابراین، به££ترین و ی££ا ب££دترین ش££دن، تعری££ف

، بیش از پیشمی کنم. مهم ت££رین این اس££ت ک££ه جامعه ه££ای م££درن ک££ه خ££الق خ££ویش یا ط££بیعتوجدان می یابند که نه آفریده های خدا

،Georges Friedmannهستند. بنابر تحلیل کلاسیک ژرژ فریدمن « تغییر یافته و« توسط »محیط های فنینه تنها »محیط های طبیعی

Anthonyیا جانشین شده اند، بلکه، آنت££ونی گی££دنس Giddensو دیگران، نشان داده ند که عمل انس££ان بیش از پیش س££نجیده و او از خ££ود بمثاب££ه خلاق و تغییردهن££ده محت££وی و ش££کل محیط ه££ای اجتم£££اعی، آگ£££اه اس£££ت و می دان£££د این محیط ه£££ا را خ£££ود ایج£££اد

کرده است. را عامل توضیح دهنده آدمی ب££ه خویش££تن می گردان££د آنچه تجدد

این است که تجدد نخست وجدان به خویش است نه بمنزله آفریده پیش از همه، اندازه مه££ار م££ا که بمثابه آفریده خود. یا طبیعتخدا

م££ا اس££ت ک££ه راه££بر وج££دان م££ا ب££رب££ر خویش££تن و محی££ط زیستبازنمود ما بر خود و دیگران است.

چرا بازنشناسیم که این وجدان به خویش است ک££ه ب££ه اندیش££ه و ی££ا از توان می بخشد؟ ما حقوق خویش را از ط££بیعتدموکراسی

دری££افت نک£رده ایم، از خ£ود دری££افت ک££رده ایم. این آن واقعیتخدا است که امروز، به روش££نی، ب££از می شناس££یم. درقرنه££ایی ک££ه، در

و1688 در آنها، انقلابها روی می دادند )انقلاب پیروزمند انگلس££تان (، م££ا1789 در و انقلاب فرانسه1776 در بیانی££ه اس££تقلال امریکا

حق££وق سیاس££ی خ££ویش را برکرس££ی قب££ول نش££اندیم و، در عص££ر را بازش££ناختیم و ام££روز خواه££ان، حقوق اجتماعی کارگرانصنعتی

و اقلیتهای زبانی و مذهبی وشناسایی رسمی حقوق فرهنگی زنان و34جنسی و شناسایی همه انسانها بمثابه حقوند هستیم. )ص££ص

کتاب(.37

: نخست این که شناسایی حقوق یعنی این که حق££وق وج££ود نقد● پیدا می ک££نیم. و س££پس این ک££ه تنه££ا حق££وقیدارند و ما بر آنها علم باشند که ذاتی حیات باشند. وگرن££ه، حق££وقمی توانند جهان شمول

، بنابراین به قدرتساخت انسان، هم می توانند مصداق تعریف حق که نزد لیبرالها و آزادی خصوصیضد حق باشند )تعریفهای مالکیت74

ن££یز آمده ان££د( و هم وس££یله توجی££هدر اعلامی££ه جه££انی حق££وق بشر رابطه مسلط – زیر سلطه میان انسانها بگردند و سبب ش££وند ک££ه در هر جامعه و میان جامعه ها، رابطه ها را ق££درت تنظیم کن££د و هم

نمی توانند همه زمانی و همه مکانی باشند. ، نیازمن££د عق££ل خودانگیخت££ه، حی££ات ب££ر حق££وق ذاتی ام££ا علم

آن باش££د و بتوان££د اصل راهنم££ایمستقل و آزاد، که موازنه عدمی اس££ت؛ ب. حی££ات انس££ان بمثاب££ه حقوندببیند که الف. حیات انسان

شهروند، حقوند، بنابراین، برخوردار از حقوق سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی است؛ ج. حی££ات ه££ر جامع££ه حقون££د اس££ت؛ د.

حقوند اس££ت. ه . حی££اتحیات هر جامعه بمثابه عضو جامعه جهانی ن£یز حقون£د اس£ت. و. حق£وق موض£وعه ک£ه انس£انها وض£عط£بیعت

ناس££ازگار هس££تند،کرده ان££د، ب££دین خاطر ک££ه ب££ا حق££وق پنج گانه ،بحران ه££ای کن££ونی را ببارآورده ان££د. س££بب شکس££ت ط££رح تج££دد

و به اجراگذاشتن این تعریف اس£ت.تعریف تجدید بر اساس قدرت و...، در ک££ار تعری££ف دیگ££ری از و آلن تورنکسانی چون هابرماس

تجدد هستند و آن، تنظیم رابطه ها با پوشش حقوق و ی££ا ب££دون این پوشش است. خواهیم دید صاحب کتاب از غفلت، غفلت از حق££وق پنج گانه و غفلت از حقوق موضوعه ناسازگار و بس££ا متض££اد ب££ا این

حقوق، بدر می آید یا خیر..پایان نقد

متحق££ق می ش££ود وق££تی متج££ددهاhypermodernité فراتجدد نخست بر متجدد بودن خود وج££دان می یابن££د و از وج££دان ب££ر آنچ££ه

می خ££وانم، ج££ان و ن££یرو می جوین££د. از ک££رامتمن آن را ک££رامت بمثاب£££ه انس££انهای خ£££الق آزاد و براب££ر، ج££ان و ن£££یرو می جوین££د.

Richardجامعه ش££ناس امریک££ایی، ریچ££ارد س££نت Sennettدر ، کارهای خود، مفهومی نزدیک به مفهومی را بدست می دهد که من ارائه می کنم. او از احترام سخن می گوید. کلمه ای که من آن را ب££ا کمال میل بکار می برم وق££تی از ک££رامت س££خن می گ££ویم و م££ایلم سخنم همه جا تکرار شود: »می خواهم کرامت من محترم ش££مرده شود؛ نمی خواهم تحقیر ش££وم؛ می خ££واهم ب££ا من بمثاب££ه موج££ودی انس££انی و آفرینن££ده این کلمه ه££ا: »ک££رامت، اح££ترام، خ££ودداری از تحقیر«، رفتار شود. این کلمه ها، همه، همان بار اخلاقی را دارن££د و

، بمثاب££ه ف££رد توان££ا، گ££روه توان££ا، تواناب££هف££رآورده وج££دان ب££ه خ££ود ،شناس££ایی خ££ود بمثاب££ه موج££ود انس££انی و حام££ل حق££وق – آزادی

، ک££رامت – هس££تند. اینه££ا را م££ا از ق££رن هف££دهم بدین س££وبراب££ری(40 و 39آموخته ایم. براینها اندیشه عقلانی را باید افزود. )صص

75

بدس££ت و ک££رامتتا این جا، صاحب کتاب تع££ریفی از حق نقد: ● ( می توان£د بی فای£ده2نمی دهد. مراجعه خواننده به کت££اب ک£رامت )

نباشد. کتاب او را آگاه می کند که قرنی پیش از قرن هف££دهم، ی££کGiovanni Pico بن££ام پیک££و دلا میران££دولا جی££ووانی ایتالی££ایی della

Mirandolaع( ک££رامت را می آم££وزد و از ک££رامت انس££ان از علی( تنه££ا ق££رار می گ££یرد. و ق££رآنس££خن می گوی££د و تحت تعقیب کلیسا

کتاب دینی است که نه تنها انسان ک££ه هم££ه آفری££ده ها را کرامتمن££د(. 3می شناسد )

در این قسمت از کتاب، نویسنده انسان متجدد کامل را کسی می شمارد که، به خود، بمثاب££ه حام££ل حق££وق وج££دان پی££دا می کن££د. هرگ££اه م££راد او، از حام££ل در خودداش££تن باش££د، حق££وق دیگ££ر نمی توانند خل££ق او باش££ند. مگ££ر این ک££ه م££راد او ح££املی باش££د ک££ه حقوق را وضع حم££ل می کن££د. در این ص££ورت ن££یز، حق££وق خل££ق او

نمی شوند. پایان نقد

، تبیین و تفسیر فرهنگی وسه مؤلفه: تمدن مادی .2نزاع مندی جامعه:

در برابر تمامی تقلاه£ا ک£ه در نفی توان££ایی م£ا ب£ر آزاد زیس£تن و آزادک£££ردن، بک£££ار می رون£££د، بای£££د روش مخ£££الف ب£££ا آنه£££ا را در پیش گ££رفت. یع££نی بای££د این توان££ایی را بک££ار ب££رد، آزاد زیس££ت و آزادکرد. به سخن دیگر، همواره به خاطر داشت ک£ه بهم£ان ان£دازه که جامعه ای به تابعیت از قواعدی تن می دهد که، یک ناظم مس££تبد برقرار و عمل به آنها را ناگزیر می کند، شهروندانش از عمل آزاد و داوطلبان££ه، بن££ابراین، آزاد زیس££تن و آزادک££ردن ب££از می مانن££د. در عوض، جامعه ای ک££ه خ££ود را جنبش من££د تعری££ف می کن££د، بن££ابراین،

می ده££د، خ££ود را ب££هتقدم را به عمل داوطلبان££ه و آزاد ش££هروندان آزادکنن£دگی و خ£ود آفرینن£دگی و ب£ه داش£تن اراده خل£ق دی£دگاهی دیگر، تعریف می کند. ما این آفری£دن خ££ویش را، نخس£ت، ق£انون و

و سرانجام وجدان به خود و آنگاه، برابری اجتماعیسپس، عدالت خوانده ایم. وجدان به خود بمثابه آزاد، براب££ر و کرامتمن££د و وج££دان

بای££د در مق££ام ف££وق ق££انون و و براب££ری و ک££رامتبر این ک££ه آزادیحاکم بر آن، جای گیرند. ، بدین خاطر که خود را، به توان££ایی خل££ق و در جامعه های مدرن

درگیرن££د institutionتغییر دادن، تعریف می کنن££د، اف££راد و نهاده££ا 76

دنیای خلق و دنیای وظیفه مندی در نظ££ام. دنی££ای خل££ق دنی££ایمیان حق££وق و دنی££ای وظیفه من££دی، دنی££ای تک££الیف و این دو از یک££دیگر

اس££ت. ح££الجدایند. این دنیای حقوق اس£ت ک££ه دنی££ای دموکراسی آنکه دنیای وظیفه مندی و تکلیف ها، دنیایی است که، در آن، س££لطه

اجتماعی هرچه سخت اثرتر است و نابرابریها روزافزون هستند. این دف££اع از حق££وق بهیچ رو از »روبن££ای ای££دئولوژیک« جامع££ه

را تش££کیل، تم££دن ک££ارنش££أت نمی گ££یرد. حق££وق و تم££دن م££ادی می دهن££د. دف££اع از حق££وق، بنفس££ه، وج££ه بی££ان تم££دن ک££ار اس££ت. ب££دین خاطر اس££ت ک££ه، در این کت££اب، من م££دام از این فک££ر دف££اع

، هرگ££اه ف££رآورده تض££اد من££افعمی کنم ک££ه جنبش££های اجتم££اعی با زیر سلطه ها باشند، تنها وقتی می توانند پدید آیند که دومسلط ها

طرف تخاصم بر این امر که متعلق ب££ه ی££ک تم££دن هس££تند، وج££دان ه££ردو و کارفرمای££انداشته باشند. چنانکه کارگران عضو سندیکاها

به کار و س£رمایه گذاری و ب££اروری و عقلانیت ص£نعتی، ب££اور دارن££د. کارگران نه تنها برای منافع خود که برای حقوق خویش نیز مب££ارزه

می کنند. هر طرزفکری که جبره££ای س££خت را ق££الب زن££دگی اجتم££اعی قرار می ده££د و ی££ا ب££ه تخاص£م های ت££ام – از ن££وع مس££لحانه – قائ££ل

راه می برد واست، به ضرورت به انکار هرگونه امکان دموکراسی به استبداد می شود. چ££ه کس££ی خواه££انراهبر هر جنبش اجتماعی

است؟استقرار بساط ترور و وحشت استالین اینک ما می توانیم وابس££تگی متقاب££ل س££ه مؤلف££ه اص££لی جامع££ه

و دیگری، وج££ه بی££ان، ی££ا توض££یح و تفس££یرمدرن، یکی تمدن مادی خلاق و سومی نزاع مندی جامعه – ک£ه در نزاع ه££ا،فرهنگی از تجدد

مسلط و زیر سلطه در برابر یک££دیگر ق£رار می گیرن££د - را دری££ابیم. ت££اریخی این س££ه مؤلف££هاین وابس££تگی متقاب££ل ف££رآورده ط££بیعت

است. مؤلف کتاب این سه مؤلفه را این سان، تشریح می کند:

ت££اریخی آن مرب££وط می ش££ود، ط££بیعت. در آنچه به تم££دن م££ادی1 مسلم اس££ت. در ه££ر تم££دن، عنص££ر مس££لط در زن££دگی اجتم££اعی، همان نیست ک££ه در تم££دن دیگ££ر هس£ت: در جامعه ه££ای کش££اورز و جامعه های کم تر متجدد، عنصر مسلط دی££نی اس££ت؛ در جامعه ه££ای بازرگان، حقوقی و سیاسی است؛ در جامعه های صنعتی، اقتص££ادی و اجتماعی و در جامعه ها فوق مدرن، وج££دان »کام££ل و مس££تقیم« بر خلاقیت انسان است ک££ه ه££ویت ج££امعه ای می ش£ود ک££ه وارد آن

می شویم.

77

بایدم گفت که باید ازمع££نی ض££د ب££دان دادن در باره تمدن مادی اجتناب ک££رد. توض££یح این ک££ه م££راد از ص£فت م££ادی این نیس££ت ک££ه اقتصاد پایه یک جامعه است. تمدن مادی بیش از این اس££ت، تجرب££ه

ما می دانند ک££ه بای££د احس££اسجمعی مردم است. جامعه های لائیک ، - ول££و این ب££اور بیش از پیش مش££کلدی££نی و ح££تی ب££اور دی££نی

می تواند در جامعه مدرنها بزید - را محترم شمرد. هیچ فقرآورت££ر از این ب££اور نیس££ت ک££ه م££ا نت££وانیم بفهمیم و ارزش گ££ذاری ک££نیم مگ££ر رفتاریه££ایی را ک££ه مش££ابه رفتاره££ای م££ا هستند. امتناع از درک معنایى که دیگران به رفتار خود می دهند، نه تنها ما را محکوم به ماندن در جهل می کند، بلکه گرفت££ار بحرانه££ای ناشی از درک نکردن می گرداند. بدین خاطر، من این تجربه انسان

خ££ویششناس££انه را، همچ££ون تجرب££ه تم££دن های دیگ££ر، پای££ه آزادی می شناسم. چراکه اغلب »فرهنگ ها« بر نپ££ذیرفتن دیگ££ری و ح££تی نف££رت از دیگ££ری بن££ا می ش££وند. ام££ری ک££ه آنه££ا را ض££د تم££دن ها

می گرداند. و ن££یز امتن££اع از پ££ذیرفتن هرآنچ££ه ب££ا توقع££ات اندیش££ه عقلانی، بخصوص علمی، نمی خواند، کاری عبث است. وظیف££ه پرس££تاران و

این است ک££ه ج££ور اح££ترام ب££ه حقیقت علمی را ب££ا »درک«معلمان بیماران و خانواده های آنان و دانش آموزان و دانشجویان، بخصوص

ما را دارند، جور کنند.وقتی فرهنگهای متفاوت با فرهنگ

و توض£یح و تفس££یر خلاقیت )ی££ا، ب££ه. بنابراین، میان تم£دن م£ادی2 عکس، تسلیم شدن به رجوع به آنچ££ه مق££دس انگاش££ته می ش££ود و اس£££تمداد از او(، م£££رزی ک£££ه عب£££ورکردنی نباش£££د، نیس£££ت. مهم شناسایی امری است که خاص جامعه های متج££دد اس££ت. زی££را این جامعه ها ن££ه تنه££ا هم££ان ک£ه می نماین££د، هس££تند، بلک££ه بیش££تر از آن هستند: وجدان دارند بر آنچه می خواهند بگردن££د. ن££ه از راه تس££لیم شدن به نظمی برتر، بلکه با خلق جنبشی که ه££دفهای جدی££د، بس££ا

، فراوانی و یا افق های جدید بروی آینده راآرمان جدید، چون آزادی نمودار شدن خلاقیت، بنابر این یا آن تمدن،نمودار می کند.

ش;;کلهای نه;;ادی ی;;ا ف;;رهنگی مختلفی بخ;;ود می گ;;یرد. توض;;یح این ک;;ه، بن;;ابر س;;طح خلاقیت و تغییره;;ای دیگ;;ر خاص هر جامع;;ه، ش;;کلهای نه;;ادی ی;;ا ف;;رهنگی ب;;ه خ;;ود می گ;;;یرد ک;;;ه من آن را توض;;;یح و تفس;;;یر ف;;;رهنگی می خوانم. در جامعه هایی که ما متجددشان می نامیم، ما خلاقیت خود را از رهگ;;ذر خل;;ق ی;;ک نظم حق;;وقی، بک;;ار می ان;;;دازیم. در جامعه ه;;;ای ص;;;نعتی، خلاقیت م;;;ا در ب;;الابردن بی س;;ابقه ب;;;اروری ک;;;ار ب;;ه ک;;ار افت;;اد. در

78

جامعه های فرامتجدد که ما واردش می ش;;ویم، خلاقیت – یا ویرانگری – علی الاصل، نامح;;دود، ه;;دف اص;;لی عم;;ل

. اجتماعی ای می گردد که »نیک« خوانده می شود

با زیر سلطه ها، با ثروته££ا ب££ا بی ثروته££ا،. بدین خاطر که مسلط ها3 هستند، نزاع مندی جامعه سومین مؤلفه جامعه ه££ای م££درندر نزاع

است. همانطور که خاطر نشان ش££د، ن££زاع می££ان مس££لط ها و زی££ر سلطه هایی است که هر دو خود را به یک تم££دن متعل££ق بدانن££د. در

ص££نعتی، شورش££های دهق££انی کارس££از نیس££تند.عصر س££رمایه داری زیرسلطه های جامعه صنعتی نیز در جامعه ای ک£ه دیگ£ر ی£ک جامع£ه

نیس££ت، توان££ا ب££ه مب££ارزه ب££اص££نعتی مح££دود ب££ه مرزه££ای ملیمسلط های این جامعه نمی شوند.

همه امور ما را به فهم و درکی مهم می رسانند: م££ا دیگ££ر نبای££د تنها به امتن££اع و نفی بس££نده ک££نیم، بلک££ه بای££د عم££ل ک££نیم. توض££یح این که هیچ پیشرفت اقتصادی یا خواستهای اجتماعی و هیچ وج££دان بر تعلق به هویتی و یا جماعتی، ممکن نیست اگر ج££امعه ای نتوان££د تجربه انسان شناسانه خاص خود را، به یمن نوع کار و سازماندهی،

خود گیرد؛ اگر نتواند توض££یح وانجام دهد و حاصل آن را بکار رشد تفسیری از خلاقیت خود ارائه کند؛ اگر مشروعیت نزاع ها میان آنها ک££ه س££رمایه گذاریها را م££دیریت می کنن££د ب££ا کس££انی را برس££میت نشناسد که در انقیاد ک££اری هس££تند ک££ه ناگزیرش££ان می کن££د هرچ££ه بیشتر تولید کنند اما، از این تولید، سهمی درخور دریافت نمی کنند. هیچ ج££امعه ای نمی توان££د ادع££ا کن££د بط££ور کام££ل متج££دد اس££ت.

در این گون;;هجامعه ها یا به تولید و یا به دین داری و... مش££غولند. جامعه ها، داراها و دولت بخش عم;;ده ای از من;;ابع کش;;ور را صرف مراسم مذهبی، تجهیزات نظ;;امی و ی;;ا س;;اختن قص;;رها می کنن;;د ک;;ه ب;;رای اف;;زایش خلاقیت انس;;ان و ارتق;;;ای وج;;;دان ف;;;ردی و جمعی ب;;;ر خلاقیت خ;;;ویش،

. بسیاری از جامعه ه££ا ح££تی می گوین££د ق££درت یابیزیانمند هستند باید هدف اصلی آنها باشد. زی££را موج££ودیت، ی££ا باوره££ا و ی££ا من££افع خویش را در خطر می بینند. اثرهای این گونه مدعاها کم ت££ر مثبت و بسیار بیشتر منفی هستند. جامعه های ف££اتح می توانن££د س££رزمینهای وسیعی را فتح کنند. اما عملیات نظامی و پلیسی و سرکوب گرانه،

آنها را خواهند فرسود. آیا در هر یک از تمدن ها، جامعه آرمانی آن تمدن، متحقق ش££ده است؟ بی گمان نه. اما در هر تمدن، ما می توانیم دو حد متضاد، دو

را شناسایی ک££نیم: درشکل متضاد، یکی ویران گری و دیگری تجدد

79

یکی، تمامی منابع در اختیار، صرف بازسازی جامعه بر وفق الگوی جامعه ه££ای نظم م££دار می ش££ود. در جامعه ه££ای گرفت££ار بحرانه££ای داخلی ش££دید، تقلاه££ا از این ن££وع هس££تند. ح££د متض££اد آن، گرفت££ار خفقان ک££ردن تج££دد اس£ت ب££ا هزینه ه££ایی ک££ه مول£د نیس£تند؛ چ££ون هزینه های مذهبی، سیاسی، هنری. امری که تا ح££دودی در ایتالی££ای

واق££ع ش£د و »تم££دنی« دارای والات££رین ش££اهکارهایدوران رن££انس دوران مدرن را پدید آورد. هنری

خوانن££ده ب££ه این ج££ا ک££ه می رس££د در می یاب££د از چ££ه رو جامع££ه شناسی من، بیشتر جامعه شناسی انسانها بمثابه نقشمند است ت££ا

جامعه شناسی نظام ها. و صاحب نقشها، جامعه شناسی است که جامعه شناسی تجدد

در آن باید همواره باز باشد. بس££ان ح££رکت و خلق ک££ردن ک££ه بنوب££ه خود باید مدار باز داشته باشند. این جامعه شناس££ی ن££ه بای££د در پی راه حل کام££ل باش££د و ن££ه تعادله££ای پای££دار. بلک££ه، در ی££ک وض££عیت معین، بای££د درپی کش££ف ش££رائطی باش££د ک££ه بزرگ ت££رین تج££دد و

درجا، پی می ب;;ریم ک;;ه،بزرگ ترین خلاقیت را ممکن می کنن££د. در هر جامعه، این شرائط، همان برخورداریه;;ا از حق;;وق

تمامی انس;;انها و و کرامت، برابری، آزادیجهان شمول . اینها شرائط و تجلی££ات خلاقیتیافتن اندیشه عقلانی هستند

انسان و موت££ور عمله£ا هس££تند ک£ه آزادی ف££رهنگی، اجتم££اعی و ی££ا اقتصادی بشمارند، اعمالی هستند که، بدانها، خلاقیت و تجدد ب££روز و ظهور می کنند و در افراد و جامعه، وج££دان ب££ه ک££رامت و حق££وق

خویش، بمثابه انسان صاحب نقش، را پدید می آورند.

جدایی و تألیف این سه عنصر: ، خ££الی از هرگون££ه مع££نی تعری££ف این س££ه مؤلف££ه اولی££ه تج££دد

، بن£££ابراین، ج£££دایی و در همان ح£££ال،می ش£££ود اگ£££ر خودمخت£££اریوابستگی متقابل آنها را به یکدیگر، نشناسیم و نپذیریم.

بدون شناسایی نظم تولید، یعنی بدون شناسایی عقل اب££زاری، بازهم بنی££ادی تر، ب££دون شناس££ایی عق££ل علمی و ب££دون آنک££ه خل££ق فن££ون، کش££ف فرآورده ه££ا و بازاره££ای جدی££د، بخص££وص پیش££رفت روحیه علمی )به یمن بررسی و محاسبه و پیشرفت تحلیل ریاض££ی ک££ه ق££وانین جه££ان را بدس££ت می آورد(، ک££ه بای££د از مهاره££ایی ره££ا

، س£ود، ی££ا آفرینن££دگی غ££یر انس££ان، اعم££الباشند ک££ه، بن££ام ق££درت ، یکی از وجود ن££دارد. ب££دین خاطر اس££ت ک££ه گالیلهمی شوند، تجدد است.نمادهای مدرنیته

80

همین طور، جامعه ای که ض££رورت س££رمایه گذاری در تولی££د و در را نشناسد و نپذیرد، متجدد نخواه££د ب££ود،تعلیم و تربیت شهروندان

ولو ما باید جامعه ها یا گروهه££ای انس££انی را مح££ترم بش££ماریم ک££ه، رویبخ££اطر تع££ادل و ی££ا انس££جام اجتم££اعی، ب££ه ح££رکت تج££دد

نمی آورند. هرگاه بخواهیم مدرن باشیم، باید با قطعیت بک££ارگرفتن انبوه منابع را در ترویج آئینی یا نظمی مقدس و ی££ا زن££دگی مجل££ل

ثروتمندان و یا بخاطر قدرت مطلق یک شاه و یا یک دیکتاتور، قویامحکوم کنیم.

در عوض، ابداع بیانی و برداش££تی از خلاقیت انس££انی، خلاقی££تی او را تشکیل می ده££د و بی££انگر آزادیکه محور اصلی و خاص تجدد

است، شرط اصلی وجود یک جامعه مدرن است. بهمان اندازه ک£ه وظ£ایف گون££اگون دولت و ی££ا ه££ر ش£کل دیگ££ر

جامعه مدرن ضرور هستند )در شمار این مرکزی برای رشدقدرت وظ££ایف و پیش چش££م ترین آنه££ا، ت££أمین ام££نیت اش££خاص و ام££وال

معنوی )از جمل££ه آزادی ب££اور ب££هاست(، آنچه را که می توان آزادی می خوانم( یا مرام و یا آنچه را که من بیان و برداشت از تجدددین

خواند و نیز برسمیت شناختن حقوقی که، امروز، ما آنها را حقوق می خوانیم، ضرور است. انسانبنیادی

هرگ££اه این حق££وق ت££ابع من££افع ع££الی گ££روه ره££بران )م££ذهبی، ق££ومی، سیاس££ی، اقتص££ادی و ی££ا م££رامی( بش££وند، نتیج££ه آن، این

بر مردمان تجدی££د می گ££ردد؛ و ی££امی شود که حاکمیت قدرتمداران به تابعیت داوطلبانه انس££انها از مش££روعیتی می انجام££د ک££ه منش££اء انسانی ندارد. بدین قرار، از موضوع هایی که در این کت££اب، ط££رح و

مهم ترین آنها است. این حقوق، بربررسی می شوند، حقوق بنیادی و نیز بر انسجام اجتماعی، باید مقدم باشند.، بر قدرتشیوه تولید

ب££الاخره، آس££ان تر از هم££ه، پ££ذیرفتن ض££رورت س££رمایه گذاری، بخصوص در دانش و نوآوری و تعلیم و تربیت نه تنه££ا ش£غلی، بلک££ه

فرهنگی انسانها است. از یک££دیگر ما باید اهمیت بزرگی برای جدایی س££ه مؤلف££ه تج££دد

. اهمیت دادن بدین خاطر ضرور اس;;ت ک;;ه اینقائل بگردیم فک;;ر ش;;ایع اس;;ت ک;;ه ی;;ک دولت مرک;;زی ق;;وی ح;;امی

در برابر سلطه گروه ه;ایی اس;ت ک;ه ص;احبشهروندان امتی;;از و دارای من;;افع خ;;اص خ;;ویش هس;;تند. این دولت است که دفاع می کند )برای مثال، با وضع مقررات برای پ;;رداختن ب;;ه ی;;ک ش;;غل( و ی;;ا حمل;;ه می کن;;د )ب;;ه ح;;رص ثروت اندوزی شخص یا گروه(. این فک;;ر نادرس;;ت اس;;ت.

محدود« است. چ;;نیندرست این است که نیاز به »قدرت

81

ق;;درتی یکی از ش;;رائط بس;;یار مهم، ن;;ه تنه;;ا از منظ;;ر و یا ص;;لح، بلک;;ه، بیش;;تر از هم;;ه، از منظ;;ر تج;;ددعدالت . تمرکز شدید قدرت، در یک وضعیت جنگی، در روی££ارویی ب££ااست

فاجعه ای طبیعی، می تواند کارآیی داشته باشد. ام££ا این ک££ارآیی در کوت££اه م££دت نبای££د م££ا را از پ££ذیرفتن ض££رورت مح££دودکردن هم££ه قدرتها، برای یک جامعه مدرن، بازدارد. هم در کارفرم££ایی و هم در مدرسه و هم در خانواده، هم در شهر )ش££هرداری( و هم در کش££ور

)دولت(، قدرت باید محدود باشد. بدون احترام به دانش و پ££ژوهش و ن££وآوری، ب££دون اح££ترام ب££ه

که باید مق£دم و ح£اکم ب£ر ق££وانین و مق£رراتی انسانحقوق بنیادی ممکن نمی شود.باشند که وضع و اجرا می شوند، مدرنیته

، منازع££ات در گفتن این س££خن تردی££د نمی کنم ک££ه، ب££رای تج££دد اجتماعی، در درجه اول، میان گروههای مسلط و قشرهای وابسته،

در سلطه گریضرورهستند. زیرا اگر حدی گذارده نشود، مسلط ها افزون براین، ی;;کو نفع طل££بی، ان££دازه نگ££اه نخواهن££د داش££ت.

رئیىس و ی;ا نخب;ه برخ;;وردار از ولایت مطلق;ه، هم;;واره، عمل می کند و ب;;رخلاف آنچ;;هخلاف ایجابات عقل و علم اقتصادی مرکزی قوی، با رشدعده ای می پندارند، قدرت

.سازگار نیست

از سامانه به عمل وقتی وابستگی متقابل این سه بعد مؤلف££ه اجتم££اعی، بن££ابراین، وحدت آنها را لحاظ می کنیم، برای این سه وسیع ترین و ب££اارج ترین معنی را قائ££ل می ش££ویم. ب££دین خاطر اس££ت ک££ه ض££رور می بینم از

ک££ه کارش££ان توجی££ه و توض££یح و تفس££یر»نحله «هایی ت££بری بج££ویم کردن و بر سر آن، با یکدیگر گلاویز شدن است.

توضیح و تفسیرکنندگان »اقتصادگرا« جامعه ای را افشا می کنن££د اس££ت. بت££ازگی، ب££رخی از آن££انکه گردش ک££ارش بس££ود مس££لط ها

درص££د جمعیت، بخش عظیمی از س££رمایه موج££ود در0.1گفته ان££د جهان را مالک است در حالی که میلیاردها انسان یا کار ندارن££د و ی££ا از کار درخور محروم هس££تند. من خ££اطر نش££ان می کنم ک££ه ائتلافی میان بخشی از مس££لط ها و ش££ماری از روش££نفکران و هنرمن££دان و

وحتی سیاس££تمداران ب££انی ض££دیت ب££ا س££لطه س££ران ماوراءملی ها است. توجه به این امر، امکان می ده££د روابطیحتی سرمایه داری

برق££رار و ناسیونالیسمرا درک کنیم که بخصوص میان سوسیالیسمشده اند.

82

قائل شدن به جبر اقتصادی، قلم;;رو تحلی;;ل را تن;;گ ک££ه هن££وز بعض££ی در تقلای پ££الایش. بخص££وص در فرانسهمی کند

هس££تند و ی££ا در، از »آلودگی ه££ایش« ب££ه آرای هگلاندیشه مارکس که وضعیت وخامت بارتر بود آن زم££ان ک££ه م££ردم اینامریکای لاتین

سرزمین گرفتار سخت ترین وابستگی بودند. و آنچه را توض££یح و تفس££یر وانگهی، من برداشت خود از فرهنگ

فرهنگی می خ££وانم را ب££ا برداش££تی از فرهن££گ مقایس££ه می کنم ک££هLe در کت££ابش، س££اموئل ه££انتینگتون Choc des civilisations،

بدست می دهد. برداشت او، پیش از همه، برداشتی از ن££وع م££ذهبی است، هم££ان طور ک££ه جه££ان بینی کهن££ه م££ذهبی ب££ود. چگون££ه ممکن است من برداشت جامعه شناسانه و نه فلسفی یا مذهبی از زندگی اجتماعی را ارائه ندهم؟ برداشتی را باید ارائه دهم که معرف جهان

نخبگ££ان ره££بری کنن££ده و ش££یوه اختص££اصو معرفی کننده ط££بیعت در گذش££ته و دانش££گاهها وبخش££ی مهم از من££ابع ب££ه دین س££الارانمدارس عالی در دوران صنعتی، باشد.

و دست آخر، چگونه بتوان روابط تنگاتنگ میان این سه مؤلفه را نشناخت، روابطی را نشناخت که امک££ان می دهن££د بع££د ف££رهنگی را بمثابه فراخنایی در برگیرنده مجموعه ای از مقوله های بیشتر عملی ت££ا م££رامی شناس££ایی ک££رد؟ این رواب££ط را بای££د ش££ناخت زی££را، در

، سلس££له م££راتب اجتم££اعی و س££امانه های تعلیم وجامعه های مدرن تربیتی و وضعیت زنان و یا حتی طرزکار دس££تگاه قض££ایی را تع££یین

می کنند. دوست دارم این روش را مردم شناسانه بخوانم. در قی££اس ب££ا دو

و دیگری نحلهنحله دوران صنعتی، یکی نحله مدافعان جبراقتصادی را ن££اچیز می انگارن££د و آنه££ا را که امرهای واقع اجتم££اعیملی گراها

تابع امرهای واقع دیگری می شمارند ک££ه اقتص££ادی ی££ا ملی هس££تند،(52 تا 42روش من مردم شناسانه است. )صص

: نقد● . نویس£££نده وابس£££تگی های متقاب£££ل این س£££ه مؤلف£££ه را روش£££ن1

و ح££ق بنی££ادی ن££یز بدس££ت نمی ده££د.نمی شناساند. تع££ریفی از حق میان مس££لط – زی££ر س££لطه، م££دار بس££ته اس££ت. چراک££همدار نزاع

از هس££تند. ام££ا برخ££ورداری ش££هروندانرابطه ه££ا، رابطه ه££ای ق££وا ، تنظیم کنن££ده رابطه ه££ای آنه££ا را حق££وق می گردان££د.حقوق بنی££ادی

بنابراین، مدار باز است. دو مدار بس££ته و ب£از چگون£ه می توانن££د ب££ه

83

یکدیگر، وابستگی متقابل داشته باشند؟ این دو م££دار، ب££ه دو گون££همی توانند با یکدیگر رابطه برقرار کنند:

ک££ردن میان مسلط – زیر سلطه، از راه جانشین قدرت. نزاع1.1 ،حقوق در تنظیم رابطه ها، به تدریج، از میان برخ££یزد و ش££هروندان همه، به حقوق خ££ود عم££ل کنن££د و رابطه ه££ا را حق££وق تنظیم کنن££د.

بدین سان، نظام اجتماعی باز و تحول پذیر بگردد؛ جهت نزاعه££ای زی££ر س££لطه ها ب££ا خ££ود، بن££ابراین، از. مسلطها1.2

پایین به بالا را به نزاعها قشرهای زیرسلطه با یکدیگر، بنابراین، از جانش£ین حق£وق دربالا ب££ه پ££ایین کنن£د و بط£ور روزاف££زون، ق£درت

تنظیم رابطه ها شود. بدین سان، نظام اجتماعی بسته و تحول ناپدیربگردد.

رابطه دوم،نها را مدرن می خواندآدر جامعه هایی که نویسنده است که دارد میان دو م££دار بس££ته و ب££از برق££رار می ش££ود. از دی££د

، دارد ب££ه ش££کل گیری دو طبق££ه تح££ول جامعه ها،اندیش££مندان دیگر ،مدآ(. ک££اهش س££هم ک££ار از در4 )بس££ته ب££روی یک££دیگر می انجامد

توضیحی دیگری ندارد. چند نوبت دیگر نیز، توضیح می دهد چرا ب££ا ج££بر مخ££الف اس££ت.

ک££ه زی££ر، با پذیرفتن رابطه ک££ار )متعل££ق ب££ه ک££ارگراما تمدن مادی این دو،سلطه است( و سرمایه )کارفرما که مسلط است( و ن££زاع

تمدنی می شود بحران س£از و گرفتارکنن£ده دائمی انس££انها ب£ه ج£بر رابط££ه مس££لط – زی££ر س££لطه. توض££یح این ک££ه وق££تی س££رمایه )=

( ح£اکم می ش££ود،( ب££ر ک££ار )= م££الکیت شخصی خصوصیم££الکیت ح££اکم می گ££ردد. چراک££ه س££رمایه ق££درت و ک££ار ح££ق بر حققدرت

چرا متوجه این تناقض آشکار نیست و نمی بیند کهاست. آلن تورنسلطه قدرت بر حق، یعنی جبر. و این ج££بر را نمی ت££وان فرام££درن خواند؟ چرا نمی بیند که، از رهگذر سلطه قدرت )سرمایه( ب££ر ح££ق )ک££ار(، در ط££ول زم££ان، بط££ور مس££تمر، از س££هم ک££ارگر از درآمد

از آن افزوده شده است؟ چرا نمی بیندکاسته و بر سهم کارفرمایی ق££درت، بی££انگر جبره££اک££ه مؤلف££ه س££ازگار ب££ا این دو، ض££د فرهنگ

رامی ش££ود و از ویژگی ه££ای این ض££د فرهن££گ، یکی پوی££ایی م££رگ کردن است.جانشین پویایی زندگی

. باز، خلاقیت نیازمند باز ب££ودن م££دار عق££ل اس££ت. لحظ££ه خل££ق،2 لحظه این همانی با هستی است. اما تخریب کار عقل گرفتار م££دار

و آزاد بر می آی££دبسته، یعنی قدرتمدار است. خلق از عقل مستقل و تخریب ک££ار عق££ل گرفت££ار ج£بر اس££ت. چگون££ه می ت££وان ه££ردو را مدرن خواند؟ در این جا و آن جای کتاب، نویسنده حس££اب این دو را از یکدیگر، نه به روشنی، جدا می کند. الا این که اصرارش در ماندن

84

ودر مح££دوده »م££ادی«، هم او را از تعری£££ف خلاقیت و اس££تقلال از ض££د استقلال و آزادی، ناتوان می کند و هم از تمیز فرهنگآزادی

فرهنگ تخریب. هم اکنون، افزون بر دو سوم تولی££د جه££ان مخ££رب و نابرابریه££ایاس££ت. این تخ££ریب عظیم و آل££ودگی محی££ط زیست

نسبت دادن، ب££ا مدرنیت££ه و فرامدرنیتهروزافزون و... را به مدرنیته بمثابه خلاق و حقون££د تعری££ف ک££ردن، نمی خوان££د.را وجدان به خود

رفع این تناقض نیز به این است که مدرنیته را رهاشدن جامعه ه££ا از ، بنابراین، از تولید و مصرف انب££وه فرآورده ه££ا وضد فرهنگ قدرت تعریف کنیم.خدمات ویران گر

را ک££ه تعری££ف نمی کن££د، جه££ان ش££مول حقوق بنی££ادی. آلن تورن3 می داند و بر آن است که تمامی انسانها باید از آنها برخوردار باش£ند

هم££ه مک££انی و هم££هو حقوق باید حاکم بر ق££وانین باش££ند. ام££ا حق نامتعین و آزادیزمانی، نامحدود و نامتعین است، چنان که استقلال

نیست، چگونه می تواند حقی ن££امتعینهستند. خلق انسانی که خدا کوشیده اس££ت، سارترباشد؟ این همان تناقضی است که، در غرب

، ح££ل کن££د. خل££قآن را ب££ا ب££یرون رفتن عق££ل از تعین ب££ه ن££امتعین نامتعین از نامتعین بر می آید و آن خدا اس££ت. تن££اقض ح££ل دیگ££ری

–نیافته است زیرا یافتنی نیست. هرگاه نویسنده به اندیش££ه راهنما از قرار ج£ای آن را ب££ه توض£یح و تفس££یر ف££رهنگی س£پرده اس£ت –

لح££اظ می ک££رد، بس££ا درمی پ££رداخت و رابط££ه آن را ب££ا ق££درت می یافت که نق££د اندیش££ه های راهنم££ا ک££ه بیانه££ای ق££درت هس££تند و

، توانا به بازنگاه داشتن مدار عقل بهبازیافتن بیان استقلال و آزادی همین است.روی هستی هوشمند و خلاق، تجدد

. نویس££نده ب££ر آن نشده اس££ت ک££ه در »نظم« تأم££ل کن££د و دروغ4 بزرگی را فاش کند. بدین خاطر که از توج£ه ب££ه این مهم ن££یز غاف£ل

نیس££ت، ق££درت پر می کند، بنابراین، خدامانده است که خلاء را زور حل ناش££دنی اس££ت. غفلت ازهست می شود و تضاد ق££درت ب££ا حق

این مهم او را از فهم خوانایی حقوق با نظم و ناسازگاری قدرت با نظم ن££اتوان کرده اس££ت. دروغ ب££زرگ ک££ه م££ردم هم££ه ج££ا ب££دان

بی نظمی بب££ارباوردارند، این است که ق££درت نظم می آورد و آزادی می آورد. توج££ه بج££ای نویس££نده ب££ه ل££زوم مح££دودکردن ق££درت و

، می توانست دامن بگسترد و ب££اناسازگاری قدرت نامحدود با تجدد مطالعه دو وض££عیت، یکی وض££عیتی ک££ه، درآن، حق££وق رابطه ه££ا را تنظیم می کنن££د و دیگ££ری وض££عیتی ک££ه، در آن، ق££درت رابطه ه££ا را تنظیم می کند، به رها شدن غربی££ان و دیگ££ر م££ردم دنی££ا از ب££اور ب££ه

85

دروغ یاری می رساند. همگان مشاهده کنن££د و اگ££ر خواس££تند، خ££ود تجربه کنن££د و دریابن££د ک££ه نظم ف££رآورده عم££ل ب££ه حق££وق و تنظیم

و بکاربردنرابطه ها با حقوق است و بی نظمی فرآورده رابطه قوا و... در این رابطه است. مطالعه و فن و زور و علمترکیبی از پول

مطالع£££ه کنن£££ده را مطمئن می کن£££د ک£££هاس£££تبدادهای فراگ£££یر هستند.بی نظم ترین جامعه ها، جامعه های گرفتار استبداد فراگیر

نویس£££نده، جامع£££ه م£££درن را ج£££امعه ای می دان£££د ک£££ه، در آن، راس£££تی این اس£££ت ک£££ه ض£££ابطه در جنبش هس£££تند. ش£££هروندان

، بن££ابراین،خ££وانگیختگی ف££ردی و جمعی تع££یین کنن££ده م££یزان رشد هر جامعه است. توضیح این که وقتی جامعه نظم پیدا می کن££دتجدد

ک£ه ش£هروندان ب££ه حق£وق خ£ویش عم££ل می کنن££د و رابط££ه آنه££ا را و استقلالحقوق تنظیم می کنند. چنین شهروندانی چون به دو حق

عمل می کنند، خودانگیختگی کامل خود را به دست می آورندآزادی و خلاق می ش£££وند. ج£££امعه نظم پی£££دا می کن£££د زی£££را پیوس£££ت و گسستهای نظم ربا، میل به صفر می کنند. اما وقتی ش£هروندان ب£ه حقوق خود عمل نمی کنند، محک££وم ب££ه اط££اعت از اوام££ر و ن££واهی

می ش££وند. از آنج££ا ک££ه رابطه ه££ا را ق££درت تنظیم می کن££د، ق££درت بی نظمی ه££ا و گسس££تها، ن££اگزیر می ش££وند. ن££اگزیر می ش££وند زی££را

و... است که و پول و زور و فن و ترکیبی از علمقدرت رابطه قوا در این رابطه بکار می رود. از این رو، هم رابطه ها بی ثبات هستند و

هم پیوست و گسستهای ناشی از ویرانگری ها، اجتناب ناپذیر.

، در تم££دنها عام££ل مس££لط تش££خیص می ده££د ک££ه. آلن ت££ورن5 بمثاب£ه اص£لتشخیصی نادرست است. این تشخیص گوی££ای ثن£ویت

عقل نویسنده است. در هیچ تم££دنی، عام££ل مس££لط وج££ودراهنمای ندارد، مجموعه ای از عوامل وجود دارند. برای مث££ال، ب££ه این دلی££ل

این دولت را اس££لامی می خوانن££د،که جباران متصرف دولت ای££ران است. هرگاه در صورتنمی توان گفت عامل مسلط در ایران دین

را می ی££ابیم و درنم££انیم و از آن ب££ه محت££وی عب££ور ک££نیم، ق££درت می یابیم که الف. ق££درت دین را اس££تخدام کرده اس££ت ت££ا ت££وجیهش کن££د و ب. بن££ابر این ک££ه ق££درت متل££ون اس££ت، دین را ن££اگزیر از توجیه هایی می کند که جز با تغییر معنی دادن به این و آن حکم دین

ق££درت س££نجیده،و در مواردی جانشین کردن حکم دین با مصلحت شدنی نیس££تند و ج. ق££درت دین را از آنچ££ه ب££ود بیگان££ه و س££رانجام میان تهی می کند. اما آیا قدرت عامل مسلط است؟ نه. زی££را خ££ود

ازآن فرآورده مجموع عوامل است. بدین قرار، ب££ا خ££ارج کردن زور مجموع عوام££ل و جانش££ین کردن آن ب££ا حق££وق، هم تش££خیص غل££ط

تعریف دقیق خود را بدست می آورد.تصحیح می شود و هم تجدد

86

انس££ان و هم از تکلی££ف، هم ن££اقض حقون££دی. ج££دا ک££ردن حق6 جبرگرایی است. چراکه وظیفه و تکلیف را نه عم££ل ب££ه حق£وق ک££ه جدای از آن پنداشتن، بدین خاطر که عمل به تکلیف، عمل ب££ه ح££ق نیست و جبری است، تصدیق جبر اجتماعی است ک££ه نویس££نده ب££ه آن قائ££ل نیس££ت. این تن££اقض ح££ل نمی ش££ود مگ££ر ب££ه تص££دیق این

است. انسان مس££تقل وواقعیت که تکلیف بیرون از حق حکم زور آزاد، انسانی است که حقوق خویش را می شناسد و تکلیف خود را

عمل به این حقوق می داند.پایان نقد

John تأمل انتقادی در اندیشه جون راولزRawls:

، بمثابه آفرینن£ده تغییره£ایتحلیل عمومی جامعه های مدرن ت££اریخی ب££ه یمن ن££وگردانی و س££رمایه گذاری و ن££یز متمرک££ز ک££ردن منابع و توانایی ها، از جمله توانایی جسمی، ب££ه ن££تیجه ای می انجام£د

آن اس££ت: اف££زایش کلی ظ££رفیت وک££ه بررس££ی ت££اریخی مص££دق ق££ابلیت عم££ل جامع££ه ب££ر روی خ££ود. این واقعیت توجی££ه می کن££د

« خواندن جامعه ای را که ما وارد آن می شویم. ش££ماری»فرامدرن از ایدئولوگها این نتیجه را گویای در شرف تلاشی بودن جامعه ه££ای

(. این نتیجه گ££یری5م££درن، در ش££کل پیش££ین خ££ود، می پندارن££د )عمومی می باید با دو مشاهده کامل شود:

می تواند به فاجعه ها بیانجامد. این است که تجدد مشاهده اول● فاجعه هایی که حاصل دست اندرکاری خود انسان هس££تند. هم بع££د

یارای آن را یافت کهPaul Valéryاز جنگ جهانی اول، پل والری بگوید: ما، »تمدن«، مردنی هستیم. واقعیتی که ما ام££روز به££تر ب££ر

و ب£££رهم داریم. چراک£££ه خش£££ونت عن£££ان گیس£££خته نازیهاآن علم افزدوده شدن کشتارها که کشتار ارامن££ه توس££ط دولت ترکی££ه اول آنها بود و نابودکردن یهودیان از راه کشتار توس££ط نازیه££ا دوم آنه££ا بود و کشتارهای دیگ££ر ک££ه روی داده ان££د را بط££ور م££داوم مش££اهده می کنیم. آیا امروز شاهد تخریب جامعه سوری نیستیم و دس££ت کم، نیمی از این جامعه از خانه و کاش££انه خ££ود ران££ده نش££ده اند؟ و چ££ه

روب££روکسی می توان££د انک££ار کن££د ک££ه م££ا ب££ا بح££ران محی££ط زیست این بحران، از جمله، نابود شدن وسیع ان££واعهستیم؟ فرآورده های

هیچ کس نمی توان;;دجان££داران و گیاه££ان را می ت££وانیم نبی££نیم؟ 87

حیات خویش را نجاتاطمینان بدهد که جامعه های مدرن . ول££و م££ا ک££املا می دانیم ک££ه آنچ££هو ب;;ه آن ادام;;ه می دهند

شده است و می شود از عمل خود ما است و اث££ر مس£تقیم دارد ب£رآینده ما.

، و مهم این است که در تحلیل جامعه های مدرن● مشاهده دوم معن££ای لح££اظ کردنبای££د هم££ه ملاحظ££ات »اخلاقی« لح££اظ ش££وند.

ضرور چیست؟ معن££ای آن این اس££ت ک££ه م££ا بای££دملاحظات اخلاقی اراده خویش را بر نجات جامعه ها، برغم گرایش آنها بر افزودن ب££ه

را برقرارک££ردن نظمی ب££دانیم ک££هنابرابریها تأکید کنیم. باید عدالت برای هم££ه قاب££ل قب££ول باش££د؛ برق££راری نظمی را بخ££واهیم ک££ه ب££ا

فرم££وده ک££ه جانب££داران »داروینیسم ط££بیعتهرگونه انتخاب اصلح « تبلیغ می کنند و مدعی می شوند قوی تره££ا بای££د بمانن££د واجتماعی

ضعیف ترها پامال شوند، نخوان££د و در همگ££ان وج££دان ب££ه تعل££ق ب££هجامعه ای را برانگیزد که، در آن، همگان از حقوق برخوردارند.

« موافق ما می توانیم کاملا با »حقوق طبیعی،به سخن دیگر هم صدا بگ££ردیم، ب££دون و کانتباشیم و با فیلسوفانی چون روسو

این که بپذیریم که اقتضای پذیرفتن این حقوق این اس££ت ک££ه تمرک££زمنابع، در نتیجه، نابرابری، نباید باشد.

بدین خاطر است ک££ه من نزاع من££دی جامع££ه را یکی از س££ه بع££د مخالفم. او تق££دم را می دانم. بدین خاطر، با نظر راولزبنیادی تجدد

به کاستن از نابرابریه££ای بغ££ایت ب££زرگ می ده££د و این را در مرک££ز قرار می دهد. خویش در باره عدالتنظریه

ک££ه، ام££روز، در من براین باورم که ض££رور اس££ت از نظ££ر راولز فلسفه سیاسی، نظر متوف££ق اس££ت، فاص££له بگ££یرم و خاطرنش££ان

است چراکه فرآورده خود تجددکنم که نزاع مندی جامعه های مدرن تمرک££ز ظ££رفیت و ق££ابلیت س££رمایه گذاری و تص££میم و م££دیریت را

ایجاب می کند. را که همان اجتماعی در باره عدالت باوجود این، من نظر راولز

ب££ود، رد نمی کنم.اس££ت ک££ه نظ££ر سوس££یال دموکراته££ای اروپ££ایی اختلاف عم££ده من ب££ا راول££ز ب££ر س££ر این اس££ت ک££ه راول££ز، همانن££د

، تقدم را به منفعت عمومی جامعه می ده££د. ح££ال آنک£ه منلیبرالها ه£ر ف£رد ق£ائلم. از دی£د من، اختلاف می£انبه حقوق جه£ان ش£مول

مص££وب س££ازمان، همان اعلامیه جه££انی حق££وق بشرحقوق بنیادی و، پیش از هم££ه، ادام££ه حی££ات جامع££ه ب££ا نابرابریه££ا ک££همل££ل متحد

به بار آورده و یا بسط داده است، با تقدم بخشیدن ب££ه نف££عمدرنیتهعمومی، قابل رفع نیست.

در حقیقت، بنابر نظر دوم، انسجام اجتماعی، ب££ه احتم££ال زی££اد، سلطه قوی ترین ها را بر اکثریت بزرگ ببار می آورد. به سخن دیگر،

88

توانایی و قابلیت سرمایه گذاری و تصمیم در اختیار قوی ترها ق££رارمی گیرد.

و »لیبرالیه££££ای ام££££ا این بهیچ رو از اهمیت اندیش££££ه های راولز را ب££ه روز کنن££د،سیاس££ی« ک££ه می کوش££ند بنیاده££ای دموکراسی

نمی کاهد. با این همه، اشکال من وارد است: دفاع از جامعه ب££ه این نیست که تمرکز ضرور سرمایه گذاریها و تصمیم ها را نفی کنیم، به

هستند، تص££دیق ک££نیم.این است که حقوق بشر را که جهان شمول به باور من، این حق££وق از خلاقیت انس££ان و جامع££ه م££درن نش££أت می گیرند. کار بایسته دفاع از این حقوق و نه منافع عمومی اس££ت.

اس;;ت ت;;ا زی;;ر س;;لطه.این منافع بیش;;تر از آن مس;;لط ها منافع عم;;ومی، اص;;طلاحی ریاکاران;;ه اس;;ت. چراک;;ه این من;;افع، در واق;;ع، من;;افع ثروتمن;;دترین ها و مس;;لط ها هستند و نه همه مردم. همان س;;ان ک;;ه »مص;;الح عالی;;ه«

. نیستندملی چیزی جز مصالح دولت بدیهی اس££ت ک££ه انتق££اد من مح££دود اس££ت. زی££را من می دانم و

تنها ب££ه این نیس££ت ک££ه از حق££وقمی پذیرم که دفاع از زیرسلطه ها اکثریت دفاع شود. چراکه این حق££وق هم££واره بس££ود نظم مس££تقر بکار می روند. ح£ال آنک£ه ب£ر برخ£ورداری یکای££ک انس£انها از حق£وق اس££ت ک££ه بای££د پ££ای فش££رد. همگ££ان می بای££د بتوانن££د فعالان££ه در بکارانداختن وس££ائل و برخ££ورداری از بارآورده ه££ای خلاقیت انس££ان

سهیم باشند.مدرن مهم ت££رین ک££ار تب££یین روش££ن و عملی اص££ول اخلاقی اس££ت ک££ه گروههای مسلط می توانند بس££ود خ££ود و س££لطه خ££ود تفسیرش££ان

کنند. از دید من، ص£احب نقش اجتم££اعی کس£ی اس£ت ک£ه، ب£ه خ£ود

و در ی££کsubjectivationبمثاب££ه خلاق و حقون££د وج££دان دارد ) ) وضعیت اجتماعی معین، نقش ایفا می کند. این امر تا بخواهی مهم اس££ت چراک££ه س££بب این رو و آن رو ش££دن مقوله ه££ای خ££وب و ب££د می ش££ود. در حقیقت، م££ا ع££ادت ک££رده ب££ودیم هرآنچ££ه را مس££اعد انسجام اجتماعی، به وی££ژه، س£ه مؤلف£ه اص££لی آن اس££ت را خ££وب ب££دانیم؛ م££ا ع££ادت ک££رده ب££ودیم کرداره££ای اقتص££ادی و توض££یح و

/سیاس££ی را خ££وب ب££دانیم.تفسیرهای فرهنگی و نزاعهای اجتماعی idéologieمن، ب££ه عکس، ب££رآنم ک££ه رفتاره££ای منطب££ق ب££ا م££رام

بد هستند. و هرآنچه برانگیزنده وجدان ما ب££هبیانگر منافع مسلط ها خود بمثابه خلاق و حقوند باشد، خوب است. ب£دین خاطر اس£ت ک£ه حقوق انس££ان را مق££دم ب££ر ق££وانین جامع££ه می دانم و بیش££تر ازآن،

89

خ££اص نظ££یرمقدم و حاکم می دانم بر منافع س£امانه های اجتم££اعی.کارفرمایی ها

بدین سان، خوب وجدان به خویش است بمثاب££ه خلاق و حقون££د. خوب است. زیرا امکان می ده££د ش££هروند آگ££اه ب££ر نقشلذا، تجدد

خویش، تولد یابد و پختگی پیدا کند. و هرگاه بخواهیم بد را آن س££انکه باید تعریف کنیم، گوییم بد غفلت از خود بمثابه خلاق و حقوند )

désubjectivation( است. )نسرین :غفلت از خود به مثابه خلاق خوب است؟! تصحیح کردم(چرا که تخریب انسان بسود سامانه ای

، ب££ه آس££انی، ب££ااست که، در آن، داش££ته ها و خواس££تهای مس££لط ها منافع عمومی یا »داش££ته عم££ومی« این هم££انی می جوین££د. »من££افع

نیستند. عمومی«، در واقع، جز منافع مسلطها خویش، عامل تخریب انسان بمثابه عارف بر خلاقیت و حقوندی

می تواند من££افع و ی££ا احک££ام ج££زمی ی££ک م££رام رس££می باش££ند و ی££ا مطلق باشد. می££ان این س££ه ن££وع ب££د، وح££دت بنی££ادی وج££ودقدرتندارد.

به عمل به حقوق و تابعیت ق££وانین از حق££وق تحقق دموکراسی ت££ا52 آفریدن بنیادی ترین حقوق اس££ت.)ص££ص است. و حقبنیادی

64.)

نقد:● موافقت می کند. ب££ا. در جایی از کتاب، نویسنده با حقوق طبیعی1

نیز مواف££ق اس££ت. در ب££اره نق££د حق££وقاعلامیه جهانی حقوق بشر طبیعی و نیز اعلامیه جهانی حقوق بشر خواننده می تواند ب££ه فص££ل اول کتاب مراجعه کند. اشکال وارد بر نظر نویس££نده این اس£ت ک£ه حقوق طبیعی را نمی توان خلق انسان شمرد. مگ££ر این ک££ه بگ££وییم

نس££بت داده اس££ت. واین حقوق را انسان خلق کرده و ب££ه ط££بیعت، مس££یحیتاعلامیه جهانی حقوق بشر با موافقت مقامهای سه دین

تهیه شده اند و م££وادی از آن، از جمل££ه، م££الکیت و یهودیتو اسلام باشند. رفع اش££کال ب££ه این اس££ت نمی توانند جهان شمولخصوصی

هستند و ما انسان ها، ولو به آنها حیاتکه تصدیق کنیم حقوق ذاتی از پن££دار و گفت££ار و ک££ردار خ££ود،وجدان پی££دا نک££نیم، ب££ا زدودن زور

بمثابه موجود زنده، بطور خودجوش، به حقوق عمل می کنیم. عقل ، از آفرینندگی به و آزادیما نیز ، به یمن خودانگیختگی، یا استقلال

کمال، برخوردار می شود.

به کتاب عدالت و در در باره عدالت. خواننده در باره نظر راولز2 مرب££وط می ش££ود، ب££ه فص££ل س££ومآنچه به موضوع نق££د آلن ت££ورن

90

همین کتاب می تواند رجوع کند. اما در باره لزوم تمرکز س££رمایه و از، در نقد پیشین، خاطرنشان شد ک££ه ق££درتتصمیم نزد مسلط ها

قوانین خود پیروی می کند و ن££ه ام££ر و نهی مخالف££ان مطلق گ££رایی آن. قانون اول آن متمرکز و ب££زرگ ش££دن اس££ت. بن££ابراین، ق££انون دوم آن، ب££زرگ ک££ردن ابع££اد تخ££ریب اس££ت. پویایی ه££ای رابط££ه

و ی££ا پوی££ایی( س££رانجام ب££ه پوی££ایی م££رگ6س££لطه گر-زیرس££لطه ) سرباز می کنند. در این که حقوق بای££د تنظیم کنن££ده و انقلابزندگی

ب££ا نویسنده اس££ت. ام££ا اگ££ر تنه££ا دررابطه ها باشند و نه منافع، حق بعد اقتصادی قدرت تنظیم کننده رابطه میان مسلط – زی££ر س££لطه باشد، این نوع تنظیم، چ£ون س£رطان، ب££ه ابع£اد دیگ£ر ن£یز س£رایت می کند. امری که هم اکنون واقع شده است و همین امر واقع سبب

بگ££ردد. اگ££رشده اس££ت نویس££نده نگ££ران انه££دام جامع££ه فرام££درن پوی££ایی م££رگ ب££ا پوی££ایی زن££دگی جانش££ین نش££ود، انه££دام ج££بری و اجتناب ناپ££ذیر می ش££ود. رف££ع این تن££اقض ب££ه این اس££ت ک££ه در بع££د

تنظیم کنند. اقتصادی نیز رابطه ها را حقوق پنج گانه

. نویسنده حقوق انسان را فرآورده جامعه مدرن می پندارد؛ پندار3 در قی££اساو بخطا است. بدین خاطر که اعلامیه جهانی حقوق بشر

، هم کاس£تی های بس££یار دارد و هم واج£دبا حقوق انس£ان در ق££رآن ونادرس££تی های ناش££ی از رع££ایت ش££دن توقع££ات س££رمایه داری

(7دولتهای دستیار آنها است. )

. بر این قول که میان سه ب££د، یع££نی من££افع و احک££ام ج££زمی ی££ک4 مطلق وحدت بنیادی وجود ندارد، اشکال وارد است.مرام و قدرت

زیرا منافع و قدرت بدون تردید وحدت بنیادی دارند. توض££یح این ک££ه فرآورده و فرآورن££ده نظ££امی اس££ت ک££هرابطه مسلط – زیرسلطه

قدرت محور آن را تشکیل می دهد: بدون روابط قوا و بکار افت££ادن و... در این روابط، قدرتی وج££ود و فن و علم و پولترکیبی از زور

ندارد. نظ££ام اجتم££اعی اگ££ر از این رواب££ط پدیدآم££د، در همان ح££ال، حاص££ل پوی££اییپدیدآورنده این رابطه ها می ش££ود. من££افع مس££لط ها

و ادغ££ام مس££لط ها هس££تند. ام££ا زیر سلطه ها و پویایی جذبتجزیه مرام کارش توجیه است. قدرت نیز نیازمند توجیه است. از این رو،

می گوی££د بیان ه££ا، هم££ه،مرام را به خ££دمت می گ££یرد. میش££ل فوکو وبیانهای قدرت هستند، این قول نقد پذیر است. زیرا بیان اس£تقلال

نیز وجود دارد. الا اینکه ق££درت در پدیدآم££دن و دوام نیازمن££دآزادی مرام است. ام££ری ک££ه فوک££و ن££یز از آن غاف££ل ش££ده این اس££ت ک££ه قدرت مرامی را که در توجیه خ££ود بک££ار می ب££رد، از خ££ود بیگان££ه و

91

سرانجام میان تهی می کند. رف££ع این اش££کال ن££یز ب££ه این اس££ت ک££ه به رواب££ط و بدها را قدرت بدانیم و تغییر رابطه قواخوب ها را حق

حق با حق یا تنظیم رابطه ها با حقوق، روابط قوا، بنابراین، قدرت،بنابراین، تخریب را بی محل کنیم.

. بنابراین که حقوق یکدیگر را ایجاب می کنند و بنابراین ک££ه خل££ق5 و عم££ل ب££ه این دوح££ق و آزادی اس££تقلالنیازمند وجدان ب££ه دو حق

اس££ت. وق££تی خل££ق یکی از اس££تعدادهای انس££اناس££ت، اس££تعداد مجموع استعدادها هم آهنگ فعال می ش££وند، اس££تعداد خل££ق انس££ان توانایی کامل خویش را بدست می آورد. پس چون انس££ان اس££تعداد خلق دارد، حق خلق کردن را نیز دارد. اما نمی توان گفت حق خل££ق بنیادی ترین حق است. در عوض، می تواند گفت ک££ه تم££امی حق££وق

مجموعه ای را تشکیل می دهند. الا این که اگر انس££ان از حیاتذاتی خویش غافل نشود، بطور خودجوش به همه دیگراستقلال و آزادی

حقوق خویش عمل می کند. به یمن فع££الیت هم آهن££گ اس££تعدادها و انسان ممکن می شود و این رش££د، و عمل به حقوق، رشدفضل ها

رشد انسان جامع می گردد: انسان جامعیتی می جوید که، از رهگذررشد، بطور مداوم کمال می یابد.

پایان نقد

بمثابه حقوند و خلاق:بسط وجدان به خود

با تحول از یک جامع££ه حق££وقی – سیاس£ی ب££ه جامع££ه ص££نعتی و ، خلاقیت انس££ان، بیش ازس££پس، از آن ب££ه ی££ک جامع££ه فرام££درن

پیش، »بطور کام££ل و مس££تقیم«، زی££ر س££ئوال می رود: جامعه ه££ای فرامدرن گاه جامعه هایی شمرده می شوند که، در آنها، انس££انها ب££ه خ£££ود بمثاب£££ه حقون£££د و خلاق، وج£££دان دارن£££د و گ£££اه، بعکس، این جامعه ها، ماشین های غافل کننده انس££انها از خ££ود بمثاب££ه حقون££د و

( خوانده می شوند. و این امر، مردان وdésubjectivationخلاق ) زن££انی را ک££ه در این جامعه ه££ا زن££دگی می کنن££د، در براب££ر انتخ££ابی

قطعی تر قرار می دهد. بمثابه حقون££د و خلاق ب££ه دلی££ل دیگ££ری ولی پهنه وجدان به خود

نیز بسط می یابد: خلاقیتی که در آغاز، درسطح ن££ازلی ب££ود و از آن عقل دانشمند و تقریبا منحصر ب£ه ی££افتن دانش ب£ود، جنبه ه£ای بس گوناگون شخصیت انسان را فراگرفته است. از منظر ت££اریخی، هم

، »احس££اس« ن££یز ب££ا عق££ل، در دف££اع ازاز ق££رن هج££دهم، در اروپا نم££ودارروش££نایی ها، هم آواز ش££د. این هم آوازی را ژان ژاک روسو

92

اجتم££اعی س££ازمان یافت££ه وک££رد. بع££د، در جامع££ه ص££نعتی، ن££زاع تظ££اهرات گس££ترده ک££ارگران س££بب تحص££یل حق££وق اجتم££اعی،

و اف££زوده شدنش££ان ب££ر حق££وق سیاس££یبخصوص حقوق ک££ارگران گشت. و سپس، ما، بیش از پیش، نزدیک می شویم به دفاع »کامل

و ک££رامت، برابری او - آزادیو مستقیم« از انسان و حقوق بنیادی – و س££پس گس££تره خواس££تهای خ££ود را ت££ا خواس££ت مه££ار تن ه££ای

را بدست آوردند و سقط جنینخویش – به ویژه برای زنان که حق برای مردان و زنان که ازدواج همجنس££ان پذیرفت££ه ش££د، در نتیج££ه، پذیرفته شد این گونه زوجها بتوانن££د ک££ودکی را فرزن££د خوان££ده خ££ود

کنند ...- بسط می دهیم... منحص££ر ب££ه حق££وق خ££انواده این بس££ط وج££دان ب££ه حقون££دی

نمی شود، بلکه تغییرهای عمیق تر در نهادها نیز انج££ام گرفته ان££د. در همان حال که انتقادها در باره زندان ها جری££ان دارن££د، خواس££ت لغ££و

فراگیر می شود و شاهد پیدایش نظره££ای عمیق£ا جدی££دحکم اعدام و و آرژان££تین هس££تیم. در افریق££ای جن££وبیدر باره جرم و مج££ازات

، سه کشوری که مردمانشان خشونت رژیمهای حاکم برخ££ودشیلیرا تجربه کرده اند، نیز، این تغییرها انجام گرفته اند...

مش££کل می ت££وان گفت ک££ه مش££ی کن££ونی بس££وی تبیی££نی ذه££نیsubjective و نه نهادیinstitutionnelleاز خوب و ب££د ب££ه همین

جاکه ما رسیده ایم، ختم می ش£ود. ام£ا راه دراز اس£ت. نخس£ت ب£ه بمثاب££ه حقون££داین دلیل که سخن نه از ذهنیت که از وجدان به خود

و خلاق است. جامعه های ما هنوز نیاز به پخته کردن فکر خود دارن££د تا که تصوری بقدر کافی ثابت از مرزی پیداکنند که وجدان ب££ه خ££ود

ج££دا می کن££د. وبمثابه حقوند و خلاق را از وجدان زدایی از حقوندی نیز، جامعه های ما باید وسائلی را بیابند که، ب££دانها، از دلای££ل رفت££ار کس££انی آگ££اه ش££وند ک££ه رفتارش££ان، از منظ££ر افک££ار عم££ومی،

افتضاح آمیز می نماید. اگر من ب££دین ان££دازه دور می روم، ب££دین خاطر اس££ت ک££ه م££ا ب££ا دقت بیش£££تری، ب£££ه توض£££یح و تعب£££یر و تفس£££یرها و داوریه£££ای

« معمولی گ££وش دهیم. ام££ا ب££دین ش££رط ک££ه ب££ه آنه££ا،»شهروندان بمنزله انسانهایی گ££وش دهیم ک££ه، ب££ه مس££ئولیت خ££ویش، در ب££اره عمل ها و وضعیت هایی اظهار نظر می کنند که احساس££ات عم££ومی و یا حس عدالتخواهی را جریحه دار می کنند. بدیهی است ک££ه نبای££د این رویه را تعمیم داد؛ باید گذاشت نهاده££ای قض££ایى وض££عیت ها را

تحلیل و ارزیابی کنند. اما ب££دون درن££گ، فک££ر تجدی££د بن££ای فض££ای عم££ومی ب££ر مح££ور

بمثابه حقوند و خلاق را باید پذیرفت. همان طور ک££هوجدان به خود

93

آموختند در جامعه ای زندگی کنن££د بعد از جنگ دوم جهانیاروپاییان و درم££ان وک££ه، در آن، نیمی از اقتص££اد و ن££یز آم££وزش و پ££رورش

بروفق منطق توزیع درآمد و نه بنابر من££افع خصوص££یبازنشستگی سامان بیابد، می توانند زندگی در جامعه ای را بیاموزن££د ک££ه، در آن، فضای عمومی بر محور وجدان به خ££ود بمثاب££ه حقون££د و خلاق، بن££ا

(100 تا 98جوید. )صص

نقد● و بکار انداختن آنه££ا در. به بازایستادن از تخریب نیروهای محرکه1

باز و تحول پذیر کردن نظامه££ای اجتم££اعی ب££ر وف££ق حق££وق پنج گانه ( ب££ه8نیاز است. بنابراین، نیاز به تغییر س££اختار نهاده££ای جامع££ه )

ترتیبی است که رهبری کننده انسان و وسیله نهادها و تعیین کنن££ده هدف نیز انسان باشد. وگرنه، »فضای عم££ومی« را قدرتم££داری از

دست حقمداری خارج می کند.

. چ££ون انس££ان حق££وقی دارد ک££ه ذاتی حی££ات او هس££تند، ک££رامت2 دارد، گفته ایم واج££ددارد. هرگ££اه بگ££وییم انس££ان ب££ر ک££رامت حق

مادی/معنوی است. کرامت انسان و هرمجموعه ای از حقوق ذاتی او مح££ترم ش£مرده جانداری ایجاب می کن£د ک£ه حق£وق ذاتی حی££ات

شود. رعایت کرامت انسان ایج££اب می کن££د ک££ه ب££ه حق££وق او، ول££و مرتکب جنایت شده باش£د، تج£اوز نش£ود. انتق£ادی ک£ه چن£د و چ£ون مجازاتها و محکوم کردن مجرم به زندان می ش££ود، بای££د ب££ه تجدی££د

، ب££ر وف££ق حق££وق ذاتی حی££ات ف££ردی ونگرش در ج££رم و مج££ازاتحیات جمعی، راه برد.

، وج££ود ن££دارد. و استقلال بدون آزادی و نیز، آزای بدون استقلال ش££مرد و از اس££تقلالپس نمی توان آزادی را حقی از حقوق بنیادی

غفلت کرد.

، حقوق تن را ن££یز در ب££ر می گیرن££د. از منظ££ر حیات. حقوق ذاتی3 حقوق ذاتی حیات باید در حقوق تن نگریست تا انس££ان تن را مل££ک خصوصی خود نپندارد و گمان نبرد هر کار که خواست می توان££د ب££ا آن بکند. در حقیقت، هرگاه آدمی، در خوردن و نوش££یدن و تنفس و

را دخ£££الت نده£££د، تن او، بط£££ورخوابی£££دن و دیگ£££ر فعالیته£££ا، زورخودجوش به حقوق عمل می کند.

پایان نقد

94

چیست؟:. مدرنیته1 مدرن اب;;دیت گفته ب££ود: ، شارل بودلر در واوائل قرن نوزدهم

ب££دون انقط££اع س££خن. ب££ودلر از تجدی££د و تج££دددر لحظ;;ه است دو وج££ه دارد: یکی ناپای££دار ومی گوی££د و ب££ر این اس££ت ک££ه مدرنیته

دیگری پایدار. هرگاه وجه پایدار در وجه ناپایدار از خود بیگانه شود، ساخته های انس££انها کالاه££ایی می ش££وند مص££رف ش££دنی، بن££ابراین، نماندنی. او نسبت به این خطر هشدار می داد. از دید او، م££درن را

باید از ناچیز شدنش در لحظه، حفظ کرد. ام££ا اگ££ر آدمی از منظ££ر بی نه££ایت در ح££ال بنگ££رد، در توضیح:●

بی نهایت قراربگیرد و در ح£ال عمل کن££د، پن£دار و گفت££ار و ک££ردار او باشد، خلق او، در همان حال که تا بی نهایت بر خود می افزای££د،حق

را چگونه ب££ازتعریف خود مدرنیتهنو به نو می شود. ببینیم آلن تورنمی کند:

نیستیم و امروز، مدرنتیه را باید وج££دان ب££ه ما در عصر صنعتی بمثابه حقوند و خلاق، بخوانیم. زیرا سخن از یک اب££داع، از ی££کخود

خلق، و نیز، از ی££ک حافظ££ه از دس££ت دادن و از ی££ک تخ££ریب ارادی این جامع;;هبمیان است. این امر بر آنم می دارد به این تصدیق: »

نیس;ت ک;ه م;;درن اس;ت؛ این موج;;ود انس;;انی اس;;ت ک;ه مدرن می شود و یا از مدرن شدن سرباز می زن;;د و ی;;ا از

می شود وقتی خ;;القآن بازداشته می شود. انسان مدرن. خود و تغییر دهنده جهان می گردد

زیرا هریک از ما می تواند زندگی خود را با وارد شدن در یکی از سه راه بکند: یا فعال می شود و یا، در ب££یرون خ££ود، بمثاب££ه فع££ال، می ماند و فعل پذیر می شود. هرگاه فعال ش££د زن££دگی را ب££ا س££طح ن££ازلی از خلاقیت و ت££وان تغی££یردادن در پیش می گ££یرد و زن££دانی بازتولی££د هویته££ایش می مان££د. اگ££ر خواس££ت ب££یرون از خ££ود بمثاب££ه

، بماند، در فعل پذیری و وابستگی زندگی خواهد کرد.انسان نقشمند موجودی می شود که دیگران، یعنی قوی ترها و ی££ا داناتره£ا از او، او را آن طور که می خواهند، می سازند و مانع از آن می شوند که فعال و صاحب زندگی خود بگردد: مانع از وجدان یافتن او به خود بمثاب££ه

حقوند و خلاق می گردند.به خود راه وجدان بمثابه حقوند و خلاقراه سوم :است

95

کیست؟:. انسان مدرن2 نیستند که تاریخی دارند. جامعه ه££ای دیگ££ر تنها جامعه های مدرن

نیز تاریخ دارند. مردان و زنان و کودکان جامعه ها هستند ک££ه ت££اریخ خ££ود را می س££ازند. ب££دیهی اس££ت بخش££ی از این س££ازندگان، ب££ا هویت های خویش در ساختن شرکت می کنند. این££ان، بخص££وص، ب££ا طرحها، دیدارها، دوستی ها، عشق ها و نیز شکس££ت ها و امتناع ه££ا و زبانی که بکار می برند و گفت و شنودهاشان و وجدانی که به خ££ود دارن££د، ت££اریخ خ££ود را می س££ازند. این ت££اریخ، ب££رغم ظ££واهر، از

هم خوانی برخوردار است. ب££اوجود این، س££ازندگان این گون££ه تاریخ ه££ا م££دعی نمی ش££وند ب££ا خالقی که اینان را »به صورت خود«، آفریده اس££ت، برابرن££د. این££ان

ارائ££ه می کنن££د،الگویی از آن نوع که باورها و تمدن های غیر م££درن بمثاب£ه حقون££د نیس£تند. ازدارند. این الگوها معرف وجدان ب££ه خ£ود

، ب££ه تنه££ایی، جه££ان را خل££ق کرده اس££ت و اینمنظ££ر آنه££ا، خداوند جهان، بطور کامل، از قوانین ریاضی، بنابراین، از اندیشه خ££اص اوپ£یروی می کن£د؛ بن£ابراین، س£اخت دارد. باورمن££د ب£ه جه£ان آفری££ده ساخت گرا است. حال این که زن££دگی و اندیش££ه م££ا در قی££د مب££ارزه بی پایان میان وج££دان ب££ه خ££ود بمثاب££ه حقون££د و خلاق و وج££دان ب££ه

زدایی است. قوت و ضعف انسان بمثابه نقش££مند، بیش££ترحقوندی است. موج££ود م££درن، موج££ودی بیگان££ه ازاز انسان و کم تر از خدا

م££ا را از آن ب££یروندنیای هستی شناسی است ک££ه امانوئ££ل ک££انت(.110 – 108آورد. )صص

نقد:●

نویسنده است، او را در بند رابطه انسان ثنویتی که اصل راهنمای از خود بیگانه در بی££ان، همان رابطه نگاه داشته است که دین- خدا

(. از این رو، نمی توان££د دریاب££د ک££ه9، برق££رارش کرده اس££ت )قدرت خلاقیت انس££ان نیازمن££د این هم££انی ب££ا هس££تی خلاق اس££ت. عق££ل

خلق،( تا استعدادمی باید با این هستی این همانی پیدا کند )استقلال، خلق کند. زمان خلق زم££ان آزادیبا دستیاری استعدادها و فضل ها

است. خدا نیست، ماده هست می شود و این ماده است که ساخت می پذیرد. نویسنده به این صرافت نیز نیفتاده است ک££ه هرگ££اه خ££دا نباشد، نامتعین نیز نخواه££د ب££ود. ب££دون ن££امتعین، م££دار م££اده م££دار

می شد و در این مدار، چگونه می توانس££ت، س££اخت نخس££تینبسته را از دست بدهد و ساخت جدید بپذیرد و این تجدی££د س££اخت دائمی

، وج££ود نمی داش££تند و دربگردد؟ ب££دون ن££امتعین، اس££تقلال و آزادی زبانها، این دو کلمه یافت نمی ش££دند. کس££ی ک££ه هس££تی موج££ود را

96

آفری££ده خ£دا می دان££د، نمی توان££د س£اخت گ££را باش£د زی££را ب££ه خ£دا،نامتعین خلاق و دانا و... قائل است.

را، انس£ان س£ازنده و ن££یز ویرانگ££ر، انس££ان م££درن در بند ثنویت می پندارد و غافل است که سازنده مستقل و آزاد است و ویران گر

دائمی می££ان وج££دان ب££ه. انس££ان گرفت££ار ن££زاعگرفتار ج££بر ق££درت و وجدان ب££ه حقون££دی زدایى نیس££ت. انس££ان گرفت££ار خ££ودحقوندی

شدن و از خودبیگانه شدن توسط قدرت، قدرت بمثابه رابط££ه ق££وا و ... اس££ت ک££ه در این رابط££ه و زور و پ££ول و فنو ترکیبی از علم

بمثابهبکار می رود. بدین سان، غافل کننده انسان از وجدان به خود خل££ق – ک££ه اس££تعدادحقوند و دارای مجموعه اس££تعدادها و فض££لها

یکی از آنها است -، قدرت است. بدین سان، انسان مدرن، انسانی می شود که خویشتن را از روابط قوا می رهد و با عم££ل ب££ه حق££وق

، ف£££ردی و جمعی خ£££ود و رع£££ایت حق£££وق ط£££بیعت حی£££اتذاتی ( خ££ویش را ب££از می یاب££د وب££ه یمن و آزادیخودانگیختگی )اس££تقلال

می کند.ابتکار و ابداع و خلق، رشد

انسان بمثابه نقشمند. انسان خالق انسان:1

آفریده ویژه ای را آفرید؛ انسان را، ب££ه اگر در واپسین روز، خدا صورت خویش، آفرید برای آن بود که عنصر مشترکی میان خ££دا و انسان باشد. با قائل شدن به وجود این عنصر مش££ترک اس££ت ک££ه،

ممکن می ش££ود. ش££دن انس££ان، فرزن££د خ££دادر اندیش££ه مس££یحی بدین سان، انسان خدا و صاحب خوب و بد جهان می شود. ب££ه ق££ول متفکران یونان، به یمن توانایی سخن گفتن، انس£ان ص££احب جه££ان

مکتب ق£££رن بع£££د، فیلس£££وفان20اس£££ت. ام£££ا همان س£££ان ک£££ه فرانکفورت بازکشف کردند، سخن عقل نیست. هرگاه عقل ن££اظم هستی باشد و نه وس£یله ارتب££اط می££ان آفری££ده گار و آفری££ده هایش،

، سلطه گر و داور می ش££ود. ن££ه، س££خن عق££ل نیس££ت، گفت££ارقدرت است و این گفتار است که معنی ایجاد می کن££د و ب££ه عم££ل م££رد ی££ا

مع££نیزن ص££احب س££خن، مع££نی می بخش££د. هم ب££ه عم££ل مس££یح )خدا / انسان( خویش را شناساند و هم بهمی بخشد که دو طبیعت

توس££ط فرش££ته ک££ه م££أموریتی را پ££ذیرفت ک££ه خداوندعمل م££ریم ، ب££ه علامت و گفت££ار، ب££ه او ابلاغ ک££رد. این نقش خلاق وحامل پیام

تغییردهن££ده و، در ج££ا، ویرانگ££ر گفت££ار اس££ت ک££ه، از رهگ££ذر مع££نی بخشیدن به تجربه حاصل، بنابراین، به زمان و به عالی ترین بیان از

97

زم££ان ک££ه تاریخمن££دی اس££ت، آن را، خ££الق جه££ان می کن££د. امتی££از اس££ت. ب££دین خاطراین س££ان خل££ق جه££ان، از آن جامعه ه££ای م££درن

است که من ب££رای گفت£ار اهمی££تی بیش£تر از عق£ل و اهمیت ب££ازهم قائل هستم. زیرا به توانایی خلق انسان اس££ت ک££هبیشتری از علم

اهمیت می دهم. ح££تی اگ££ر ن££اگزیر باش£یم از پ££ذیرفتن این ام££ر ک££ه ماجرا ممکن است به شکست بیانجامد، برای مث££ال، س££تاره ای ب££ه زمین اصابت کند و انسانها و تمدنهایشان را از میان بردارد، و یا بر اثر جنون، انس£انها، ب££ه ح£ال ت££وحش درآین£د و گرفت£ار فق£ر ش£وند، ماجرای از دست رفته، فرآورده آفرینندگی انس££ان اس££ت. انس££انی که بمحض آگاهی ب££ر توان££ایی خل££ق خ££ویش، دانس££ت آنچ££ه او را از جانوران سوا می کند، توانایی خلق او است. ب££ه گفت££ار، او ب££ه خ££ود زندگی و توان££ایی خل££ق بخشیده اس££ت. وج££دان بخ££ویش را انس££انها وق££تی یافتن££د ک££ه ابزارس££از ش££دند. منش££اء جامعه ه££ای ص££نعتی آن انس££انها هس££تند. بیش££تر از این، وق££تی آن انس££انها ج££امعه ای را بناکردن££د ک££ه م££ا آن را جامع££ه ارتب££اط تعری££ف می ک££نیم و هرگ££اه دقیق تر تعری££ف ک££نیم، جامع££ه گفت££ار، بن££ابراین، جامع££ه برداش££ت و تعبیر و تفسیر و، به ویژه، جامعه تغییر سخن به عمل، به اندیشه ها

و فرآورده ها می گردد. ، همه نزاع ه££ا ب££ر س££ر من££افع نیس££تند. پیش از نزاعهای اجتماعی

همه، نزاع ها بر سر این و آن سر برداشت و تعبیر و تفسیر هستند. ، آنچ££ه موض££وع بحث و ن££زاعدر هر بحث و در هر مبارزه اجتم££اعی

است، برداشت و تعبیر و تفسیر اجتماعی از خلاقیت و آفری££ده های انسانی برخوردار از معنایی فرهنگی است. نزاع ها گوی££ای وج££دانی هستند که جامعه های انسانی بر توانایی خلق خود دارن££د، بن££ابراین، بیش££تر از آنچ££ه گوی££ای من££افع خ££اص باش££ند، حام££ل ارزش££های

جهان شمول هستند.

نقد:● بحث بر سر نظر و برداشت و توجیه و تفسیر و تعبیر، تا وق££تی

نمی شود، نقد و نقد نقد، گذار دائمی بمیان نیامده، نزاعپای قدرت و اشتراک همواره اختلافاز اختلاف و به اشتراک می شود. دو حق

با هم کاربرد پیدا می کنن££د. ی££ک بحث علمی، وق££تی ممکن می ش££ود که، دو طرف بحث، هم زمان، به حق اختلاف و حق اش££تراک عم££ل کنند. حاصل این بحث، نزدیک تر شدن نظره££ای دو ط££رف بحث ب££ه

علمی می شود.یکدیگر و رشد )منافع و هر ن££ام دیگ££ری ک££ه ب££ه آن بر سر قدرت اما وقتی نزاع

داده شود( می شود، چون نزاع مس££تقیم ممکن نیس££ت، در پوش££ش نزاع بر سر قب££ول داش££تن ی££ا قب££ول نداش££تن م££رام، ی££ا این تعب££یر و

98

تفسیر و تأویل از این و آن اصل و آن ف££رع م££رام، انج££ام می گ££یرد. نویسنده از این مهم غافل است که در ن£زاع ب£ر س£ر ق£درت ک£ه در

و اختلاف و... انجام می گیرد، الف. دو حقپوشش نزاع بر سر دین اشتراک، محل عمل پیدا نمی کنند. بجای این دو ح££ق، تض££اد و اغلب خصومت آمیز محل عمل پیدا می کند. و ب. هدف از آن نه آشتی که

اس££ت. و ج. فرقه ه££ای ض££د یک££دیگر پدی££د و خص££ومتتوجی££ه قهر می آورد که همه بکار از خودبیگانه کردن دین ی££ا م££رام در این و آن

این بریدن پیون;;دها و ف;;رد ش;;دن می ش££وند. و د. بیان ق££درت اس;;ت نه از رهگذر عم;;ل ب;;ه م;;رام لیبرالیسمشهروندان

توسط قدرت اس;;ت. اینبلکه فرآورده تنظیم رابطه قوا مرام، بجای آنکه نسبت به فراگرد فرد شدن، یکی و تنه;;ا

را حیاتشدن در برابر قدرت هشدار بدهد و حقوق ذاتی شناسایی کند و شهروندان را ب;;ه عم;;ل ب;;ه این حق;;وق و تنظیم رابطه ها با این حق;;وق بخوان;;د، در جری;;ان از خ;;ود بیگانه شدن، فرد شدن را اصلی از اصول راهنم;;ای خ;;ود

.و ه . چ££ون ب££دون از خ££ود بیگان££ه ک££ردن اندیش££ه راهنماکرده است )دین یا مرام(، ممکن نیست آن را وسیله توجیه نزاع بر سر ق££درت کرد، دو طرف، یا یکی از دو طرف، آن را از خود بیگان££ه می کنن££د و یا می کن££د و آن را دس£ت آویز ن£زاع می کنن££د ی£ا می کن££د. چ£را ممکن

نباشند، رابطه ح££ق ب££ا ح££قنیست، زیرا اگر رابطه ها رابطه های قوا می شوند و نیاز به توجیه و مشروعیت پیدا نمی کند. در رابط££ه ح££ق با حق، فک££ر راهنم££ا، در بردارن££ده حق££وق اس££ت، از جمل££ه، دو ح££ق اختلاف و اشتراک است. این دو ح££ق راه££بر بحث کنن££دگان ب££ه ح££ق می گردد. اما چرا نزاع مستقیم بر سر قدرت ممکن نیس££ت؟ زی££را، حق££وق ذاتی حی££ات ف££ردی و جمعی انس££انها هس££تند و ب££دون نقض حق££وق، ب££ه ن££زاع ابت££داء ن££یز نمی ت££وان ک££رد. نقض حق££وق توجی££ه می طلبد. یک فرد یا یک گروه می تواند به خود بگوید بر س££ر ق££درت وارد نزاع می شود؛ اما چون ن£زاع در جامع£ه روی می ده£د، نی£از ب££ه توجیه دارد. بدین خاطر آنها که بر سر قدرت نزاع می کنن££د، می بای££د به ن£زاع خ££ود حق£انیت ببخش££ند. ل£ذا، ه£ر ن£زاع ب££ر س£ر ق££درتی، در پوشش نزاع دینی یا مرامی روی می دهد و قربانی اول آن ن££یز دین

یا مرامی است که گویا»برسر« آن نزاع می شود. پایان نقد

: شکل گیری انسان مدرن.1.1 نویس££نده دوران پیش از عص££ر انقلابه££ا را دوران جامعه ه££ایی

و ی££ا حق££وق و سیاس££ت ب££دانها نظم می داد. از آنمی دان££د ک££ه دین

99

زمان زندگی مدرن آغاز گرفت که ض££امن های نظم اجتم££اعی - ک££ه مقدر گمان می رفتند - ویران شدند. چراکه از آن پس، جامعه ه££ا ب££ا کار، دانایی و سازماندهی، تغییر و تح££ول می کنن££د. در دوره ص££نعتی که بخش بزرگی از مردم دنیا هنوز وارد آن نشده اند، رابطه انسانها با خود و بایکدیگر منقلب شد. در این دوره، توان££ایی انس££انها برآنه££ا آشکار شد و بر خود بمثابه توانا وجدان جستند. اما زندانی ساخته ها و عقلانی کردن ها و محاسبه ها و قدرتمداری رهبران خود نیز ش££دند. جامع£ه ص£نعتی گرچ££ه ض££امن های مق£در را ط£رد ک£رد ام££ا اف££راد و

گرداند. ب££دین خاطر اس££ت ک££هگروهها را تابع توقعات تولید و قدرت دنیای آفریده توسط دانش و روحیه کارفرمایی و کار، توس££ط جن££گ

وی££ران ش££د. در هم££ه ج££ا، و بحرانه££ای م££الیو استبدادهای فراگ££یر « ک££ه در آغ££از جامع££ه م££درن، ش££کل گرفت££ه ب££ود، ب££ا»افکارعمومی

تبلیغ££ات و آگهی ه££ای بازرگ££انی و ی££ا فریفت££اری و دس££ت آموزکردن توسط تبلیغات که بدان »ارتباط« برقرارکردن با مردم ن££ام نهادن££د، جانشین شد. انس££ان خ££الق ماش££ین، در ماش££ین ق££درت، در وس££یله سودبردن و در وسیله جنگ، از خود بیگانه ش££د. دلی££ل این اس££تحاله این بود که جهان تحت سلطه دولتهایی بود که از س££ویی ت££ابع اراده مردم بودند و از سوی دیگر وس££یله عظمت طل££بی و فخ££ر فروش££ی

رهبران. ، بیش£££تر از ه£££ر عام£££ل تغی£££یر دیگ£££ری، از جمل£££ه، دانش و فن جهانی شدن و ک££ردن اس£ت ک££ه دنی££ای م££درن را وارد مرحل££ه جدی££د

و م££اورای آن وکرده اس££ت. بع££د از این هم££انی جس££تن ب££ا ط££بیعت سپس ساخته های خویش و نهادها و ماشین ها، اینک، انسان، به خود وج££دان می یاب££د و در خ££ود بمثاب££ه آفرینن££ده و مص££رف کنن££ده و بکارگیرن££ده خ££ویش، می نگ££رد. ب££رخی ممکن اس££ت ب££ر آن ش££وند

« بخوانند. اما خدا ابدیت است، بی تحرک و مطلقخویشتن را »خدا وج££دان و ش££ک اس££ت، نگرانی ه££ا واست. حال آنکه انس££ان م££درن

خ££ود،خیال است؛ در شکل بخش£یدن بخ££ود، در آم££وزش و پ££رورشصاحب نقش است؛ بیش از بیش، نگران و منتقد خویش است.

، از زن££دگی، از جم££اعت و انس££ان برداش££تها از خ££ود، از ط££بیعت جامع££ه را از نقش££مند م££اوراء انس££ان، ب££ا برداش££ت از خ££ود بمثاب££ه موجودی که بر خلاقیت خود وجدان دارد، جانشین کرده است. بطور روزافزون، از خود بمثابه تجربه، جدا می شود. از س££لطه س££نت ها و تعبیر و تفسیرهایی که، از خود او، انسان، می شوند و از تاریخ خ££ود

ش££رح می کنن££د، و معلم££ان و ش££اهانآن سان که دایه ها و کشیش££ان بمثاب££ه خلاق، گ££ذر می کن££دمی گریزد. از تجربه، ب££ا وج££دان ب££ه خ££ود

همان سان که نقاش از شئى با نگاه گذر می کند.

100

، خلاق می شود و برخود، ن££ه بمثاب££ه ش££ئی هراندازه انسان مدرن که بمثابه فاعل و صاحب نقش وجدان می یابد، از وابستگی به همه تجربه های گذشته، به یمن نقد و شک و تن دادن به غم و کشف جز آن که هست، رهایی می جوید. هران££دازه وج££دان ب££ه خلاقیت انس££ان ق££وی تر، وابس££تگی او ب££ه وض££عیت ها و موجوده££ای واقعی کم ت££ر

می شود. خ££ود حم££ایت و آنه££ا را بدین سان، ما نمی توانیم از حقوق بنیادی

بسط دهیم، مگر این که بطور دائم معیارها و کردارهای تحمیل شده توسط سنن و عرف و عادت و رسم ها را نقد کنیم. انس££ان فع£ال و نقشمند جماعت ها را، همچ££ون انس££انیت، ب££ا موجوده££ای انس££انی و احزاب سیاسی را با شبکه های اجتماعی جانشین کرده است. از این

احزاب، تنها در سازمان دادن به انتخابات، استفاده می شود. در این جا، نویسنده توضیح می دهد: ما باید قانون کشور خود و یا کش£وری را ک££ه در آن زن££دگی می ک£نیم، مح£ترم بش£ماریم. این م£ا، واضع قانونی هستیم که باید اجرا ک££نیم. اک££ثریت م££ا آن را تص££ویبمی کند و اقلیت ما ب££ا آن مخ££الف اس££ت. ام££ا، در عین، داش££تن حق انتقاد، باید آن را محترم بشمارد. ابه££ام وض££عیت م££ا در دموکراسی همین م££وقعیت دوگان££ه اک££ثریت و اقلیت اس££ت. امی££دوارم همین موقعیت دوگانه در مدرسه و بیمارستان ن££یز وج££ود پی££دا کن££د. یع££نی پیش££اروی مق££ررات ث££ابت، در همان ح££ال ک££ه در وض££عیت وابس££تگی هس££تیم، بت££وانیم ب££رای تغی££یر آنه££ا، مداخل££ه ک££نیم. نمی ت££وان از دموکراسی در یک کشور سخن گفت اگ£ر ک£ارگران در مح££ل ک£ار و

و ش££اگردان در مدرس££ه و پزش££کان ودفتره££ای خ££ود و معلم££ان پرستاران و دیگر کارکنان و بیماران در بیمارستان، امکان مداخله و

خ££ویش را در زن££دگی و طرزک££ار اینبک££اربردن حق££وق ش££هروندینهادها نداشته باشند.

نقد:● . در این قس££مت از کت££اب، نویس££نده – خودآگ££اه ی££ا ناخودآگ££اه؟-1

پر می کند و انس££ان را ب££ه ماش££ینی را قدرتمی پذیرید که خلاء خدا در خدمت خود بدل می کند. طرفه این که تناقض مدعای خود را ن££یز نمی بیند: ماشین قدرت آلت فعل است و نمی تواند خلاق و فاع££ل و صاحب نقش بگردد. بن بست او از جمله ناش££ی از درکی اس££ت ک££هاز خدا و رابطه انسان با خدا دارد. این درک را نه تنه££ا خ££داناباوران

را نیز دارند.بدان خاطر که هم بنیادهای دی££نی، خداوندکه خداباوران آن س££ان ک££ه آلندر قدرت از خودبیگانه کرده اند )مسیح فرزند خ££دا

معرفی می کند، خلق برگزی££ده، آفری££دگار آن را از قول کلیساتورن

101

ک££ه ازاز خ££ود بیگان££ه گش££ته در آفری££ده و...( و هم فلس££فه غ££رب بن££ا می ش££د، بود، بنابراین که بر اصل ثن££ویتنخست، فلسفه قدرت

تا امروز، ک££ارش م££اده را خ££دا ک££ردن و ی££ا خ££دا رااز دوران باستان (. بسا بدین خاطر است که نویسنده انکار این10ماده کردن است )

خدا و یا رهایی از او را، خود بازی££افتن می انگ££ارد. در کتابه££ای دی££نی نمی خوان££د.که او ب££ا آنه££ا س££ر و ک££اردارد، خداون££د خویش££تن را حق

وگرنه، شاید نویسنده نیز اندر می یافت، باور به حق مطلق، نه تنه££ا م££انع از خلایى می ش££ود ک££ه ق££درت پ££ر می کن££د، ن££ه تنه££ا ب££دون آن،

، ن££ه وج££ود و ن££ه تعری££ف پی££دا می کنن££د – ب££ه ق££ول و آزادیاس££تقلال بیرون رفتن از تعین ب£ه ن£امتعین اس£ت و ب£ه ق£ول هم آزادیسارتر

، رهاشدن از همه محدودکننده ها است )صنویسنده نیز فرا مدرنیته کتاب( -، بلکه در رابط££ه ب££ا او اس£ت ک££ه انس££ان می توان££د در120

، ازخود بمثابه حقوند و صاحب مجموعه ای از اس££تعدادها و فض££ل ها خل££ق، بنگ££رد و ب££دین ص££فت فع££ال و ص££احب نقشجمل££ه اس££تعداد

بگردد. بدین سان، این همانی ب££ا هس££تی هوش££مند و دان££ا و... و خلاق استقلال همین است. بدین استقلال اس;;ت ک;;هو... و حق،

انسان از آزادی خویش، بگاه خلق، بطور کامل برخ;;وردار و این غیر از اینهمانی با خدای ماده گشته و یا ماده خ££دامی شود.

گشته است.

. یک بار دیگر خاطر نشان کنیم که رابطه انسان با نهادها است که2 وباید تغییر کند ت££ا ک££ه انس££ان، بمثاب££ه انس££ان و ش££هروند، اس£تقلال

را ذاتی حیات بداند: خویش را بازیابد. این انسان می باید حقآزادی ذاتی حی£££اتحق£££وق انس£££ان ذاتی حی£££ات او و حق£££وق ش£££هروندی

ذاتیاجتماعی و حقوق ملی ذاتی حیات هر جامعه و حیات ط££بیعت ، ذاتیحیات طبیعت و حقوق هر جامعه بعنوان عضو جامع££ه جه££انی

حیات او بدین عنوان است. با وجدان بر این حقوق است که جامعه می تواند نقشی را پیدا کن££د ک££ه نویس££نده از آن س££خن بمی££انمدنی

، بک££ار انس££ان برپای££ه حق££وق پنج گانهآورده اس££ت. ق££انون اساسی و عامل به آنه££ا در تغی£یر نظام ه££ایوجدان جسته بر حقوق پنج گانه

ب££ه ترتی££بی می آی££د ک££ه و تغییر ساختار نهاده££ای اجتم££اعیاجتماعی خویش بگردند. وسیله کار او در متحقق کردن رشد

پایان نقد

راه کار:.1.2 ما تقریب££ا مطمئن هس££تیم ک££ه ، وق££تی وج££دان پی££دا می ک££نیم ب££ر

، می ت££وانیم از هم££ه و خلاقیت خ££ود و وورد ب££ه فرامدرنیتهحقون££دی

102

محدودیت هایی رها شویم که مدار زندگی ما را می بندند. این زم££ان بر دو شدن خ££ویش وج££دان پی££دا می ک££نیم.است که ما، بس آسان،

توضیح این که، همه م££ا آگ££اهیم از هویت ه££ا و تعلق ه££ا و انتخاب ه££ای خود و در همان حال، وجدان داریم که زندگی فردی و جمعی ما، به یمن شناختها، تعل££ق اراده ب££ر تحق££ق ه££دفهای جدی££د، عمیق££ا تغی££یر

هستیم. روشنفکران وکرده است. ما دیگر مدرن نیستیم، فرامدرن دانشمندانی که حدودی را تعیین می کنند ک££ه انس££انیت نمی توان££د از

آنها فرارود، دیگر مدعایشان پذیرفته نمی شود. می توان فهمید چرا چند دهه اس££ت این فک££ر ک££ه جامع££ه در ح££ال انحط££اط و تلاش££ی اس££ت، پیوس££ته، پخش می ش££ود. ام££ا این انک££ار واقعیت نمی تواند دیرپاید. زیرا ما وجدان پیدا می کنیم خالق تهدیدها که به وحشتمان انداخته اند، خود ما هستیم و باوجود این، نمی توانیم از فرآورده ها و خدماتی چشم بپوشیم که خود ابداع ک££رده ایم؛ زی££را ما دیگر نمی توانیم، با بازایستادن از باور به توان آفرینندگی خ££ویش و بکارگرفتن شناختهای خود، تن به سخت ترین خطرها ب££دهیم. چن££د دهه است که پن££داری، بس££یاری از کش££ورها از ان££دریافتن خ££ویش و بسا ادامه حیات خویش، چشم پوشیده اند. ام££ا در می££ان م££ا، تقریب££ا

هیچ کس به امکان خودکشی جهان باورندارد. و جلال و شکوه پسندی و پرستی ما از دنیای تحت امر قدیس ها

و قهرمان ستایی، به دنیای منفعت و آسایش طلبی، گ££ذر نمی ک££نیم؛ ک££هما از سیاست به اخلاق و گفتگوها بر سر تصدیق حقوق بنی££ادی

م££ا آنه££ا را بمثاب££ه تنه££ا اص££ول ح££اکم ب££ر قانون گ££ذاری و آم££ریت، می شناسیم، گذر می کنیم. من نمی گویم زمانی ما باید ب££ه نهاده££ا و قدرتها امید ببندیم که بپذیرند حقوق بنیادی حاکم بر قانون گ££ذاری و

در جامعه های خود، من جنبش بزرگی رامدیریت آنها باشند؛ مشاهده می کنم که قلمرو مداخله های دولت و جامع;;ه را مح;;دود می کن;;د و ش;;بکه رواب;;ط می;;ان فرده;;ا را هم در

، این شبکه هاقلمرو اقتصادی و )برای مثال، در بارسلون اهمیت بس;;;یار یافته ان;;د( هم در س;;;پهر اق;;دامها ب;;رای

گس;;ترش و ام;;دادگریو اس;;تواری همبس;;تگی تش;;ییدمی دهند.

آنچه من بر آن تأکید می کنم، اینست ک££ه دف££اع از حق££وق بنی££ادی بمثاب££ه حقون££د و، مس££تقیم ترین راه و روش وج££دان ب££ه خ££ودانسان

خواسته می ش££د، و اجتماعیخلاق است. در جامعه صنعتی، عدالت « خواس££ت ب££ود و این££ک دردر جامع££ه پیش از آن، »حک££ومت ق££انون

، حقوق بنیادی است که باید خواست و ب££ر حقون££دیجامعه ارتباطهاخویش است که باید وجدان یافت.

103

وقتی ما وارد نوع جدیدی از جامعه می شویم، - که از پایان قرن بدین سو، وارد آن شده ایم -، باید ساختن یک جامعه جدی££د رابیستم

بیاموزیم. زیرا آنچه ما در ج££امعه ای آم££وخته ایم ک££ه در آن زیس££ته و کار کرده ایم، دیگر بکارمان نمی آید. مجموعه علائم جامعه جدی££د، در نظرما، زبانی خارجی می نمایند ک££ه م££ا هن££وز نی££اموخته ایم. ب££ه واردشوندگان به این جامعه، تأکید می شود ک££ه بای££د آم££وزش و پ££رورش »عملی« ببینند. اما این تأکید بهیچ رو مفی££د نیس££ت. زی££را کرداره££ای جدید اقتصادی یا فنی و بعد اجتماعی یک جامعه – یا حتی یک تمدن

– از یکدیگر جدایی ناپذیر هستند. همه م££ا از س££ختی این آم££وزش آگ££اهیم. ام££ا این آم££وزش م££ا را ناگزیر می کند افقهای فنی کاملا جدیدی را کشف کنیم. و نیز، م££ا را ب£££رآن می دارد اخلاق و ع£££دالتی غ£££یر از اخلاق و ع£££دالتی را ک£££ه

( 121 – 119می شناسیم، بیابیم. )صص

:از نظم جهان تا وجدان به خود

ما، دیگر، از منظر وجدان، بنابراین، از دید ف££رهنگی و اجتم££اعی ش££رائط زیس££تو نه از منظر فنی و اقتص££ادی اس££ت ک££ه بای££د در »

انسان« بیاندیشیم. باید بمثابه مراحلی بنگریم از منظر تاریخی تر، در تمدنهای بزرگ

، از آنه£££اک£££ه در راه پیم£££ایی ط£££ولانی بس£££وی وج£££دان ب£££ه خ£££ود عبورکرده ایم؛ باید آنها را به مدد تجربه و توان تعبیر و تفس££یر خ££ود، بیش از پیش، از نزدیک مشاهده کنیم؛ همان سان ببی££نیم ک££ه کیه££ان

می بینیم تا که از آنها را با میکروسکوپ و یا میکروبرا با تلسکوپ خویش می آید را بکارگیریم. هرآنچه بکار ما در وجدان به حقوندی

و ی££ا ط£بیعت ما کم و کم تر باور داریم به نظم جهان توسط خ££دا یا تصادف. ما در باره خود و از محیط زندگی خویش از منظر فعال و شناسا گر، از منظر نهادها، از منظر طرحها، از منظر انتظارها، از

منظر واکنش ها و تعبیر و تفسیرهای خود، سخن می گوییم. م££ا از نگ££رش سیاس££ی ب££ه نگ££رش اجتم££اعی در خ££ود و در دنی££ا، گذرکرده ایم. تا بدانحد ک££ه هرگون££ه نگ££رش م££ذهبی را ره££اکرده ایم،

را، حس££اب جمهوری خ££واهی و کشورهای لاتینبخصوص در فرانسه ج££داکرده ایم. آن دوره، دوره س££لطهاز حس££اب کلیس££ای کاتولیک

بر زندگی اجتماعی را بپای££انخشونت و خونبار غول استبداد فراگیر برده ایم. به استبداد فراگیری پایان بخش££یده ایم ک££ه ف££رآورده تح££ول

مایه می گ££رفت و نمون££ه نازیسم سیاسی بود و از ملی گراییقدرتآن ویران گرین ترینشان بود.

104

و جه££انی، س££رمایه داری آزاد ش££ده از اش££غال نازیها در غ££رب را ب££ه خ££دمت خ££ودقدرتی شکل گرفت ک££ه جامع££ه مص££رف مح££ور

بطور وس££یع تحت س££لطه گ££روه س££الاریگرفته است. جمهور مردمoligarchie.بیش از پیش متمرکز، قرارگرفته اند

از این دوره بس تازه ای که چند دهه بیش از آن نمی گذرد، است که باید با دقت هرچه بیشتر سخن بگ££وییم. زی££را هم در این مرحل££ه

وزندگی می کنیم و هم ما آن را جامعه برخوردار از وجدان به خ££ود وجدان به خود زدایی می خوانیم. نخستین تعریفی که م££ا می ت££وانیم از این دوره بکنیم این است که از تمدنهایی در می گذرد، ویران و ی££ا بازتفسیرشان می کند که ما مدت درازی آنها را »دوران های مدرن« خوانده ایم. این بریدن و درگذشتن همان اندازه ژرف و غمبار اس££ت

و درگذش££تن از آنه££ا ب££ه جامعه ه££ایک££ه بری££دن از جامعه ه££ای دی££نیسیاسی و اقتصادی بود.

ویژگی های دنیای »ذهنی« در این دوره، اینها هستند: و ش££رکت در ش££بکه های ارتب££اط و. دنی££ای نیازه££ا و می££ل جنسی1

بدست آوردن دارایی های مادی و عادت به مصرف فرآورده هایی ک££ه همگ£££ان را ب£££ه آن ب£££ر و تبلیغ£££ات دول£££تیوس£££ائل ارتب£££اط جمعی

می انگیزند. ، ب££ه اس££تثنای یون££ان، زور. دنیایی که در آن، جماعت ه££ا ، در اروپا2

، اب££راز می کنن££د وخود را در بکاربردن خش££ونت در ط££رد پناهن££دگان – بخص££وص در امریک££ا واهمی££تی ک££ه ع££وام فری££بی ض££د خ££ارجی

، در کش££وری ک££ه خوش££بختانه، امانوئ££ل و حتی در فرانسهانگلستان را، ب££ا درک وخ££امت بح££ران سیاس££ی، توانس££ت جبه££ه ملیمک££رون

گردانده است - کهشکست دهد که اینک نام خود را گردهم آیی ملی در امریکا، دونالد ترامپ را به ریاست جمهوری رساند و در شماری

را ب££ه ق££درتاز کشورهای اروپایی، رسیدن گرایش راست افراطی) تصرف دولت و بکاربردن آن( نزدیک کرده است.

. دنیایی است که، درآن، بنام بازگرداندن انسان، به همه برداشتها3 از انسان بمثاب££ه حقون££د و شناس££اگر و فع££ال، حمل££ه می ش££ود، ک££ه، درآن، به هر تعبیر از خلاقیت انسان حمله می شود، ک££ه، در آن، ی££ک

، بن££ام دف££اع از س££لامتچن££د از جریانه££ای طرف££دار محی££ط زیست و وج££دان ف££رهنگی انس££ان ب££ه خ££ویش، حمل££ه، ب££ه تج££ددط££بیعت

و آفریده های سیاسی آنهامی شود، که، در آن، به نزاعهای اجتماعی است(، حمل££ه می ش££ود. توجی££ه) که فرآورده اصلی آن دموکراسی

این قربانی ک££ردن اینه££ا هم££ه، جس££تجوی رف££اه و تقلا ب££رای راض££ی کردن محدود اکثریت مردم است. امروز، ما غرق پیامه££ایی هس£تیم ک££ه ش££به م££ذهبی را تبلی££غ می کنن££د و این ک££ار را دلبس££تگان ب££ه

105

اندیش£££ه های سیاس£££ی و اجتم£££اعی می کنن£££د. و در این اندیش£££ه ها، و بهزیس££تی و آزادیه££دفهایی ک££ه بای££د متحق££ق می ش££دند، ع££دالت

همگانی هستند. مطل££ق است که کوشیده است از دیدگاه قدرت تنها میشل فوکو

درکار ساختن وجدان انسان و آزادیضد هر جنبش، به خودمختاری کتاب(.136 تا 131خویش و نه تنها مهار خود، عبور کند. )صص

نقد:● روشن است که نویسنده این ویژه گی ه££ا را ویژه گی ه££ای جامع££ه

جامعه ه££ایی ب££ا اینف££را م££درن نمی دان££د. ام££ا اگ££ر حاص££ل مدرنیته ویژگی ها شده اس£ت، چگون£ه می ت££وان گفت م£ردم این جامع£ه وارد عصر ماورای مدرن شده اند؟ رهایی از قدرتی که به ضرورت تمایل

، بن££ابراین، و آزادیبه مطلق شدن دارد، نیازمند وجدان به اس££تقلال مطل£ق اس£ت ت£ا ک£ه بت£وان بمثاب££هتوانایی این همانی جستن ب£ا حق

انسانهای مستقل و آزاد، بایکدیگر رابط££ه ح££ق ب££ا ح££ق برقرارک££رد. پیش از آنکه انسان آنها را خلق کند، چگونه ممکنوجدان به حقوق

باش££د ت££ا او بتوان££د ب££ر حق££وق حقونداست؟ آیا نبای££د حی££ات انس££ان ، عقل چگون££ه ب££ه خل££ق توان££اآگاهی پیداکند؟ بدون استقلال و آزادی

می ش££ود؟ ب££از بای££د پرس££ید: چگون££ه ممکن اس££ت حق££وق آفری££ده باشند؟ به سراغ کتاب نویسنده برویم، ببینیمانسان ها جهان شمول

را چسان تعریف می کند:او انسان فرامدرن

انسان فرا مدرن کیست؟

و نوربرت الی££اس بجای تعریف غیر مستقیم به روش ماکس وبر و ژوزف شومپتر، مفی££د آن اس££ت ک££ه تعری££ف مس££تقیمی از خلاقیت بعمل بیاوریم. تعریفی بکنیم که به ما امکان بدهد شناخت علمی را دستمایه کشفها و نوگردانی های فنی و تص££میم ها بگ££ردانیم. مس££لما

»فعال« انسان متعهد به آفریدن وضرور است که شناختن طبیعت خ££ود را بی££اموزیم. ام££ا م££ا بای££د شناس££اییاحترام به حق££وق بنی££ادی

بدی ها و حضور همواره فعال نیروهای ویرانگری ک££ه م££ا خ££ود ایج££اد می ک££نیم را ن££یز بی££اموزیم. زی££را هم در آنچ££ه ب££ه روش££نایی مرب££وط می شود و هم در آنچه به ت££اریکی راج££ع می ش££ود، س££خن از انس££ان

ق££رنفعال و شناساگر و نقشمند اس££ت. زی££را اس££تبدادهای فراگ££یر و بازمان££دگان آنه££ا ک££ه ق££درتهای ت££ام باش££ند، پیش از هم££ه،بیس££تم

زدایی و قوای میراننده هستند.اشکال وجدان به حقوندی

106

اگ££ر من بج££ای س££خن گفتن از اقتص££اد و اجتم££اع، از اخلاق در جامعه خود که جامع££ه ارتباط££ات و جه££انی ش££دن اقتص££ادی اس££ت،

راسخن می گویم، دقیقا ب££دین خاطر اس££ت ک££ه اخلاق و دموکراسی از پیوندهاشان با منافع اقتصادی و یا نفوذهای سیاسی، رها کنم. در

و ی££ا اقتص££ادی حکم££رواجامعه م££اوراء م££درن، دیگ££ر جبره££ای ف££نی ، رویارویی بیش از پیش مستقیمنیستند. ویژگی این مرحله از تجدد

میان انسان فعال و نقشمند و ضد انس££ان فع££ال، می££ان وج££دان ب££ه و وج££دان ب££ه حقون££دی زدایی اس££ت. ب££دین خاطر، موض££وعحقوندی

اصلی بحث ها و مبارزه های زبانی و آموزش و پرورشی و قانونی و الگویی، خلاقیت است؛ موضوع اصلی انسان فع££ال، بمثاب££ه وج££دان

به حقوندی خود و خودبالندگی فرد و نیز جمع، است. هن££وز بای££د ی££اآور ش££وم ک££ه در جامع££ه ص££نعتی، نخس££ت بای££د روشنفکران و سیاستمداران را متقاع££د می کردن££د ک££ه نقش جنبش

، این حق££وق بنی££ادی، مح££وری اس££ت. در جامع££ه فرام££درنک££ارگری هس££تند ک££ه مح££ور هس££تند. در دنی££ایی ک££ه ارتب££اط و جه££انی ش££دن

ت££ام مح££ور هس££تند، دیگ££ر نبای££د در پی دف££اع ازاقتص££ادی و ق££درت شرائط خاص زندگی و عمل عاملی شد که انسان است؛ به عکس،

و خلاقیت، یع££نی وج££دان یابی ب££ه حقون££دیه££دفهای جه££ان ش££مول انسان هستند که باید پیشنهاد کنیم. در میان هدفهای جهان ش££مول،

زن تقدم مطلق دارد. در بخش دوم کتاب بدان می پردازم.آزادی ، به چشم آمدنی تر، مرحله دور شدن از آفریننده از مراحل تجدد

در عمل روزمره و نیز در تحقی;;ق، ب;;هبیرون از انسان است. سراغ یک وجود متعالی، ماورای انس;;ان، و ع;;اری کنن;;ده

. انسان از توانایی خلق، نمی رویم ، هرچه باشد، مرحل££ه وج££دان انس££ان ب££ه خلاقیت مرحله مدرنیته

خویش است؛ این خلاقیت خاص م££ا انس££انها اس£ت ک££ه می آفرین££د. انسانهای خلاقی که ما هستیم، وجدان بخودی ک££ه داریم، مض££طرب و گرفتار غم و اندوه اس£ت چ££را ک££ه دیگ££ر نمی توان££د ب££ر ی££ک وج££ود

متعالی تکیه کند. معمولی ترین شیوه »بازاحساس« خود بمثابه فعال و شناس££اگر، این است: اندر یافت فاصله ای که ما را از زندگی روزمره و قیود آن دور می کند و، در همان حال، وج££دان براین ک££ه، توس££ط آنچ££ه در م££ا هست و بیشتر از ما هست، از خ££ود ف££را می رویم. غفلت از »آنچ££ه در ما هست و بیشتر از ما هست«، کاستی است ک££ه زن££دگی م££ا راحقارت آمیز می کند. کاستی که ما باید رف££ع ک£نیم، وج£دان ب£ه خ£ود بمثابه حقوند و خلاق اس££ت. بدین س££ان، انس££ان ب££رای این ک££ه خلاق بگردد، باید از زندگی روزمره، فاصله بگیرد، بدون این که که باوجود

107

مقدسی یا خدا این هم££انی بجوی££د. چ££را ک££ه ب££ا ش££رط م££درن ش££دن است که این دو خلاء را به££تر از هم££هنمی خواند. این ژان پل سارتر

اندریافته است. باوجود این، تنها در آنچه به وجدان مس££تقیم ی££ا غ££یر مستقیم، ناقص یا کامل انسان ب££ه خ££ود، بمثاب££ه فع££ال و شناس££اگر

کتاب(38 و 37مربوط می شود، می توان با او موافق شد. )صص

نقد:● بدین سان، نویسنده وجود متعالی یا خ££دایی را م££انع می دان££د ک££ه قائل شدن به او، خود عاری از توان خلق انگاری می شود. اما نظ££ر

، جل£££د دوم، نق£££ل و نق£££د، در کت£££اب رشد در ب£££اره آزادیس£££ارتر شده است. او براین است ک££ه آزادی ب££یرون رفتن از تعین اس££ت. از دید او، تنها عقل آدمی است که می توان££د ب££ه م££اورای تعین درآی££د و این درآمدن به م££اورای تعین آزادی اس££ت. رج££وع ب££ه ق££ول س££ارتر، آنهم در ح££د بس££نده ک££ردن ب££ه ل££زوم »فاص££له گرفتن از زن££دگی روزمره«، ماندن در تناقض است. چرا که اگر هستی آفریده ب££روی

خلق وجود نمی داشتند و استعداد و آزادینامتعین باز نبود، استقلال نیز نمی توانست وجود داشته باشد. پس باید نامتعینی باشد و م££دار انسان با آن، مدار باز باشد، ت££ا فاص££له گرفتن این هم££انی جس££تن ب££ا نامتعین بگردد و انسان به خلق توانا شود. باوجود این، اگر ن££امتعین

مطل££ق نباش££د، آفری££ده ب££ازتوان££ایی و دان££ایی و... خلاق و ... و حق بروی او، وجود پیدا نمی کند. بطریق اولی، انسان، ب££دون این هم££انی با او، استقلال و آزادی، بنابراین آفرینندگی پیدا نمی کند. ب££دین قرار، هرگاه فکر نویسنده، در بند ناخدایی نبود که بیانهای قدرتی جانشین

کرده ان££د ک££ه ص££فت دی££نی دارن££د و این بیانه££ا انس££ان را فاق££دخ££دا اس££تعدادها، از جمل££ه، اس££تعداد خل££ق نش££مرده بودن££د، در تن££اقض

)ع( را می شنید: »خدا در ما اس££تنمی ماند. اگر او این سخن علی نه به یگانگی و در بیرون ما است، نه به بیگانگی«، وقتی به تعریف انسان ماورای م££درن می رس££ید، س££خن ش££فاف و خ££الی از تن££اقض می گفت. ب££££اوجود این، او می پ££££ذیرد ک££££ه ب££££دون رهاش££££دن از محدودکننده ها، انسان خلاق نمی شود. هرگاه منط££ق خ££ویش را پی می گ££رفت، ن££اگزیر از این تص££دیق می ش££د ک££ه هران££دازه ره££ایی از محدودکنن££ده ها بیش££تر، ت££وان آفرینن££دگی بیش££تر. و آن ب££اوری ب££ا فراتج££دد نمی خوان£د ک£ه قب£ول خ£دا ملازم£ه پی££دا کن£د ب£ا نفی ت£وان

آفرینندگی انسان. بدین س££ان، نق££د نظ££ر او ب££ه این تعری££ف از انس££ان فرام££درن

فرامدرن کسی است که لازمه قائ;;ل ش;;دن ب;;همی انجامد: آفرینن;;دگی را این نپندارد که خ;;ود او فاق;;د اس;;تعدادخدا

اس;;ت؛ فرام;;درن کس;;ی اس;;ت ک;;ه توان;;ایی ره;;اکردن

108

خویش;;تن را از محدودکنن;;ده ها بیاب;;د، ب;;ه س;;خن دیگ;;ر، عق;;ل خ;;ویش کن;;د و ب;;ه را اص;;ل راهنم;;ایموازنه عدمی

یمن آن، توانایی این همانی با هستی محض، توان;;ا و دان;;ا. پایان نقد مطلق را بگاه خلق بجویدو خلاق و... و حق

. ترس و طرد:2.2 نخست ما باید راه خروجی برای بحران شدید مدرنتی££ه، بح££رانی

و بحران ه£ای اقتص£ادیبیابیم ک£ه از زم£ان زایش انقلابه£ای فراگ£یر ، در آن و ق££وت گرفتن گرایش££های سیاس££ی ض££د دموکراسیجه££ان

می زییم. ما باید آینده ای را که پایه مادی آن گذاشته شده است و از س££ه عنص££ر ب££زرگ ت££رکیب می ش££ود، بپ££ذیریم ی££ا رد ک££نیم. این س££هعنصر، یکی اهمیت ارتباط ها است و دیگری، جه££انی ش££دن اقتص££اد

است. است و سومی، منش مطلق گرای قدرت بریدن با مراحل پیشین، چنان سریع و عمی££ق اس££ت ک££ه انتخ££اب آینده را مشکل می کند. هرگاه بخواهیم سمت و س££وهای دیگ££ری را درپیش گ££یریم، بخص££وص اگ££ر بخ££واهیم، بن££ام بازس££اختن نظمی طبیعی، به عقب بازگردیم، گزینش آینده بسیار مش££کل تر می ش££ود. اگر از پاشاندن دنیای پیشین سرباز زنیم، به این عذر که نمی ت££وانیم دنیای دیگری را جانشین آن کنیم، جز این نمی کنیم که »پیش££رفت« را ترمز کنیم تا که بس££ان سرنش££ینان قط££ار ب££دون ترم££ز، م££ا را در

پرتگاه فاجعه فروافکند. ب££دین قرار، نخس££تین پرسش££ی ک££ه ب££رایش بای££د پاس££خ روش££ن و هم خوان بیابیم، این است: آی££ا م££ا آین££ده ای داریم؟ پاس£خ من ب££ه این پرسش این است: آری داریم. ما نه گرفت££ار بن بس££تیم و ن££ه در فض££ا ره££ا ش££ده ایم و داریم س££قوط می ک££نیم و الآن اس££ت ک££ه ب££ر انب££وه عظیمی از زباله، فروافتیم و بند از بندمان بگلسد. حال و آینده م££ا،

در خوب و بدش، بیشتر از تمدنهای پیشین، معنی دارد. دومین پرسشی که ما باید بدان پاسخ دهیم، این است: آیا آین££ده م££ا را فن شناس££ی های م££ا و س££ازماندهی اقتص££اد جه££انی و ط££بیعت

»تام« در جامعه جدید، تعیین می کنند. پاسخ من به اینجدید قدرت پرسش، سه بار نه است: توانایی فنی و اقتصادی و سیاس££ی م££ا را زیر وزن جبرها له نمی کنند، بعکس، ما را انسانهای فع££ال و خلاق و زمان به زمان آگاه تر بر فعال و خلاق بودنمان می گردانند. به سخن دیگر، وجدان ما بر خلاق بودنمان است که ب££ه م££ا ت££وان برخ££ودافزا

می دهد و این توان راهبر رفتار ما می شود.

109

پیش از پ££رداختن ب££ه پرس££ش س££وم، ب££ه ام££رواقعی مش££هود می پ££ردازم: اغلب پیش بینی ه££ای »مش££خص و ملم££وس« در ب££اره اقتصاد، خود ویرانگر خویشند. زیرا گرچ££ه ان££دازه هم££ه آنچ££ه را ک££ه توسط فنون وی££ران می ش££ود، بدس££ت می دهن££د، ام££ا بن££ابر ط££بیعت پیش بینی های فنی، از اندازه گرفتن آنچه توسط سیاستها و اراده ه££ا و بحث ها و منازعه ها ایجاد می شوند - که موض££وع عل££وم اجتم££اعی

هستند -، ناتوانند. سومین پرسشی که دو فصل پیشین ما را به دادن پاس££خ ب££ه آن

، یع££نی اب££ر نیرومن££د،توانا می کند، این است: در یک جامعه فرامدرن خوب و بد را چگونه تعریف کنیم؟ پرسش££ی ک££ه من ت££رجیح می دهم آن را در قالب »فعال«تری، مطرح کنم و بپرسم: چگونه وجدان بر

پ££یروزگردانیم. این و خلاقیت خ££ویش را ب££ر وج££دان زداییحقون££دی قالب بندی پرسش امتیاز بزرگی دارد: بطور مستقیم، ه££ویت خ££وب و ب££د را می نمایان££د. در گذش££ته، ب££ه م££ا مب££ارزه ب££ا محافظه ک££اری فرهنگی و یا مبارزه با سودی که سرمایه دار می برد و ی££ا مب££ارزه ب££ا

پادشاهی و دینی را می آموختند. به ما می گفتند ک££افی اس££تقدرت موانع را از پیش پا برداریم ت££ا ک££ه طبیع££تی پ££یروز ش££ود ک££ه بنفس££ه

دشمنان خود بجنگیم.خوب است. یا کافی است با ارتش ها و دین من مایلم که مهم ترین محت;;وای این کت;;اب این ام;;ر

دانس;ته و پذیرفت;ه ش;ود ک;ه مهم و م;;ؤثر تق;ویت کس;ی است که خلق می کند، که آزاد می کند. این کار، مهم ت;ر از

. ول££ومبارزه با تخریب، وابستگی، انزوا و یا ن;;ادانی است این مب££ارزه ن££یز تم££ام اهمیت خ££ود را دارد. ام££ا آنچ££ه از اندیش££ه

، بر می گ££یرم، اهمیتروشنگری و بخصوص اندیشه ژان ژاک روسو و انض££باط و ش££ناختهایی هس££تند ک££ه مس££اعدبه آموزش و پ££رورش

بدین س££ان، مهموج££دان ب££ه خ££ویش، بمثاب££ه حقون££د و خلاقن££د. بازتعریف آم££وزش و پ££رورش اس££ت. آن را آم££وختن و تمرین ک££ردن

و خلاقیت، تعریف کردن است. چ££نین آم££وزش ووجدان به حقوندی پرورشی سبب لذت بردن از کوششی می شود که پ££اداش می یاب££د؛ لذت بردن از هدف معین کردن و رس££یدن ب££ه آن و از آن درگذش££تن

و ش££جاعت را از آن همگ££ان می کن££د.می شود و روحی££ه همبس££تگی ارزش££مندترین آم££وزش وپ££رورش، ب££ه دانش آم££وز و دانش££جو و

: شادی حض;;ور من فع;;ال وشهروند جدی££د، این آم££وزش است خلاق در وجودش;;;ان را ب;;;ه آنه;;;ا هدی;;;ه ک;;;ردن و روش توانمن;;;دکردن من فع;;;ال و خلاق را تعلیم دادن. ج;;;رأت می کنم و این را آم;;;وزش و پ;;;رورش عش;;;ق ب;;;ه خ;;;ود

می خوانم.

110

اگر من ترجیح می دهم، در جامعه ارتباطات و دربند جهانی شدن س££خن بگ££ویم ت££ا حرکته££ای اقتص££ادی و، از جنبش اخلاقیاقتص££اد

را از قید واجتماعی، دقیقا بخاطر این است که اخلاق و دموکراسی بند منافع اقتصادی و یا نفوذه££ای سیاس££ی ره££ا کنم. در جامع££ه ف££را

یا اقتصادی رها نیستیم. این مرحله ازمدرن، هنوز از جبرهای فنی ، مرحله روی££ارویی انس££ان فع££ال و خلاق ب££ا فع££الیت و خلاقیتتجدد

بمثابه حقوند و خلاق و وج££دان زدایی ی££استانها، میان وجدان به خود گریز از این وجدان یابی است. بدین خاطر، موضوع اصلی بحث ه££ا و مبارزه های ما، آفریدن است. با تعلیم و تربیت، ب£ا ق£انون، ب££ا گفتن، با الگوشدن، باید فرد و جمع انسان ها بیاموزن££د ک££ه فع££ال و خلاق و

ت££ا144حقون££د و کرامتمن££د هس££تند و چ££نین زن££دگی کنن££د. )ص££ص 147.)

نقد:● این اس££ت ک££ه نبای££د تن ب££ه تس££لیم داد و سرنوش££ت گرچ££ه حق

خویشتن را به جبارها سپرد، اما پاسخهای نویسنده به س££ه پرس££ش ،، از پای££ان دموکراسیبا دلایل همراه نیستند. آنها که از پایان تم££دن

(، س££خن می گوین££د، دلای££ل اقام££ه می کنن££د.11 )از س££قوط غ££رب ، از عدد ش££دن انس££ان چون ادرگار مورن و جامعه شناسیفیلسوف

(. حتی نویسنده خود نیز که فراتجدد را س££اختن12سخن می گوید ) و ویران کردن می خواند، نگرانی خود را از سرنوشت انسان، پنه££ان

در گ££رو اف££زایش مص££رفنمی کند. بنابراین که حیات س££رمایه داری )= تخریب( بر تولید )= ساختن( است و عمل به این اص££ل، م££رگ آور است، پرسشها پاسخهای دیگ££ر می طلبن££د، از جمل££ه این پاس££خ:

و اقتص;;ادیما آینده داریم و این آین;;ده را جبره;;ای ف;;نی را اف;;زودن ب;;ر س;;اختن وتع;;یین نمی کنن;;د اگ;;ر م;;ا تج;;دد

. ب££دین قرار،کاستن از ویران کردن تعریف نکنیم و نگردانیم بمثابه حقوند و خلاق، دانش ب££ه این مهم ن££یز هس££توجدان به خود

خل££ق وکه ویران گری خلق نیس££ت، حاص££ل بک££اربردن فرآورده ه££ای تمرکز جو و مطلق گرا است. بنابراین، عواملدانشجویی، در قدرت

وجدان زدا و یا گریزانن££ده و ی££ا غاف££ل کنن££ده انس££انها از حق£وق ذاتی و اس£تعدادها و فض£لهای خ£ود، ف£رآورده رواب£ط ق££وا و س£ببحیات

و... و بکار رفتن این ترکیب در و زور و پول و فنایجاد ترکیب علمروابط قوا هستند.

پایان نقد

111

بمثابه حقوند و خلاق ووجدان به خودوجدان زدایی:

این همانی یک فرد یا یک گروه از افراد ب££ا انس££ان وجدان به خود الگویی اس£ت ک££ه ب££ه یمن وج£دان ب££ه خ£ود، ص£احب نقش گش££ته و معرف تمدن و کردارهایی است که به آن فرد یا گروهی تعلق دارند که می خواهند به خود وجدان بیابند. همان سان ک££ه اجتم££اعی ش££دن

socialisationاین همانی یک فرد یا یک گروه با معیاره££ا و اش££کال ، در وضعیتی تعری££ف ش££ده در زم££ان وسازماندهی زندگی اجتماعی

مکان، است.

بمثابه حقوند و خلاق:. وجدان به خود1 اما ضروراست این تعریف بیش از اندازه عم££ومی را ب££ا تعری££ف دیگری، صریح تر و مفیدتر، کامل کنیم و بگوییم: فراگرد وجدان ی££ک

و جهان شمولفرد یا یک گروه، به خود، بمثابه دارنده حقوق بنیادی و و براب£££ریاس£££ت. من این حق£££وق را خلاص£££ه می کنم در آزادی

، آزادی، برابری، برادری پذیرفت££ه ش££دند. فرانسه. در انقلابکرامت – سیاسی اروپای ق££رناما از دید من، برادری با جامعه های حقوقی

، خوان££ایی داش££ت و ب££ا وض££عیت کن££ونی م££ا نمی خوان££د.هج££دهم ن££یز ب££ا جامعه ه££ای ص££نعتی نی££ک همخ££وانی داش££ت، ب££اهمبس££تگی

جامعه های کنونی ما خوانایی ندارد. خویش، یک فرد یا یک گروه را حام££ل حق££وق وجدان به حقوندی

می گرداند. به سخن دیگر، آن فرد و گ££روه را مع££رف انسانبنیادی و دموکراتی££ک یا بهتر بگوییم، معرف جنبش اخلاقیجنبش اجتماعی

می گردان££د. چ££نین جنبش££ی، همانن££د جنبش دردر جامع££ه فرام££درن و زیر مشترک مسلط هاجامعه ها یا تمدن های دیگر، در بطن فرهنگ

میان این دو بر سر منافع متضاد، ناشی می شود. سلطه ها، از نزاع این تعریفه££ای ابت££دایی ب££رای پ££رداختن ب££ه مس££ائلی ک££ه در ه££ر وضعیت تاریخی مشخص، وجود دارند، کافی هس££تند. پیش از هم££ه،

بمثابه حقوند با سطوح پ££ایین تر رفت££ارمسئله روابط وجدان به خود اجتماعی: سطح سیاسی، یعنی تصمیم گریهای عمومی، سطح نه££اد، یع££نی کارکرده££ای نهاده££ا و س££طح س££ازمانی، یع££نی س££ازماندهی

، که در آن، نهادها عم££ل می کنن££د. و ن££یز فراگرده££ایعمومی جامعه گوناگون نوشدن که در آغاز بخش سوم کتاب بدان می پردازم. آنچه در این جا اهمیت دارد، ترسیم مرز می££ان خلاق ت££رین رفتاره££ا، یع££نی رفتارهای باردار سمت یابی های فرهنگی نو و موضوع های اجتم££اعی

جدید با رفتارهای ویژه سطوح اجتماعی پایین تر است.112

ما عادت کرده ایم آن مسائلی را مهم ترین ها بدانیم که سازمان زندگی سیاسی و اقتص;;ادی ی;;ا ف;;رهنگی را زی;;ر سئوال می برند که در سطح دولت پدی;;د می آین;;د. ام;;ا من منظر دیگری را بر می گ;;زینم. زی;;را بزرگ ت;;رین اهمیت را ب;رای جهت یابی ه;ای ف;رهنگی و رواب;ط اجتم;;اعی قائ;ل .می شوم که به جامع;;ه مرب;;وط می ش;;وند و ن;;ه ب;;ه دولت

(151 تا 149)صص

نقد:● حی££ات کم تر به دولت و بیشتر به جامعه پ££رداختن و حق££وق ذاتی

آوردن تا بدین حق££وق وج££دانفردی و اجتماعی را به یاد شهروندان بیابن££د و ب££دانها عم££ل کنن££د و بمثاب££ه مجم££وعه ای از اس££تعدادها و

، فعال بگردند، روش ص££حیحی اس££ت. این روش را، اف££زونفضل ها حقی از حق££وقبر نیم قرن است ک££ه درپیش گ££رفته ایم. ام££ا آزادی

و حقوق دیگ££ر جدایی ناپ££ذیر اس££ت. و از استقلالذاتی حیات انسانبرابریهای بایسته حاصل تنظیم رابطه ها با حقوق می شوند؛ ک££رامت را هم££ه آفری££ده ها دارن££د و عام££ل ب££ه حق££وق ذاتی حی££ات و الگ££وی

ش;;گفتا!فض££ائل اخلاقی گش££تن، همچن££ان کرامتمن££د تر می ش££ود. و آفرینن;;دگینویسنده بر این هم;;انی ب;;ا الگ;;وی حقون;;دی

اصرار می ورزد و از یاد می برد که الگویی که ه;;ر انس;;ان مطلق است. ن;;ه هممی تواند با آن این همانی بجوید، حق

به این دلیل که برای همه، یکی است و واجد ویژگی ه;;ای حق، بلکه از راه رابطه با او است که تنظیم رابطه ه;;ا ب;;ا

( 13. )حقوق ممکن می شودپایان نقد

بمثابه حقوند:. مراحل وجدان به خود1.1 و جامعه فرام££درنی ک££ه م££ا واردش می ش££ویم، نبای££د جامع££ه فن

مبادله و ارتباط ها، به سخن دیگر، جامعه ای از اشیاء اندریافته شود؛ بلکه بای££د ج£امعه ای از انس££انهای حقون£د و فع£ال فهمی££ده ش£ود. در

، ما توان خلاقه و آزادکننده عقل را کشف ک££ردیم.18 و 17قرنهای سیاسی در گشود. بع££د،این عقل بود که به قرن انقلابها و استقلال

ما جامعه های برخوردار از ترقی فنی و عرصه مبارزات ک££ارگران رابناکردیم و آن ترقی و این مبارزات جهانگیر شدند.

اما هربار، ضد جنبش ها روی دادند: ص££احب امتی££ازان ک££ه من££افع خود را از تولی££د و ک££ار حاص££ل نمی کردن££د، ب££ا دولت مس££لح، اتف££اق

113

قدرتمندی پدید آوردند و تهدی££د ب££ه ح££اکم ک££ردن خش££ونت و س£تم و با جن££گ بین المل££ل اول آغ££از ش££د و ایننابرابری کردند. قرن بیستم

جنگ، بی حساب، انسان و امید کشتار کرد؛ فراوان جنبشها، جنبشها از ه££ر ن££وع را وی££ران ک££رد. س££بب اس££تقرار دولته££ای اقت££دارگرای

علامت شناس££ایی آن ش££د و کش££تار ارمنی££ان و ی££ا توت££الیترملی گ££رادوران شد.

امروز، بخصوص از رهگذر شناخت دنیا و بیشتر از آن، وجدان به ، اشکال جدی££د آزاد ش££دن ب££روز می کنن££د. ام££ا این فراتج££دد را،خود

بط£££ور مس£££تمر و بیش از بیش، ایج£££اد امپراطوریه£££ای و امت و جدید تهدید می کنند.جماعت گراییها

ب££رای برآم££دن از پس این خطره££ا، بع££د از ی££ک ق££رن انقلابه££ای ک££ه پایه گ££ذار و عام££ل آنه££ا و یک قرن جنبش££های اجتم££اعیسیاسی

کارگران بودند، ما نیازمند بنیادگذاری سیاست جدیدی هستیم برپایه ، ب££هدف££اع از حق££وق انس££ان ک££ه بای££د بمثاب££ه حق££وق جه££ان ش££مول

رسمیت شناخته شوند. طبیعی است ک££ه م££ا این سیاس££ت جدی££د را می خوانیم. نه بدین خاطر که بر پای££ه انتخاب££ات آزاد -ک££هدموکراسی

به یقین ضرور اس££ت - بن££ا می جوی££د، بلک££ه بخ££اطر پ££ذیرش حق££وق، از سوی اکثریت. ، کرامت، برابری، آزادی انسانبنیادی

،، امریک££ا و فرانسه، انگلس££تان همان سان که ما نخست در هلند و س£££پس در پرش£££مار کش£££ورهای دیگ£££ر، آزادنهاده£££ای سیاسی

اجتماعی به اش££کال گون££اگون پدی££د آوردیم ک££ه گ££ره دردموکراسی زنان جست، و جنبشها برای آزادیگره جنبشها برای استعمارزدایی

امروز، باید سیاست حقوق را ایجاد کنیم. یعنی حقوق همگان را ب££ه رسمیت بشناسیم؛ چنان که حقوق هرکس محترم شمرده شود و به ه£££رکس، در زن£££دگیش، در خلاقیتش، در حق£££وق واقعیش، بلح£££اظ

سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، کمک گردد. جامعه های کنونی، در همه جای جهان، حس خود بودن

را گم کرده ان;;د. اف;;راد و نهاده;;ا و دولت، در جس;;تجوی نوره;;;ایی هس;;;تند ک;;;ه خ;;;اموش ش;;;ده اند. خش;;;ونتها خاموششان کرده اند. دیگر نه بردباری جمهوری خواهانه و

اجتم;;اعی نمی توان;;د، در ظلم;;ات منفعتن;;ه همبس;;تگی طلبی ها و نابرابریه;;ا و فریفت;;اری و آلت دس;;ت کردنه;;ا، راه ما را به بیرون، روشن کنند. تنها ن;;وری ک;ه می توان;;د این راه را روشن کن;;د، ن;;ور داخلی اس;;ت. این ن;;ور، ن;;ور حق;;وق م;;ا، ن;;ور وج;;دان م;;ا ب;;ه این حق;;وق اس;;ت. و این

. حقوق و خلاقیت یکدیگر را ایجاب می کنند س££خن می گ££ویم، بخ££اطر آن اگر من این هم££ه از انس££ان حقوند

خلاق و توانا ب££ه عم££ل آزاد را مح££ور تحلی££لاست که وجدان انسان

114

بای££د ن££یروی شخص££ی و جمعی انس££انبگ££ردانم. این حق££وق بنی££ادی عمل بگردند تا که نهادهایی از ن££وع جدی££د ه££دفهای دوگان££ه بجوین££د:

و خلاقیت انس££ان وآزادکننده و تق££ویت کنن££ده وج££دان ب££ه حقون££دی و عوامل آن.مبارزه کننده با وجدان زدایی

در این مرحله که مرحله بیرون آم££دن از ظلم££ات، ب££ه یمن ن££ور در پن££دار و و آزادی و خلاقیت و بازی££افتن اس££تقلالوجدان به حقوق

گفتار و کردار است، نویسنده، تشکیل هیأتهایی را ضرور می بیند: و ن£££ه و ن£££ه کارفرمایی ها این هیأت ه£££ا را ن£££ه دس£££تگاه اداری

تصدی می کنند. بلکه در برمانه های عملی لح££اظجنبشهای اجتماعی می شوند که، در قلب آنها، اقدامهای آزادکننده و آموزش و پرورش

قرار می گیرند. برای آنکه منش خ££اص خ££ود را انسانحقوق بنیادی از دست ندهند، این هیأت ها باید به آزادکنندگی و به دف££اع مش££خص از حقوق بنیادی، در برابر منافع و اعم££ال نفوذه££ای دیوان س££الارانه، تعریف شوند. در این سطح، سخن از مبارزه با سلطه های اجتماعی

بمثابهو سیاسی و کوشش مداوم برای نهادینه شدن وجدان به خودحقوند و خلاق بمیان است. یک چند از هیأتها را بر می شمارم:

بک££ارگرفتن دانش ه££ا و تجه££یزات لازم هیأت دفاع از زندگی:● ب££رای نج££ات زن££دگی از دس££ت بیماریه££ای ب££زرگ و تم££امی اش££کال فرس££ودگی تن و بخص££وص مغ££ز. دف££اع از زن££دگی نبای££د تنه££ا نتیج££ه

باشد. باید شامل زدودن نابرابری اجتماعی و انزواپیشرفت در علم و معیارهای اداری و صنفی ناسازگار با سلامت تن و روان ن££یز بای££د

بای££د دانش££گاه های دول££تیباشد. در باره زن££دگی و م££رگ، اروپایی££ان تحقیق ایجاد کنند )تا این زم££ان، تنه££ا امریکاییه££ا و انگلیس ه££ا ایج££اد

حی££ات ش££کل نه££ادی داده ش££ود و من££ابع لازمکرده اند( تا که به حقتأمین و صرف شناسایی حق حیات هر شخص بگردد.

این هیأت باید دائم به یادها بیاورد ک£ه کار: هیأت دفاع از حق● آفری££دن ح££ق اس££ت. بای££د همگ££ان را ب££ه بشناس££ایی ح££ق اب££داع فرابخواند، خود درپی شناسایی ابداع ها و پدیدآوردن بازارهای جدی££د و کشف منابع جدید باشد. نباید پذیرفت که بخش بزرگی، از جمل££ه،

در کام بیکاری رها شوند... این هی££أت بای££د در جامع££ه را ک££ه ب££ه روی هیأت تدارک آینده:●

آنه££اجوانان بسته است، به روی آنها بگشاید. بویژه، امکانه££ای رشد را فراهم آورد. یعنی این که اثرهای منفی نظ££ام آم££وزش و پ££رورش را بزدای££د. این نظ££ام، در بس££یاری از کش££ورها، بج££ای آنک££ه اقب££ال م££وفقیت ب££رای هم££ه جوان££ان پدی££دآورد، وس££یله تش££دید نابرابری ه££ا گش££ته اس££ت. ن££اتوانی نظ££ام آم££وزش و پ££رورش از اص££لاح خ££ود،

115

می گوید ک££ه ایج££اد هی££أتی ض££رور اس££ت ک££ه فعالان££ه و مس££تقیم ب££هبرخورداری همگان از حقوق بپردازد.

کشورهایی ک££ه م££دتی دراز مهاجرپ££ذیر بودن££د، هیأت پذیریش:● ، این££ک در ب£ر و کان£ادا و آرژان££تین و فرانسهچون امریکا و انگلستان

روی مهاجر و پناهنده می بندند. بس££تن در راه ح££ل مس££ئله ای نیس££تکه صلح و آینده به حل آن بستگی دارد.

این هی££أت بای££د ب££ه بحث ه££ای هیأت تعیین سن های زندگی:● و آم££وزش ب££رای ازپایان ناپذیر در باره سن کار و سن بازنشستگی

دست ندادن کار و یا یافتن کار جدی££د و تع££ادل بودج££ه بازنشس££تگی و ... پایان بخشد. به زندگی ما خود ما باید بپردازیم. باید ک££ه هری££ک از ما وسائل لازم برای اندیشیدن و پیش بینی کردن درباره زندگی و سازمان دادن به آن را دری££افت ک££نیم. م££ا نبای££د در موج££ودی ن££اچیز

و و سپس در اختیار کارفرمایانشویم که نخست در اختیار معلمان دست آخر در اختیار کسانی قرار بگیریم که به ما می گویند خواب و خوراک و گذران اوقات فراغت ما چه چیزها باید باش££ند. ه££رکس از ما باید این توانایی را داشته باشیم که زندگی فردی و در همان ح££ال

، بسازیم.زندگی جمعی خود را، ملهم از حقوق جهان شمول

. آزاد شدن انسان فعال و نقشمند:1.2 رعایت حقوق انسان، در همه جنبه ه££ای زن££دگی اجتم££اعی، لازم هست ولی کافی نیست. بدیهی است احترام به خود و دیگر انسانها ض££رور اس££ت ت££ا یکای££ک فکره££ا ب££ه تجرب££ه درآین££د، یع££نی از رهگ££ذر مبادله ها، احساسات، طرحها و تصمیم ها، تجرب££ه ش££وند. ل££ذا، ب££رای این که حقوق در همه جنبه های زندگی رعایت ش£وند، لازم اس£ت ب£ه جای »اخلاق«های دیگر و تعریفهای دیگر از نیک و بد ک£ه ن££ه حق£وق

سنت ها، همهانسانها که نفع جامعه، سلطه و منافع قدرتمندها، زور منطق ها رایج در جامعه ها، خواه دینی، خواه قومی، خواه سیاسی و

...همه پیش داوری ها و فرقه گرایی ها و اشکال گوناگون نژادپرستی بمثابه حقوند و خلاق ب££ه کرس££یتحمیلشان کرده اند، وجدان به خود

قبول نشیند و انسانها بدین صفت صاحب نقش بگردند. و رعایت حقوق در همه جنبه های زن££دگی این وجدان به حقوندی

می گویند چرا باید اهمیت آنچه را که من رها شدن انس££ان فع££ال از بند نهاد می خوانم، به رسمیت ش££ناخت. جامعه ه££ای م££ا وارد دوران

می شوند، اما هنوز منقاد قوای فرهنگی، زیست شناسانهفرامدرنیته و بخصوص اجتماعی هستند، در راه آزادشدن از داوریهای ق££ومی و معارف و زیبا و زشتها که این و یا آن نوع مش£یت تحمی££ل کرده ان£د،

بمثاب££ه حقون££د و خلاق، اول م££نزل اس£ت. دقیق ت££روج££دان ب££ه خ££ود

116

بخواهی، ما باید از میراث فرهنگی و اجتماعی، آنچه را برگزینیم که انس££انوجدان به خود بمثابه حقوند بوده اند و با هر آنچه ض££د آزادی

بوده و او را مکلف به تکالیفی می کرده اند فوق و حاکم بر ب££ارآوری او و ملزم کننده او به ایجابات تعلق به یک جمع، به یک جماعت و یا

حلال و حرامی که منشاء و دلیل آن را نمی دانیم، مبارزه کنیم. پیش از همه، باید با ممنوع ها و پیشداوریهایی مبارزه کنیم که در ژرفای تمدن ما جا خوش کرده اند. در این شمار هستند ممنوع ه££ای جنسی که اجتماعی هس£تند و ربطی ب£ه زیست شناس£ی ندارن£د. آی£ا دیروز و امرزو، زن££ان ب££ا پیش££داوریها و معیاره££ایی روی££ارو نبودن££د و نیستند که آن££ان را ب££ه ص££فت م££ادون و ن££اتوان متص££ف می کردن££د و

می کنند؟ در اینج£££ا، نویس£££نده، پس از تص£££دیق ض£££عیف ش£££دن دولت در

، پیشاروی قدرتهای تام ک££ه در س££طح جه££ان عم££لجامعه های غرب ع££وام ف££ریب، م££ا را ازمی کنند، خاطرنشان می کند ک££ه ملی گ££رایی

نیس££تدرک این مهم غافل می کند که دیگر در درون مرزه££ای ملی ک££ه سرنوش££ت هری££ک از ملت ه££ا و ه££ر ی££ک از ش££هروندها تع££یین

دی££روز، تام امروز، همانند استبدادهای فراگ££یرمی شود، بلکه قدرت در تم££ام اش£کال آن و نیز ب££رای تج££دد و برابریتهدیدی برای آزادی

بمثاب££هاست. از این رو، باید آگاه باشیم که وقتی از وجدان ب££ه خ££ود حقوند و خلاق سخن می گوییم، از به فرازرفتن از تجدد به فراتج££دد ن££یز س£خن می گ££وییم. ب££ه س£خن دیگ££ر، از رفتن ب££ه عص££ری س£خن می گوییم که، در آن، هر انس££ان، وج££دان مس££تقیم و کام££ل دارد ب££ر

خ££ویش و زن££دگی سیاس££ی خ££ویش را ب££ر اص££لحق££وق بنی££ادی سامان می بخشد و بمثابه شهروند، خلاق است و بکارمردم سالاری

ساختن خویش با بکار بردن حقوق در زندگی فردی و جمعی است.(163 – 149)صص

:وجدان زدایی از حقوندی

بمثاب££ه حقون££د و خلاق، فهمی££ده نمی ش££ود تحلیل وجدان به خود ، کام££لاگر با تحلیلی بهمان اندازه دقیق از وجدان زدایی به حقوندی

نشود. در این برهه تاریخی، این وجدان زدایی بسیارخطرناک اس££ت. چراکه صاحب نقش های پیشین بچشم می آیند اما پدیدآمدن ص££احب

نقش های جدید، نه چندان. ما وقتی می توانیم حضور انسان صاحب نقش جدید را مشاهده ک££نیم ک££ه ق££وایی را شناس££ایی ک££نیم ک££ه در پی تخ££ریب او هس££تند.

117

همان طور که ما بدون شناسایی مرگ نمی توانیم شناسایی کام££ل و مشخصی را از زندگی حاصل کنیم. و همان سان که بدون شناسایی

خویش را آن سان که باید، بدانیم. زی££رازندان نمی توانیم قدر آزادی سخن می گ£وییم، از خ£ود، از وج£دانوقتی از انسان نمونه حقوندی

خود و از بازتاب مندی عمل خویش، صحبت می کنیم. حض££ور و ایف££ای نقش وج££دان زدایی، پیش از هم££ه، انک££ار حق

و ض££دانس££ان رقیب ی££ا دش££من، اس££ت. بط££ور خ££اص، نژادپرس££تی از بوده ان££د و یهودی££ان، نمی پذیرد مردمی ک££ه مس££تعمرهیهودگرایی

برخوردارند و یا می توانن££د اندیش££ه هایی داش££تهحقوق جهان شمول باشند که در سطح جهان، حق طرح و پذیرفته شدن داش££ته باش££ند. از دی££د نژادپرس££تان، مردم££ان مس££تعمره های پیش££ین و از دی££د ض££د یهودها، یهودیان مادونها بشمارند و یا حتی در شمار انسان نیس££تند. بنابراین، باید خویش££تن را از این گون££ه پیش££داوریها و داوریه££ا رهان££د.

و نژاد برت££رزیرا آنها که چنین می پندارند، خود را نیز صاحب فرهنگ افراطی ترین خود برتربین ها بودند و مردمان دیگرمی انگارند. نازیها

را پس£££ت و دارای ف£££رهنگی دونمای£££ه می ش£££مردند. دلایلی ک£££ه نژادپرستان اقامه می کنند، تا بخواهی پوچ هس££تند. دانش££مندان آنه££ا را ردکرده اند و مدتها است که هرگونه مفهوم از »ن££ژاد« را م££ردود

دانسته اند. بدین سان، وج£دان زدایی، وق££تی م£ا آن را بمثاب£ه م£انع اجتم£اعی واقعی مد نظر ق££رار می دهیم، معن££ای دیگ££ری پی££دا می کن££د. در این

و ص£احب نقش، ح££تیمعنی، انک££ار و امتن££اع از درک انس££ان حقوند وبمثابه یک نظر است. در نتیجه، نپذیرفتن هم وج££دان ب££ر حقون£دی

هم وج££دان زدایی اس££ت. در جامعه ه££ای م££ا ک££ه دارن££د وارد دوران فراتجدد می شوند، خطر بازهم بزرگ ت££ر اس££ت. زی££را ب££رای م££ا، هم وج££دان ب££ه حقون££دی و خلاقیت و هم وج££دان زدایی مط££رح هس££تند.

پیش£ین را مطالع££ه می ک££ردم، هن££وززمانی که من جامعه های مدرن(167 – 164آن وجدان و این وجدان زدایی مطرح نبودند. )صص

نقد:● و خلاقیت انس££ان و انک££ار آن، ام££ر واق££ع اما وجدان به حقون££دی

مستمر است. توجه نویسنده به این دو ام££ر، اخ££یر اس££ت. امرواق££ع مستمر سوم این است که قدرتمدارها، از همه نوع، حقوندی انس££ان را با تکلیفمندی او جانشین کرده اند. از منظ££ر حقون££دی انس££ان ک££ه

به حق££وق، به قول نویسنده، بیدارکننده وجدان انسانبنگریم، قرآن به خواب برنده این وجدان.است و فقهپایان نقد

118

از انسان بمثابه حقوند، بنابراین،. وجدان زدایی1صاحب نقش:

وجدان به انس££ان بمثاب££ه حقون££د و خلاق، راه را ب££ر ب££ه رس££میت شناختن این واقعیت می گشاید ک££ه، در ه££ر وض££عیتی، ول££و وض££عیت

انسان باید رعایت شود و هیچ انس££انی نبای££د در ک££امخاص، کرامت تنهایی و بی کسی و شکست، رها شود. این شناسایی مرتبط اس££ت با وجدان بر این که زندگی اجتماعی باید درخدمت افراد و گروه های انسانی سازمان و سامان بیابد و ن££ه این ک££ه بس££ود جامع££ه و دولت،

)ی££ا م££انع از اینس££ازمان بجوی££د. درآنچ££ه ب££ه وج££دان ب££ر حقون££دی وجدان( مربوط می شود، بای££د این تأکی££د اش££د را اف££زود ک££ه انس££ان دیگر هرگز نباید از منظر اجتماعی تعریف شود. بنابر نپذیرفتن ج££بر اجتم££اعی و ت££ابعیت انس££ان از آن، دقیق ت££ر، نه££ادزدایی از رواب££ط اجتماعی و میان افراد است ت£ا ک£ه رابطه ه£ا را عش£ق و دوس£تی و

و برادری، تنظیم کنند. اگر من این مهم را خ££اطر نش££انهمبستگی می کنم، ب££دین خاطر اس££ت ک££ه آنچ££ه ب££ه روش££ن ترین وج££ه، جامع££ه

را از جامعه صنعتی ج££دا می کن££د، این اس££ت ک££ه در دومی،ارتباط ها رابط££ه ب££ا موض££وعهای ف££نی، اهمیت درج££ه اول می داش££ت. ح££ال این که، در اولی، این رابطه ها، بخصوص رابطه های میان فرد با فرد است که بیشترین اهمیت را دارند. بدین خاطر، من در این کتاب، از سیاستهای اجتماعی جدید حمایت می کنم که موضوع اصلی آن بای££د

رعایت کرامت هر موجود انسانی باشد. براین اساس، می توانیم دری££ابیم ک££ه جنبش جدی££د زن££ان چگون££ه جنبش££ی بای££د باش££د. در دوره ه££ای اخ££یر، جنبش بخ££اطر برس££میت

بود. اینک، زنان بای££د ب££رای ی££افتن ق££وی ترینشناساندن حقوق زنان و خلاقیت به جنبش درآیند.وجدان به حقوندی

برای این که این وجدان راه££بر زن££دگی ف££ردی، ن££ه تنه££ا زن££دگی عاشقانه، که همه زندگی، بگردد، ما به این جنبش نی££ازداریم ت££ا ک££ه این وجدان، در درون هر انسان از زن و م££رد، راه££بر زن££دگی او، از

او بگ££ردد. مح££دوده زن££دگی جنس££ی، قلم££روجمل££ه زن££دگی جنسی مرد، بوده است. این بر زن££انسلطه مرد بر زن و وسیله لذت جویی

است که به »کارپذیران££ه« وس££یله ل££ذت جنس££ی م££رد ش££دن، پای££ان ببخش££ند و بکوش££ند آن را ب££ا عم££ل جنس££ی فع££ال جانش££ین کنن££د. ت££ا مردان نیز دریابند که التذاذ جنسی کامل به فعال بودن زن بس££تگی دارد. رابطه عاش££قانه، بای££د رابط££ه می££ان دو وج££دان زن و م££رد ب££ر

و خلاقیت بگ££ردد. در این تغی££یر، نقش اص££لی را زن به££ترحقون££دی می تواند بر عهده بگیرد. زیرا این او است که سلطه م££رد را تحم££ل

می کند.119

. وجدان بر ضرورت رهایی از بند نهادها2 ش££ده اند، هن££وز برخی از کشورها، با آنکه وارد جامع££ه فرام££درن

معرف آنها همان است که از دوران صنعتی یا حتی از تمدنهای پیش برده اند. جامعه های دیگری تحت رژیمهای اقتدارگرا واز آن به ارث

له می شوند. این رژیمها هیچ مجالی برای اظهار وج££دان ب££هتوتالیتر به احدی نمی دهند. جامعه هایی نیز هس££تند ک££ه بمثابه انسان را خود

نهادهاشان در بن££د فس££اد، در ح££ال متلاش££ی ش££دن هس££تند. نخبه ه££ا می ت££وانمردم را مشتری تلقی می کنند و در پی منافع خویشند. آیا

غ££ایب و وج££دان زداییگفت که در این کشورها، وجدان به حقون££دی از حقوندی فعال است؟ نه، این داوری بدبینانه، بسیار منفی اس££ت.

ب££ر، وج££دان ش££هروندانهمه چنین نیستند. ب££رای مث££ال، در فرانسه حقوندی بر نهادها و احزاب، پیشی گرفته است. و در مورد لهستان،

، افک££ار عم££ومی آن1981 و 1980فهم این ام££ر ک££ه در س££الهای ( حمایت کرد و چند ده££هSolidarnosc )کشور از جنبش همبستگی

بعد، به رأی همان مردم، حکومتی روی کارآم££د ک££ه مطلق££ا ض££د آنجنبش است، مشکل است.

در موارد دیگ££ر، نخبگ££ان حقوق£دان و روش£نفکر، م££ردم خ££ود را و نیزبسمت درک دموکراتیک تری از خود سوق داده اند؛ مورد ایتالیا

ب££هامریک££ا، از این م££وارد اس££ت. راه برده££ا ب££رای آنک££ه ش££هروندان خویش وجدان بیابند، بسیار متفاوتند.حقوندی

، ام££ا، خاص££ه مش££ترک جامعه ه££ایی ک££ه در تم££دن فرام££درن پیشرفته تر هستند، اهمیت روزافزونی است که ب££ه فراگ££رد وج££دان

بیشتر از نزاعهای بمثابه حقوند می دهند. بنابراین، به فرهنگبه خود به££ا داده می ش££ود. این ام££ر هیچ ب££دان مع££نی نیس££ت ک££هاجتم££اعی

منازع££ات اجتم££اعی فاق££د اهمیت هس££تند. زی££را، در هم££ه ان££واع و ریشه ای بودن نزاعه££ا بس££تگی دارد، ب££ه ق£ابلیتجامعه ها، طبیعت در تعری££ف من££افع خ££اص خ££ود و، در همان ح££ال،طرفه££ای ن££زاع

جهت یابی های فرهنگی که بدانها، طرفهای نزاع، به اشتراکاتی که بایکدیگر دارند، رجوع می کنند.

از دی££د من، ک££ار عل£وم اجتم£اعی ش£ناخت تحوله£ا و انتخاب ه£ای اجتماعی و فرهنگی، یا مستقیم تر، شناس££ایی انتخاب ه££ایی هس££تند که ما انجام می دهیم. شناس££ایی مع££نی و اث££رات این انتخاب ه££ا ن££یز

موضوع علوم اجتماعی است. این دو ن£££وع فعالیته£££ا – اولی ه£££ا فعالیته£££ای ف£££نی و دومی ه£££ا

دارای من££افعتفسیرهای اولی ها – تعیین کننده طبقه ه££ای اجتم£اعی متض££اد نیس££تند. در زن££دگی اجتم££اعی جامعه ه££ا، قطب ه££ای مطلق££ا

120

مکم££ل یک£دیگر وج££ود دارن££د. یکی از فایده من££دی س£خن می گوی££د و دیگری آنچه را که من ارزیابی ها خوان££دم، تص££دی می کن££د. ح££تی در جامعه های مردم سالار صنعتی که فعالیتهای فکری و هنری، هم££واره مقام دوم را داشته اند، که مدتی دراز براین باور بوده اند ک££ه ج££ز ب££ا عقل نباید رهبری شوند، روی££ه همین بوده اس££ت. ام££ا بیش از پیش، مان££دن در این وض££عیت مش££کل می ش££ود. چ££را ک££ه نیرومن££دی ی££ک

بیش از پیش، بستگی دارد به ارزیابی فعالیتها و فن££ون.دموکراسی(167 – 172)

نقد:● و فع££ال ش££دن و مجموع استعدادها و فضلها وجدان به حقوندی

این مجموع، در عین عمل کردن به حقوق، بنابراین، تنظیم رابطه ه££ا شورایی را ممکن می کنند. اما هرگ££اه وج££دانبا حقوق دموکراسی

به حقوندی، وجدان به حقوقی باش££د ک££ه وض££ع ش££ده خ££ود انس££انها تصور شوند و رابطه ها را منافع تنظیم کنند، تحولی از ن££وع آنچ££ه در

، و ح££تی فرانسهلهستان روی داده است و نیز وضعیت ام££روز ایتالیا عم£ومیت پی£دا می کنن££د وقابل فهم می شوند: وقتی رابطه های ق£وا

تنظیم می کند، تمایلهای – افراطی هایی کهبیشتر رابطه ها را قدرتتنها قدرت را چاره ساز می دانند – قدرتمدار روی می آیند.

و نکته مهم اینکه نویسنده ب££ا تح££ول از ب££الا مواف££ق نیس££ت. ک££ار روشنفکر و حقوق££دان را ب££رانگیختن همگ££ان ب££ه وج££دان جس££تن ب££ه

خود می داند. او نیز واقعیتی را تصدیق می کند ک£ه ش£ماریحقوندی تحول از ب;;الا ک;ه نخبه گرای;;اناز اه££ل نظ££ر تص££دیق کرده ان££د:

باورانده اند، به شکست انجامیده است. پایان نقد

پیشین و جدید:جنبشهای اجتماعی. موجود تاریخی:1

موجودی تاریخی و تاریخ ساز است. چراکه جهان و انسان مدرن خ££ود را تغی££یر می ده££د. موج££ودی اس££ت ک££ه س££خن می گوی££د و ک££ار می کند و بر خلاقیت خود وجدان دارد. بدین خاطر است ک££ه م££ا بای££د به اتفاق و قویا از پذیرفتن این فکر که جامعه فاقد نقش و یکس££ره تابع جبرها است، س££ربازنیم. از پ££ذیرفتن این فک££ر س££رباززنیم ک££ه، بنابرآن، فرد تاریخ ساز نیس££ت و تنه££ا در بن££د س££ود و رف££اه خ££ویش

است.

121

و من زمان درازی را صرف نمایان کردن چهره انس££ان نقش££مند وج££دان جمعی و بمثاب££ه حقون££د و خلاق و رشدتاریخ وجدان به خود

ف££ردی بمثاب££ه خلاق، تغییرکنن££ده و تغی££یر دهن££ده و ن££یز، ویران کنن££ده خویش، کرده ام. صرف شناختن و شناساندن انس££انی ک££رده ام ک££ه،

نه££اد و از موج££ودی ک££هبه یمن اندیشه و کار، قدم در آس£تانه تج££دد می انگاش£ت، ب££ه، یک تقدیر و یا ی££ک ط£بیعتخود را آفریده یک خدا

و خلاقیت خ££ویش، آغ££از ب££ه تح££ول ک££رد؛موجودی آگاه بر حقون££دی یعنی، در فضایی که نه تحت فرمان خدایان و نه اشیاء بود، خ££ود را

موضوع شناسایی و ساختن خویش گرداند. ب££ا ک££ار و، در عین حال، آفریدن انس££ان نقش££مند بدین سان، تجدد

خلق حقوق انسان و از رهگذر مبارزه برای آزاد ش££دن و آزادک££ردن و حقوق انسانی برسمیت شناخته شد ک££هاست. اما نخست، آزادی

دیوارهای قلعه اصلی اربابان داشتند تا که روحیه دموکراتیکاربابان را از میان برداشت و زنان ن££یز از حق££وق برخ££وردار ش££دند. حق££وق مرزه££ای کش££ورهای ارب££اب نش££ین را درنوردیدن££د و جه££ان ش££مول

(175 – 173شدند. )صص

نقد:● نویسنده با آنکه ب££ه خ£ود تخری££بی پرداخته اس£ت، ام££ا از این مهم

، بخص££وص وق££تی سرمایه س££الاریغافل شده است که قانون قدرت اس££ت، زی££ادت مص££رف ب££ر تولی££د اس££ت. بن££ابراین، بط££ور مس££تمر، ویران کردن بر ساختن، پیشی می گیرد و هرگ££اه این ق££انون الغ££اء و

ب££ر روی زمین، پای££ان می بخش££د.بلااج££را نگ££ردد، ب££ه حی££ات انس££ان بنابراین، قدرت زدایی ضرورت دارد. اما قدرتی ک££ه بای££د زدود، خلاء را پ££ر کرده اس££ت. پس خلاء را بای££د زدود. آن خلاء ک££ه بای££د زدود،

، و آزادی است. ی££ادآور می ش££ود ک££ه اس££تقلالغفلت و انکار خداوند آدمی و توان££ایی او ب££ر فع££ال کردن اس££تعدادها، ازبنابراین، حقوندی

خلق، بدون این همانی با هستی محض، خلاق و دانا وجمله استعداد توانا و... تعریف پذیر نمی شوند چ£ه رس£د ب££ه برخ££ورداری انس££ان از آنها. پیش از این دیدیم ک££ه نویس££نده ن££یز خ££ود را ن££اگزیر دی££ده ب££ود

نوعی اینهمانی را بپذیرد. پایان نقد

بجای مبارزات اجتماعی:. جنبش های اجتماعی2 نمی توانند به مسائل مرب££وط ب££ه و مبارزه اجتماعی خلق فرهنگ

، فروکاسته شوند. تاریخمندی و عمل سیاسیسازماندهی اجتماعی تغییر و وج££داناز یکدیگر جدایی ناپذیرند. حال آنکه نیروهای محرکه

122

یافتن انسانها به هدفها و روشها و بکار بردن نیروهای محرکه تاریخ، کاری جز سامان بخشیدن به خانه انسانها، به خانه ای نیستند ک££ه ب££ا کار و مبارزه ها برای آزادشدن و آزادکردن اجتماعی و در همان ح££ال

فرهنگی، ساخته شده است. این پندار که جامعه ها با پیدایش دولتها وج££ود یافته ان££د، نادرس££ت است. چرا که جامعه ها پیش از دولت ها بنی££اد جس££ته اند و تاریخمن££د گشته اند. امروز نیز، وجود ج£امعه بس£ی بنی£ادی تر از وج£ود دولت و

اس£ت. از این رو، تق£دم را بای££د ب£رای حق£وق بنی£ادیدس£تگاه اداری قائل شد و باید آنها را بر تمامی قوانین و مقررات و تکالیف ح££اکم

شناخت. ره آورد خلاقیت آنه£££ا، مش£££روعیت ت£££اریخی جامعه ه£££ای م£££درن

بنابراین، فرآورده توانایی آنها در ساختن تاریخ است. اما اینک وجود این جامعه ها و مشروعیت تاریخی آنها را دنیای قدرتمندان و سلطه جویان تهدید می کند. س££لطه این دنی££ا ب££ر دنی££ای ک££ارگران و زن££ان و استعمارزده ها دارد فرا گیرمی شود. دنیای قدرتمندان بیش££تر تس££لیم قوانین بازتولید است تا ق£وانین آفرینن££دگی و تاریخمن££دی. ت£اریخ م£ا

وغربی ها قرنها است که به ما آموخته است باید حق££وق ش££هروندی و مردمان مس££تعمره های و اینک حقوق زنانسپس حقوق کارگران

پیشین را برسمیت بشناسیم و رعایت کنیم. به سخن دیگ££ر، حق££وق ب££دانیم و بخ££وانیم و همگ££ان را از آنه££ا برخ££ورداررا جه££ان ش££مول

بشناسیم. به یمن جهان ش£مول ش££ناختن حق£وق، امک££ان روی££ارویی پی££دا می ک££نیم ب££ا گ££رایش ب££ه س££ودطلبی، ب££ا دنی££ای س££ودطلب و

ایجادکننده نابرابریها و دنیوی شدن را وسیله سودبری کردنها. در این ج£££ا، می رس£££یم ب£££ه قلب وج£££دان سیاس£££ی جامعه ه£££ای

چن££ان اهمیت بنی££ادی. و در می یابیم چرا جامعه های مدرنفرامدرن ، آزادی براب££ر، بن££ابراین، در برخ££ورداری از آزادیرا ب££رای براب££ری

س;;خنما از جنبش اجتماعینزاعمندی جامعه قائل می شوند. می گوییم زیرا باید همواره آن را مفرد بکار برد. زی;;را ب;;ا

خ;;ویش، و تاریخمندی و وجدان به حقون;;دیسیمای تجدد تنه;;;ا ی;;;ک جنبش اجتم;;;اعی خوان;;;ایی دارد و آن جنبش

اس;;ت در جامعه ه;;ایی ک;;ه خ;;ود را حق;;وقی –ش;;هروندان توضیح این که در جامعه هایی که خودسیاسی توصیف می کنند.

را اقتص££ادی – اجتم££اعی توص££یف می کردن££د، س££خن از مب££ارزات کارگری به می££ان ب££ود. و جامعه ه££ای فرام££درن خ££ود را جامعه ه££ایی

حقون££د و خلاق و تاریخ س££از، »بط££ورتعریف می کنند، که شهروندانکامل و مستقیم«، وارد آنها شده اند.

123

فراگیرش££££دن حق££££وق م££££ابه ازایى دارد و آن دنی££££وی ش££££دنsécularisation،منط££ق س££ود و فای££ده اس££ت. م££ا می دانیم یع££نی

سود و فایده طلبان قدرتهای ت££ام هس££تند. بن££ابراین، می££دان نزاع ه££ا ف££راخ می ش££ود و فرج££ام ن££برد ن££امعلوم. اردوگ££اه مس££لط ص££احب

تخری££بی بیش از پیش اس££ت . اردوگ££اه حق££وقسلاحهایی با ق££درت انسان، نیرویی ندارد جز در وجدان همگان و در ف££ردای ی££ک بح££ران

از وجدانها قوی تر است. ب££دین خاطر اس££تمالی جهانی وخیم، پول است.که نیاز به جنبش اجتماعی

در این ج££££ا نویس££££نده ی££££ادآور می ش££££ود ک££££ه انجمن جه££££انی ، ب££ه درخواس££ت او، در کن££ار کمیت££ه تحقی££ق در ب££ارهجامعه شناسی

منازعات اجتماعی، کمیته ای را هم ایجاد کرده اس££ت ک££ه ب££ه تحقی££ق می پردازد. این کمیته تحقیق خود را ب££ادر باره جنبش های اجتماعی

توجه ب££ه معن££ایی انج££ام می ده££د ک££ه نویس££نده ب££ه جنبش اجتم££اعی داده است. در حقیقت، تفاوتی بنیادی وج££ود دارد می££ان خواس££تها ی££اسرباززدنهای ناشی از بحرانی اجتماعی با خواستهای جهان ش££مول

برپایه تصدیق نقش خلاق و تغییردهنده عمل انسانها وحقوق بنیادی جنبش برپایه تصدیق نقش عمل اعض;;ای آزاد وجامعه آنها؛

.، از ن;;وعی دیگ;;ر استکرامتمند و برابر جامعه های مدرن ام££روز، همچن££ان، این دو کمیت££ه ب££ا هم می زین££د و بازاندیش££ی ها و کاره£££ای خ£££ود را در اختی£££ار یک£££دیگر می گذارن£££د و در هیچ ی£££ک از

(179 – 175قلمروهای جامعه شناسی، همانند ندارند. )صص

نقد:● ب££ر ق££وانین، ب££ه پیشنهاد نویسنده در باره حاکمیت حقوق بنی££ادی

و و ک££رامت اس££ت. ام££ا حق££وق بنی££ادی را نمی ت££وان ب££ه آزادیحق فروکاس££ت. تحقی££ق را ک££ه پی بگ££یریم، ب££ه حق££وق پنج گانهبراب££ری

می رسیم. این حقوق باید در قانون های اساسی، بمثابه اصول حاکم بر قانون گذاری و سازماندهی دولت و دیگر نهاده££ای جامع££ه، آورده

را تهدی££دشوند. ب££ا توج££ه ب££ه خط££ری ک££ه هس££تی انس££ان و ط££بیعت می کند و برای آنکه همه انسانها و جانداران و طبیعت حقون££د بزین££د

ب££ر پای££ه حق££وقو حق££وق رابطه ه££ا را تنظیم کنن££د، ق££انون اساسی و حق££وق ذاتی حی££ات ش££هروندی انس££ان حیاتپنج گانه )حقوق ذاتی

و و آزادیانس££ان و حق£وق ملی ذاتی حی££ات هرجامع££ه در اس££تقلال و حق£وقحقوق ذاتی حیات هر جامع£ه بمثاب££ه عض£و جامع££ه جه££انی

ذاتی حیات طبیعت( به جامعه بشری پیشنهاد شده اس££ت. جه££ان ن££و به نو شونده، جهانی است که، درآن، به این حقوق عمل می ش££ود و

این حقوق رابطه ها را تنظیم می کنند. . پایان نقد

124

: و جنبشهای اجتماعی. تجدد3 را ی££ادآور نویس££نده ب££اردیگر، س££ه مؤلف££ه جامعه ه££ای م££درن

می ش££ود: تحلی££ل وابس££تگی متقاب££ل این س££ه مؤلف££ه – یکی تم££دنی مادی و دیگری، توجیه و تفسیر فرهنگی و اجتماعی خلاقیت انس££ان و سومی نزاع مند بودن جامعه -، م££را ب££ر آن داش££ت ک££ه ب££ر مکم££ل

اص££رار ب££ورزم. ب££ایک££دیگر ب££ودن س££ه مؤلف££ه جنبش££های اجتم££اعیاین حال، موضوع آنقدر مهم است که باید باز بدان پرداخت.

را ب££ا س££لطه گرها رخ در رخ ک££ه زیرس££لطه ها نزاعهای اجتم££اعی می کنند، تنها نزاعها بر سر منافع و نفوذمندی ها نیستند. معارض££انی

آنها اش££کال اجتم££اعیکه با یکدیگر مبارزه می کنند، برای آنکه نزاع سازمان یافته و مقبول را پیدا کند، در مقام توجیه م££دعای خ££ود ب££ه فرهنگی رجوع می کنند که فرآورده خلاقیت دو ط££رف ن££زاع اس££ت.

تعلق دارن££د و مرج££ع ه££ر دوبه سخن دیگر، دو طرف به یک فرهنگ فق££یر ی££اهمان فرهنگ است. یک جنبش مردمی متکی ب££ر دهقان££ان

، صنعتی و سرمایه داری م££الیسرمایه داریبدون زمین، نمی تواند با مبارزه کند. زیرا دو طرف به یک زبان سخن نمی گویند. باید اف££زود

نمی توانند مدعی شوند که در سطح نهادهایکه جنبشهای اجتماعی عمل می کنند مگر اینکه ب££ا اینه££ا اتح££اد کنن££د. در نیم££ه دومسیاسی

و و ایتالیا، چن££دین کش££ور اروپ££ایی، از جمل££ه، فرانسهقرن ن££وزدهم ، ائتلافه££££ای »جانب££££داران تغییره££££ای ریش££££ه ای« و ی££££ااس££££پانیا

وجمهوری خواهان، اغلب برخوردار از حمایت مستقیم فراماس££ونها را بخ££ود دیده ان££د. این اتحاده££ا و ترقی خواهان مسیحی هانیز لیبرال

بدان خاطر پدیدآمدند که قشرهای مختلف جامعه، بتوانن££د پیش££اروی طبقه حاکمی مقاومت کنند که ائتلافی بود می££ان قش££رهای جدی££د وپیش£££ین ره£££بران. ائتلاف کنن£££دگان هم از حم£££ایت مالک£££ان زمین

و ن££زد گروه س££الاری ح££اکمبرخوردار بودند و هم در دربار س££لطنتیصاحب نفوذ بودند.

جامع££ه ص££نعتی، مانن££د اینس££ت ک££ه جنبش££های اجتم££اعی حق جنبشهای اجتماعی جامعه ماقب££ل ص££نعتی، س££خت ن££وگردان بودن££د.

اس££ت. دریکی از نمونه ه££ای ش££گفت انگیز آن، نمون££ه جنبش ل££نین اواخر عمر خ££ویش، او روش££های جدی££د امریک££ایی اداره کارفرم££ایی )تایلوریس£££م و فردیس£££م( را اخ£££ذکرد و معم£££ول داش£££ت. تقریب£££ا

بدین سو، اینگونه جنبش ها1924-£ 1923هم زمان، یعنی از سالهای و امریکا شدند. و فرانسهسبب نوگردانی ها در آلمان

125

، خواه جنبش££های طبقه ه££ای مس££لط و خ££واه جنبشهای اجتماعی جنبشهای قشرهای مزدبگیر زیر سلطه، مؤلفه های همانن£دی دارن££د:

مدرن می خوانند. ام££اهردو طرف خود را دارای یک و همان فرهنگ برسر منافع خاص خود، رودرروی یکدیگر قرار می گیرن££د. ک££ارگران

مخالفت می کنند و خود را جانبدار مرام مترقیبا منافع کارفرمایان می خوانند و کارفرمایان از صنعت دفاع می کنن££د و ب££ا رانت خ££واری

را، در پی مص££احبه ب££امبارزه می کنند. من خود وجدان طبقه کارگر ، تب£یین ک££ردم و1964 ت£ا 1960 ک£ارگر، در فاص£له س£الهای 2000

معلوم کردم که این وج££دان، بخص££وص ن££زد ک££ارگران ص££نایع فل£زیبسیار قوی است.

باید خویشتن را از این باور ب££رهیم ک££ه گوی££ا دو روش ک££املا ض££د یکدیگر برای اداره جامعه وج££ود دارن££د و ی££ک برنام££ه راس££ت و ی££ک برنامه چپ وجود دارد که هیچ وجه مشترکی باهم ندارند. البته، این ب££اور هن££وز ب££ه رواج اس££ت ام££ا ج££ز بک££ار آن نمی آی££د ک££ه س££ودبری

را دیرپا کند. زیرا سلطه سلطه گران در هر جامع££ه، متکیمسلط ها ،اس££ت ب££ر س££لطه بین المللی اداره م££الی سرمایه س££الارانه اقتص££اد

واقع بینانه تر بخواهیم، متکی است ب££ر س££لطه حاص££ل از معامل££ه دو تام، یکی امریکا و سامانه مالی امریکایی-انگلیسی و دیگریقدرت

Xi ش££ی جین پینگ، تحت ره££بری چینح££زب کمونیست Jinping. (.181- 176)صص

نقد:● در س££طح جه££ان مرب££وط در آنچه به شبکه تارعنکبوتی مسلط ها

بامی شود و در این که باوری از این نوع، بکار مسلط ها می آید، حق مح££ور و ت££وجیه گر اس££ت. الا اینک££ه، اولا دو روش ق££درتآلن ت££ورن

تح££ول از ب££الا هس££تند و ثانی££ا ق££درت ب££رای توجی££ه تخ££ریب ب££ا ه££دف متمرکز و بزرگ شدن، نیازمند مرام است. ام££ا ت££ا م££رام را از خ££ود

(14بیگانه نکند، نمی توان££د در توجی££ه مطل££وب خ££ود بک££ارش ب££رد. ) بمثاب££ه اندیش££ه راهنما و آزادیکاربایس££ته، بازی££افت بی££ان اس££تقلال

، خویش£تن را ب£ر وف££قاست تا که هر شهروند و جامع£ه ش£هروندان اداره کنند و رابطه شهروندان با نهادها از رابطه نهادحقوق پنج گانه

رهبری کننده و تعیین کننده هدف با انسان بمثابه وسیله، ب££ه رابط£ه انسان رهبری کننده و تعیین کننده هدف با نهاد بمنزله وسیله، تغییر

کند.

126

در جامعه زیرسلطه ها. تصویر جنبش اجتماعی4:فرامدرن

بهترین ابزار تحلیل که دراختیارداریم، شناس££ایی جنبش مس££ط ها اس££ت. چراک££ه س££مت یابی ها و روش££های ایندر جامع££ه فرام££درن

جامعه ه££ای فرام££درن، ارتب££اط تنگاتن££گ دارن££د.جنبش، ب££ا ط££بیعت بازشناسی نتایج دو تغییر بزرگ که جامعه فرامدرن ایجادکرده است،

بسی آسان است. را چن££ان می گردان££د ک££ه دیگ££ر اقتصاد ارتباطها شکل بندی قدرت

نمی توان££د تنه££ا اقتص££ادی و سیاس££ی باش££د. زی££را اقتص££اد ارتباطه££ا است و رفتاره££ا و زب££ان آدمی££ان را تغی£یر می ده££د.اقتصاد اطلاعات

، قدرتحاصل این امر مهم و روشن این است: در جامعه فرامدرن بیشتر ب££ر انس££انها اعم££ال می ش££ود ت££ا ب££ر دارایی ه££ا و س££رمایه ها و صنعت. بدین خاطر است که در این کتاب، من از ق££درت ت£ام س£خن

، درمی گویم. قدرت تام غیر از قدرت توتالیتری است که هان££ا آرنت دوره بحران عمومی جامعه های صنعتی – دو جنگ جه££انی و بح££ران

-، تحلیل بس ارزنده ای از آن بعمل آورده است.1929اقتصادی total کلمه ای که باید توجه ما را ب££ه خ££ود جلب کن££د، کلم££ه ت££ام

ت;;ام، تنه;;ا ی;;ک جنبش ت;;امزی;;را در براب;;ر ق;;درتاس££ت. دیگ££ر دف££اع از حق££وق سیاس££یمی تواند بایستد و پیروز شود.

– سیاسی ک££ارآیی داش£ت، ک££افی نیس££ت؛که در جامعه های حقوقی دیگر دفاع از حقوق اجتماعی که در جامعه صنعتی ک££ارآیی داش££ت، کافی نیست. آیا بای££د نخس££ت از حق££وق ف££رهنگی همگ££انی تر، ی££ا از حقوق فرهنگی جماعتهای خواستار هویت دفاع کرد؟ دنی£ای کن£ونی،

ستیزهاآن سان که ما مشاهده اش می کنیم، ما را در برابر مهم ترین را روش کردن می تواند م££ا را ب££هقرارداده است. در این ستیز، قهر

بیراهه برد و یا به راه بازیافتن خویش بمثابه حقوند آورد. روش، پس از بررسی خشونتی که گروه های جهادگرا آلن تورن

کرده اند و واکنش حکومت ژرژ بوش که جنگ با افغانستان و ع££راق شد و به ایجاد داعش و جنگ دیرپا در کشورهای منطقه انجامید، به

و دیگ££ر کش££ورهایی ک££ه ب££ا آناین نتیجه می رسد ک££ه روش فرانسه جنگها مخالف بودند، واقع بینانه بوده است. آن روش را با روشی ک££ه

در دف££اع »کلی« ازجنبش میلیونها شهروند ساکن جامعه های مدرن است، مقایسه می کند و این جنبش را ک££ارآ می یاب££د وحقوق بنیادی

می نویسد:، جنبش جدید اجتم££اعی ماهمه متقاعدیم که، در جامعه فرامدرن

پا نمی گیرد مگر اینکه جنبش برای دفاع از وجدان جویی همگ££ان ب££ر

127

خویش باشد. اما نمی توان به عمل انسان دوس££تانه بس££ندهحقوندیکرد. نیاز به پاسخی مشخص تر و ملموس تر است.

دومین تغییر بزرگ جه££ان معاص££ر ک££ه م££ا در آنیم و ب££ا آن روب££رو هیچ روشن نیس;;ت ک;;ه دنی;;ای جدی;;د دیگ;;رهس££تیم اینس££ت:

توس;;;;;ط دولت ه;;;;;ای ملی اداره ش;;;;;ود. این دولته;;;;;ا مستعمره های خود را از دست داده اند و زود است که زیر

، دو کش;;وری برون;;د ک;;ه ق;;د و ق;;امت و هندس;;لطه چین . کش££ورهای م££ا درعظیمشان اینان را خورد و خمیر می کند

،خطر آنند که یا هویت ملی خ££ود را از دس££ت بدهن££د: چ££ون اس££پانیا ، و یا گرفت££ار امت گ££رایی و ایتالیا و حتی فرانسهبخصوص انگلستان

مهاجم بگردند چون مجارستان و لهستان. در این شرائط، در باره دنیایی که دارد ش££کل می گ££یرد، م££ا بای££د نگ££اهی مش££خص تر و نگران ت££ر داش££ته باش££یم. دانش££مندان موف££ق

را وارد وج££دان جمعی م££اشده اند خطر بحران بعدی محیط زیست بگردانند و م££ا داریم ب££ه این فک££ر می ک££نیم ک£ه این بح££ران در آین£ده نزدیک بروزخواهد کرد. اما نه دانشمندان و ن££ه حکومته££ا نمی توانن££د م££ا را در ب££اره پی آم££دهای آن ب££ه فک££ر بیاندازن££د. زی££را محتمل ت££رین

و ج££ا ب££ه ج££اپی آمد آن مجموعه ای از مهاجرتهای جمعیت های انبوهشدنها است.

در این ج££ا، نویس££نده ب££ه مهاجرته££ای ناش££ی از جن££گ و ح££وادث طبیعی و سختی وضعیت اقتصادی می پردازد و خاطر نشان می کن££د

، جمعیت2050، پیش از س££ال که بنابر برآورد س££ازمان مل££ل متحد میلیون نفر بالغ خواهد شد.250 به مهاجر

در برابر وض££عیت پیش رو، خطرن££اک ترین ک££ار س££کوت، جاخ££الی کردن و احساس ناتوانی است. فوری ترین کار، بجای بحث کردن از

«، باید که از ن££و م££درن بش££ویمآینده آبستن خطرها و »پسا مدرنیته(185 – 181یعنی توانایی عمل پیدا کنیم. )صص

. تعهد از مسئولیت بمثابه حقوند و نقشمند ناشی5 می شود:

من خود را به این فکر نمی سپارم که چون از عمق خلاء و خطر آن آگ££اهم و می دانم این خلاء را ازهم پاش££یدن وج££دان ت££اریخی و اجتماعی و سیاسی پدید آورده است و عامل از هم پاشیدن وجدان نیز، از هم پاشیدگی و سقوط جامعه صنعتی اس££ت، پس، تعه££دی و مسئولیتی ندارم. بنظر من، امروزه، سیاست هم££ان ان££دازه گرفت££ار خلاء اس££ت ک££ه ت££رقی و ی££ا ح££تی خوش££بختی. فراخ££وان ب££ه اینه££ا،

فراخوان به فرار و دونی است.

128

در سالهای اخیر بر این باور شدیم ک££ه ب££یرون آم££دن از ورطه ای که در آن سقوط کرده ایم، کافی است حزبها و نهادها را دوربزنیم و پایین جامعه را به عمل برانگیزیم و برکم و کیف عمل بیف££زاییم. ب££ه

« نام نهادیم. اما وجدان جستن ب££راین عمل، »ابتکارهای شهروندان ناتوانی عمیقی که در آنیم، ناتوانی از اندیشیدن، از پیش بینی ک££ردن و عمل کردن، مرا ب££رآن داش££ت ک££ه از ان££دازه نابس££ندگی این گون££هپیشنهادها سردرآورم که من خود نیز از پیشنهاد دهندگان آنها بودم.

داریم که بیدارمان کن££د و م££ا راstratégie ما نیاز به یک راه برد از نو توانا به عمل بگرداند. نیاز به راه بردی داریم که بیانگر بری££دنی هرچ££ه عمیق ت££ر از فن شناس££ی سیاس££ی باش££د ک££ه م££ا طی ق££رون

گذشته، فرآورده ایم. نخستین نوآوری که ما مشاهده می ک££نیم جانش££ین ش££دن اس££ت. محدوده ممتاز عمل که واحدهای زندگی حرفه ای ش££مرده می ش££د،

با. جانش££ین می ش££ودجانشین می ش££ود ب££ا پهن££ای وج££دان همگ££انی و ی;;امجموعه ه;;ایی ک;;ه دیگ;;ر ن;;ه محیط ه;;ای ط;;بیعی

حوزه ه;;ای ش;;غلی، ک;;ه محیط ه;;ایی هس;;تند ک;;ه قلم;;روی وج;;;دان جمعی و توان;;;ایی عم;;;ل، ح;;;تی قلم;;;رو اراده

. مقاومت و رهاندن زندگی از کام مرگ، هستند اگ£ر من می کوش£م دقیق ت££ر توض£یح دهم ک££ه این قلم££رو چگون££ه قلمرویی است، بخاطر اهمیت تعیین کننده آن است: این قلمرو، یک منبع مادی نیست، جغرافیایی نیست، ذخیره گاه کار و شغل، نیست. پیش از همه، یک وجدان است. همانطور که م££ا در این فک££ر ش££دیم که ب££ا ایج££اد ش££بکه راه ه££ا من££اطق مختل£ف را ب££ه مرک££ز و کش££ور و سپس این مرکز و شهرها را به مراکز و دیگر شهرهای کش££ورهای

باید در اندیشه متص;;ل ک;;ردن »وج;;دان جه££ان متص££ل ک££نیم، جمعی« هر کشور را با وجدانهای جمعی کشورهای دیگ;;ر

.باشیم و »حوزه های عمل« را به یکدیگر وصل کنیم به مسئولیتمان در قب££ال خ££ود، م££ا را ب££ه باید که وجدان همگانی

جنبش درآورد. وجدان ما به مسئولیتی ک££ه م££ا در قب££ال همس££ایه ای داریم ک££ه نیازمن££د کم££ک م££ا و ی££ا واح££د عملی اس££ت، ک££ه تش££کیل داده ایم، باید ما را بر عمل برانگیزد و مسئولیت ما را در قبال خود و دیگری تقویت کند. فراخوان ها به عمل داوطلبانه و ارادی درخ££ور بیشترین ستایش و بیشترین تشویق ها است. اما برای آنکه عملهای داوطلبانه و ارادی سازمان بجویند، باید ک££ه ش££مار ب££زرگی از اف££راد

وخود را در برابر خویش، در برابر نقش خود بمثاب££ه انس££ان حقوند یک کش££ور و دارن££دگان ی££ک و بمنزله شهرونداننه چون آفریده خدا

شغل، مسئول بدانند. مثال بارز، وضعیت و م££وقعیت ش££هروندان در

129

ی££ک جامع££ه فرام££درنی اس£ت ک£ه م££ا درآنیم: م££ا دیگ£ر نی££از ن£داریم وجدان به خلاقیت خویش را تن££د و ت££یز ک££نیم، بلک££ه، پیش از هم££ه، باید به آن تکیه کنیم برای این که بتوانیم و یا بازبتوانیم در بنای تاریخ خویش، نقش بجوییم. این وجدان به خویش، بمثاب££ه انس££ان حقون££د

بدین سان، موض;;وع اص;;لیاست که منبع اصلی ما گشته است. بمثاب;;ه حقون;;د وسیاست ایجاد و تشویق وجدان ب;;ه خ;;ود

نقشمند، به سخن دیگر، ایجاد نوع دیگری از رابطه اف;;راد ؛ وجدان جستن این نقش££مندها ب££هو نقشمندها با خویش است

مسئولیت در قبال خود بمثابه انسان فع££ال اس££ت. تنه££ا ع££املی ک££ه می تواند ما را به مسئول شدن برانگیزد، مسئول شدن نه در براب££ر

و نقش££مندی، یع££نیخ££ود، ک££ه در براب££ر وج££دان ی££افتن ب££ه حقون££دی و نقشی است که م££ا بمثاب££ه موج££ود انس££انی بای££دوجدان به حقوق

برعه££ده گ££یریم؛ وج££دان ب££ه حقون££دی م££ا را مس££ئول می کن££د ب££ه رویارویی هرچه مستقیم تر با خط££ر، ب££ا ب££دبختی، ب££ا ناامی££دی، و، در

و به برادری. برای آنکه وج££دانهمان حال، فراخواندن به همبستگی ما بیدارشود و ما را برانگیزد تا که به مسئولیت خویش عمل کنیم، نیاز به خط££ابه ای دراز و ی££ا تظ££اهرات عظیم نیس££ت، نی££از ب££ه بی££دار

لذت طلبی است. بسا س££خنی، قیاف££هشدن از خواب نفع پرستی و آشنایی می تواند این وجدان را بیدار کند.

و نقشمندی خویش می یابیم، آن زمان که ما وجدان به حقوندی دیگر در برابر یک الگو، یک رئ££یىس، ی££ک ح££زب، متعه££د نیس££تیم. در

، تعهدهای ما تنها از مسئولیت ما ناشی می شوند.وضعیت فرامدرن آیا ما هن££وز ب££ه ش££نیدن ص££دای وج££دان خ££ویش توان££اییم، می ت££وانیم صدای وجدان درونی خود را بشنویم که می گوید، این مرد، این زن، این ک££ودک، انس££ان هس££تند، و ب££ه هم££ان ان££دازه ک££ه م££ا، حقون££د و

(188 – 185نقشمند هستند؟ )صص

نقد:● و نقش££مندی ه££ر ب££ه حقون££دی توجه نویسنده به وجدان همگ££انی

انسان، بسی مهم و راهنما اس££ت. راه££بر جنبش££های همگ££انی همین را نخس££تین ای££رانوجدان اس££ت. از این منظ££ر ک££ه بنگ££ریم، انقلاب

تجربه می یابیم، تجربه جنبشی که وجدان همگانی آن را راهبر ش££د. تکه پاره کنندگان آن وجدان همگانی، مسئولان وضعیتی هس££تند ک££ه ای££ران در آن اس££ت. آنه££ا ک££ه در تقلای تک££ه پ££اره ک££ردن بیش££تر این وجدان هستند، درخدمت قدرتهای جهانی و محلی هستند ک££ه جه££ان

را بکام مرگ می برند. از وج££دانهای ت££اریخی و باید خاطرنشان کرد که وجدان همگانی

و علمی و اخلاقی تغذی££ه می ش££ود و مس££ئولیت و تعه££د ه££ر انس££ان

130

بمثابه حقون££د و نقش££مند، ت££ابع غن££ا و بی££دارباش دائمی این وج££دانها(15است. )

. نابرابریها، نزاعها، بریدن ها:6 نویسنده، باردیگر، به سه مؤلفه می پردازد: هر تحلیل جامعه های

، وابستگی متقاب££ل س££ه بع££د این جامعه ه££ا را مس££لم می کن££د:مدرن یکی تجربه فرهنگی مسلط که مرتبط است با شیوه ارتباط جامع££ه انسانی با محیط زیستش؛ دو دیگر تفسیر خلاقیت انس£ان ب£ه بی££انی که بیانگر آن تجربه باشد و جامع££ه را ب££ه درک خ££ویش و اداره خ££ود بنابر بیان دینی، بنابر بیان حقوقی – سیاسی، بنابر بیان اجتم££اعی –

، بطور مستقیم به بیانی که بیانگراقتصادی و یا، در جامعه فرامدرن خلاقیت انسان است، توانا کند. و سه دیگر، نزاع مندی اجتماعی ک££ه

م££رزی ک££ه ج££دا می کن££د ارباب££انارتب££اط و انطب££اق دارد ب££ا ط££بیعت سرمایه گذار را از انسانهایی که تنه££ا ن££یروی ک££ار خ££ود را در اختی££ار

دارند. هیچ ج££امعه ای، هرگ££ز، نبای££د، تنه££ا ب££ه خ££اطر تجرب££ه ف££رهنگی و مردم شناسانه اش و یا بخاطر عرصه اص££لی عملش، عم££ل ب££ر روی

اجتم££اعی مح££وری اش، زیرس££لطه انگاش££تهخود، و یا بخ££اطر ن££زاع ، س££لطه طبق££هش££ود. ب££ه س££خنی مش££خص تر، در جامع££ه فرام££درن

مافوق یعنی سرمایه گذاران بر طبقه مادون، یعنی کارگران، غ££یر ازنقش هر یک از دو، دیگر هیچ چیز نباید دربر داشته باشد.

سخن گفت اگر این فک££ر پذیرفت££ه چگونه می توان از دموکراسی شود ک££ه تم££امی رفتاره££ای اجتم££اعی را وض££عیت ف££نی – اقتص££ادی

محلی ازتعیین می کند. ج££بری انگ££اری رابط££ه مس££لط – زیرس££لطه اع££راب ب££رای دموکراس££ی نمی گ££ذارد. از این رو، من ب££ر وابس££تگی متقابل این سه مؤلفه اصلی زندگی اجتم££اعی اص££رار می ورزم ک££ه شرط اصلی بنای یک جامعه دموکراتیک و بخص££وص تص££دیق مؤک££د

است. هرگاه بخواهیم با زبان تجربه خود سخن انسانحقوق بنیادی گوییم، اختلاف می££ان مقوله ه££ای اقتص££ادی، چن££دگانگی اعتق££ادات و باورها و نیز انواع زن££دگی و وض££عیتهای م££ادی، ن££ه تنه££ا موان££ع بن££ای دموکراس££ی نیس££تند، بلک££ه ب££ه دموکراس££ی مع££نی می بخش££ند. در

جامعه ای که همه یک نواخت باشند، دموکراسی بناکردنی نیست. اگ£ر رواب£ط س£لطه اقتص£ادی - ک£ه م£ا آن را رواب£ط طبق£ات ب££ا یکدیگر خوانده ایم - نه تنها رفتارهای اقتصادی را تعیین می کردن££د، بلکه آزادیهای سیاسی را تعریف و جای هرکس در این جهان را ن££یز

نمی توانس££ت در وج££ود آی££د و بپای££د. وتعیین می کردن££د، دموکراسی

131

باز، اگر این جبر وجود داشت، ما می توانستیم مطمئن شویم که ب££ا و توس££ط رؤس££ای طبقه ه££ای س££ازمان یافت££ه ک££ارگرتصرف ق££درت در تمامی پهنه ها، برقرار می ش££ود. م££ا هم££ه می دانیمدهقان، آزادی

(191 – 189که این ادعا دروغ و ناشدنی است. )صص

نقد:● . چگونه ممکن است صاحب سرمایه مسلط به این بسنده کند که1

سرمایه در اختیار زیرسلطه بگذارد و یا حتی کار خود را ب££ه ج££بران استهلاک سرمایه محدود کند؟ هرگاه چنین کند، رابطه مسلط – زیر سلطه ای برجا نمی ماند و نزاع ها وجود پی££دا نمی کنن££د. هرگ££اه نظ££ر

سرمایه باید دیگر ش££ود.نویسنده رابطه بدون سلطه باشد، مالکیتدر فصل سوم کتاب بدان پرداخته شده است.

. ام££ا هم نب££ود رابط££ه مس££لط – زی££ر س££لطه و هم نب££ود جبره££ای2 اجتماعی – روابط قوا مدار بسته پدی££د می آورن££د وگرفت££اران در این

ب££ا ح£ق اس£ت.مدار، گرفتار جبرها می ش£وند – نیازمن££د رابط££ه حق ازمدار این رابطه مدار باز اس££ت. ب££دین قرار، غ££یر از این ک££ه آزادی

جدایی ناپذیر اس££ت، م££دار هرچ££ه ب££ازتر، انس££ان مس££تقل واستقلال آزادتر. یکباردیگر به این نتیجه می رس££یم ک££ه نمی ت££وان هم آزادی را حق بنیادی دانست و هم ندانست که در رابطه انس£ان ب£ا خ£ود و در

بی نقش می ش££ود، ک££هرابطه ه££ر انس££ان ب££ا دیگ££ری، وق££تی ق££درت مداربازی به پهنایی نزدیک به هستی محض، که رابطه انسان با حق مطلق است، پدید آید و رابطه ه££ای دیگ££ر از راه این رابط££ه برق££رار

شوند. پایان نقد

:. ضد جنبشهای اجتماعی7 « این نیست که ب££رای جنبش مقصود از »ضد جنبشهای اجتماعی

را دش££من، دشمنی را تعیین کنیم. برای مثال، کارفرمایاناجتماعی کارگران بخوانیم. سخن از ازخود بیگانه شدن جنبش اجتم££اعی ب££همیان است. سخن از این به میان است که دفاع از انس££ان نقش££مند را با ابراز نفرت از آنهایی جانشین نک££نیم ک££ه از پ££ذیرفتن خویش££تن

بمثابه حقوند و نقشمند سرباز می زنند. ، تاریک کننده اجتماعی بدیهی است که می توان گفت ضد جنبش

و ویرانگر یک جنبش اجتماعی است. اما بنابر تجربه معاص££ر، تض££اد میان جنبش اجتماعی و ضد جنبش اجتماعی، بسیار عمیق تر اس££ت.

، بجای آن که راه رشدچنان که مستعمره های پیشین، بعد از استقلال را از مس££تعمره گرها بیاموزن££د و بکاربرن££د، ض££دیت ب££ا آنه££ا را روش

132

خ££ویش را ب££ه این دس££ت آویز و براب££ریکردن££د. لایىس££یته، آزادی ، زنان »جل££ف« و مص££رف مه££ارنکردنی رادولت کفرطردکردند که

نمی خواهن££د. جهادگرای££ان ک££ه، در کش££ورهای م££ورد نفرتش££ان، ب££ه اشخاص ناشناخته حمله می کردند و حمله می کنن££د، مدعین££د ک££ه ب££ه

را رع££ایتکش££ورهای کفرس££تان حمل££ه می کنن££د ک££ه ق££انون خ££دا نمی کنند. و نیک می دانند که اتهامی که وارد می کنند، برای آنه££ا ک££ه به دست اینان وحشیانه می کشته می ش££وند، فاق££د هرگون££ه معن££ایى

بمی££ان اس££ت. ام££ا اگ££ر دین نف££رت واست. در این جا، سخن از دین بگردد، دیگر دین نیست و جنبش جنبش کنندگانکینه به کشور کفر

نیز، دیگ££ر ی££ک جنبش اجتم££اعی نیس££ت. بلک££ه تنه££ا ی££ک ض££د جنبش است. ضد جنبشی است که شرکت کنندگان در آن، وجدانی زخمی ،دارند و زندگی شان از معنی تهی است، نه تنها بیگانه با هر فرهنگ

بلکه بیگانه اند با هرآنچه وجدان به خویش را ایجاد و تقویت کند. هس££تند، وخامت رفتارهایی که فرآورده ضد جنبشهای اجتم££اعی

)و ن££یزباید به ما کمک کند در درک اهمیت نیاز ب££ه جنبش اجتم££اعی آنچه را که من تعهد می خوانمش( در جامعه ای که از هرگونه رج££وع ب££ه خ££ود بمثاب££ه مح££ل وج££دان و انتخابه££ا و مس££ئولیت، مح££رومش کرده اند. در این جامعه، دیگر آنچه گفت££ه و انج££ام می ش££ود و جنبش بخاطر تعلق به این و آن گروه، تعلق ب££ه این و آن ه££ویت، تعل£ق ب££ه این و آن جم££اعت نیس££ت. این جامع££ه و اعض££ایش ب££ه ک££ار تخ££ریب

و نقش££مند هس££تند و خ££ود را، بمثاب££هخ££ویش بمثاب££ه انس££ان حقوند و نقشمندی تخریب می کنند.وجدان به حقوندی

از آن ن££وع در این نوع جامعه ها، جنبش کارساز، جنبش اجتم££اعی تحتاس££ت ک££ه نخس££ت در روس££یه و کش££ورهای اروپ££ای ش££رقی

و و مصررژیمهای کمونیستی روی داد و اینک در کش££ورهای ت££ونس و... روی می دهند. و سودانالجزایر بدین خاطر است که در آغاز ق;;رن بیس;;ت و یکم ک;;ه

بمثاب;;ه حقون;;د و و وج;;دان ب;;ه خ;;ودمحل های بلن;;د تج;;دد نقشمند، خالی می نمایند و یا براثر آلودگی ف;;رهنگی ت;;ار

بس وخامت ب;;ارترش;;ده اند -ک;;ه از آل;;ودگی محی;;ط زیست – و دراست-، ما باید در کوچک ترین جنبش;;های اجتم;;اعی

مس;ائلینفرت بارترین ضد جنبشهای اجتماعی – ط;;بیعت را بجوییم که ب;;ه تم;;دن راج;;ع هس;;تند و اه;;ل سیاس;;ت و

(196 – 190. )صص نهادها و سازمانها از حل آنها ناتوانند

133

تمدن فرامدرن. یک جامعه آفریده:1

آنچ££ه م££ا را ب££ه هیج££ان می آورد و در همان ح££ال نگ££ران می کن££د ، اینس££ت ک££ه، دراین است که علت واکنشهای ضد جامعه فرام££درن

جامع££ه فرام££درن، نقش خلاقیت انس££ان ت££ا ب££دان دوری می رود ک££ه ، بلکه ع££ام ترین بی££ان جامع££هدیگر، نه بیان و تفسیر یک تمدن مادی

در تمامت خویش می شود. تا این زمان، فعالیتهای م££ا ص£رف تغی£یر می ش££دند. ام££ا در جامعه ه££ای فرام££درن، موض££وع و مبن££ایطبیعت

فعالیت، بیشتر سخن است تا عمل آن سان که در جامعه های پیشینبود.

ما با جنبه جدیدی از جامعه ای سر و ک££ارداریم ک££ه در آن زن££دگی می کنیم. زیرا این واقعیت را دیده ایم که خلق یک جامعه جدید، ربط پیدا می کند به شناسایی های جدید از جهان و از خود؛ بخصوص ربط می یاب££د ب££ه خل££ق ق££درتهای جدی££د توان££ا ب££ا انباش££ت س££رمایه و سرمایه گذاری. انباشت سرمایه و سرمایه گذاری در جامع££ه ص££نعتی و نیز پیش از آن، در جامعه دینی، امر واقع بود. اما اینک، تغییره££ای اقتصادی بزرگ، بارآوردن و بارآمدن نخبه های ره££بری کنن££ده جدی££د،

بنابراین، اشکال جدید سلطه را در پی می آورد. راس££ت اس££ت ک££ه در دنی££ای معاص££ر، نابرابری ه££ا بس ش££دت

جدید س££روکارگرفته اند اما نمی توان گفت که با رابطه های طبقاتی درص££دی ک££ه ثروتمن££دترین ها1پیداکرده ایم. زیرا روی££ارو ق££راردادن

خ££انواده نیمی از ث££روت85 درص££د جمعیت و این ک££ه 99هستند، با دنیا را در اختیار دارند، نه یعنی این که اینان، ی££ک طبق££ه - دس££ت کم

از روابط اجتماعی تولی££د – را تش££کیل می دهن££د.بنابر تعبیر مارکس اس££ت ک££ه س££ود ثروتمن££دترین ها رااین نه بهره کشی از ک££ار ک££ارگر

تشکیل می دهد، بلکه این سود از عملیات مالی حاصل می ش££ود. در ن££زاعاین ج££ا، من ب££ه این پرس££ش، ول££و بس££یار مهم، ک££ه ط££بیعت

اجتم££اعی در جامع££ه جدی££د چیس££ت، پاس££خ نمی دهم. زی££را نخس££ت ومی خ££واهم ب££ه پای££ه م££ادی خلاقیت انس££ان در جامع££ه فرام££درن

اشکال تبیین و تفسیرهایمان از این خلاقیت، بپردازم. و نه سیاس££ت و ن££ه این است که نه دین ویژگی جامعه های مدرن

اقتصاد، منشاء مشروعیت خلاقیت ما نیس££تند. در جامع££ه فرام££درن ما، این خلاقیت خاص ما است که بنیاد عمل ما را تشکیل می ده££د؛ از این رو، خاطرنشان کردم جامعه فرامدرن، ی££ک وج££دان »کام££ل و

مستقیم« بر خلاقیت خاص خود دارد. می ماند بدانیم این جامعه ها که خود خویش££تن را آفریده ان££د و ب££ا عمل ه££ای خ££ویش و تب££یین و تفس££یر این عمل ه££ا آفریده ان££د، هن££وز

134

جامعه هستند؟ به سخن دیگر، آیا نه با جامعه ک££ه ب££ا مجموعه ه££ای ص££احب این و آن نقش اجتم££اعی روب££روییم ک££ه بواس££طه انباش££ت سرمایه و سرمایه گذاری و توزیع ثروتها و صلاحیت های ایجاد ش££ده،

جدا جدا گشته، رودرروی یکدیگر قرارگرفته اند؟ من دلایل ق££وی اقام££ه ک££رده ام ب££ر اینک££ه مف££اهیم طبق££ه و ن££زاع

جامعه ه£££ای فرام£££درنطبق£££اتی را نبای£££د در مرک£££ز جامعه شناسی ص££احب نقش ه££ا در ی££ک ن££زاعق££رارداد. ره££بران و زیرس££لطه ها

اجتم££اعی مح££وری نیس££تند مگ££ر ب££ه این ش££رط ک££ه دو ط££رف از سمت یابی های فرهنکی جامعه دفاع کنند. بنابراین، خود را در درون همان جامعه ای قراردهند که نزاع آنها را رخ در رخ یکدیگر قرارداده

است. رهبران نفع گرا هستند و هدف اجتماعی آنان اینست که همه چیز را به منافع بر گردانند و از منافع و از رضایت از س££ود شخص££ی ی££ا

. ح;;ال این ک;;ه زی;;ر س;;لطه ها تنه;;ا بن;;امجمعی س££خن گویند مبارزه می کنند. فهرست کوتاه آنه;;ااصول جهان شمول

،را ی;;;ادآور می ش;;;وم: اندیش;;;ه عقلانی و ب;;;ا آن، آزادی هر انسان، در یک کلام، حقوق انسان.، کرامتبرابری

منطبق ترین شکل جامعه با ض;;ابطه جس;;تجوی س;;ود و رضایت خ;;اطر از تحص;;یل آن و ارض;;ای نیازه;;ا و میل ه;;ا، جامعه ای است که بر پایه هویت شکل بگیرد. حال این ک;;ه

منطبق ترین شکل ب;ا دف;اع از حق;وقجهان شمول گرایی نخس££تین بی££انگر این حق££وق، در ت££اریخ، اندیش££هانس;;ان اس;;ت.

بوده اس££ت. درپی آن، اندیش££ه ای پدیدآم££د و ق££وتی بتم££امتوحی££دی جست ک££ه انس££ان را، بن££ابر ط£بیعتش، برخ££وردار از حق££وق ط£بیعی می دانست. این اندیشه ب££ه اندیش££ه ت££رقی تح££ول ک££رد و س£رانجام،

به خود، بمثابه حقوند و نقشمند، به شناخت درآمد.وجدان انسان آن رویارویی که بیش از همه دنی££ای معاص££ر را تقس££یم و تجزی££ه

است. زیرا هر ی££ک از و نه چند فرهنگ گراییمی کند، نه تشبه گرایی این دو، در ش£££کل افراطیش£££ان، مش£££کل قاب£££ل دف£££اع هس£££تند. واقع بینانه تر این است که اندیشه ها و سیاس££ت هایی ک££ه تق££دم را ب££ه دف££اع از ی££ک امت و جم££اعت و ی££ک ه££ویت واقعی می دهن££د، ب££ا اندیشه ها و سیاست هایی رودررو هستند که جه££ان بین هس££تند و ب££ه جهان شمول ها قائلند. ب££ه س££خن دیگ££ر چن££د گ££ونگی طرزفکره££ا و عمل ه£ا را تص£دیق می کنن£د و تفاوت ه£ا و اختلافه£ا می£ان آنه£ا را در

مرکز اندیشه و عمل جهان شمول گرا قرار می دهند. ، اجتماعی محوری در جامعه فرامدرنبدین قرار، نزاع

ف;;رهنگی و اخلاقی، بن;;ابراین، دموکراتی;;ک اس;;ت. زی;;را

135

کسانی که تقدم را به منفعت و هویت ی;;ک جم;;اعت، ی;;ک ق;;وم و ی;;ا ی;;ک ملت، ب;;ر من;;افع بیگانگ;;ان )مث;;ال، ج;;دایی

و سیاس;;;ت ت;;;رامپ ریىس از اروپاطلبی;;;دن انگلس;;;تان (، می دهن;;د، رودررو ق;;رار می گیرن;;د ب;;اجمه;;وری امریکا

هم;;ه ب;;ا هم;;ه – بخص;;وصکسانی که تقدم را ب;;ه براب;;ری و دفاع از آنها انسانبیگانگان – در تمتع از حقوق بنیادی

(225 – 219.)صص می بخشند

:. وجدان به خود2 مایه و پایه وحدت چنین ج££امعه ای چیس££ت؟ این پرس££ش بای££د از

پرسیده شود. جامعه های مذهبی، ب££ه م££ذهبهمه جامعه های مدرن ش££اه مس££تبد وهویت می جویند و جامعه های دیگری بر محور قدرت

با هوای تصرف سرزمین های »وحش££ی نش££ین«، وح££دت جس££ته اند. اما علایقی که تمامی عناصر آفرینش، منظره ها، گیاهان، حیوان ها و انسان ها را با یک££دیگر پیون££د می دهن£د، ن£یز، عام£ل وح£دت این گون£ه جامعه ها هستند. بخصوص تصویر از دنیای غ££یر انس££ان ها، زن££دگی و مرگ و تس£لیم و تکلی£ف، ن££یز، عام££ل وح£دت در این گون£ه جامعه ه£ا

هستند. درجامعه سیاس£ی - حق££وقی، این تص££ویر ب££ه ح££رکت در می آی££د.

ظفرمن££د و ش££اهاندریا از زمین، حاضرتر و نمایان تر است؛ ق££درت، ره££ا ش££ده اند. ش££هرهای خ££ودگرانقانون ه££ا از قی££د ق££درت دی££نی

را می ش£کوفانند. همپدیدآمده اند. این شهرها هستند ک£ه ه£نر ایتالیا بیش££تر درون بین اس££ت. و هلنددر آن زمان، هنر ب££ورژوازی فلاماند

این ام££ر جامعه ه££ای ش££مال آن عص££ر را م££درن تر می گردان££د. زی££را و تصویر خود بودن££د ت££ا ایتالیایی ه££اییبیشتر مسحور وجدان به خود

Rembrandt زن££دگی می کردن££د. رام££برانت ک££ه هن££وز در ن££ور خ££دا بهترین نقاش زمان خویش بخاطر به تصویر کشیدن جامع££ه اس££ت.

جامع£££ه راTitien و تی£££تین Vélasquezدر همان ح£££ال، ولاس£££کز تش££ریح می کنن££د. این ن££ه از ایتالی££ا ک££ه از هلن££د اس££ت ک££ه، تحقی££ق

راه جست و ب££ه ص££نعتی کردن راه ب££رد.پیرامون کارآیی به انگلستاناین کشف، با کشف تقسیم اجتماعی کار همران شد.

در اینجا، نویسنده، جری££ان تح££ول ب££ه جامع££ه ص££نعتی و از آن ب££ه در جامع££ه را پی می گ££یرد و ب££ه وج££دان ب££ه خ££ودجامع££ه فرام££درن

فرامدرن می رسد و می نویسد: ق££رار را در مرک££ز جامع££ه فرام££درن اگ££ر من وج££دان ب££ه خ££ود

می دهم، برای این نیست که پیروزی آن را اعلام کنم، بعکس، برای می££ان؛ این ن££زاعتأکی££د ب££ر ن££زاعی اس££ت ورای نزاع ه££ای اجتم££اعی

136

نظمی، در آن واح££د، س££ازنده و ویرا ن گ££ر اس££ت ب££ا وج££دانی ک££ه، شخص££ی دائم در تهدی££د و بیش از بیش،هم زمان، وجدان ب££ه آزادی

در کار تعریف خویش است؛ وجدان به خود، نه بمثاب££ه ی££ک آفری££ده، بلک££ه بمثاب££ه ی££ک آفرینن££ده، آفرینن££ده ای ک££ه خ££ود را آفرینن££ده حس

نمی کند. زیرا آفریده او، دنیای انسانی، از مهارش بدر می رود. ی££ا س££یزیفProméthée انس££ان خلاق خ££ویش، بس££ان پرومت££ه

Sisypheنگون بخت است. انسان آفریده و آفریننده، وحدت خ££ود را از دست داده است. این انسان را محاس££به ها از س££ویی و رؤیاه££ا

بمثاب££هاز سوی دیگر، من او بمثابه تن و روان از سویی و »من« او و معنویت، از سوی دیگر، دوپاره کرده ان££د. این انس££ان، بیشآزادی

از پیش، در گ£££یر س£££امانه های مه£££ار کنن£££ده و زن£££دانهایی پ£££ر از موجودهایی است ک£ه خطرن££اک ش£ناخته می ش£وند و م£رتب، ب£رهم

افزوده می گردند. او در پی خوش£££بختی اس£££ت ام£££ا گرفت£££ار نگون بخ£££تی اس£££ت.

، عمیق ت££رین تض££اد، تض££ادبدین خاطر است که در جامع££ه فرام££درن نیس££ت؛ تض££اد مالک££انی با بردگانتهی دستان با ثروتمندان و اربابان

که مالکیتهای خود را برهم می افزایند با آنها که دارایی ن££اچیز دارن££د نیست؛ تضاد میان نابرابر ها بر سر رفاه نیست؛ تضاد میان ث££روت و مصرف است با زندگی و عمل. به سخن دیگر، ثروت و مصرف ب££ا

، ب££دین دو می بخش££د،زن££دگی و عم££ل، ب££ه معن££ایی وج££دان ب££ه خ££ودسازگار نیست.

انسان آفریننده از آفریده های خویش، از اشیاء، محاسبه گرها، از ، او راقاعده ها، از ممنوع ها، خیانت می بیند. استحاله انسان در خ££دا

از تمت££ع از خ££ویش ک££ه م££ا آن را خوش££بختی می خ££وانیم، مح££روم ، این تض££اذ مس££لط اس££ت: انس££ان،کرده است. بر جامعه فرام££درن

بمثابه خلاق با ایجاد کرده خ££ود ک££ه ب££ا آن و ب££ه وس££یله آن زیس££ته و می زی££د، در تض££اد شده اس££ت. در کلم££ه، آفری££ده از آفری££دگار خ££ود

، این آفری££ده اس££ت ک££ه از آفری££دگار خ££ودبریده اس££ت. در انجیل می گریزد و حالا، این دنیای آفریده انسان آفرینن££ده اس££ت ک££ه از او می گریزد و شیطان می شود. چراکه انسان با کشتن خ££دا، آفرینن££ده شده و دیگر نمی تواند خود را آفریده بگردان££د؛ دیگ££ر نمی توان££د ی££ک انسان »طبیعی« و خوش££بخت بگ££ردد. بری££دن آفری££ده ها از انس££ان،

نیست، گوی££ای ناپدی££د ش££دن جامع££ه ص££نعتی و ن££اممکناعلان تجدد شدن س££ازگاری هم زم££ان آفری££ده و آفری££دگار و تولی££د و مص££رف و

جنبش و نظم است. و از آنجا که انسانیت دیگر ساخته های خود را مهار نمی کند، بای££د بسوی ستاره ها و دنیاه££ایی ب££ه پ££رواز درآی££د ک££ه آفری££ده او هس££تند.

137

زم££انی دراز ش££ناختن خوش££بخی حاص££ل از م££وفقیت و س££لطه را انتظار کشیده ایم و حالا، پس از آن همه کوشش، شاهد ناپدید ش£دن

اس££تحالههمه آفریده های خود هستیم که دارند به ه££وش مص££نوعیposteمی جوین££د. در این وض££عیت، ب££رای »پس££ا تج££ددگرایی« -

modernismeهیچ محلی از اع£££راب نمی مان£££د. زی£££را، مدرنیته ، موفق نمی شود مگر به تحقق کامل توانایی خل££ق هم££ه چ££یز، تغی££یر همه چیز و تخریب همه چیز؛ مگر به وج££دان کام££ل ب££ر خ££ود بمثاب££ه

حقوند و خلاق. ، اگ££ر من می گ££ویم وارد فراتج££دد می ش££ویم و ن££ه پس££ا تج££دد

بدین خاطر است که سروکار ما با دنیای وج££دان اس££ت. این دوران، بمی££اندیگر آن دوران نیست که، در آن، سخن از سلطه بر طبیعت

بود. ورود کامل به تجدد، ورود در خویشتن شناسی و خود خویشتن آفرینی است، موفقیت در تغی££یر ش££تاب گیر انس££ان ها از آفری££ده ب££ه آفریدگار است. به سخن دیگر، پس از آن که از طبیعت خود بیگان££ه

شدیم، اینک باید موجوده££ای نقش££مندی ک££ه درشدیم، اجتماع زدایی م£££ا هس£££ت را بشناس£££یم و راه و روش تغی£££یر کام£££ل تجربه ه£££ا و اندیشه ها را، به یمن ارتباطها بایکدیگر و دفاع از جهان شمول ها که

در ما هستند، بیاموزیم. ما انسان ها خلاق شده ایم و حالا باید فراخن££ای خویشتن شناس££ی را شتابان گسترده تر کنیم. تا می توانیم بر پهنای عرص££ه ارتباط ه££ا و

(229 – 226خلاقیت ها بیفزاییم. )

نقد:● نویسنده خطر را می بیند، بیرون رفتن آفریده های انسان از مهار او را می بیند و نسبت به آن هشدار می دهد و هن££وز براین اس££ت ک££ه جامعه هایی که، بیش از همه، در برابر ساخته های خود، درمانده ان££د، مسئله هایی که ساخته اند، حل ناشده، برهم انباش££ته اند، وارد دوران

می شوند. فرامدرن تا این جا، این امر که، در جامعه ه££ا، س££لطه ی££ک ام££ر درونی تنه££ا نیس£££ت، بلک£££ه درونی – ب£££یرونی اس£££ت، ب£££ر نویس£££نده، ن£££امعلوم مانده است. درنتیجه، به اشاره ن££یز از پویایی ه££ای رابط££ه مس££لط –

، سخنی بمیان نمی آورد. درنتیج££ه، از این واقعیت ک££ه اینزیرسلطه بمعن£ای پای££ان بخش£یدن ب££ه رواب££طپویایی ها اگ££ر ب££ه پوی££ایی انقلاب

مسلط – زیرسلطه برای نجات و ادامه حیات راه نبرن£د، ب££ه پوی£ایی راه می برند، هیچ در کتاب نیس££ت مگ££ر احتم££ال ن££ابودی هم££همرگ

امکانهای زندگی بر روی زمین. باز توضیح نمی دهد ایجاد کنن££ده ایناحتمال چیست.

138

باشد، توحید آفریده با آفری££دگار را عقل که ثنویت اصل راهنمای نمی بیند، تقابل این دو را می بیند و گمان می برد ش££رط خلاق ش££دن انسان استحاله از انسان آفریده به انسان آفریننده بریده از هستی

. حال اینکه این دگردیسی بدین خاطر ک;;ههوشمند و... است ( ب;;ا ن;;امتعین )خ;;دا( رارابطه متعین )انسان بریده از خدا

قط;;ع می کن;;د، خلاق ش;;دن انس;;ان را ن;;اممکن می کن;;د. خلاقیت به توحید جویی آفریده با آفرینن;;ده نی;;ازدارد. هم ب;;ه این دلی;;ل ک;;ه عم;;ل بری;;دن از ن;;امتعین، نی;;ازدارد ب;;ه

و هم عقلی که زور بکار می برد تا خ;;ود رابکاربردن زور مح;;دود کن;;د، ب;;ه دلی;;ل مح;;دودیت، از آفری;;دن ن;;اتوان

می شود. معل;;وم دی;;نی نویس;;نده از رابط;;ه ش;;یطان و آدم در بهشت، مانع از توجه او به این مهم است که، آنچه س;;بب از خود بیگانه شدن آدم ش;;د، ف;;ریب امک;;ان دگردیس;;ی از آفریده به آفریدگار بود. آدم ندانست ممکن نیست انسان

ب;;برد و خ;;ود خ;;دا ش;;ود و خلاق بگ;;ردد؛ ندانس;;تاز خ;;دا بری;;دن از هس;;تی محض;;ی ک;;ه خ;;دا اس;;ت، متعین گش;;تن است و متعین خلاق که نمی شود، خ;;ود را بن;;ده ج;;بر ن;;یز

است. ب;;ه ش;;رح ب;;الا، چ;;ونمی کند. جبر جباری که قدرت بریدن از نامحدود و محدود شدن، نی;;از ب;;ه بک;;اربردن زور )در م;;ورد آدم، دروغ و ف;;ریب و س;;رباززدن از مش;;اهده واقعیت آن سان که هست بعلاوه نشاندن رابطه با متعین بجای رابطه با نامتعین( و جانشین کردن ی;;ک رابط;;ه ب;;ا رابطه دیگر دارد و آن رابطه با متعین را جانش;;ین رابط;;ه با نامتعین کردن است. از این رو، خلاء خ;;دا را ق;;درت پ;;ر می کن;;د و انس;;انی ک;;ه بن;;ده ق;;درت می ش;;ود، م;;یزان ویران گ;;ریش ب;;ر م;;یزان س;;ازندگیش، بیش;;ی می گ;;یرد و

او راهرگاه خویشتن را از این ج;;بر نره;;د، پوی;;ایی م;;رگ ب;;ر آنآلت از می;;ان برداش;;تن خ;;ود می کن;;د. جبرب;;اوران

نش;;ده اند در متعین ک;;ردن عق;;ل خ;;ود تأم;;ل کنن;;د. هرگ;;اه چ;;;نین می کردن;;;د، در می یافتن;;;د، عق;;;ل آنه;;;ا، ب;;;دون درکارآوردن ترکی;;بی ک;;ه زور یکی از اج;;زای آن اس;;ت، در ب;;;روی هس;;;تی محض و هوش;;;مند و توان;;;ا و خلاق و... نمی بندد و متعین نمی شود. عق;;ل ب;;از ب;;روی هس;;تی، ب;;ا انک;;ار آن، خلاء را جانش;;ینش نمی کن;;د، بلک;;ه خ;;ود را در

قرار می دهد و درجا، خویشتن را از اس;;تقلالرابطه قوا وآزادی خود غافل و قدرت را مدار و محور می کن;;د. این

139

تجربه که هر انسان می تواند انجام دهد، به ما می آم;;وزد، نیاز به استحاله آفریده به آفریننده – که ن;;اممکن اس;;ت -

خ;;ویش،نیس;;ت، نی;;از ب;;ه وج;;دان ب;;ه مق;;ام خلیف;;ةاللهی بنابراین، این همانی دائمی جستن ب;;ا هس;;تی هوش;;مند و خلاق و به یمن آن، خلاق گشتن است. بدین سان است که ویران گری نه تنها بر س;;ازندگی بیش;;ی نمی گ;;یرد ک;;ه ب;;ه

. نویس££نده خ££ود مح££دودیتهای فراتج££دد راص;;فر می;;ل می کندمی بیند.

پایان نقد

جامعه:. حدود نوع فرامدرن3 از می££ان رفت££ه و و س££لطه غ££رب در دنیایی که نظ££ام اس££تعماری

اصلاح های سوسیال دموکرات ه££ا، قلم££رو مداخل££ه دولت در زن££دگی ف£££ردی و جمعی م£££ردم کش£££ورهای غ£££رب را س£££خت گس£££ترده

برج££ا لی££برالکرده است، می ت££وان از خ££ود پرس££ید: آی££ا دموکراسی است و یا دموکراسی بر اصل مشارکت ک££ه از دموکراس££ی لی££برال

ازبسیار متفاوت است، برقرارکردنی است؟ زی££را اقتص£ادهای ملی هم پاش££یده اند. از ی££ک س££و، ش££رکتهای های ب££زرگ دراختی££ار دارن££ده

- صاحب انحصار شده اند و دیگ££ر،GAFA داده های انبوه -بخصوص خود را ب££ه پ££رداخت مالی££ات ب££ه کش££ورهایی ک££ه، در آنه££ا، اس££تقرار جس££ته اند، مکل££ف نمی دانن££د. از س££وی دیگ££ر، گروه ه££ای اجتم££اعی، بخصوص آنها که در بخش دولتی واقعند، امتیازهایی را اخذ کرده اند

که باری بر دوش اقتصادهای ملی گشته اند. خود را ب££هآشکارا طرح توتالیتر، ، شی جین پینگ امروز، در چین

، شکس££تهای سیاس££ی و اقتص££ادی، ب££رهماجرا می گذارد و، در غرب، ناپدی££د می ش££وند. بح££ران دموکراسیمی افزایند و سیاستهای رشد

نگرانی آورت£££رین ف£££رآورده ناک£££امی طرحه£££ای ادغ£££ام اقتص£££ادی و اجتماعی و، هم زمان ب££ا آن، ن£اتوانی دولت پیش£اروی پرت£وان ش£دن

اقتصاد جهانی شده و سلطه انحصارهای جدید است. بدون شک، وخامت بارتر از همه، فقدان جنبش;;های اما،

و ملی. زم£££انی ش£££اهد جنبش ه£££ای اجتم£££اعی استاجتم;;;اعی برض££د س££لطه روس££یه ش££وروی س££ابقکش££ورهای اروپ££ای ش££رقی

( ب£££ودیم. ام£££ا در دنی£££ای س£££رمایه دار و1989-£££ 1953)س£££الهای نمی بینیم. م££ا بای££د ش££جاع باش££یم و»دموکراتیک«، جنبش اجتماعی

، رویبگوییم در این کشورهای جنبش اجتماعی مدافع حقوق بنیادی این ب££اورidéologiueنمی دهد. مبارزه های تبلیغاتی خالصا م££رامی

را پدیدآورده اند که گویا جنبشهایی از نوع جنبش یونی££ان ب££ه ره££بری

140

مهم و م££وفقیت آم££یز هس££تند. ام££ا این جنبش درSyrizaس££یریزا برابر بحران اقتصادی تاب مقاومت نیاورد.

بدین قرار، بدون برآورد دقیق انحطاط مادی و اخلاقی کشورهای و ای££الات متح££ده امریک££ا و، یع££نی امریک££ای لاتیندارای دموکراسی

، غیر ممکن اس££ت بت££وان دس££ت ب££ه بازس££ازی نظ££ری و عملیاروپادموکراسی، زد.

این وضعیت ما را از اهمیت عل££وم اجتم££اعی آگ££اه می کن££د. ام££ا، امروز، اندیشه اجتماعی به فضایی خالی می ماند که ویرانه ها آن را پر کرده اند. بخش££ی از آن در دس££ت اقتص££اددانها )س££خت مجه££ز( و بخش££ی دیگ££ر در تص££رف ت££یره و ق££وم شناس££ان )اغلب تحت نف££وذ

نیازمن££دروان ک££اوی( اس£ت. ب££اری جامع££ه فرام££درنروان شناسی و دف££اع کنن££د.نقش££مندهایی اس££ت ک££ه بدانن££د بای££د از حق££وق بنی££ادی

، تحقی££ق در ب££ارهموضوع اصلی علوم اجتماعی، در آغاز عصر تجدد نهادها و بخصوص، قانون ها ب££ود. در جامع££ه ص££نعتی، تولی££د و توزی££ع فرآورده ها و خدمات موض££وع مطالع££ه بودن££د. درجامع££ه فرام££درن، موضوع این علوم چ££یزی اس££ت ک££ه می ت££وان آم££وزش و پرورش££ش خوان££د. ب££ه س££خن دیگ££ر، الگ££وی نقش££مند اجتم££اعی را ب££ه همگ££ان شناساندن و روش نقش££مند ش££دن را آم££وختن. ب££ه این مهم، هم در مدرسه و هم در خانواده مدرن و هم در محیط ک££ار، بای££د پ££رداخت. برنامه ای ک££ه ب££ه اج££رای آن همت بای££د گم££ارد، بس وس££یع و ف££وری

است.(232 – 229)صص

تام: تا قدرتاز استبدادهای فراگیر چیست؟:. توتالیتاریسم1

بر سلطه تام بر جامعه توس££ط دول££تی رژیمهای سیاسی توتالیتر توتالیتر بنا می گیرند. یک ره£بر و ی££ا گ££روهی از ره££بران منب££ع یگان££ه مشروعیت است یا هستند؛ آمریت او یا آنه££ا مطل££ق اس££ت و او ی££ا

می گردد یا می گردند.آنها تجسم استبداد فراگیر نخستین نقشی که چنین رژیمی به خود می دهد، مبارزه با نت££ایج

، یکی ش££مردهفاجعه ب££ار تج££ددی اس££ت ک££ه اغلب ب££ا س££رمایه داری می شود و ویران کننده همه رابطه ه££ای اجتم££اعی ط££بیعی ی££ا س££نتی خوانده می شود. فکر »جامعه توده ها« که ب££ردوام پخش می ش££ود، در مقام ضدیت با نظرهای تجددگرایان در باره آزادی ه££ای ف££ردی و

خواه££ان رع££ایتجمعی، ساخته شده و مدام القاء می شود. لیبرالها

141

انتخاب های ف££ردی و جمعی می ش££وند. و آنه££ا ک££ه جامعه ه££ای م££ا را جامعه هایی می خوانندکه، در آنها، توده ها ب££ر هم اف££زوده می ش££وند، ترس از انزوای فرد، از دست رفتن همبستگی ها و س££رانجام جن££گ ،همه با همه در این جامعه ه££ا را الق££اء می کنن££د. این ت££رس از تج££دد

طرزفکرهای گوناگونی را تغذیه می کن££د. یکی از مهم ت££رین آنه££ا، درGustave، طرزفکر گوستاو ل££وبن جامعه شناسی le Bon.اس££ت

نهاد.Sigmund Freudاندیشه او تأثیر عمیقی بر زیگموند فروید بنابر نظر او، بحران تمدن ما را ناگزیر می کند تس££لیم نظم ط££بیعی

و همبگ££ردیم و بخص££وص هویت ه££ایی را بازی££ابیم ک££ه هم ط££بیعت تعلقات اجتماعی و فرهنگی ما، خاک، تیره و تبار که ب££رخی ن££ژادش

تعریف می کنند، به ما می بخشند. بدبینی که فکرطرفدار »جامع££ه توده ه££ا« الق££اء می کن££د، همانن££د فکر فاجعه محیط زیستی اجتناب ناپ££ذیر، م££ا را ب££دان می خوان££د ک££ه

ب££ه م££ا داده اس££ت. و در م££ا بی اعتم££ادیجایی را بازیابیم که طبیعت عمیقی را نس££بت ب££ه نهاده££ا و اندیش££ه هایی ک££ه اندیش££ه های م££درن

، القاء می کند.خوانده شده اند و به خصوص دموکراسی ، این فراخوان به دفاع از مردم، یا از این دشمنی با دموکراسی

مطلقی اس££ت ک££ه بای££د از آن ش££خص و ی££ان££ژاد، ت££وجیه گر، ق££درت گروهی باشد که باید از امت در براب££ر دش££منان داخلی و خ££ارجیش دفاع کند یا کنند. بازیافتن امت و به او نیرو و غرور لازم برای دف££اع از خود در برابر دشمنان داخلی و خارجی را بخش££یدن، س££ه مؤلف££ه

هستند.اصلی مرامهای توتالیتر بی دلیل ب££ا اقب££ال ب££زرگ تبیین رژیم شوروی بمثابه نظام توتالیتر

در یک کشور با روش کردن استقرار سوسیالیسمروبرو نشد. لنین و تقدم بخشیدن ب££ه ولایت مطل££ق دولت ب££رای مب££ارزه ب££ا دش££منان

شد. لنین هم££وارهداخلی و خارجی رژیم جدید، بانی استبداد فراگیر اما دقیقا، توسط پرولتاریا تأکید می کرد. بر ضرورت مهار انقلاب

در ی;;ک ح;;زبک;;ار او دگردیس;;ی ی;;ک جنبش اجتم;;اعی سیاسی و این حزب را به خدمت هدفی صرفا سیاس;;ی و تصرف دولت گماردن شد. استبداد فراگیر، همین است و

ق;;;وت تب;;;یین. نی;;;ک آن را تب;;;یین کرده استهان;;;ا آرنت در این است که به دقت و روشنی، استحاله ی;;کهاناآرنت

جنبش اجتماعی دموکراتیک را به ی;;ک دس;;تگاه برخ;;وردار . جامعه ه££ایاز ولایت مطل;;ق و س;;رکوبگر، تش;;ریح می کند

زوج کرده بودند و کش££ورهای مدرن عقلانیت را با ملی گراییغربی توتالیتر، بعکس، به اقتصاد و جامع££ه طرزک££اری را می دهن££د ک££ه این

دو را تابع ملی گرایی سرکوبگر می کند.

142

را تعری££ف رژیم توتالیتر تضاد اصلی که، از دید من، بهتر طبیعت می کند، تضاد دولت با جامعه است. بخصوص ب££دین خاطر ک££ه دولت انحصار اعمال خشونت را از آن خ££ود می کن££د. ح££ال این ک££ه زن££دگی

)بیش££تر ازاجتم££اعی م££درن ب££ر مح££ور اص££ول راهنم££ای دموکراسی جمه££وری چراک££ه جمه££وری مفه££ومی بیش££تر سیاس££ی ت££ا اجتم££اعی

است( سازمان می یابد. ، بخصوص جامعه ه££ای اروپ££ایی، طی س££ه ق££رن جامعه های مدرن

)بخصوص سرمایه دار( و »کلاسیک«، بر پایه زوج اقتصاد بازارتجدد شکل گیری دولت های ملی، بنا شدند. این زوج در برابر جنگ دولته££ا

ویرانش کردند. این زوجبا یکدیگر دوام آورد اما جنگهای بین المللی را تجرب££ه و تج££ارت و اس££تعمار ق££وت بخش££یدند و ب££ا جه££انی ش££دن

، ویران شد. و پایان گرفتن نظام استعماریاقتصاد ببارآمدند و م££ا ش££اهد دو این دو ویرانی در نیمه اول قرن بیستم

جنگ شدیم: یکی جنگ جامعه ها بر ضد دولت ه££ا )ک££ه می ت££ون آن را جنگ مردم ها خوان£د( و دیگ£ری جن£گ دولته£ا ب£ر ض£د جامعه ه£ا )ک£ه

استبدادفراگیر شکل اصلی آن است(. برخی می پندارند ما با از هم گیسختگی بازهم بیشتر جامعه ه££ای

و تش££کیل با طبیعت روبروییم. ویژگی آن قطع رابطه فرهنگمدرن انحصارهای بیش از پیش بسته و بیش از پیش برخوردار از امتیازها اس££ت. این پن££دار از منش مح££رکی س££خت غاف££ل اس££ت ک££ه دولت

است، از دولتی غافل است که بیشتر از آنچه معرف ملتملی گرا(240 – 235یا جامعه باشد، معرف توانمندی مردم است. )صص

نقد:● ، ب£ا تاریخ به خ££ود ندیده اس£ت گ£روهی ب££ا م£رام اس£تبداد فراگ£یر

رسیده باشد. لذا،، به قدرتجنبش همگانی مردم همگانی قابل تلخیص در یک ح££زب نیس££ت. ام££ا. جنبش اجتماعی1

انس££ان و عم££ل ب££ه این حق££وق هم££راههرگاه باوجدان ب££ه حقون££دی نباش££د، ب££دیل در خ££ور خ££ویش را نمی جوی££د و فق££دان ب££دیل و نقش نجستن حق£وق در تنظیم رابطه ه££ا، ب££ه س£اختهای اس££تبدادی امک££ان می ده££د خ£ود را بازس£ازی کنن£د. مه££ار و جهت بخش£یدن ب£ه ن££یروی

اجتماعی که رها می شود و ضرورت حذف مهارناپذیرها، ب££همحرکه استبداد جدید امکان می دهد تا اس££تبدادفراگیر پیش رود. ام££ری ک££ه

، واقع شد. ام££ا ایس££تادگی ایس££تادگان1357 بعد از انقلابدر ایران بگ££ردد. این اس££تبداد فراگ££یرمانع از آن شد که ولایت مطلق££ه فقیه

ایس££تادگی و از می££ان برخاس££تن پایه ه££ای اس££تبداد، عم££ر اس££تبدادبازسازی شده را کوتاه نیز کرده است.

143

و هر فرد و گروهی که ق££درت. بررسی مرامهای دولتهای توتالیتر2 را مدار عقل و هدف و روش اندیشیدن و سخن گفتن و عمل ک££ردن می کن££د، ب££ر بررس£ی کننده معل££وم می کن££د ک££ه ق££درت، بخ££اطر نی££از مس£تمرش ب£ه توجی£ه، م£رام راهنم£ا و مش£روعیت بخش، را بط£ور مداوم از خود بیگانه و از داشته هایش خ££الی می کن££د. زم££ان خ££الی شدن مرام، زمان انحط££اط و انحلال ق££درت توت££الیتر و غ££یر آن ن££یز

هست. ، نوش£££ته ابوالحس£££ن بنی ص£££در و مطالع£££ه کت£££اب توتالیتاریسم

می تواند بی فایده نباشد. پایان نقد

. بدی چیست؟:2 بمثابه خلاق، از منظر انسان که بنگریم، بدی نفی وجدان به خود

،، براب££ری، آزادیبنابراین، نفی خ££ود بمنزل££ه ص££احب حق££وق بنی££ادی ، است. اما پیشاروی اعمال وحشیانه که من در زندگی خ££ودکرامت

شاهد ارتکابشان بوده ام، بدی انکار انس££ان بمثاب££ه موج££ود توان££ا ب££ه تمیز خوب از ب££د اس££ت. ب££دی انک££ار رواب££ط ممکن می££ان انس££انهای

از کش££فبرخوردار از آگ££اهی ب££ر خ££وب و ب££د اس££ت. وق££تی انجیل درخت خوب و بد، به سخن دیگر، قضاوت اخلاقی، سخن می گوی££د، ما را ناگزیر می کند فکر کنیم که نفی انس££انیت، بن££ابراین، ناانس££ان

شدن می تواند مطلق بگردد. م££ا را ب££رآن می دارد ک££ه بپ££ذیریم »هم££ه تجربه رژیم های توتالیتر

چیز ممکن است«، حتی بدی مطلق ک£ه نفی و انک£ار انس£ان اس£ت و توانا به قض££اوت اخلاقی. بعکس، دموکراسیبمثابه انسان حقوند

ب££ودن حق£وق همه انس£انها، تص£دیق جه££ان ش£مولتصدیق حقوندی حذف ناشدنی است. باید حقوندی کسانی را ن££یز بازش££ناخت بنیادی

ک££ه از شناس££ایی برخ££ورداری غ£یر خ££ود از حق££وق س££رباز می زنن££د. دموکراسی باید تا آنجا کمال بجوید که کسانی که مسئولیت خویش را باز می شناسند و بخاطر جنایاتی که مرتکب ش££ده اند، طلب عف££و

سخت نکند. این برداشت از دموکراسی که من بامی کنند، مجازات ، به عمل درآم££د. و شیلی و آرژانتینآن موافقم، در افریقای جنوبی

بازشناسی مسئولیت خویش و تقاضای عف££و، گوی££ای وج££ود وج££دان(241 – 240اخلاقی متهم است. )صص

تام:. بسوی قدرت3 همانن££د اندیش££ه عقلانی )من ب££ه اندیش££ه عقلانی بط££ور کام££ل وابسته ام. این اندیشه بنیاد جهان شمول گرایی اس££ت ک££ه یکی از دو

اس££ت(، هیجان ه££ا و احساس££ات ن££یز نقشعنص££ر همگ££انی مدرنیته144

، قائلان به این نقش گرایشی جدیخلاق دارند و درجامعه فرامدرن را تشکیل می دهند. روانشناسان و تربیت شناسان ب££ر نقش خی££ال – و بخصوص رابطه تربیتی – در آموختن ب££ه ش££اگردان، بخص££وص در آم££وختن ریاض££یات، تأکی££د می کنن££د. عالم££ان عل££وم اجتم££اعی ب££رای

است، همواره، اهمی££تی ب££ه تم££اممفهوم »تفاهم« که از ماکس وبر قائلن££د. ن££ه تنه££ا از جنب££ه فک££ری، بلک££ه از نظ££ر کنش و واکنش££های عاطفی و هیجانی ن££یز ب££دان می پردازن££د و ب££رای کنش££ها و واکنش££ها اهمیت بسیار قائلن££د. زن££دگی و ارتب££اط سیاس££ی را نبای££د در انتق££ال اطلاع ها فروکاست. چراکه اطلاعها باید بر رفتار انتخاب کنن££دگان و انتخاب ش££وندگان اث££ر بگذارن££د ت££ا ک££ه اث££ری بط££ور خ££اص سیاس££ی ببارآورند. بنابراین، این نه تنها در روابط اجتماعی، منازعه ه££ا و غ££یر آنها، بلکه نخست در عام ترین تجربه مشخص، یعنی در رابطه می££ان

و بویژه، میان گروه های جنسی و سنی و تا ح££دی با طبیعتفرهنگ اصل و نسبی است که ب££ر س££ر داوه££ای ف££رهنگی، نزاعه££ای عم££ده

سازمان می جویند. ما کوشیده ایم ارتباط چند بعدی این داوهای جدی££د را ب££ا ط££بیعت فنون جدید، توض££یح دهیم. ش££ناخته ترین روش، همراه ک££ردن تص££ویر زنده با نوشته است. بنابراین، رابطه مستقیمی میان ج££امعه ای ک££ه

در آن پرش££مارند و رابطه ه££ا از طری££ق آنه££اوس££ائل ارتب££اط جمعی برق££رار می ش£وند، ب£ا ان££واع رابطه ه£ا و نزاعه£ای جمعی و شخص£ی

بسط می یابند.وجود دارد و این رابطه و نزاعها در جامعه فرامدرن دومین جنبه بنیادی این جامعه، جهانی کردن و ش££دن اس££ت. اث££ر اصلی این دگردیسی، این است ک££ه مه££ار سیاس££ی زن££دگی ف££ردی و جمعی، بخش مهمی از اهمیت خود را از دست می دهد. و این ام££ر،

چون احزاب، ببار می آورد. امامشکلی بزرگ برای نهادهای سیاسی ب££ا زاد و ول££د ش££بکه های اجتم££اعی و گس££ترش آنه££ا بس££یار مس££اعد

و اس££تاداناست. در مقایسه با نظرهای روزنامه نگاران و معلم££ان ، بس££یارو کارشناس££ان، این ش££بکه ها در ش££کل گرفتن افک££ارعمومی

کارآتر هستند. توده« فرآورده جهانی شدن، ولو ساده و مستقیم، این »فرهنگ

اهمیت خ££ود را ازبه ما حالی می کند که واسطه ها با افک££ارعمومی دست می دهن££د و ارتباطه££ای غ££یر ش££فاهی، اهمیت روزاف££زون پی££دا می کنند. این واقعیت، ب££از ب££ه م££ا ح££الی می کن££د چ££رایی دگردیس££ی

و، بط££ورعمیق زندگی سیاسی و بیش£تر از آن، آم££وزش و پ££رورشعام، تمام اشکال ارتباط اجتماعی را.

ت££ام و ف££رق آن را ب££ا توتالیتاریسم ام££ا من می خ££واهم ق££درت بشناسانم: توتالیتاریس££م نی££از ب££ه دول££تی دارد ک££ه تم££امی جنبه ه££ای

145

،زندگی اجتماعی را تحت فرمان آورد. بعکس، در جامع£ه فرام££درن این نقش££مندها، دهن££ده ها و گیرن££ده های پی££ام هس££تند ک££ه بایک££دیگر ارتباط برقرار می کنند. اینان هستند که تم££امی جنبه ه££ای شخص££یت خود را برای تعامل با شخصیت کس££انی ک££ه ب££ا آنه££ا ارتب££اط برق££رار

می کنند، بکار می گیرند. تام ترکیبی است از قدرت سیاسیمراد من از قدرت

و قدرت اقتصادی و قدرت فرهنگی. فرضیه من این است ، قدرتهای متکی بر ارتباطها،که، در جامعه های فرامدرن

همواره در این سه قلم;;رو، اعم;;ال می ش;;وند. بخص;;وص، ق;;درتهای سیاس;;ی و اقتص;;ادی، در اعم;;ال ش;;دن، ب;;ه داشته های مادی و سرمایه ها، محدود نمی ش;;وند و بط;;ور خودجوش، بر رفتارها و معرفهای نقش;;مندان اجتم;;اعی،

.نیز اعمال می شوند پیشنهاد می کنم این نوع جدید دولت را امپراطوری بخ££وانیم. این نام گ£££ذاری، بخ£££اطر ظ£££اهر متناقض£££ش، مفی£££د اس£££ت. چراک£££ه امپراطوری های پیشین برجا نیستند ب££اوجود این، ام££پراطوری وج££ود

، در وج£££ود آمده اس££ت و هم££هدارد: ق£££وی ترین ام£££پراطوری، چین جهانیان آن را، به درست، امپراطوری می شناسند. روسیه ش££وروی

ب££زرگ اقتص££ادی، ن££اتوان ش££د ام££ا چیناز تبدیل شدن به یک قدرت بدان موفق شد. چینی موفق شد ک£ه تحت مه£ار ق£درت ت££ام ح£زب

ق£راردارد. پی آم£د این م£وفقیت اس£تثنایی، این اس£ت ک£هکمونیست امریکا، بلحاظ اقتصادی قدرتمند، دس£ت کم بط£ور م££وقت، از م£رام »رؤی££ای امریک££ا« چش££م پوشیده اس££ت و دیگ££ر خ££ود را س££رزمین س£££لامت و فلاح اقتص£££ادی و سیاس£££ی و ف£££رهنگی ب£££رای تم£££امی

(.246 – 241مهاجران، نمی خواند. )صفحه های

نقد:● و ... که و زور و پول و فن بمثابه رابطه و ترکیبی از علم قدرت

در رابط££ه بک££ار می رود، چ££ون در جامع££ه برق££رار می ش££ود، ب££ه ضرورت، دارای بعدهای سیاسی و اقتصادی و اجتم££اعی و ف££رهنگی است. نویسنده، گرچه قدرت تام را ت££رکیب س££ه ق££درت سیاس££ی و

و امریک££ااقتصادی و فرهنگی می داند، ام££ا مث££الی ک££ه در ب££اره چین می زند، معلوم می کند که از دید او، این سه قدرت، همواره در قی££د

ترکیب بایکدیگر نیستند. مرام نمی تواند در ترکیب شرکت کند، زیرا کارش توجیه بایدکرد و نبای££د ک££رد و بهتراس££ت ک££رد و بهتراس££ت نک££رد و خ££واهی کن و

ب£دانیم، پ££ول را ک££ه از فرهنگ و فنخواهی نکن است. بظاهر، علم هم از سیاست، در ترکی££بی ک££ه در رابط££ه بک££ارهم از اقتصاد و زور

146

می رون££د، ش££رکت می کنن££د. ام££ا ب££ه واق££ع، هری££ک از این عناص££ر چهاربعدی هستند ولو یک بعدشان دربرابر دید عقل ق££رار می گ££یرد.

، در س££طح ف££رد ب££ا ف££رد و در س££طح گ££روه ب££ابدین سان، رابطه قوا گروه، برق££رار می ش£ود و، دراین رابط££ه، ت££رکیب ب££الا بک££ار می رود.

دولت رارابطه میان مسلط – زیرسلطه این سان تنظیم می ش££ود. که حاصل این رابطه ها در درون جامعه و رابطه های ق;;وا

، با ایجاد ستونبا جامعه های دیگر بدانیم، استبداد فراگیر تنظیمپایه ه;;ا، نزدی;;ک ب;;ه تم;;امی رابطه ه;;ا را ب;;ا ق;;درت

هرگ££اه بخ££واهیم، تعری££ف نویس££نده را از ق££درت ت££اممی کن;;د. بک££اربریم، گ££وییم ک££ه ق££درت وق££تی ت££ام اس££ت ک££ه، در ه££ر رابط££ه، هرچهار بعد را بطورکامل، تظیم کند. راستی این است ک££ه رابطه ای ،از این نوع، بخاطر نیاز به توجیه، بنابراین، به میان آم££دن پ££ای حق برقرارکردنی نیست. چنان که مهارکامل یکی توسط دیگری، ممکن نمی شود. این ناممکنی، انسانهایی که ما باشیم را از اهمیت وجدان

خود آگاه می کند. و حقوندیبه حقوقپایان نقد

. کار حکومتها در راه برد ناچیز شده است:4 این جهش های سیاسی، در کشورهای غربی، برای چپ در قیاس با راست، عواقب وخیم تری ببارآورده اند. زیرا گفتمان راست بیانگر منافع او است. حال این که چپ خود را با طراحها و اصلهای راهنم££ا

، ت££ونی بل££ر، »راه س££وم«تعریف می کند. از زمانی که در انگلس££تان و و ایتالیا را برگزی££د، حزبه££ای چپ آلم££انیعنی سوسیال لیبرالیسم

نیز این راه در پیش گرفتند...اسپانیا ، به برداشتی بس و فرهنگی، در امریکا و در اروپا چپ روشنفکر

گروی££د. در این برداش££ت، ب££ه دف££اع ازپرپهنا و عمیق از دموکراسی تمامی اقلیتها و تمامی جنبه ه££ای زن££دگی خصوص££ی، اهمیت ب££زرگی داده می ش££ود. ام££ا هران££دازه بیش££تر در این گس££تره، پیش می رود، بیشتر از مسائل روزمره مزدبگیران و درآم££دهای ک££ارگران گرفت££ار شرائط سخت و یا گرفتار بی کاری ط££ولانی، دور می ش££ود. آی££ا بای££د راهبرد خ££ویش را بط££ور کام££ل تغی££یر ده££د؟ مطمئن££ا ن££ه. زی££را اگ££ر بخواهد به این مسائل بپردازد، برای مثال، خواهان امداد همه جانب£ه

اقتصادی صدمه خواهد دید وبه ضعیف ترین های جامعه بگردد، رشد دیگر درآمدی حاصل نمی شود که چ££نین ام££دادی ممکن ش££ود. پس،

چه باید کرد؟ تنها یک راه ح££ل ممکن اس££ت: هران££دازه نقش££مندان و جنبش££های

، بیشتر سخن گوین££د، و حقوق بنیادی از وجدان به حقوندیاجتماعی

147

حکومته££ا بیش££تر ن££اگزیر می ش££وند برض££د بی ک££اری و ب££رای رشد اقتصادی و ب££الابردن ت££وان رق££ابت واح££دهای اقتص££ادی و کاس££تن از نابرابری ها تلاش کنند. حکومته££ا بای££د امتیازه££ای ب££یرون از ان££دازه و فعالیتهای غیر مولد برخی گروهه££ای اجتم££اعی را، در هم££ه سلس££له مراتب درآمد، الغاء کنند. عملی شدن این راه کار نی££از ب££ه ج££دایی و

دارد. زی££را این ق££وه بای££د ب££ه این بس££یار بیش££تر ق££وه مقننهاستقلال نیز نیازمندمسائل که مدام پیچیده تر می شوند، بپردازد. قوه مجریه

همین توانایی است. زیرا باید از پی ح££ل مس££ائل ف££وری و ب££رآوردن نیازهای عاجل و تحصیل نتایج مادی محسوس برای اکثریت جامع££ه،

برآید. ، ن££ه ط££رحی و ن££ه از آنج££ا ک££ه مجم££وع اح££زاب سیاس££ی چپ

جدی££د،اندیشه ای برجا گذاشته اند و از آنجا که جنبش ه££ای اجتم££اعی در حال حاضر، توانا به ارائه گفتمان سیاسی نیرومند از خود نیستند و ما وارد دوران گذار می شویم، این به حکومت است که بای££د روی

آورد. اما یک جنبش فکری و ی££ا اجتم££اعی، در ی£ک کش££ور دموکراتی£ک، چگونه می تواند باز زی££د اگ££ر گفتم££ان سیاس££ی نداش££ته باش££د؟ اگ££ر

روی به ت££ام ش££دن آورد، دیگ££ر ی££ک نقش££مند و ی££ا ی££ک جنبشقدرت ، به دولت نیست ک££ه بای££د روی آورد. ب££رخی از نقش££منداناجتماعی

برآن شد ه اند که بر حل مسائل زن££دگی خصوص££ی، متمرک££ز ش££وند. روانک££اوی را ن££یز بکارگرفته ان££د. دیگ££رانی ک££ه واقع بین ت££ر بوده ان££د، درصدد مبارزه مستقیم تر با دشمنان اجتماعی برآمده اند و می دانن££د که نزاعهای جدید کم تر در قلمروهای اقتصادی و ح££رفه ای و بیش££تر در قلمروهایی پدید می آیند که، در آنها، عمل اثرات هرچه مهم تری

خویش دارد.بر وجدان مردم بر حقوندی بدین قرار، پیشاروی قدرتهای تام، جنبشهای اجتماعی

. ه££دفهایجدید، باید خ;;ود را جه;;انی بدانن;;د و تعری;;ف کنند آنها، بن££ابراین، روش££ها، هم££واره، بای££د اخلاقی و دموکراتی££ک باش££ند. پیشاروی جنبشهای اجتماعی، ضد جنبشها آنها هستند که بخاطر این جماعت و آن ه;;ویت و فلان م;;رام، برانگیخت;;ه می ش;;وند. خن;;ثی کردن ض;;د جنبش;;ها، ایج;;اب می کن;;د ک;;ه جنبشهای اجتماعی، بیش از همه، م;;دافع حق;;وق انس;;ان

(250 – 246. )صص که جهان شمول هستند، بگردند

:چهار میدان ضرور وجدان به حقوندی

148

و ب££رای آنک££ه اراده ب££ودن و عمل ک££ردن بمثاب££ه انس££ان حقوند نقشمند، حاضر باشد، نخست باید نقشمند ممکن، فرد یا جمع، خود را مسئول و توانا به عمل، احساس کند. این مرحله اول از مراح££ل

بمثاب££ه حقون££د و نقش££مندک££اری اس££ت ک££ه آن را وج££دان ب££ه خ££ود می خوانیم. زیرا این عم££ل نیس££ت ک££ه عمل کنن££ده را خل££ق می کن££د، بلکه این عمل کننده است که عمل را خلق می کند. بدون عش££ق ب££ه

وجود ندارد. باتوج££ه ب££ه این ام££ر، در ب££اره چه££ار، دموکراسیآزادی مسئله موضع می گیرم که عرصه های وجدان به خود بمثابه حقوند و

نقشمند هستند.

، مس££ئله بازکش££ف ف££رد اس££ت. در این مس££ئله،. مس;;ئله اول1 را و دارای وجدان به حقوندیمی کوشم و امیدوارم انسان نقشمند

بیابم. ، بازپردختن به »مسئله زن« است ک££ه در قس££مت. مسئله دوم2

اول این کت££اب، یادآورش££ده ب££ودم ک££ه در قس££مت دوم ب££دان ب££ازمی گردم.

و مه££اجران اس££ت و امی££دوارم مسئله پناهن££دگان. مسئله سوم3 آن را عمیق بررسی کنم. کوشش می کنم گودال گذرناپ££ذیری می££ان قربانیان یک وضعیت اقتص££ادی و آنه££ا ک££ه در وض££عیت زی££ر س££لطه،

سلطه اجتماعی و فرهنگی، هستند، پدید نیاورم. که بدان می پردازم، این است: چگون££ه می ت££وان. مسئله چهارمی4

را درکش££ورهایی انس££ان و حق££وق بنی££ادیموض££وع های دموکراسی مطرح کرد که فاقد دموکراسی هستند و برای انسان حقوق بنی££ادی

قائل نیستند. این کشورهامرتب پرشمارتر می شوند؟

از خود بمثابه حقوند و وجدان زدایی. وجدان به خود1بمثابه حقوند:

آیا می توان از نقشمندهای جدید در دوران فراتجدد سخن گفت؟ ترسی که احساس کنندگانش بیش از پیش پرشمار می شوند و بج££ا اس££ت، ت££رس از ط££رد ش££دن از جامع££ه اس££ت. ب££دان خاطر ک££ه جماعت ه££ا و رواب££ط »ط£بیعی« ض£عیف می ش£وند، در نتیج££ه، ف££رد، پیشاروی طوفانهای اقتص£ادی و محی£ط زیس££تی ی£ا سیاس£ی ک£ه ن£ه می تواند پیش بینی شان کند و نه از آنها پرهیزکن££د، م££نزوی و بی کس می گ££ردد. از این رو، تهدی££د ب££ه طردش££دن م££دام بزرگ ت££ر می ش££ود. مابه ازای این شکنندگی، بی ثباتی شغلی و از این به آن ش££غل رفتن است که گرفت££ارانش، آن را ن££یز ط££رد ش££دن، بلک££ه محک££ومیت ب££ه

149

مرگ، حس می کنند ولو رابطه ها و مبادله ها و تعاونها و همبستگی ها اهمیت همبستگی های معاصر ایتالیارا آسان می کند. جامعه شناسان

را در شهرهای ب££زرگ ایتالی££ا، خ££اطر و سازمانهای مذهبیخانوادگی نشان می کنند. اما ما می دانیم که در جامعه ه££ای ص££نعتی، از جمل££ه ایتالیا، این دولت است که نقش اصلی را بازی می کن££د. و این نقش

و ن££یز اف££رادی ب££ازی ک££ارگرانرا در ب££ازتوزیع و بازشناس££ی حق££وق می کند ک£ه خ£ود ن£یز خواه£ان ب£ازهم بیش£تر ف££ردی ش£دن رابطه ه£ا هس££تند. از این رو، آن رابطه ه££ا ک££ه یکی را ن££ان آور بقی££ه می ک££رد و سبب بهره کشی، از جمل£ه بهره کش£ی جنس£ی، می ش£د، ب££ه حاش£یه

رانده شده اند. نویسنده پس از آنکه یادآور می ش££ود بای££د از تحلیل ه££ایی پره££یز ک££رد ک££ه، درآنه££ا، بس££ود م££رام، دس££تکاری می ش££ود ت££ا ک££ه م££ورد بهره برداری مقامهای سیاسی و یا فرهنگی و یا اجتماعی بگردد ک££ه »روانشناسی خلق ها« یک نمونه از آنها اس££ت، اهمیت پ££رداختن ب££ه نیروه££ایی را خ££اطر نش££ان می کن££د ک££ه در براب££ر معیاره££ای مس££لط می ایس££تند و می££ل خ££ود را ب££ه ف££رد حقون££د ش££دن، اب££راز می کنن££د.

می نویسد: پیوند دهم. زی££را م££ا می کوشم فردشدن را به وجدان به حقوندی

را، در تجربه فردی او در نهادها و ی££ا در س££یمایباید انسان نقشمند درخلاقیت وی£££ژه خودم£££ان در س£££طح اجتم£££اعی، کش£££ف ک£££نیم.

بمثابه حقوند، اغلب، با بازگش;;تحقیقت، وجدان به خود . این بازگشت به خ££ود،به خود بمثابه، نقشمند، آغاز می شود

البته، هیچ ربطی به فردگرایی رفاه را از آن خ££ود پن££دار و خویش££تنindividualismeرا سوای دیگران انگار، ندارد. چرا که فردگ££رایی

دو دوزه بازی کردن است: دفاع از یک فکر و حتی یک جماعت و، در همان حال، دادن این احساس که بنابر دفاع از سازوکارها و اش££کال

وجدان به خود بمثابه حقوند است. در اینج££ا، نویس££نده ب££ه این مهم می پ££ردازد ک££ه در جامعه ه££ای اروپایی، شمار انسانهایی که تنها زن££دگی می کنن££د و ی££ا دو تن ب££دون هیچ قرار و مدار قانونی، زندگی می کنن££د و کودک££انی ک££ه، خ££ارج از شکلی از اشکال نهاد، به دنیا می آیند می پردازد و راه کارها و ت££دابیر را خاطرنشان می کند و به این نتجه می رسد که در بنای جامعه ه££ای

، دورانی وجود دارد ک££ه، در آن، سیاس£ت های اجتم££اعی ب££افرامدرن وض£££عیت های واقعی مردم£££ان – بخص£££وص راه کاره£££ای سیاس£££ت

– خوانایی ندارن££د. )ص££صاندیشان با نیازها و تقاضاهای شهروندان252 – 255)

150

و جنسیت:. تجدد2 در میان معاصران ما، بسیار پرشمار هستند مردان و زن££انی ک££ه

درféminisme دیگ££ر ق££انع نیس££تند جانب££داری از حق££وق زن££ان خواست حقوق )اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی( برابر برای زنان و مردان، خلاصه شود. وضعیت واقعی دیگر است. در واقع، هراندازه م£££ردان بیش£££تر ب£££ه فع£££الیت تولی£££دی و دیگرگون س£££از جامعه ه£££ا می پردازند، زنان بیشتر معرفهای زندگی »طبیعی« تلقی می ش££وند ک££ه، در آن، تعیین کنن££ده ترین عنص££ر، جنس££یت اس££ت. بعکس، پ££ر

که این هم££ه از آنشمارند زنانی که می بینند و می گویند این برابری سخن گفته می شود، ن££ه تنه££ا وج££ود ن££دارد، بلک££ه امک££ان داده اس££ت روابط مس££لط – زی££ر س££لطه و خش££ونت آمیز می££ان م££رد ب££ا زن، در

،بناشده اند.جامعه هایی همچنان بپاید که بر پایه سلطه بر طبیعت بمثاب££ه بدین قرار، باید نیک اندریافت که پذیرفتن وجدان ب££ه خ££ود

حقوند، ایجاب می کند که، پیش از همه، خود را در ورای یک برابریمجازی قراردهیم و از خود، در باره امکان دگرگ££ونی رابط££ه فرهنگ

بپرسیم. بپرسیم چگونه این دگرگونی را به انجام رس££انیمو طبیعت و نیز نقشمندی برابری جویند. که زنان در حقوندی

پرداختن به این دگرگونی سابقه دارد: تقریبا در هم££ه عرص£ه های اندیشه و عمل اجتماعی، دو نظر در باره اصلاحاتی که باید به انجام رس££اند، رویاروین££د: ی££ک نظ££ر براین اس££ت ک££ه تم££امی نابرابری ه££ا، بنابراین، همه تبعیض ها و امتیازهای ویژه را باید لغو کرد. نظر دیگر براین است که مادونی را، در مافوقی، در ن££یروی جبران کنن££ده، بای££د دگرگون کرد. این نظ£ر دوم اس£ت ک£ه اندیش£ه اروپ££ایی را در ق£رن

پ££یرامون ارب££اب و ب££رده، تغذی££ه، ب££ر مبن££ای تفک££ر هگلن££وزدهم کرده است. این نظ££ر اس££ت ک££ه این پرس££ش را پیش££اروی م££ا ق££رار می دهد: چگونه جنبه »طبیعی« زندگی زنان££ه را بای££د بخ££اطر ه££دفی تجهیز کرد ک££ه من آن را »م££افوقی زن££ان« می خ££وانم؟ این ام££ر ک££ه

ج££ورزنان بهتر از مردان می توانند جور چندین نوع زن££دگی را ب££اهم کنند، می توانند جور همه شیوه زندگی را بایک££دیگر جورکنن££د را بای££د بازشناخت. هیچ چیز نباید مانع این دگردیسی مادون کنونی که زنان هس££تند و وابس££ته اند ب££ه وظیف££ه تولی££د نس££ل و »ارض££ای نی££از«، ب££ه

، برت££ر آنه££ا در وج££دان یابی ب££ر حقون££دیم££افوق، بگ££ردد. اس££تعداد انطباق دارد رااستعدادی که بطور کامل با نیازهای جامعه ارتباط ها

بای££د بازش£ناخت. الگ££ویی ک££ه م££رد مس££لط ب££ود، ب££ا جامع£ه ص£نعتیانطباق داشت.

اما بر س££ر راه بازشناس££ی برت££ری زن، مش££کل ها پرش££مارند. از جمله، ما از آن می ترسیم که با پیش رفتن در این راه، همه آنچه را

151

که همواره صحیح می پنداشتیم و مدافعش££ان ب££ودیم، وی££ران ک££نیم و خود را پیشاروی »طبیعی گردانی« زندگی اجتم££اعی بی££ابیم. چگون££ه بتوان از این مانع عبورکرد بدون بازگشتن به شیوه پیشین جانبداری

حق££وق خلاص££ه می ش££د و ازاز حقوق زن که در درخواست براب££ری موانعی نمی پرسید که باید از آنه£ا عب££ورکرد ت£ا این براب£ری متحق£ق

بگردد؟ نخست باید در کله گنجاند که، با فنون و محاس££به ها، وج££دان ب££ه

حاصل نمی شود. زی££را وج££دان جس££تن جری££انی اس££ت ک££ه،حقوندی و نقش££مند،درآن، آدمی ب££ه تص££دیق خ££ویش بمثاب££ه انس££ان حقوند

بمثابه وج££دان ب££ه توان££ایی خ££ود در تغی££یرکردن و تغی££یردادن محی££ط ، می رسد. و این برداشت از وج££دان ب££ه حقون££دی، بگ££ونه ای،زیست

بیشتر زنانه است تا مردانه. زیرا با جامعه ارتباطات، بیشتر رب££ط و انطب££اق دارد و به££تر می توان££د ن££یروی لازم را ب££رای روی££ارویی ب££ا

قدرتهای تام، ایجاد کند. به این جا که می رسیم، پرسش دیگری محل پیدا می کند: چگون££ه یک قدم دیگر به پیش برداریم و در جری££ان وج££دان ه££ر انس££ان ب££ه

خویش، وجدان به دیگ££ری، بمثاب££ه حقون££د و نقش££مند،– ب££هحقوندی - را نیز وارد کنیم؟ پاسخ این اس££ت:همان اندازه که وجدان به خود

این کار را باید با وجدان به خود بمثابه حقوند انج££ام دهیم و هم££واره متذکر باشیم که وجدان به خود بمثابه حقون££د و وج££دان ب££ه دیگ££ران بمثابه حقوند همواره یک جریان را تشکیل می دهن££د. بدین س££ان، ن££ه تنها وجدان به حقوندی دیگری که احساسات و رابطه ه£ای او را ن££یز ب££ه رس££میت می شناس££یم، بلک££ه می ت££وانیم ب££ازهم دورت££ر ب££رویم و تص££دیق ک££نیم ک££ه زن££ان فراخوان££ده ش££ده اند ت££ا ک££ه، در وج££دان ب££ر حقوندی و... دیگری، عاملانی فعال تر از مردان باش££ند. نخس££ت ب££ه

، ن£یرو، ک££ار واین دلیل که م£ردان اغلب این هم£انی جس£ته اند ب£ا زور بخصوص سلطه که زن را به موجودی وابسته و فعل پذیر فروکاسته و، هم زمان، بر خود، ابراز احساسات را ممنوع کرده اند. مردان چرا و چگونه این نگرش در خود، ت££ا این ان££دازه »ابت££دایى« و زورگ££و، را دائمی کرده ان£££د و بدین س£££ان، خ£££ود را از بخش£££ی از عواط£££ف و احساس££اتی مح££روم کرده ان££د ک££ه ض££رورترین ها ب££رای خلاقیت او

و سلطه، خ££ود را محک££ومهستند؟ از رهگذر این همانی با دنیای فنکرده اند به بازنشناختن نقش بلحاظ فرهنگی خلاق تر زنان.

اقب££ال و زن££ان« ن££اچیز نمی ش££ود در براب££ری ب££دین قرار، »آزادی امک££ان زن و م££رد، بلک££ه در برمی گ££یرد س££اختن خ££ویش را بمثاب££ه انسان »کاملا و مستقیما«حقوند و نقش££مند. ن££ه م££ردان و ن££ه زن££ان بط££ور کام££ل ب££ه خ££ود بمثاب££ه حقون££د و خلاق و نقش££مند تحق££ق نمی بخشند، بدون این که سلطه مرد بر زن پایان پذیرد. بدون این که

152

بپذیرند مرد و زن نمی توانند بمثابه حقون££د و خلاق و نقش££مند بزین££د مگ££ر اینک££ه در آزادس££ازی از قی££د س££لطه، کامی££اب ش££وند. زن££ان

، بط££ور کام££ل، ازنمی توانند، جا و مقام خود را در جامعه فرام££درن آن خویش کنند مگر با ایف££ای نقش خ££ود در تغی££یر درک عم££ومی از

. درک عمومی از تجدد این است که عقل و نیروی ک££ار م££ردانتجدد را و عاطفه و لذت جویی زنان را هستند. از این رو، م£ردان بای££د ب£ر زن££ان مس££لط باش££ند. این درک اس££ت ک££ه ب££ه یمن س££اختن موج££ود انسانی کامل – موجود کاملی ک££ه زن££ان، ب££ه یمن آزادی خ££ود، خل£ق خواهند کرد –، با اح££ترام ب££ه گون££اگونی شخص££یت و ب££ا ح££ذف هم££ه رابطه های مسلط – زیر سلطه، باید تغی££یرداد. ض££رورترین کارها این

زنان بهیچ روی نبای;د، بگذارن;;د ب;;ه دای;ره بس;تهک££ار اس££ت: بازش;;ان گردانن;;د ک;;ه، در آن، ب;;ه بهان;;ه اب;;راز آزاد می;;ل

(261 – 255. )صص ، تسلیم میل جنسی مرد بگردندجنسی

نقد:● ، نویس£££نده را گرفت£££ار زبردس£££ت و اص£££ل راهنم£££اکردن ثن£££ویت

زیردس££ت، م££افوق و م££ادون، نگ££اه داشته اس££ت. ناچ££ار، از این مهم غافل شده است که مافوق و مادون، برتر و فروتر، یک رابطه است و این رابط££ه، رابط££ه مس££لط – زیرسلطه اس££ت. رف££ع تن££اقض، ب££ه

و جانش££ین ک££ردن آن ب££ا موازن££هرهاکردن ثنویت بمثابه اصل راهنما است. هرگاه چنین کنیم، رهایی از هرگونه رابط££ه مس££لط –عدمی

، ایجاب می کن££د م££افوق و م££ادون و زب££ر و زی££ر، ج££ای ب££هزیرسلطه و عم££ل ب££ه حق££وق و فع££ال ش££دن بمثاب££ه در حقون££دیبراب££ری

بس££پارد. بدین س££ان، وج££دان ب££همجموعه ای از اس££تعدادها و فض££لها و وجدان به خود بمثاب££ه پنج گانه بمثابه حقوند، وجدان به حقوقخود

خلاق، وجدان به خود بمثابه مجموعه ای از استعدادها – که اس££تعداد خلق یکی از آنها است - و فضلها می ش££ود. هرگ££اه نویس££نده از بن££د

ثنویت می رهید، راه را تا اینجا می آمد. بدین قرار، سخن خالی از تناقض که ب££رای زن££ان نقش اول قائ££ل

، زن و م££رد ب££ا اس££تقلال و آزادی و آزادیشود، این است: »استقلال زن آغاز می گیرد، بدین خاطر که زنان هستند که باید خویش££تن را از رواب££ط مس££لط – زیرس££لطه برهن££د و تنظیم رابطه ه££ا ب££ا حق££وق را ممکن بگردانند«. این سخن را ک££ه آزادی ه££ر جامع££ه ب££ا آزادی زن،آغاز می شود، بنی ص££در نیم ق££رن پیش گفته اس£ت و در به££ار انقلاب

و پس از آن، تکرار کرده است. ایرانپایان نقد

153

و دفاع از سرزمین ها:. پذیرش پناهندگان3 ، بلح££اظ نظ££ری و عملی، اگر من برای مسئله پذیرش پناهندگان

مح££وریاهمیتی به غایت قائل می شوم، بدین خاطر است ک££ه ن££زاع ، نزاع میان جهان ش££مول گرایی حق££وق انس££ان ودر جامعه فرامدرن

دفاع از جماعت ها و هویت های ویژه است. بجای آن که بگذاریم اس££تانهایی بط££ور کام££ل از دولت ملی، ج££دا شوند، باید این سرزمین ها را به اتخاذ و اجرای سیاس££تهایی تش££ویق کنیم که سبب بسط فعالیتهای جدید و برعهده گ££رفتن مس££ئولیتهای

، بگردن£££د ت£££ا ک£££ه، درجدی£££د و »پ£££ذیرش« مه£££اجران و پناهن£££دگان چهارچوب مبارزه همگانی با نابرابریه££ا می££ان اس££تانها ک££ه بیش££تر از

افزایش می یابن££د، ب££ا ب££ه حاش££یهنابرابریها میان طبقه های اجتماعی رانده ش£دن و بیاب£ان گش£تن، مب£ارزه ک£نیم. ب£ه ط£راحی طرح ه£ا و

اجرای طرحهای بزرگ نیاز است. ، ارتباطات فرادس££ت هس££تند و س££بب ایج££اد در جامعه فرامدرن

تام بازارهای م££الی وقدرتهای تام می شوند که می توانند هم قدرت از ن££وع امت وهم رژیمهای اس££تبدادی ی££ا ض££د جنبش££های اجتم££اعی

انسان، باشند. بن££ابراین،جماعت گرا و ویرانگر حقوق جهان شمول هرچه زودت££ر، بای££د وج££دان ش££فافی ب££ر این واقعیت پی££دا ک££نیم ک££ه، ام££روز، اش££کال جدی££د س££لطه، هم££ان مح££ل را پی££دا کرده ان££د ک££ه

، برمحور سرمایه تولیدی، در جامعه های ص££نعتیطبقه های اجتماعیداشتند.

در همه جای جهان، شاهد ذوب شدن رژیمهای اقت££دارگرا و امت و جماعت گرایی مدعی این و آن هویت و دشمن »غ££یر خ££ودی«، در یکدیگر، هستیم. این دربرابر سلطه نظامهای متمرکز است که بای££د از حقوق جهان شمول انسان، دفاع کنیم. این کار را باید در مح££دوده دف££اع از من££اطقی انج££ام دهیم ک££ه در خط££ر از دس££ت دادن ت££وان خلاقیت، بنابراین عمل خویش هستند. عامل توان ربا از مناطقی که دارند محکوم به بیابان شدن و به حاشیه رانده شدنند، جهانی شدن و لیبرالیسمی است ک££ه ه££دفش از می££ان برداش£تن هم££ه س££دها، از جمله سدهای اجتماعی و سیاسی و فرهنگی است ک££ه م££انع از ب££ه

حداکثر رساندن سود می شوند. ک££ار را ب££ا پ££ذیرفتن ف££وریت پیش گ££یری از وق££وع فاجعه ه££ای

، آغ££از ک££نیم. خاص££ه، ب££دین خاطر ک££ه این فاجعه ه££ا،محیط زیس££تی مهاجرته££ای انب££وه انس££انها را ب££ر می انگیزن££د و زی££ر و روش££دنها در

فعالیت اقتصادی بهمان وسعت را ببار می آورند. ما باید وجدانی کامل به این واقعیت پیداکنیم که بخش بزرگی از

و ن££اگزیر ش££دن از جاب££ه ج££اییبش££ریت را تخ££ریب محی££ط زیست را در خ££ورجغرافیایی، تهدید می کند. آنها که تنها مس££ئله پناهن££دگان

154

توجه و حل می دانند و بر آنند ک££ه مه££اجران را ب££دین خاطر ک££ه علت مهاجرت اقتصادی است – گرچه اغلب به علل سیاسی نیز هست – نباید پذیرفت، واقعیت را با انگشتهای کوچک خود می پوش££انند و م££ا را دچار اشتباه می کنند. نه تنها نیم قرنی است که شاهد آنیم که، با آهنگی شتاب گیر، روستاها و شهرهای کوچ££ک و متوس££ط از جمعیت

Saoخالی می شوند و شهرهایی چون س£ائوپولو Pauloاز جمعیت باد می کنند، بلکه ش££اهد آنیم ک££ه جمعیت مکزیک££و )س££یتی (بیس££ت میلیون نفر می شود و در همان حال، سیل مه££اجران بس££وی امریک££ا

روان است. بزرگ ترین خطرها تنها آنها نیستند که در دورترین قاره ه££ا از م££ا، خود را نشان می دهند، بلکه این خطرها در دروازهای کشورهای م££ا و بسا در سرزمینهای ما، خود را می نمایانند. دیگر، ن££ه بس££ان ق££رن هجدم، بنام شهروندی گری و نه بسان قرن ها نوزدهم و بیستم، بنام

، می توان از موضع و موقعیتی »دفاع« کرد. اینطبقه های اجتماعی بن££ام زن££دگی و ش££رکت در دنی££ایی در جنبش اس££ت ک££ه، بمثاب££ه نقشمندان اجتماعی توانا ب££ه انج££ام این و آن انتخ££اب، می ت££وانیم از

سرزمین های خود دفاع کنیم. هرگاه ما به انجام این دگردیسی عمیق و تبیین مسئله ای موف££ق شویم که ب££رخی آن را در »پ££ذیرش مه££اجران« ن££اچیز می کنن££د، م££ا وجدان کامل پیدا می کنیم که مسئله پیش رو، به آینده همه م££ا رب££ط دارد. از متهم ک££ردن دولته££ا و خش££ونت پلیس بازایس££تیم. واقعیت این است که در امریکا – کانادا ب££ه کن££ار زی££را فعالان££ه ب££ا گرایش££های

، بر اث££ر جه££انی ش££دنهرچه خطرناک تر مقابله کرده است – و اروپا و، این کارگرانن£££د ک£££ه برض£££د پناهن£££دگان و ص£££نعت زداییاقتص£££اد

مهاجران، عصیان کرده اند. این بی کاری درازمدت بخصوص جوانان، سبب رونق شدید عوام فریبی گشته است ک££ه ض££دیت ب££ا خ££ارجی را دس££ت مایه کرده اس££ت. ب££دین خاطر اس££ت ک££ه زن££دگی سیاس££ی در

، و فرانسهکش££ورهای ب££زرگ ص££نعتی، چ££ون امریک££ا و انگلس££تان گرفت££ار درهم ب££رهمی شده اس££ت. عقب نش££ینی و بازایس££تادن از مقاومت نیروهای سیاسی و سندیکایی، جز بسود قوای اقتص££ادی و م£££الی مس£££لط تم£££ام نمی ش£££ود. این نیروه£££ا پذیرفته ان£££د به£££ای ص££نعت زدایی در کش££ور را بخ££اطر ب££ردن س££ود از جه££انی ش££دن،

بپردازند. بازهم مهم تر این که ما باید خود را متقاعد کنیم ک;ه

تنها پاسخ مؤثر به قدرتهای تام و تنها روش جلوگیری از پ;;یروزی آنه;;ا، خلق ک;;ردن اس;;ت؛ ب;;رانگیختن و تق;;ویت

جدی;;د و نیروه;;ای سیاس;;یش;;تابان جنبش;;های اجتم;;اعی

155

جدید است. این نیروها، در سطح سیاس;;ی، م;;دلل ک;;ردن–261. )به عمل برخاس;تن جنبش;ها را برعه;;ده می گیرند

266)

:نقش ایفاکندگان در جامعه فرامدرن:. ورود به جامعه فرامدرن1

ما نه تنها انحطاط، بلکه از هم پاشیدن جامعه صنعتی را زن££دگی می کنیم و زمان آن است ک££ه ب££ه آین££ده بنگ££ریم، زم££ان آن بخص££وص ب££رای اروپایی ه££ا اس££ت ک££ه بیش از ان££دازه ب££ه مس££ائل گذش££ته

فنون و در را در رشددلبسته اند و تا این زمان، نقش نیروی محرکه و دولت ها با شرایط جدید تولید بازی نکرده اند.انطباق کارفرمایی ها

که بر سازماندهی بازرگانی و ص££نعتی س££نتیش تکی££ه دارد، آلمان (، مرک££ل می گوی££د: حک££ومتش ض££عیف2017در انتخاب££ات جدی££د )

شده است و این ض££عف ع£زم و توان££اییش را ب££رای برعه££ده گ££رفتن در انجام مجموع تغییرهای ض££رور، زی££ر س££ئوالرهبری تمامی اروپا

در وض££عیتی معک££وس ق££راردارد: ریىس جمه££وریمی ب££رد. فرانسهEmmanuelجدی££د، امانوئ££ل م££اکرون Macronقطع££ا ع££زم لازم

برای اتخاذ ابتکاره££ای متهوران££ه را دارد؛ ام££ا نخس££ت بای££د از بهب££ود اقتص££اد فرانس££ه را از مان££دن دروض££عیت عم££ومی اس££تفاده کن££د و

گذشته که توانش را می ستاند، برهد و کش££ور را از کس££ر ب££ودجه ای خلاص کند که مانع اتخاذ ابتکارها هم در ساحت س£رمایه گذاری ها در فن شناس££ی و هم در س££احت تغی££یر س££امانه دانش££گاهی و سیاس££ت تحقیقاتی، می شود. زی£را تض£مین آین££ده اروپ£ا در گ££رو آن اس£ت ک£ه فرانسه و آلمان اتحادی را بازبسازند که به یمن ریاس££ت ژاک دل££ور

Jacques Delorsامک££ان داد وج££دان ب££ر ب££ر کمیس££یون اروپ££ایی ، ازضرورت یک سیاست اروپایی، بسط پیداکند. جداشدن انگلس££تان

اروپ££ا، خ££اطر ره££بران اروپ££ا و ن££یز انگلس££تان را ب££ه خ££ود مش££غول نگاهدشته است. این امر تهی££ه طرحه££ای بلندم££دت را، در وض££عیتی

این اندازه نامطمئن، بسیار مشکل ساخته است. روبرو اس££ت: غیرقاب££ل امریکا با وضعیتی وارنه وضعیت فرانسه

،Trumpپیش بی££نی ب££ودن پن££دار و ک££ردار ریىس جمه££وری، ت££رامپ در ب££اره محی££طامتناع او از اجرای مصوبه کنفرانس جهانی پ££اریس

، ع££دم اطمین££ان و و خ££ارج ش££دنش از ق££رارداد ب££ا ای££رانزیست بی اعتمادی گسترده ای را در تم££امی جه££ان ببارآورده اس££ت. ب££اوجود

دادن فن££££ون جدی££££د ارتباط££££ات واین، امریک££££ا در قلم££££رو رشد شده، نقشی متفوق دارد. جهانیسرمایه داری

156

می توان گفت در دورانی زندگی می کنیم که تعمیم فنون جدید و ادغام اقتصادهای جهان، شتابان پیش می روند. اما ورود به جامعه و

ک££ه هم جدید هنوز واقعیت نجسته است. بخصوص اروپاییانفرهنگ مردم و هم رهبران سیاسیشان نسبت به بیشترشدن نابرابری ها در امریکا ک££ه این کش££ور آم££اده اس££ت کش££ورهای دیگ££ر را ب££ه این راه

ک££ه می خواه££د دیگ££رببرد، سخت سوءظن دارند. ب££ه م££وازات، چینکارخان££ه دنی££ا نباش££د، بلک££ه دف££تر مطالع££ات و آم££وزش و پ££رورش مهندس££ان ن££وع جدی££د جه££ان باش££د. از این رو، دولت، بیش از پیش،

مه££ار دولت را،مص££مم اس££ت مه££ار اقتص££اد را و ح££زب کمونیستبطور مدام، در داست داشته باشند.

بدین س££ان می ت££وان نتیج££ه گ££رفت ک££ه، ام££روز، هیچ قس££مت ازجهان آمادگی اتخاذ ابتکارهای مهم، نه تنها برای ایجاد ش££رائط رشد دنیا، تولید و سازماندهی اقتصادی جدید در س££طح جه££ان، را ن££دارد،

و ش££یوه گ££رفتن تص££میم هایبلک££ه آم££ادگی س££ازماندهی اجتم££اعی سیاسی گویای تغییرهای عمیق را نیز ندارد. باید، بخص££وص بخ££اطر تضعیف اندیشه اجتماعی، تقریبا در تمامی قلمروه££ا، دل مش££غول و نگران بود. دانش اقتصادی س££لطه تقریب££ا ب££دون ش££ریک ب££ر قلم££رو

، دربراب££راقتصاد دارد اما بخاطر مقاومت شدید روش££نفکران غ££رب تغییره£££ای اقتص£££ادی، اجتم£££اعی و سیاس£££ی در جری£££ان، تض£££عیف

(307 – 305شده است. )صص

جدید:. ساختن انسان نقشمند2 خوان££ایی دارد، وارن££هانسان نقش££مندی ک££ه ب££ا جامع££ه فرام££درن

انسانی است که منش و روشش با جامعه صنعتی می خواند و بر خلاقیت اقتصادی و اجتم££اعی متمرک££ز ب££ود. ی££ک جامع££ه مص££رف

بس££یار مس££تقیم تر ب££ر رفتاره££ا و جل££وه گری اعض££اء اث££رمح££ور می گذارد تا ی££ک جامع£ه ص£نعتی. از جمل£ه، ب££ه این خ££اطر ک££ه در جامعه مصرف محور، قدرتهای تام شکل می گیرند که سلطه های اقتصادی و سیاسی و فرهنگی را ب££ا هم اعم££ال می کنن££د. ض££رور

س££لطه نخبه ه££ای ره££بری کنن££ده رااست که جنبشهای اجتم££اعی نپذیرند و به تغییر اجتماعی سمت و سویی ببخش££ند ک££ه توان££ا ب££ه عبور از هدفهای پیشین )که عمده اقتصادی و اجتماعی بودن££د( و پذیرش هدفهای اخلاقی و دموکراتیک، بگ££ردد. ام££ا، ق££وای زی££ادی

مانع سمت و سوی جدید پیداکردن تغییر اجتماعی هستند. تعری££ف ما نیاز به آن تعریف از »بغرنجی« داریم که ادگارمورن

کرده و بسط داده اس££ت. زی££را ره££ا از بن££د هم££ه جبره££ای اقتص££ادی ادع££ایی تع££یین کنن££ده رفتاره££ای اجتم££اعی اس££ت و وابس££تگی های

157

متقابل روزافزون مسائل اقتصادی اجتماعی و نیز مس££ائل ف££ردی و میان افراد را لحاظ می کند. مقاومتها در برابر سمت و سوی جدی££د پیداکردن تغییر اجتماعی را نه تنها نهادها که انسانهایی می کنن££د ک££ه در بند درکی از خود بمثابه موجود فعال هستند. پیشنهاد دی££دی کلی و چند فرهنگی از جهان کنونی، مشکل است. چراکه، در طول دهها سال، ما عادت کرده ایم به مشاهده عمومیت پیداکردن دیدی، بیش از پیش، فردنگ££ر و بی توج££ه ب££ه جامع££ه، دی££دی ب££دون پای££ه و مای££ه فرهنگی، دی££دی از فع££الیت ح££رفه ای، خاص£ه در هم££ه نهاده££ایی ک££ه دست اندر کار زندگی اقتصادی هستند. امریک££ا م££دتهای دراز اس££ت که »دوطرف جاده« زندگی را از هم جدا کرده است. توضیح این ک££ه یک طرف دنیای اثربخش££ی و عقلانی ک££ردن اقتص££اد و ط££رف دیگ££ر،

Louدنیای زندگی اجتماعی که لو رید Reedدر نوش££ته مع££روف ، خ£ود، آن را» ط£رف پهن«، می خوان££د. چ£نین ج££داکردنی ک£ه بط££ور

ویرانگ£££ر س£££نتها ووس£££یع عملی گشته اس£££ت، از دی£££د اروپایی£££ان فرهنگهای ملی اس££ت. آری، بازش££ناختن ارتب££اط متقاب££ل فعالیته££ای اقتص££ادی و جهت یابی ه££ای ف££رهنگی و مفه££وم شخص££یت ض££رورت

ودارد. باید به نهادهای فرهنگی، از جمله، به وسائل ارتب££اط جمعی ادبیات و سینما و تآتر، جهتی نو ببخشیم. در این س££مت دهی جدی££د، دنیای ذهنی و دنیای عینی، جه££ان عق££ل اب££زاری و جه££ان تجربه ه££ا و

اعتقادها را سهیم بگردانیم. و انسانhomo faber جامعه صنعتی بر محور انسان ابزارساز

می اندیشید. تمدن صنعتی، بر اینhomo aeconomicusمقتصد دو محور، تمدنی عرفی و تم££دنی ش£د ک££ه می ت££وان آن را م££ادی گرا

matérialisteنامی££د. این تم££دن ق££ائم ب££ر این فک££ر ب££ود ک££ه نم££و اقتصادی بنیاد ضرور ترقی، از جمله، اجتماعی و اخلاقی است.

خوان££د )از در دورانی دراز که می توان آن را دوران پس£ا ص£نعتی (، این دنی££ای ص££نعتی ک££ه2007 تا بازسازیهای ملی اروپاییان1973

امریکا هسته مرکزی آن ب££ود، بخش ب££زرگی از پوین££دگی خ££ود را از دس£££ت داد. نخس£££ت ب£££ه این خ£££اطر ک£££ه بخش£££ی روزاف£££زون از س££رمایه های در اختی££ار، در فعالیته££ای تولی££دی، بک££ار نیافتادن££د و در جستجوی س££ود بیش££تر، ی££ا در غ££یر منق££ول بک££ار افتادن££د و ی££ا راهی

شدند و یا در فعالیتهای غیر ق££انونی، بکارگرفت££هبهشت های مالیاتی ب££هش££دند. و س££پس ب££ه این دلی££ل ک££ه دولته££ای ص££نعتی دموکراتیک

، بدل شدند و طبقه میانه بزرگی شکل گرفت که بهدولت های رفاه خدماتی از نوع اداری و یا بانکی و مالی مشغول اس££ت. ح££ال آنک££ه صنعتی کردن خدمات به کندی بسط می یافت و مبارزه برض££د فق££ر،

(.310 – 307واپس می نشست. )صص

158

معاصر:. چهار میدان عمل تجدد3 س££مت یابی های ف££رهنگی و نزاعه££ایی ک££ه در ج££امعه ای جری££ان می یابند که ما وارد آن شده ایم، نه تنه££ا از رهگ££ذر عب££ور از اقتص££اد

، ب££ه س£خن دیگ££ر، از عم££ل ب££ر به یک اقتص£اد ارتباط£اتتولید کننده ب£££ه عم£££ل ب£££ر موجوده£££ای انس£££انی و دگرگ£££ون ک£££ردنط£££بیعت

رفتارهاشان، تغییرکرده اند، بلکه اثر تعلیم و تربیت - ک££ه ب££ا گش££وده ش££دن روزاف££زون در آن ب££روی همگ££ان، م££ؤثری ک££املا مح££وری

گشته است - این تغییر را همه جانبه تر کرده است. این تغییر، همه جانبه و مهم ترین تغییر است؛ چراک££ه رب££ط هرچ££ه مستقیم تر دارد با کردارهای جدید اقتصادی و تبیین های فرهنگی ک££ه من، در کوشش خود برای بازسازی اندیشه اجتم££اعی، ج££ای اص££لی را به آنها می دهم. اما می خواهم بر اهمیت دو تغییر دیگر ن££یز تأکی££د کنم. توضیح این که می خواهم مس££ائلی و انتخابه££ایی را روش££ن کنم ک£ه هرچ££ه مس£تقیم تر ب££ر رفتاره£ای اک££ثریت معاص£ران م££ا فرم££ان می رانند. اغلب بیشتر از مسائل اقتصادی و اجتماعی که در جامع££ه

صنعتی، بر رفتارها حاکم بودند. اس££ت:globalisation تغی££یر اول نفس جه££انی ش££دن و ک££ردن

تعری££ف سیاس££ی جه££انی ش££دن ب££ر تعری££ف اقتص££ادی آن می چرب££د؛ انجام گرفته و سلطه غربیان برجهان -می چربد زیرا استعمارزدایی

برخ££وردار از اقتص££اد م££درن وک££ه امپریالیس££م کش££ورهای غ££ربارتشهای قوی، خوانده می شد – پایان یافته است.

، بخص££وص در این کتاب، باره££ا ب££ه اهمیت س££قوط امپراطوری ها ، اصرار ورزیده ام. این سقوط هم زمان شد باامپراطوری انگلستان

، که استبدادی فراگیر ب££ود. آس££یا و افریقاسقوط امپراطوری آلمان رها شده اند. اما، ب££رخلافتقریبا بطور کامل از بند نظام استعماری

اندیش££ه »پس££ا اس££تعمار«، مس££ئله مهم ت££ر این نیس££ت ک££ه این گون££ه مانده ان££د، بلک££هکش££ورها تحت اش££کال دیگ££ر، تحت س££لطه غ££رب

این است که مسائل آنها همان ها شده اند که دنیای معاص£ر، ش£رق و غ££رب آن، دارد. گرچ££ه دانس££ته های م££ا در ب££اره جامعه ه££ای غ££رب فراوان تر هستند و صحتشان بیشتر آزمون شده است، اما دائم بای££د تحلیل های خ£ود را ب££ازبینیم ت££ا بت££وانیم هم در م££ورد اس£تعمارگرهای س££ابق و هم در ب££اره زیرس££لطه های پیش££ین، بکارش££ان ب££ریم. این بازبینی باید به کوشش برای ساختن تحلیل های عمومی و بسا جهان

سربازکنند.شمول تغییر دوم، مطرود جامعه شدن ب££رخی رفتاره££ا اس££ت ک££ه از آن

، هس££تند. ب££اوجود، در مرتب££ه اول، همجنس گرای££اناقلیته££ای جنسی را ق££انونی کرده ان££د واین که چندین کش££ور ازدواج می££ان همجنس ها

159

آنه££ا را ب££ر قب££ول ک££ودک ب££ه فرزن££دی و ب££ارداری ب££ه دس££تیاریحق پزشک، شناخته اند، همجنس گرایی مقب££ول جامعه ه££ا نگش££ته اس££ت. اف££زون ب££راین، بخص££وص در ش££هرهای ب££زرگ، پرش££مار انس££انها را مشاهده می کنیم که تنها هستند و یا خانواده هایی هس££تند ک££ه براث££ر

، فاقد پدر یا مادرند. طلاق این تحولها ب££ا مخ££الفت ش££دید روب££رو ش££ده اند. این مخالفته££ا در

بیش££تر و ش££دید تر هس££تند. چراک££ه نف££وذ کلیس££ایامریک££ای لاتین عظیم اس££ت. هرچن££د ب££ازتبیین ن££وع جنس££یت، در پیش££رفتکاتولیک

سریع است. این مش££اهده ها و بررس££ی ها هم££ه ب££ه ی££ک نتیج££ه راه می برن££د: موضوع محوری اندیشه، در جامعه صنعتی، وضعیت ها و رابطه ه££ای اجتم££اعی ک££ار و تولی££د بودن££د و این ام££ور ب££ر رفتاره££ای اجتم££اعی، بخصوص رفتارهای سیاسی، حاکم بودند. اما اینک، وج££دان ب££ه خ££ود بمثاب£££ه خ£££ودآفرین، خوددگردیس س£££از و ح£££تی خ£££ودویران گردان، موضوع اندیشه است. این وجدان است که بر رفتارهای ما در هم££ه

شخص££ی ک££ه«ساحت ها، بخصوص در ساحت اساسی ترین»نیازهای زن££دگی درگ££رو ب££رآوردن آنه££ا اس££ت، فرم££ان می ران££د. خلاقیت و نزاع مندی دو ویژگی جامعه نو هستند. بدین سان، مهم ترین موضوع، هم برای جامعه و هم برای هریک از ما بمثابه فرد، تبیین خویشتن و

(313 – 310انطباق جستن با آن است. )صص

. از تلاشی جامعه پیشین تا بنای جامعه جدید:4 در ح££ال ما باید وجدان کامل بیابیم ب££ر این ک££ه جامع££ه فرام££درن

تش££کل، عمیق££ا ب££ا ج££امعه پیش££ین متف££اوت اس££ت. مانوئ££ل کاس££تلManuel Castells و اول££ریش ب££ک Ulrich Beckجامع££ه جدی££د

را،کرداره££ای جدی££د جامعه ه££ای م££ا را، مش££خص و دقی££ق، تعری££ف و جه££انی ک££ردن و ش£دن نظ££امکرده اند: ایجاد یک اقتصاد ارتباطات

اقتص££ادی جه££انی ق££دمی ب££ه جل££و اس££ت ک££ه بط££ور قط££ع برداش££ته شده اس££ت. و ح££الا، م££ا بای££د دری££ابیم چگون££ه این کرداره££ای جدی££د تبیین ه££ای جدی££د از خلاقیت انس££ان را می زایانن££د. ب££ه س££خن دیگ££ر،

و ب;;ر حقون;;دیدرکی کام;;ل و دقی;;ق از وج;;دان انس;;ان نقش;;مندی خ;;ویش پی;;دا ک;;نیم ک;;ه در جامع;ه پیش;;ین هیچ معادلی نداشته اس;;ت. این وج;;دان، تنه;;ا وج;;دان ب;;ه خ;;ود بمثابه خلاق و نقشمند نیس;;ت، بلک;;ه وج;;دان ب;;ر ن;;وکردن

اس;;ت. اندیش;;ه ای را بای;;د ن;;وکرد ک;;هاندیش;;ه دموکراسی محدود بود. و اینک،درگذشته، سخت به نهادهای سیاسی

سخن از آن بمیان است ک;;ه تم;;امی اش;;کال آم;;ریت تحت. قرارگیرند انسانانقیاد حقوق بنیادی

160

سخت می تواند من کاملا آگاهم که، امروز، نور بزرگ فرامدرنیته از مه هایی عبورکن££د ک££ه ویران££ه گذش££ته را فراگرفته ان££د. ام££ا تأکی££د می کنم ک££ه روی برت££افتن از این ن££ور، دی££وانگی )و ن££اممکن( اس££ت. هنوز عناصر بسیاری را کم داریم تا بتوانیم گردش کار جامعه جدی££د را مهار کنیم. ام£ا دیگ££ر نمی ت£وانیم تردی££د ک£نیم ک£ه تم£دن را تغی££یر

داده ایم. کیفیت تحلیل و مشاهده و بررس££ی، بای££د دغدغ££ه خ££اطر اول م££ا باشد. اما نو به نو کردن افکار باید ب££ا بس££ط می££دان تحلی££ل، هم££راه

بگردد. ما نیاز فوری داریم به انجام مطالعه ها و تحقیق ها در باره نق££اط اص££لی جه££ان، هم در ب££اره جامعه ه££ای ک££ه از تم££دن ص££نعتی خ££ارج

و و هم در ب££اره چین و آلم££انمی شوند، نظ££یر امریک££ا و انگلس££تان کشورهای دیگری که برای وارد ش££دن ب££ه دوران فراتج££دد، راه ه££ای بس££یار متف££اوت ب££ا راه م££ا را در پیش می گیرن££د. مقایس££ه راه و روشهای مختل££ف، ب££ه م££ا امک££ان می ده££د مهم ت££رین عناص££ر ض££رور

فراتجدد را پدید آوریم. ، ج££ای بس££یار، در اندیش££ه اقتص££ادی موض££وع ن££ابرابری، ب££ه حق

مهمی را اشغال کرده است. ام££ا در جامعه ه££ای دموکراتی£ک، ض£رور ، بخص££وص به تش££کل روحی££ه دموکراتیکاین است که جامعه شناسی

مردمی، به هم££ان ان££دازه به££ا ده££د. )ص££صبه جنبش های اجتماعی313 – 315)

وجدان به خلاق و نقشمند بودن خویش:. فرهنگ5 برای آن که گرفت££ار بیان ه££ای عام££ه ف££ریب نش££ویم و ی££ا حس££رت گذشته را نخوریم، باید بی قرار حضور و عمل صاحبان جدید باش£یم. اما صاحبان جدید جهان و جامعه های ما کیانند؟ بخصوص کیانند آنه££ا ک££ه می توانن££د به££تر بجنگن££د و حق££وق جدی££د را، هم££راه ب££ا الغ££ای امتیازهای و منافع دیگری که اخذ شده اند، ب££ه رس££میت بشناس££انند؛ چنان که منافع عمومی صدمه نبینند و اقب££ال برخ££ورداری همگ££ان از

بیشتر بگردد؟ و برابریآزادی ما کاملا آگاهیم که نقشمندان قدیم و جدید از سمت یابی های یک جامعه و تبیینی جدایی ناپذیر هستند ک££ه آن جامع££ه از خلاقیت خ££اص خویش بعمل می آورد. باز، ما متقاعدیم که باید اشکال جدید وج££دان ب££ر خلاقیت خ££اص خ££ود را، هرچ££ه روش££ن تر و دقی££ق و مش££خص تر، تع££یین ک££نیم. این ک££ار اس££ت ک££ه ب££ه عم££ل م££ا بیش££ترین ت££وان را می بخش££د. بخص££وص ک££ه تقلا ب££رای این ک££ه ش££رائط س££لطه دوران جامعه صنعتی، دیرپایند، شدید است و خن££ثی کردن این تقلا، ن££یز ب££ه

161

عمل پرتوان نی££از دارد. زم££ان آن اس££ت ک££ه زی££رورو ش££دنی را درک کنیم که دارد انجام می گ££یرد و م££ا آن را، ه££ر روز کمی به££تر از روز پیش، در جنبه های خاص رفتارهای خود، مشاهده می کنیم ام££ا هن££وز

آن، با مشکلاتی چند رویاروییم.برای فهم طبیعت رخ می دهند تغییر موضوع هایی که برسرشان نزاع های اجتماعی

و اشکال مداخله های نقشمندها فرمان می رانند، چن££انو بر طبیعت کامل مشاهده کردنی هستند که نمی توانیم نبینیم و حسشان نک££نیم.

، ق££رن جنگه££ا و نسل کش££یهاپیش از این گفته ام ک££ه ق££رن بیس££تم ووکش££تارها ب££ود و اینه££ا م££ا را ن££اگزیر کردن££د از اندیش££ه اقتص££ادی

اجتماعی آن ق££رن، ب££ه اندیش££ه و عم££ل اخلاقی و دموکراتی££ک ق££رن بیست و یکم عب££ور ک££نیم. ب££رای مث££ال، م££ا آگ££اهی کام££ل داریم ک££ه

اقتص££ادی نیس££تند، بلک££ه این و آن شکل از ق££درترژیمهای توتالیتر تخریب همه صاحب نقشهای اجتماعی، توس££ط ق££درت مطل££ق چن££د تن و بخاطر این قدرت، هستند. و این نه بخاطر یک طبقه و یا حتی صلح اجتماعی و سیاسی بود که شجاع ترین بزرگ تره££ای م££ا ب££ا این

انس££ان و ب££ه حکمغولها جنگیدند، بلک££ه بخ££اطر اح££ترام ب££ه ک££رامت همه با همه بود که با آنها جنگیدند. و برابریتصدیق آزادی

برای اینکه معلوم باشد اخلاقی که من از آن سخن می گویم غیر از گرایش££های »اخلاق گ££را« اس££ت، ب££ه رژف ت££رین تغییره££ا بیش££تر می پ££ردازم. ب££ه آن تغییره££ا بیش££تر می پ££ردازم ک££ه گوی££ای تص££ویری هستند که ما از خود و از جهان می سازیم. زیرا کهنه ترین تص££ویرها، از رهگذر خشونت ها و ستم ها و نابرابری های از اندازه بیرون که ب££ا

جهش های کنونی دنیا، همراهند، به روز می شوند. بدین قرار، نمی توانیم ادعاکنیم اهمیت لازم را برای وجدان زدایی

و نقش££مندی قائ££ل می ش££ویم، هرگ££اه آن را در عم££لاز حقون££دی ویران گر نقشمندهای سلطه گر فرو بک££اهیم. وج££دان ب££ه حقون££دی و نقشمندی ن£زد م£ا و ن£زد دور و ب£ر م£ا حاص£ل نمی ش£ود مگ£ر آنک£ه تمامی مقدس ها، در اشکالی که به خود گرفته اند، را از خود هرچ££ه

، م£رادم کم ت££ر ب££رخی جنبه ه££ای مهمدورتر بگردانیم. در دنیای غربدین های توحیدی و بیشتر جهان شمول های قلابی هس££تند ک££ه فرهنگ مسلط ما را به پرستش آنه££ا خ££و داده اس££ت: زیب££ا، خ££وب، راس££ت، »ارزشهای« مشهور، با تعریف ها که فرهنگ مسلط ب££ه این کلمه ه££ا

، بخصوص از زم££انو ارزش می دهد. باید پذیرفت که جامعه شناسی ، نقشKarl Poper و کارل پوپر Robert Mertonروبرت مرتون

مهمی در مس££لم کردن مح££دودیت های ت££اریخی الگوه££ای ش££ناخت علمی که جهان شمول گمان می رفتند، ایفا کرده است. ام££ا فرهن££گ محافظه کار، بخصوص ساخته خود از زیبایی و زیبایی شناس££ی و ن££یز تصور و تصویر خویش از رواب££ط عاش£قانه اس£ت ک££ه جهان ش£مولی

162

می انگارد و این جهان شمول های قلابی را الق££اء و تحمی££ل می کن££د. –برضد آن فرهنگ و این جهان شمولهای قلابی بود که نقاشی ایتالیا

، ب££ه تمجی££د زیب£اییبخصوص ونیز –به عب£ور از س£تایش ام£ر قدسی زن، دست زد. آرزوی من این است که اندیش££ه اجتم££اعی بکوش££د و در آنچه عشق خوان££ده می ش££ود )ورای ارض££ای جنس££ی و ی££ا ی££افتن منزلتی اجتماعی و یا تشکیل خانواده(، تحقیق کند و آن را بیابد که من آن را رابطه متقابل میان دو وج££دان ب££ه حقون££دی و نقش££مندی،

بمثاب££ه حقون££د وتلاقی دو جنبش شخص££ی بس££وی وج££دان ب££ه خ££ود نقشمند و خلاق از راه ه££ای ف££رهنگی و اجتم££اعی مختل££ف و ن££یز دو

میل و تجربه و طرح، می خوانم. این کوشش سخت ارزشمند، باوجود منش بس خشن مردان که قربانی آن زنان هستند، می تواند محیط اجتم££اعی را ب££رای پ££ذیرش

مس££اعد کن££دمتعالی ترین اشکال ارتباط میان دو وجدان به حقوندی ک££ه زن££ان بیش££تر از م££ردان ب££دان راه ب££ر هس££تند. امانوئ££ل لوین££اس

Emmanuel Levinasبر این نظر است که بای££د اهمیت بیش££تری برای عشق به سیمای»غیر شخصی« قائل شد تا بتی ک££ه از عش££ق به خود س££اخته ایم بش££کند. بعکس، من معتق£دم ک£ه اص££ل راهنم£ای

بمثابه حقوند و خلاق و نقش££مند ما جستجوی وجدان به خودفرهنگ است و این وجدان باید با وج££دان ب££ه بمثاب££ه خلاق آغ££از گ££یرد و ب££ه

(318 – 315وجدان متقابل بیانجامد. )صص

نقد● – بدهی های دولتها و کارفرمایی ها جهانی معتاد به پیش خورکردن

داخلی جهان اس££ت. در برابر تولید ناخالص2.4وخانوارها نزدیک به برابر تولی££د10 میلیون میلیارد دلار – 1همان حال، سرمایه ای برابر

- در ب££ازار2018ناخالص داخلی مجموع کشورهای جه££ان در س££ال (. این فزونی مصرف ب££ر تولی££د16، بکار است ) مشتقفرآورده های

ک££ه هم££راه اس££ت ب££ا ف££زونی فرآورده ه££ا و خ££دمتهای ویران گ££ر ب££ر ،فرآورده ها و خدمات برآوردن££ده نیازه££ای حی££اتی و لازم ب££رای رشد

، بیش££تر از نق££اط دیگ££ر جه££ان، ن££ه وارد دورانیع££نی این ک££ه غ££رب فراتجدد ک££ه وارد دوران ویرانگری ه££ای حی££ات س££وز شده اس££ت. در

ض££عیف تر و ض££د فرهن££گ ق££درت و آزادی اس££تقلالغ££رب، فرهنگقوی تر شده اند.

و نیز، وجدان به خلاقیت هم از وجدان به استعدادهای دیگر جدا اس£ت ک££ه آدمینیس££ت بن££ابراین، این مجم££وع اس££تعدادها و فض£لها

همواره باید به آنها وجدان داشته باشد. و هم این که، خلاقیت درگرو و آزاد خلاق اس£ت. بن£ابراین، است. عقل مس£تقل و آزادیاستقلال

163

، ی£ک وج£دانوجدان به مجموع£ه اس£تعدادها و وج£دان ب££ه حقون££دی است. و وجدان به حقوندی با ویران گری انس££ان نمی خوان££د. گرچ££ه نویس££نده ن££یز ب££راین ن££اهمخوانی آگ££اه اس££ت، ام££ا برداش££ت او از فراتجدد که ویران گری را نیز دربرمی گیرد، م££دعای او را ب££ا وج££دان به حقوندی در تعارض قرار می دهد. لاجرم، فراتجدد، ایجاب می کند ویران گری روی به کاهش نهد و به صفر میل کند. ب££ه س££خن دیگ££ر، ،رابطه ها را حق££وق تنظیم کنن££د: انس££انها، ب££ر اص££ل موازن££ه ع££دمی

علی اطلاق، تنظیم کنن££د.رابطه ها را به یمن رابطه هر حقوند با حق است، بلکه بدوننه تنها به این دلیل که این تنها رابطه خالی از زور

این رابطه، عقل از خلاقیت ناتوان می شود. و بالاخره، این معنای مق£دس اس££ت ک££ه متص££دیان دین ه££ا، ب££ا از

را، دیگر کرده و بت پرستیخود بیگانه کردن آنها در بیان های قدرت در پوش££ش پرس££تش و ی££ا نزدی££ک ب££ه پرس££تش »مقدس££ات«، رواج داده اند. بنابراین، از کلمه مقدس همان معنی را باید م££راد ک££رد ک££ه

دارد: پاک. مقدس بمعنای پاک از تعین است. هرگاه قرار شود، بنام آزادی

فراتجدد، صفت پاک را حذف کنیم، آزادی متعین و ج££بر، یع££نی ض££د خود می شود. نویسنده بجا بود که به زب££ان آزادی ن££یز می پ££رداخت؛

و عم££ل ب££ه حق££وق و تنظیمچراکه هرگاه قرار بر وجدان به حق££وق(17 بماند. )رابطه ها با حقوق بشود، زبان نیز نمی تواند زبان قدرت

. خلبانی در هواپیما:6 می پ££ردازد، در این قسمت، نویسنده نخست به وضعیت فرانسه

خود ویران س££ازی چپ و راس££ت را خ££اطر نش££ان می کن££د و توض££یح می دهد چرا هواپیمایی که فرانسه باشد، نیاز به خلبان دارد. سپس،

را هواپیم££ایی می یاب££د ک££ه بی خلب£ان و گرفت££ار بح££رانی عمی££قغرباست:

را تهدی££د می کن££د، از ن££وع بزرگ ت££رین خط££ری ک££ه دنی££ای غ££رب محافظه کارانه نیست؛ از نوع ارتجاعی است. این خط££ر در امریک££ا، خود را روش££ن نش££ان می ده££د: خ££ودداری ت££رامپ، ریىس جمه££وری

را تهدی££دامریک££ا از عم££ل ک££ردن برض££د خطره££ا ک££ه محی££ط زیست می کنند و یا سخنان او برضد مکزیکی های امریکایی شده و سیاهان

ک££ه پنج بعلاوه ی££ک ب££ا ای££ران و ب££یرون رفتن از ق££رارداد وینامریکا امضاء کرده اند. ب££دون وج££ود اراده ای س££ازمان یافت££ه ب££ر تغی££یر ی££ک کشور، یک جامعه، خطر بحران و خطر فروپاشی، بزرگ می ش££وند.

بط££ور و اس££پانیامی بی££نیم ک££ه وح££دت ملی کش££ورهای انگلس££تان مس££تقیم تهدی££د می ش££ود و امت و جم££اعت گرایی دولت/ملته££ای

164

اروپایی را تهدید می کن££د. و این درح££الی اس£ت ک££ه اینه££ا، ن££ه ب££دونمشکل، در بروی مبادله های جهانی شده، می گشایند.

بهای انسانی تغییر جامعه و تمدن، همواره س££نگین بوده اس£ت. و این خطر که مردم و رهبران آنها از هدف روی گردانن££د، ن££یز ب££زرگ است. از این رو ضروراست هر دو روی گ££ذار تش££خیص و شناس££ایی شوند: یک رو بریدن با تمدن پیش£ین و ی£ک رو س£امان بخش£یدن ب£ه تمدن جدید. به سخن دیگر، نه تنها کردارهای اقتصادی جدی££د، بلک££ه بخصوص تبیین ها و اشکالی که این وجدان جدید باید پی££دا کن££د، بای££د

شناسایی و تبیین شوند. زیرا از زمانی که ما مطمئن می شویم در هواپیما خلبان هس££ت،

جه££انی ش££ده و رژیمه££ای م££الیدر جه££انی ک££ه می££ان س££رمایه داری ، تس££هیم شده اس££ت، ع££اجل ترین اق££دام، تغی££یراقتدارگرا یا توت££الیتر

اس££ت. و این تغی££یر ایج££اب می کن££د ک££ه حق££وق بنی££ادیدموکراسی بر عمل نقشمندان سیاسی حاکم بگردند. انسان

مهم ترین م£انعی ک£ه ب£ر س£ر راه رس£یدن ب£ه جامع£ه فرام£درن است. چراکه این سرمایه داری بخش مالیوجود دارد، سرمایه داری

بزرگی از سرمایه ها را ب£ه فعالیته£ای غ£یر تولی£دی س£وق می ده£د و این کار را ب££رای ب££ردن بیش££ترین س££ود، آن هم ب££ه انحص££ار، می کن££د. وقتی ورود به جامعه جدید نیاز به اخذ شناس££ایی های جدی££د و ایج££اد س££امانه های جدی££د ارتباط££ات دارد، ضروراس££ت ک££ه جامع££ه دو ن££وع

اول آنها که توانا به ایجاد امپراطوری های اقتصادی :کارفرما بارآوردMicrosoft و میکروس££فتAppleدر سطح جهان هستند، چون آپل

کهSamsung و سامسونگ Amazonو آمازون Google و گوگل در تمامی دنیا شناخته اند و توانایی آنه££ا ف££رآورده بک££ارگرفتن فن££ون اطلاعاتی است. این نوع کارفرماها نخست کاشف بوده ان££د و آنگ££اه با استفاده از کشف خ££ود، فن££ون ض££رور ب££رای ام££پراطوری خ££ود را

را درایجاد کرده اند. و گروه دوم کارفرماهایی ک££ه نیروه££ای محرکهفعالیتهای تولیدی بکار می گیرند.

اما همانطور که آکادمی علوم امریک££ا می گوی££د کش££فهای ب££زرگ فن££ون ک££ار تحقیق ه££ای بنی££ادی اس££ت و این تحقیق ه££ا را محقق££ان

دانشگاهها و مؤسسه های تحقیقاتی انجام می دهند. بدین قرار، خلبانها، آنها هستند که راه را ب££روی جامع££ه فرام££درن

و خلاقیتباز می کنند. اما نی££از ب££ه وج££دان ه££ر انس££ان ب££ه حقون££دی(327 – 320خویش است. )صص

165

تام: برضد قدرت مستقیم. دموکراسی7 در ام££روز و در آین££ده بیش££تر از ام££روز، انتخ££اب رأی دهن££دگان

کشورهای غربی، در وسیع ترین مفهوم کلمه، یعنی همه کش££ورهایی راکه، در آنها، نهاده££ا امک££ان اظه££ار اص££ول و طرحه££ای دموکراتیک

می دهند، بستگی دارد به توانمندی رهبران و محاف££ل روش££نفکری و علمی در فرآوردن نیروی سیاسی – دقیق ت££ر بخ££واهیم، انتخاب££اتی –

اقتص££ادی و اص££ول دموکراتی££ک واز ترکیب ه££ای نیروه££ای محرکه . این ترکیب ه£££ا در حوزه ه£££ای بس£££یار متف£££اوتاراده گ£££رایی دولت

می توانند انجام بگیرند. چراکه سیاست تنها نمایندگی یافتن نیس££ت، »تبیین« نیز هست. در عوض، هر بیان سیاسی که از »تأثریگانه ای« فرمان ب££رد – چ££ون ت££رس از بیگان££ه، ب££ردن نف££ع، امنی££تی ک££ه دولت تأمین کند، حسرت گذشته – به شکس££ت می انجام££د. ب££دیهی اس££ت هر سیاستی که با هدف پیروزی در انتخاب££ات ت££دبیر می ش££ود، درپی تقویت منافع این و آن گروه ی££ا این و آن م££رام ی££ا این و آن م££یراث مرامی یا ملی است. چنین سیاستی کاری جز کندن گ££ور ن££وگردانی

کشور نمی کند. در آس££تانه ورود ب££ه جامع££ه جدی££د، در هم££ه س££طوح، از س££طح

حامل طرحها، هریک باید به یک طرح عم££ومیرهبران تا شهروندان که بیانگر میث££اق ملی و دموکراتی££ک باش£د، اعتم££اد بیابن££د. بن£ابراین، نخست باید ترکیبهای را تعریف کرد که سیاستهای فرآورده آنه££ا، از

لحاظ سطوح مختلف، قابل قبول یا رد هستند. ب£££دین قرار، از آنچ£££ه ض£££رورت مطل£££ق دارد، آغ£££از می کنم: در

، هر سیاستی بای££د بتوان££د بیش££ترین ش££هروندانکشورهای فرامدرن جامعه و دنیای جدید را جذب خ££ود کن££د؛ ش££هروندانی را ج££ذب خ££ود

برخوردارند و شمارمطرودانکند که هرچه وسیع تر از حقوق بنیادیدر آن بسیار معدود است.

دموکراتیک، دخالت دولت در س££ه دومین مؤلفه میثاق همبستگی شاخه اصلی نوگردانی اجتم££اعی اس£ت. این س£ه ش£اخه عبارتن££د از

. در تم££امی م££وارد، و بهداشت همگ££انیتحقیق و آموزش و پرورش درهدف باید این باشد ک£ه »اداره« ب£ه اب£زار مش£ارکت ش£هروندان

اداره امور خویش،ب££دل ش££ود؛ این مش££ارکت بای££د بط££ور روش££ن وکامل تبیین و تصدیق و پذیرفته شود.

سومین مؤلفه دفاع از کار است که بیشتر از مبارزه با بی ک££اری است. تصدیق مؤکد تداومی است ک££ه بای££د می££ان جامع££ه ص££نعتی و

، ایج££اد ک££رد. این ک££ار اهمی££تی تع££یین کنن££ده ب££رایجامعه فرام££درن جوانان دارد. چراکه شدیدترین ضربه را از نبود کار و ناک££افی ب££ودن

، اینان می خورند. آموزش و پرورش

166

بارآمدن نخبگان جدید باید امک££ان ت££رکیب این س££ه مؤلف££ه را ب££ه نحوی بسیار متف££اوت، بده££د. زی££را عناص££ری ک££ه، بلح££اظ سیاس££ی، راست گرا هستند، همواره همگون تر هستند تا عناصری ک££ه چپ گ££را هستند. زیرا چپ ها مستقیم تر با عقای££د پیون££د دارن££د و راس££ت ها ب££ه

منافع وابسته اند. دارن££د، کش££ورهای بخاطر ماهیتی که دولتهای اقتدارگرا و توتالیتر

تحت حاکمیت این گونه دولته££ا، بس££یار مش££کل ب££ه حیط££ه شناس££ایی می آین££د و س££مت یابی آنه££ا کم ت££ر قاب££ل پیش بی££نی اس££ت. زی££را این

هس££تند ک££ه امک££ان می دهن££د عم££لکشورها فاق££د نهاده££ای سیاسی آنها قاب££ل تعری££ف بگ££ردد. از جری££اندولت، به زبان مردم و فرهنگ

آزاد اطلاعات و نیز وس££ائلی محرومن££د ک££ه امک££ان می دهن££د ب££دانیم نبض افکار عمومی چگونه می زند. از این رو است که در کشورهاب تحت سلطه اینگونه رژیمها – ک££ه ب££ر بخش ب££زرگی از جه££ان ح££اکم هستند – نقشمندهای سیاسی که اغلب ممنوع البی££ان و قلم و عم££ل

و واکنش££هایهس££تند، ب££ا ائتلافه££ای ناپای££دار جنبش££های اجتم££اعیتبعیدی ها جانشین شده اند.

جدی££د اخلاقمن££د و دموکراتی££ک از آنج££ا ک££ه جنبش££های اجتم££اعی هستند، منطقا، این در کشورهای ضد دموکراتیک اس££ت ک££ه ن££یروی عظیم این گونه جنبش ها توان مبارزه با رژیم های ضد دموکراتی££ک را

تحت س££لطه رژیمه££ای کمونیس££تی دس££تدارد. در اروپ££ای ش££رقی روینشانده ب££ود ک££ه بزرگ ت££رین جنبش££های اجتم££اعی ق££رن بیس££تم

دادند. ، ضروراست خاطر نشان کنم که سمت یابی جنبشهای اجتماعی

فرهنگی نیز هست. چنان که جنبشهاتنها سیاسی نیست، بلکه آزادی و ن££یز جنبش2011 در در بهار عرب و جنبش دانشجویان در شیلی

، سمت یابی فرهنگی برضد تخریب پارک گزی استانبولجوانان ترک(330 – 327نیز می داشتند. )صص

جدید:حاصل سخن در باره جنبشهای اجتماعی

هس££تند ک££ه جنبش££های در اغلب کشورهای صنعتی، این سندیکاها را رهبری می کنند. در طول دوران ص££نعتی ش££دن، جنبش££هاکارگری

، سندیکاها همراه با احزاب1945این سان رهبری می شدند. بعد از سیاسی و انجمن های گوناگون بانی بنای دولت رفاه شدند.

می پردازد و آن در فرانسه در این جا، نویسنده به نقش سندیکاها بس££یار دور سیاسی کن££ونی اروپاگاه خاطر نشان می کند که فرهنگ

167

، از آن ن£££وع ک£££ه درشده اس£££ت از فرهن£££گ جنبش£££های اجتم£££اعی کشورهای دیگر و در کشورهای تحت رژیمه££ای زی££ر س££لطه روس££یه مشاهده کرده ایم. و به این نتیجه می رس££د ک££ه جنبش££های اجتم££اعی جدید باید بتوانند خود را بیافرینن££د و در ش££رائطی وارد عم££ل ش££وند که، در حال حاضر، هیچگونه معادلی ندارند. این جنبش££ها در زن££دگی

، بلک££ه در م££دارس،نهاده££ای ب££زرگ، یع££نی ن££ه تنه££ا در کارفرمایی ها بیمارس££تانها، و در ش££مار ب££زرگی از نهاده££ای گون££اگون، بخص££وص نهاده££ایی ک££ه از من££افع اقلیته££ا حم££ایت می کنن££د و در ش££هرها ن££یز،

می توانند دست اندرکار شوند و می شوند. جدید و بریدن واقعی با نقشمندهای پیش££ین این با پذیرفتن تجدد

جامعه ص££نعتی اس££ت ک££ه زمین££ه بالی££دن نقش££مندهای جدی££د ف££راهم می آی£££د. ب£££دترین ک£££ار این اس£££ت ک£££ه ن£££وگردانی در ش£££یوه های دست اندرکاری دولت فروکاسته شود بی آنکه تغییرهای عمیق انجام

گیرند و اعضای جامعه در تمامی قلمروها، فعال بگردند.

:. جانبداری سیاسی بد و خوب از محیط زیست1 را از اس££اس، زی££ر بح££ران عم££ومی تم££دن ص££نعتی، فک££ر تج££دد

سئوال برده است. بسیارند که ایجاد تم££دن های م££ادی توس££ط عم££ل انس£ان و تب£یین ف££رهنگی این تم££دنها را، بمثاب££ه نموداره£ای خلاقیت

، مردود می دانند و مدعی هستند که زندگی م££درنانسان و عمل او « ج££اییرا باید با نظمی طبیعی جایگزین کرد ک££ه، در آن، »ط££بیعت

را برای نوع انسانی نگه می دارد که کار را از اندازه ب££یرون ب££رده و حتی طبیعت را تخریب کرده است. این ضد تج££ددها می پندارن££د اگ££ر هنوز دیر نشده باشد، باید به عقب بازگردیم و ج££ایی را در ط££بیعت بازیابیم که هرگز نباید آن را ترک می گف££تیم. این گفتم££ان، گفتم££انی است ک££ه مش££کل می ت££وان ب££دان محت££وای مشخص££ی بخش££ید. ض££د تجددها تمام توان خود را بکار می برند تا که ما را متقاع££د کنن££د ک££ه اگر نمی خواهیم خود را نیز از میان برداریم، باید قاطعا و فورا ن££وع زندگی خود را تغییر دهیم. ام££ا از ورای این تص££ویرهای وحش££ت آور، م££ا محک££ومیت اخلاقی انس££انیتی را می ش££نویم ک££ه قرب££انی آن ک££ار

، زی££اده روی می خواندن££د. این انس££انیت ازاست که یونانیان باس££تان قواعد ابتدایی خردمندی یا غافل شد و یا طردشان ک££رد. ب££ه س££خن دیگر، قواعد عالی راه££بر نظم ط££بیعی را از ی££اد ب££رد ک££ه نمی ت££وان

نادیده شان گرفت و باید با آنها انطباق جست. امر واقع این است که، امروز، ما با فاجعه های سخت رویاروییم. اما رویارویی با فاجعه ها ایجاب نمی کنند که ما به عقب ب££ازگردیم و

« ادع££ایی ب££ه م££ا داده اس££ت.در ج££ایی ق££رار بگ££یریم ک££ه »ط££بیعت

168

برانگیخته است، نبای££د م££انگرانی مشروعی که بحران محیط زیست ،را بر آن دارد ک££ه برض££د اص££ول راهنم££ای ش££ناخت عقلانی و تج££دد

اقدام کنیم، بعکس، باید ما را بر آن دارد که با روح بنیادی تجدد ک££ه گرفته است، یعنی ب££ا تحقی££قجان مایه از اندیشه های عصر روشنایی

و احترام به حقیقت علمی، انطباق بجوییم. هرگاه دانشمندان با دقت بیشتری به رهبران سیاسی و وس££ائل

، خطرهایی را گوشزد کنند که زین££دگان روی زمین ب££اارتباط جمعی آنها رویارویند، اگر ت££دابیر دقی££ق ب££رای جلوگ££یری از وق££وع فاجعه ه££ا اتخاذ و به اجرا گردند، سطح ناعقلانی ب££ودن افک££ار عم££ومی هرچ££ه باشد، ما بهترین م££وقعیت را پی££دا می ک££نیم ب££رای گ££رفتن تص££میم و اجرای آن. تا این زمان، دانشمندان تدابیری که، برای حل مسئله ها، باید اتخاذ و اجرا کرد را، با صراحت و دقت، با ره££بران سیاس££ی در میان نگذاشته اند. حال آنک££ه س££خنان ص££ریح و دقی££ق در این باره ه££ا هس£££تند ک£££ه جنبش£££های فک£££ری را برمی انگیزن£££د ک£££ه می توانن£££د ملی گرایی ها یا خودمحوری های سیاس££ی را ب££رآن دارن££د از س££ر راه وجدان بر خطری که تمامی انسانیت را تهدی££د می کن££د و این££ک دارد همگانی می شود، کنار بروند. باوجود این، نخست ن££ه از دانش££مندان اس££ت ک££ه بای££د راه ح££ل بخ££واهیم، بلک££ه از متخصص££ان اندیش££ه و سیاست است که باید بپرسیم: برای یافتن توانایی بزرگ در گ££رفتن تص£££میم، تنه£££ا روش£££ن بینی کف£££ایت می کن£££د؟ توان£££ایی اج£££رای شناسایی های علمی برای حل مس££ئله ها ن££یز ض££رور اس££ت. و تغی££یر

ن££یز ض££رور اس££ت ت££ا ک££ه وس££عتدی££د م££ا نس££بت ب££ه خ££ود و تج££ددمسئولیتهای خویش را اندریابیم.

این تصویری که ما از خود داریم است ک££ه بای££د تغی££یر داد. و این تغییر حذف تصویرهای بی بنیاد از یک »ح££الت ط££بیعی« بی ح££رکت و جاودانی را ن££یز ض££رور می گردان££د. بدبختان££ه، بیش از بیش، روش££ن است که، در حال حاضر، این تصویرها سبب از دس££ت دادن اعتم££اد به توانایی عمل ما شده اند. حال آنکه در طول قرن پیش££ین، م££ا ن££ه

، وج££دانتنها ب££ر توان££ایی خل££ق و تغی££یر خ££ود و تغی££یر محی££ط زیست یافتیم، بلکه این را نیز دانستیم که می توانیم خویشتن را ویران ن££یز

ج££ز اینبگ££ردانیم. دو جن££گ جه££انی و جنایته££ای رژیمه££ای توت££الیتر(336 – 333می گویند؟ )صص

نقد:● هس££تند و این ک££ه دانش££مندان س££یراب کنن££دگان وج££دان علمی

غفلت آنها از نقش خویش، سبب پر ش££دن خلاء ب££ا خرافه ه££ا و غ££یر عقلانی ها می شود و مسئولیت آنها سیراب کردن مداوم این وجدان

169

را بای££د موج££ود زن££دهاس££ت، ی££ادآوری بج££ایی اس££ت. ام££ا ط££بیعت حی££اتش را ش££ناخت و رع££ایت ک££رد. هرگ££اهتلقی کرد و حق££وق ذاتی

بک££ار و فنرابط££ه انس££ان و ط££بیعت ب££ا حق££وق تنظیم ش££وند، علم . از س££ه روش ب££ر پای££ه س££ه نظ££ر، یکیمی آین££د در آب££ادانی ط££بیعت

باانطباق با طبیعت و دیگری سلطه بر طبیعت و سومی رابطه حق حق با طبیعت، در باره روش اول و این که نباید بدان بازگشت، ح££ق با نویسنده است. سلطه بر طبیعت نیز ط£بیعت را دارد بک££ام م£رگمی برد. پس راه کاری که برگزیدنی است، شناسایی حقوق ط££بیعت و رابطه حق با حق برقرارکردن با طبیعت است. بدین سان، حق££وق

و هم او بمثابه شهروند و طبیعت و ن££یز حقوق ذاتی انسانپنج گانه راحقوق هر جامعه و حقوق هرجامع£ه بمثاب£ه عض£و جامع£ه جه£انی

ک££ه ب££ه برپای££ه حق££وق پنجگانه( و ق££انون اساسی18می شناس££انند ) و مردم جهان پیشنهاد می شود، اص££ول راهنم££ای تنظیممردم ایران

(19رابطه با حقوق را در سطح هر کشور در بردارد ) و ن£££یز، دوگ£££انگی »ره£££بران« و م£££ردم و ک£££افی انگ£££اری درک »رهبران« از کاری که باید کرد، هم ناقض فراتجدد بمثابه وجدان بر

و نقشمندی و خلق و حقوندی، از جمله استعداداستعدادها و فضلها از ک££ام م££رگمس££ئولیت اس££ت و هم در آنچ££ه ب££ا رهان££دن ط££بیعت

مرب££وط می ش££ود، ک££ارآیی ن££دارد. نی££از ب££ه همگ££انی ش££دن فرهنگ در رع££ایت حق££وق دنیا و ش££رکت جمه££ور م££ردم و آزادیاس££تقلال و تنظیم رابطه ه£££ا ب£££ا حق£££وق دارد. ب£££اوجود این، هرگ£££اهط£££بیعت

را در آنگروهه££ایی از م££ردم ه££ر جامع££ه ک££ه نقش ن££یروی محرکه جامعه پیدا می کنند، این وجدان را پیداکنند و به حق££وق عم££ل کنن££د، توانایی شرکت دادن همگان را در جنبش نجات زندگی پیدا می کنند.

. نقشمند شخصی، نه فردی و نه جمعی:2La از آنجا که این کتاب، همانند کتابه££ای پیش از آن ) Fin des

sociétés و 2013، منتش££££ره در Nous, sujets humains (، فراخوان است به جانش££ین ک££ردن ی££ک آرم££ان2015منتشره در

با یک آرمان شخصی و در همان حال جهان شمول، یک چن££داجتماعی از شارحان بسا آن را ستایش هیجان زده از فرد و تنها انگاری فرد،

تلقی کنند و افراطی ترین شکل فردگرایی بشمارند. آنه££ا ک££ه این س££ان می پندارن££د، چ££ون من ب££ر بح££ران و س££قوط آرمانهای اجتماعی – بطور مشخص فکر ترقی – وجدان دارن££د. ام££ا

بسیار دور شده ام.nihilisme social من از پوچ انگاری اجتماعی و نیز، با آنچه ک£ه فراخ£وان ب£ه تنه£ایی ف£رد خوان£ده ام، ن£یز مواف££ق

بعکس، من به جهان ش;;مولی دس;;ت آوردهای عص;;رنیستم. تفحص می کنم و دلبس;;ته ام. هم در مس;;یحیتروش;;نایی

170

غور می کنم و در ه;;ردو، هرآنچ;;ههم در خردگرایی مدرن. است را باز می یابمجهان شمول

بنابراین، از ن££و اص££رار می ورزم ک££ه ک££ار من بازشناس££ی حق££وق اس££ت. و اض££افه می کنم: من ک££ه بخش ب££زرگی از زن££دگی را در تحقیق در باره آنچه که به باورم، حقیقت است، گذرانده ام، خ££ود را هرچ££ه مفی££دتر احس££اس خ££واهم ک££رد اگ££ر بت££وانم، ول££و بط££ور غ££یر مستقیم، در بازسازی اعمال جمعی و شخصی، در خدمت مس££تقیم

انس££انحق££وق انس££ان، در مرتب££ه اول، در دف££اع از آنچ££ه ک££رامت می خوانم، سهیم شوم. تا که روشن گردد تمامی نهادها به ض££رورت

و نقش££مندی خ££ویش ب££ه خلاقیت و حقون££دیباید تابع وجدان انسانباشند. تاکه، در هر فرد، به خواست ها و حقوق او تقدم داده شود.

جانبداری از این وجدان است که مرا مخ££الف جانب££داران تم££امی و عرفی گ£££££££££ردانیutilitarismeاش£££££££££کال فای£££££££££ده گرایی

sécularisationو ی££ا می گردان££د. من در پی آن نیس££تم ک££ه خ££دا بتهایی را با عقل جانشین کنم؛ در پی آن هستم که آنها را با انس££ان خلاق جانشین کنم و این کار را با لحاظ کردن تمام س££طوح تجرب££ه و عم££ل انس££ان و ن££یز طرحه££ای سیاس££ی و اجتم££اعی و تبیین ه££ای فرهنگی و شناخت روابط سلطه گر – زیرس££لطه و رواب££ط ع££اطفی

میان افراد، انجام دهم. بدین خاطر است که ب££رآن ب££وده و هس££تم ک££ه خاص££ه ک££ار من در

، نخس££ت ک££ار و س££پسقلم££رو اندیش££ه و تحقیق££ات جامعه شناسی باش££ند و ب££الاخره انس££ان ع££ارف ب££ه حق££وق وجنبش££های اجتم££اعی

نقش££مندی و خلاقیت خ££ویش باش££د. کوش££یده ام او را از طردگ££اهیبدرآورم که در آنش انداخته بودند.

ک£££ه تم£££ام عم£££ر از آن، در براب£££ر نقش£££مندان جامعه شناسی دفاع کرده ام، هرگ££ز ب££راین ادع££ا نبوده اس££تجامعه شناسی نظام ها

که فرد تنها را رویارو با جامع££ه گرفت££ار دیوان س££الاری و رب££اط و ی££ا و براب££رای واستبدادفراگیر، قراردهد، بلکه در کار تحقی££ق در آزادی

انس££ان بمثاب££ه ف££رد و بمثاب££ه عض££و جم££ع و ن££یز مطالع££هک££رامت ، بوده اس££ت وگروههای دارای این و آن منافع و درپی سود و قدرت

(339 – 338هست. )صص

نقد:● ، بمثاب££ه ی££افتن نقص و رف££ع آن و جای جای، نقد نظ££ر آلن ت££ورن

یافتن تناقض و رفع آن، بعمل آمد. کتاب واجد اهمیت بس££یار اس££ت بمثاب££ه عق£ل م££داری و عق£لزیرا توضیح می ده££د چ£را ک££ار مدرنیته

محوری، به شکس££ت در بن بس££ت کش££ید و چ££را راه ب££یرون رفتن از

171

بن بست و بدل کردن شکست به پیروزی، نه ب££ه دورافکن££دن تجرب££ه و نقمش££ندی و خل££ق و حقون££دیمدرنیت££ه ک££ه وج££دان ب££ه اس££تعداد

خویشتن را مسئول شناختن است. نویسنده این وجدان را فراتج££ددمی خواند. بمثابه - ک££ه حاص££ل س££خن کت££اب ن££یز ترجم££ان آن اس££ت - ثنویت

– در ح££ال حاض££ر در سبب شده است که فلسفه غ££رباصل راهنما از خودبن بست – و اندیشه های راهنما از دین ها - که در بیان قدرت

بیگانه شده اند - ت££ا مرامه££ای س££اخت این و آن نظرپ££رداز، ب££ه ق££ول ، هم££ه بیانه££ای ق££درت ازکاردرآین££د. از فرانس££ویفوک££و، فیلس££وف

– ک££ه ح££ق به قدرت تعریف شده است، آزادیاین رو، در غرب، حق اس££ت – ب£££ه ق£££درت تعری£££ف شده اس££ت، آزادی ک£££ه از اس££تقلال جدایی ناپ££ذیر اس££ت، ج££دا گش££ته و اس££تقلال ب££ه فراموش££ی س££پرده شده اس££ت. ب£££ه ق£££ول نویس£££نده، کلمه ه£££ا مع£££انی جس£££ته اند ک£££ه سلطه گران به آنها بخشیده اند و ارزش££ها همان ه££ا ش££ده اند ک££ه آنه££ا

ارزش گردانده اند. بوده اند و ی££ا ش££ده اند و اما اگر اندیشه های راهنما بیانهای قدرت

، به قدرت تعریف شده است، بخاطر آن است که بر اصل ثنویتحق نمی ت££وان س££اخت و زب££ان ترجم££ان این اص££ل،ج££ز بی££ان ق££درت

نباش££د. پس کلمه ه££ا مع££انی می جوین££د ک££هنمی توان££د زب££ان ق££درتوجدان بر زب;;ان آزادی داشته باشند. از این رو، بن مایه ای از زور

و بکاربردن این زبان نیز ضرور است. ص££فاتی و ب££دانها هوی££تی پی££دا می کن££د ک££ه، خداوند براصل ثنویت

و برخ££وردار از مجم££وعه ای از اس££تعدادها و فض££ل هاانس££ان حقوند نمی تواند با او رابطه برقرارکن££د. از این رو، نویس££نده روش خ££ود را

از یاد می برد و تجربه ه££زاران س££ال هم££ه انس££انهایدر نقد مدرنیته روی زمین را به کناری می نهد و بن££ا را ب££راین می گ££ذارد ک££ه انس££ان خلاق را جانشین خداوند کند و نداند که انسان را از خلاقیت محروم

و خویشتن را گرفتار تناقضهای حل ناپذیر می کند: ، نیازمن££د خ££القی. تناقض اول این که آفری££دن حقی جه££ان ش££مول1

جهان شمول است. نیازمند خالقی است ک£ه ب££ر هس£تی موج£ود، از ص£ادرازل ت££ا اب££د، احاط£ه و اش£راف داش£ته باش£د و از او ج££ز حق

نشود و حقی ک££ه از او ص££ادر می ش££ود، تم££امی ویژگی ه££ای ح££ق را انس;;ان موج;;ودی هستی ش;;مول نیس;;ت. ب;;اداش££ته باش££د.

بریدن از هستی، درجا، گرفت;;ار ج;;بر تعین می ش;;ود. و ازخلق حق یکسره ناتوان می گردد:

. انسان با بریدن از هستی، زندانی مدار بسته تعین می ش£ود و در2 خویش غاف££ل می ش££ود. نویس££نده ب££ه و آزادیاین مدار، از استقلال

استناد می کند چون او بر این نظر است که شناسایی وقول سارتر

172

خلق نیازمند، رهایی از جبر تعین است. ق££ول س££ارتر در کت££اب دوم نق££ل و نق££د شده اس££ت: ب££یرون رفتن از تعین و درآم££دن ب££هرشد

حال اگ;;ر انس;;ان را می خوان££د. بی کران نامتعین را سارتر آزادی ب;;دانیم ک;;ه هس;;ت،مجم;;وعه ای از اس;;تعدادها و فض;;لها

فعال ش;;دن بمثاب;ه این مجموع;;ه، نی;از ب;;ه این هم;;انی ب;;انامتعینی دارد که دان;;ایی و توان;;ایی و خلاقیت و... و حق مطلق باش;;د. این هم;;انی ب;;ا این هس;;تی را ک;;ه اس;;تقلال بخوانیم، اندیش;;ه و عم;;ل انس;;ان، در ح;;ال این هم;;انی ب;;ا

. هستی، صفت آزاد پیدا می کند و عمل به حق می شود انسان زندانی مدار بسته نیست، تعین هست می شود و . خدا3

. این واقعیت که، در غربتعین، خلاق نمی شود، تنها می شود )دولت، س££رمایه س££الاری و دیگ££رام££روز، ف££رد در براب££ر ق££درت

سالاریها( تنها است، دلیلی جز زندانی مجرد ش£دن انس££ان در م££دار بس££ته ن££دارد. تنه££ایی در براب££ر ق££درت، واقعیت دیگ££ری را معل££وم می کند و آن این که جز ب£ا پادرمی££انی ق£درت، م£دار اندیش£ه و عم££ل انسان بسته نمی شود و او گرفتار تنهایی نمی گردد. به سخن دیگ££ر، خدا نیست، قدرت هست می شود و این قدرت محور و م££دار عق££ل

غاف££ل و از و آزادیانس££ان می ش££ود و ب££دان، عق££ل از اس££تقلال : خلاق نمی ش;;ود،بکارانداختن هم آهنگ استعدادها ناتوان می شود

تنها می شود. مطلق، بمثابه حق. بدین سان، در ارتباط تنگاتنگ انسان با خداوند4

است که ح££ق قاب££ل تعری££ف می ش££ود. چراک££ه، خداون££د بمثاب££ه ح££ق مطلق است که به انسان امک££ان می ده££د ح££ق را ب££ه ویژگی ه££ایش بشناسد. هرگاه از خداوند غافل شود، این پرسش که حق چیس££ت، به تعداد انسانهای روی زمین، در هر نسل، پاسخ می یاب££د و هیچ ی££ک

از جمل;;;ه پاس;;;خهای نمی ش£££وند. از پاس£££خها جه£££ان ش£££مول . همانه;;ا نمی ش;;وند ک;;ه پاس;;خهای زیرس;;لطه هامسلط ها

بدین س;;ان، ن;;ه تنه;;ا تعری;;ف جه;;ان ش;;مول از ح;;ق و شناس;;;ایی حق;;;وق ن;;;اممکن می ش;;;ود، بلک;;;ه آدمی از

شناسایی رابطه حقوق با حیات، نیز ناتوان می شود. ، و ک££رامت و براب££ری بنی££ادی، آزادی. نویس££نده، تنه££ا از س££ه حق5

سخن گفته است. قول او در ج££ای خ££ود نق££د ش££د. دانس££ته ش££د ک££ه برابری میزان است و این میزان بک£ار آن می آی££د ک£ه بگ£وییم: هم££ه انسانها در داشتن حقوق و عمل به حقوق برابر هستند. اما بکار آن نمی آید که بگ££وییم: خ££وب و ب££د برابرن££د. خ££وب و خ££وب تر برابرن££د. کرامت – هر جانداری ک££ریم اس££ت – انس££ان ن££یز از رهگ££ذر حق££وق

ش££دن اس££ت. از این رو، ب££ا عم££ل ب££ه او و نم££اد مک££ارم اخلاقذاتی

173

حقوق برکرامت افزوده می شود. در عوض، آزادی ح££ق اس££ت. ام££ا اگر او آزادآیا این حق را انسان آفریده و از آن خود کرده اس£££ت؟

نب;;ود، چگون;;ه می توانس;;ت آزادی را خل;;ق کن;;د؟ تن;;اقض لاینحلی که نویس;;نده خ;;ود را گرفت;;ار آن کرده اس;;ت، این

. هرگ££اه ف££رض ک££نیم ک££ه انس££ان ب££ه ن££امتعین وج££ودتناقض است بخش££یده و ب££ا درآم££دن ب££ه ن££امتعین آزاد شده اس££ت، نخس££ت بای££د بپرسیم: انسان متعین چگونه می توان££د ن££امتعین را خل££ق کن££د؟ اگ££ر گفت££ه ش££ود، وج££ود چ££نین ن££امتعینی مج££ازی اس£ت، گوین££ده خ££ود را گرفتار بن بست می کند. زیرا در آمدن به نامتعینی ک££ه وج££ود واقعی ندارد و انسان خود می داند که مجاز است – تازه خلق این مجاز نیز

از انسان متعین ساخته نمی شود -، آزادی نمی شود. ناگزیر، باید مطلق باشد؛ . نامتعین وجود داشته باشد و حق5.1. انسان بروی این نامتعین باز باشد. به سخن دیگر، 5.2 ذاتی حیات او باشد. اگر آدمی از این همراه با استقلال. آزادی5.3

غافل نشود، همواره مستقل و آزاد و توانا به خلق است. دردو حق واقع نیز، اندازه خلاقیت عقل ربط مستقیم دارد با اندازه وجدان او ب££ه اس££تقلال و آزادیش. خلاقیت نزدی££ک ب££ه کام££ل وق££تی ممکن

و ... و خلاقمی شود که این هم££انی ب££ا هس££تی محض و ح££ق و علم مطل££ق، نزدی££ک ب££ه کام££ل باش££د. زم££ان این هم££انی ب££ا این هس££تی

)استقلال( زمان خلق، زمان آزادی، است. و موضوع شناسایی است و نه خلق. چراکه باید حق بود ت££ا. حق5.4

حق آفرید. ،حق صادر می شود، برای این که پندار و گفتار. بنابراین که از حق6

خ££ویش حی££اتو کردار انسانها حق باشند، خود باید به حق££وق ذاتی وجدان دائمی داشته باش££ند و ب££ه آنه££ا عم££ل کنن££د. این حق££وق تنه££ا حقوقی نیستند که انسان، بمثابه انسان دارد، بلکه حقوق شهروندی او نیز باید ذاتی حیات شهروندی و حقوق ملی او ذاتی حیات جامعه

، بای££د ذاتیملی او و حق££وق جامع££ه او بمثاب££ه عض££و جامع££ه جه££انی ، بای££د ذاتی حی££ات ط£بیعت،حی££ات جامع££ه جه£انی و حق£وق ط£بیعت

بمثابه موجود زنده باشند. که نویسنده از آنه££ا س££خن گفت££ه اس££ت ب££ا مقایسه حقوق بنیادی

، گویای این واقعیتها است:حقوق پنج گانه رابطه ه££ا را تنظیم. در جه££انی ک££ه بط££ور روزاف££زون، ق££درت6.1

مسلط درح££ال از دس££ت دادن س££لطه اس££ت، ب££رایمی کند و غرب غ££رب ن££یز، راه ک££اری ج££ز نش££اندن حق££وق برج££ای ق££درت در تنظیم

رابطه ها نمانده است؛ و خلاقیت و نقشمندی و. تعریف فراتجدد به وجدان بر حقوندی6.2

م££دار و مح££ورمسئولیت، در غربی ک££ه، در آن، طی ق££رون، ق££درت

174

بوده است، بدین معنی است که زمان رهاشدن از اعتیاد به قدرت و بای££دبازیافتن زندگی، کوتاه و کوت££اه تر می ش££ود. وج££دان ب££ه حق££وق

بگردد و انسان بدان££د ک££ه وج££دانوجدان به مجموعه حقوق پنج گانه بدون عمل، درجا سبب غفلت از حقوق و به بندگی قدرت بازگشتن

می شود. و مربوط می شود، غرب. در آنچه به حقوق و وجدان به حقوق6.3

بقیه دنیا بسیار عقب هستند. دلیل این عقب ماندگی، جز ناتوانی از ، بنابراین، ن££اتوانی از شناس££ایی مجموع££ه مگر به قدرتتعریف حق

هرگ;;اه انس;;ان ام;;روز ح;;تی ب;;ه نیس££ت. حی££اتحق££وق ذاتی ذاتی حیات خویش وج;;دان پی;;دا کن;;د و و آزادیاستقلال

اندیشه و س;;خن و ک;;ردار خ;;ویش را از ص;;فت مس;;تقل و آزاد برخوردار گرداند، حتی اگر این ک;;ار را در ح;;د زدودن

از اندیش;;ه و س;;خن و ک;;ردار، انج;;ام ده;;د، بط;;ورزور خودانگیخته، به هم;;ه حق;;وق ذاتی حی;;ات عم;;ل می کن;;د و

.برخوردار از نو به نو شدنی همیشگی می گردد تفحص می کن££د. روش ص££حیحی. نویسنده می نویسد در مسیحیت7

و ه££ر، می باید بک££اربرد. س££تیز ب££ا دیناست که هر جوینده راه رشد مرامی، کار اهل دانش و پژوهش نیست. اگر نویس££نده »منط££ق را

و از خودبیگان££هت££ا آخ££ر می رفت« و رابط££ه دین و م££رام ب££ا ق££درت شدنشان توسط قدرت را اندر می یافت، به یمن نقد، از خود بیگانه را با خود یگانه می کرد و برای اکثریت بسیار بزرگی از انسانها اینامکان را پدید می آورد که به راه فراتجدد بمثابه وجدان به حقون££دی

آیند. ، ه££ر انس££ان را ک££ه تأمل در تجربه اهل اندیشه و دانش در غرب

را برخود و برهمگان آس££ان کن££د، راه££بربخواهد وجدان به حقوندی ازمی شود در پی بردن به اهمیت کاره££ای بنی ص££در در نق££د اس££لام

و و بازی££افتن آن بمثاب££ه بی££ان اس££تقلالخودبیگان££ه در بی££ان ق££درت.آزادی

و و حقون££دی بنیادی. اما تخریب و خودتخریبی با وجدان به حقوق8 ک££ه ب££ا حق££وق،عم££ل ب££ه حق££وق و تنظیم رابطه ه££ا ن££ه ب££ا ق££درت

نمی خوان££د. بن££ابراین، از ش££اخص های جامع££ه فرامتج££دد، یکی بای££د میل کردن میزان تخریب به صفر با شد. اما در جامعه هایی ک££ه بن££ابر تش££خیص نویس££نده وارد دوران فراتج££دد ش££ده اند، م££یزان تخ££ریب

همچنان در افزایش است. و او، از مؤلفه های جامعه فرامتجدد، یکی تن££ازع می££ان دارن££دگان

و اکثری££تی می دان££د ک££ه فاق££د آنه££اسرمایه و دیگر نیروه££ای محرکه 20هس££تند. ام££ا در این جامعه ه££ا، م££یزان ن££ابرابری در اف££زایش )

175

در تنظیم رابطه ه££ا بیش££تر و ملح££ق ش££دن(، نقش ق££درتپیک££تی قشرهای میانی به قشرهایی ک££ه قاع££ده ه££رم اجتم££اعی را تش££کیل می دهند، روزافزون تر و میزان تخ££ریب نیروه££ای محرک££ه و تولی££د و

، در اف£££زایش هس£££تند.مص£££رف فرآورده ه£££ا و خ£££دمات ویرانگر ب££دین قرار، اگ££ر او می خواس££ت این واقعیت ه££ا را لح££اظ کن££د، هیچ جامعه ای را نمی توانست جامعه ای بخوان££د ک££ه وارد دوران فراتج££دد

شده است. ب££ر پای££ه این و ت££دوین ق££انون اساسی شناس££ایی حق££وق پنج گانه

حقوق – که به همه جامعه ها پیش££نهاد می ش££ود-، از جمل££ه، ب££ه یمن اس££ت. این شناس££یشناسایی پویایی های رابطه مسلط – زیرسلطه

را حی££اتهمراه با شناسایی های دیگر، امکان شناسایی حقوق ذاتی ش££ورایى در بخش اول جل££د اولفراهم آوردند. پیشنهاد دموکراسی

دموکراسی راه بیرون رفتن دموکراس£ی های موج££ود ازکتاب ارکانبحران را می نمایاند.

. تناقض ها و رف££ع آنه££ا م££ا را ب££ه این نتیج££ه می رس££اند ک££ه منه££ای9 ، رابط££ه انس££انها ب££ا یک££دیگر، رابط££ه متعین ه££ا می ش££ود.خداوند

را حدمن££د می انگارن££د.بدین خاطر نیز هست ک££ه پوزیتویس££تها آزادی می شود. زیرا اگ££رمیان این انسانها رابطه ها به ضرورت رابطه قوا

ب£ا ح£ق برقرارکنن££د، بای£د از قی£د تعینبخواهند با یکدیگر رابطه حق رها بگردند. به سخن دیگر، رابطه آنها ب££ا یک££دیگر، از راه رابط££ه ب££ا نامتعین برقرار شود. بدین سان، تعریف حق و عمل ب££ه آن، تعری££ف

انسان و تنظیم رابطه ها توس££ط حق££وق، ب££ا غفلت و آزادیاستقلالاز خداوند، ناممکن می شود.

سخن می گوی£د و س£رانجام. نویسنده، جای جای، از دموکراسی10 را مط££رح می کن££د. هم او و هم بس££یاری دیگ££ردموکراسی مستقیم

( و در جامعه ه£££ای21دموکراس£££ی های کن£££ونی را نق£££د می کنن£££د ) برخوردار از دموکراسی براصل انتخاب، بر شمار بی تفاوته££ا نس££بت

(. روش22به دموکراسی، بیشتر نزد جوان ترها، اف££زوده می ش££ود ) او و شماری از منتقدان دیگر این نیست که تجربه را باید ره££ا کرد و به دنبال تجربه دیگری با فرجامی نامعلوم رفت. روش او و دیگران این است که تجربه را باید نقد و به یمن نقد، کاستی ها را شناس££اییو رفع کرد. این روش صحیح است بشرط آنکه اهل دانش از قدرتاز خود بیگانه گردان، غافل نشوند. در درجه اول، برای جامعه مدنی

وحق£وق و اختیاره££ا قائ££ل ش£وند و س£پس، تغی£یر نهاده£ای سیاسی اقتص££ادی و اجتم££اعی و ف££رهنگی را، از نهاده££ای ق££درت مح££ور ب££ه

، راه کار بشناسند. و آنگ££اه، راه و روش تح££ولنهادهای حقوق محور ب£££ه توحی£££د و ره£££بری ش£££وندگاناز دوگ£££انگی ره£££بری کنن£££دگان

رهبرکنندگان و رهبری شوندگان را پیشنهاد کنند. کاری که در کت££اب

176

(. در تم££ام23« ب££ه انج££ام رسیده اس££ت )»ره££بری در دموکراسی ب££ا ح££ق، بن££ابراین، ب££ا رابط££ه حقمراحل، جانشین کردن رابطه ق££وا

ب££هتنظیم رابطه ها با حقوق، همراه ب££ا تح££ول زب££ان از زب££ان ق££درت و تح££ول و آزادی ب££ه فرهن££گ اس££تقلال و تح££ول فرهنگزب££ان آزادی

اخلاق ب£££ه اخلاق اس£££تقلال و آزادی، بای£££د روش همگ£££ان بگ£££ردد. از اس££تقلال و آزادی، درخ££ودانگیختگی ی££ا برخ££ورداری ش££هروندان

ه££ر و ف££ردی، می توان££د درج££ه رشدنتیج££ه، م££یزان خلاقیت جمعی جامع££ه و ش££هروندان آن را مش££خص کن££د. اهمیت این ش££اخص در این است که خلاقیت هم نیاز به فعال ش££دن مجموع££ه اس££تعدادها و

دارد و هم باید هر شهروند و مجموع شهروندان ب££ر اس£تقلالفضلها و آزادی و دیگر حقوق خود وجدان داش£ته باش£ند و پن£دار و گفت££ار و

کردار آنها، بردوام، صفت مستقل و آزاد داشته باشد.

177

مأخذها و توضیح ها1 .Alain Touraine, Défence de la Modernité; Editions Seuil;

Paris, octobre 20182 . Dignity in the 21st Century

Authors: Doris Schroeder and Abol-Hassan Banisadr, with translation by Mahmood Delkhasteh and Sarah Amsler; Editions

Springer Open, 2017 است. و نیز نگاه کنید به آیه، سخن از کرامت47، در . قرآن3

در باره کرامت.تحقیق ابوالحسن بنی صدر. از جمله نگاه کنید به4 -Jacques Bancière, La Mésentente politique et Philosophie;

Editions Galiliée; Paris 19955 .Jean – Claude Kaufmann, La fin de la démocratie; Apogée et

déclin d'une civilisation; Editions Les liens qui Libèrent; 2019و در برابر سفیران فرانسهخطابه مکرون، رئیس جمهوری فرانسه

در کشورهای جهان. نوشته ابوالحسن بنی صدر. نگاه کنید از جمله به استبداد فراگیر6 ،. نگاه کنید به اصول راهنمای قضاوت و حقوق انسان در قرآن7

نوشته ابوالحسن بنی صدر، جلد دوم، نوشته ابوالحسن بنی صدر. نگاه کنید به کتاب رشد8 ، نوشته ابوالحسن. نگاه کنید به جلد دوم امرهای واقع مستمر9

بنی صدر و کاتلین. تاریخ فلسفه در جهان، نوشته رابرت سولومون10

1392، ترجمه منوچهر شادان؛ انتشارات بهجت، تهران هیگینز 177 تا 67)چاپ دوم(، صص

، نوشته رضا برنج کار و بخش اول و دوم در اندیشه ارسطو-خدااز جلد اول

Bertrand Russell, Histoire de la philosophie occidentale. Edi, Les Belles Lettres, Paris 2017

11 .Fin de l'Occident, naissance du monde, de Herve Kempf ; Edi. Seuil 2 octobre 2014

-Le déclin de l'Occident. Volume I et. Volume II : Perspectives de l'histoire universelle de Oswald Spengler; Editions

Gallimard; Paris1 octobre 1948

178

12 .Edgar Morin , Le temps est venu de changer de civilisation; Editions de l'aube; Paris 2017

و نیز نگاه کنید به فصل اول از13، سوره حجرات، آیه . قرآن13بخش سوم همین کتاب

جلد دوم، نوشته ابوالحسن بنی صدر. نگاه کنید به کتاب رشد14 ، نوشته. نگاه کنید به بخش اول از جلد اول ارکان دموکراسی15

ابوالحسن بنی صدر اسلامی در سایت انقلاب275. نگاه کنید به وضعیت سنجی 16، ، در جلد اول ارکان دموکراسی. نگاه کنید به زبان آزادی17 نوشته ابوالحسن بنی صدر. نگاه کنید به حقوق پنج گانه18 برپایه حقوق پنج گانه. نگاه کنید به قانون اساسی19 . نگاه کنید به کتاب سرمایه و ایدئولوژی نوشته توماس پیکتی20

که ترجمه و نقد قسمتی از آن، در بخش دوم همین کتاب آمدهاست.

21 . La fin de la démocratie در کتاب از دموکراسیو نقد پیکتی سرمایه و ایدئولوژی

2018 نوامبر 10 بتاریخ سنجش افکار در کشورهای غرب. 22 حاکی از این است که بخش بزرگی از مردم، بخصوص جوانان به

دلبستگی ندارند.دموکراسی ، جلد دوم، فصل آخر. نگاه کنید به رهبری در دموکراسی23

نوشته ابوالحسن بنی صدر

179

بخش دوم و توزیع آن و مالکیت خصوصیدر مالکیت

شخصی

فصل اول در بارهسیر از خود بیگانه شدن نظر لیبرالها

شدن مرام از رهگذر بیان قدرتمالکیت

- ن££ه و فردگ££رایی دو پای££ه لیبرالیسم خصوصی ام££روز، م££الکیت - هس££تند. ام££ا آی££ا از نخس££ت، لیبراله££ا ب££ه م££الکیتنزد همه لیبرالها

خصوصی قائل بوده اند؟ برای یافتن پاس££خ، ب££ه س££راغ آث££ار مکت££وبلیبرالها برویم:

180

بمعنای هرکس مالک کار شخصی. مالکیت1خویش است:

:self - possession. خودمالکی 1.1 ، بمثابه اندیشه راهنمای نظام جانشین نظ££ام فئ££ودالی لیبرالیسم

فئودالها خصوصیمطرح شده است. آن لیبرالیسم مخالف م££الکیت ، یع££نی م££الکیت انس££ان ب££ر ک££ار خ££ویشو جانبدار م££الکیت شخصی

بوده است: می ش££ود. ب££دینفردگرایی ملکی طرفدار در آغاز، لیبرالیسم

معنی که زندگی مرد، بن££ابراین، ک££ار او، ب££ه خ££ود او تعل££ق دارد. این زندگی دارایی خ££ود او اس££ت و ج££ز ب££ه او، ب££ه هیچ کس دیگ££ر و هیچ مقامی تعلق ندارد. مرد – و نه زن چون هنوز پذیرفته نب££ود انس££انی برابر مرد است – می تواند توان ک££ار خ££ویش را ه££ر ط££ور خواس££ت

ایج;;اب می کن;;د،برخ;;ورداری از این م;;الکیتبک££ار گ££یرد. داشته باشد.هرکس بر امکانات و ابزار، حق

به مالکیتLocke John بر این است که جان لاک مک فرسون شخص بر خود و کار خود قائل بوده است. زیرا گفته است: »انس££ان – به دلیل آقایی برخود، م££الکیت ب££ر خ££ویش و ک££ار خ££ود – پایه ه££ای

(. و لاک نخستین کسی نیس££ت ک££ه1عظیم دارایی را در خود دارد ) س££ال پیش از او، ریچ££ارد30 قائ££ل می ش££ود، ب££ه م££الکیت شخصی

Richardاورت££ون Overtonطلب و – طرف££دار ح££زب براب££ری بود – ب££ه که نخستین حزب سیاسی اروپاجمهوریخواه در انگلستان

(.2این مالکیت قائل می شود ) بنابر این نظر، لیبرالهای نخستین، به ضرورت جانب££دار در اختی££ار همگان قرارداشتن منابع و امکانها بوده اند تا ک££ه ه££ر ف££رد بتوان££د از

وج££ود خ££ویش برخ££وردار بگ££ردد. از دی££د و اس££تقلالخودمخت££اری این برخورداری از استقلال، وضعیت ط;;بیعی و، لیبرالیسم

( 3 )مطلوب فرد به حساب می آید مخالف نظام اجتماعی – سیاسی بودند. لذا، با آن زمان، لیبرالها

ف££رد مخ££الف بودن££د. شخصیدولت و مداخله محدود کننده مالکیت هنوز »مردم می دانند چه می خواهند و به چه چیز دلبستگی دارن££د«،

ب££ود. الا اینک££ه، ن££ه حق£وقاصلی از اصول پذیرفت££ه ش££ده لیبرالیسم که امیال و منافع فرد مطرح می ش££دند:»م££ردم ام££ور و حیاتذاتی

من££افع خ££ود را به££تر از دولت و ی££ا آنچ££ه از دولت انتظ££ار می رود، (. ام££ا از دی££دگاه4تش££خیص می دهن££د و از آن م££راقبت می کنن££د« )

لیبرالها، مردم یعنی فردهاو پس، ف££رد توان££ا ب££ر شناس££ایی امی££ال ومنافع خویش است.

181

بمثاب£££ه ن£££یروی سیاس£££ی، همزم£££ان ب£££ا ق£££وت گ£££رفتن لیبرالها ( پی£دا و س£بب م£التوس و نظری££ه دارویننظریه ه£ای جدی£د )نظریه را هس££تی ش££مول بش££مارند. ح££الا دیگ££ر،شدند لیبرالها رابط££ه ق££وا

طل££بیافراد در یکدیگر بمثابه وسیله می نگرند: تناقض میان برابری و نابرابری. توضیح این که ف££رد، بمثاب££ه ف££رد، بای££د از حق££وق معی££نی برخ££وردار باش££د و فرده££ا همس££انند )اص££ل براب££ری ک££ه انقلابی££ون

: »ه££ر پیش کش££یدند( و ب££ه ق££ول ک££انت1640 انگلیس در انقلاب انسانی بای££د بمثاب££ه ه££دفی فی نفس££ه مطل££ق و ن££ه وس££یله ای ب££رای تحقق بعضی مقاصد بیگان££ه از اراده او«، پذیرفت££ه ش££ود. این اص££ل

تمای££ل ب££ود. ام££ا در درون لیبرال هایکی از اصول فردگ£رایی لی££برال دیگری پدید آمد که می گفت: فرد بطور ط££بیعی خودپرس££ت اس££ت. به ق££ول وول££ف، »آدمی می££ل ب££ه آن دارد ک££ه اف££راد دیگ££ر را ن££ه ب££ه عنوان هدف که بعنوان وسیله رسیدن به اهداف خ££ویش بشناس££د و

( 5بکند«. )

نفع طلبی:. حل تناقض با غلبه نظریه1.2

فرد بخاطر منفعت خویش اس£ت ک£ه جامع£ه را می خواه££د: »م££ا● جامعه را بنابرطبیعتمان، بخاطر خود جامعه، نمی خ££واهیم، بلک££ه ب££ه این علت که احیانا امتیاز یا منفعتی کسب ک££نیم می خ££واهیم. اص££ل،

6امیال اولیه ما هستند و خواستن جامعه فرع بر این اصل است« )) – او بیشتر از هر کس دیگ££ر – کسانی چون جان استوارت میل●

ف££رد و منفعت طل££بی او را آش££تی دهن££د. او ک££همی کوش££ند آزادی است، می گوی££د: اف££راد، هری££ک بی اطلاع از نف££عمخالف نظر هابس

دیگری، به دنب££ال نف££ع خ££ویش هس££تند. نفع ه££ا ک££ه اف££راد بدین س££ان می جوین££د، نف££ع جامع££ه را تش££کیل می ده££د، بن££ابراین، آزادی و نف££ع طلبی در تضاد نیست. آزادی ن££ه تنه££ا از منظ££ر برخ££ورداری ف££رد از

حقوق که برای پیشرفت جامعه نیز اهمیت دارد. را ایج££اب می کن£د و این رابط£ه ق£وا، روشن است که نفع طل£بی

است. نفع ه££ا ن££یز همس££و نیس££تند، بلک££ه نف££ع دررابطه ناقض آزادی برابر ض££رر ق££رار می گ££یرد. ن££ابرابری س££بب می ش££ود ک££ه بس££ا نف££ع اقلی££تی ب££رای اک££ثریت ب££زرگ، بن££ابراین ب££رای جامع££ه زی££ان ب££زرگ

بنا را بر رابطهببارآورد. برای حل این تناقض ها، جان استوارت میل قوا و نتیجه آن، نخبه گرایی می گ£ذارد: او می£ان ت££وده ب££زرگ م££ردان »متوسط« که تنها می توانند »کارهای پیش پا افتاده« را انجام دهند

و تعلیم یافته« که باید نقشهای برجستهو »اقلیت بسیار با استعداددر جامعه ایفا کنند، فرق می گذارد:182

... هرگ££ز از یا تعدد اش££رافیت »هیچ حکومتی از راه دموکراسی س£طح متوس£ط فرات£ر نخواه£د رفت. مگ£ر اینک££ه از نظ£ر اف£راد ب£ا

و تعلیم یافته بهره مند شود. ابتکار هرآنچه خردمندان££ه و ن££واستعداد اس££ت از اف££راد، و عموم££ا از ف££ردی واح££د هس££تند. افتخ££ار اف££راد

(.7متوسط در این است که بتوانند پ££یروی کنن££د از این ابتکاره££ا « ) اما این ح££ل، م££دعای خ££ود او را نقض می کن££د، ن££ه ح££ل تن££اقض ک££ه

تسلیم آن شدن و بنا را بر نابرابری گذاشتن است. ب££ه می رس££د. اس££تدلال او این اس££ت: ب££ازار نوبت به آدام اسمیت●

افراد اجازه می دهد و در حقیقت آنه£ا را تش£ویق می کن£د ت££ا س£رحد امک££ان خودپرس££ت و ح££ریص باش££ند. همین خودپرس££ت و ح££ریص بودن، رفاه همگ££انی و اف££زایش مس££تمر رون££ق عم££ومی را تض££مین

(. اس££میت تن££اقض آش££کار را تن££اقض می££ان خودپرس££ت و8می کند ) حریص بودن افراد که سبب روابط قوای ویران گر می شود، با رف££اه همگانی، می داند. پس می داند رفاه عم££ومی قرب££انی می ش££ود. ام££ا

جدی££د فکرراهنمای نظ££ام جدی££د و ت££وجیه گر ق££درتاینک، لیبرالیسم ، در مق££اماست. پس بنا را باید بر نفع فرد گذاشت. مارگارت ت££اچر

توضیح و توجیه نظر اسمیت می گوید: »اسمیت درک می کند ک££ه در جامعه ای متشکل از افراد جویای منافع خویش، بای££د ق££درتی وج££ود داشته باشد که از نادرستی پیشگیری کن££د و تناقض££ات بین اف££راد را

(. بدین سان، نقش دولت حل تضادهایی می ش££ود ک££ه9حل نماید« )روابط قوا در بازار ببار می آورد.

و نظریه های م££التوس و اینک زمان زمان رونق کار سرمایه داری● ح££د تنظیم می کن££د. ن££اگزیر، آزادی است، رابطه ها را قدرتداروین

Jeremyپیدا می کن££د و وس£یله نفع طل£بی می ش£ود. و ج£رمی بنت£ام Benthamرا بنامی کن££د. بن££ابر نظ££ر او، جامع££ه نحله منفعت گرایی

متشکل از اف££رادی اس££ت ک££ه هری££ک مس££تقلا، درپی من££افع خ££ویش هستند. هدف رسیدن به خوشبختی یا لذت است. لذا، »آزادی فقط تا جایی پسندیده اس££ت ک££ه وس££یله ای ب££رای رس££یدن ب££ه این ه££دف

(. از دی££د او، هیچ کس به££تر از خ££ود ف££رد، من££افع او را10باش££د« )تشخیص نمی دهد.

در باره اداره علمی دولت بدیهی است که این نظر، با نظر بنتام در تن££اقض ق££رار می گ££یرد. و این تنه££ا تناقض££ی نیس££ت ک££ه راه ح££ل

ونمی جوی££د، تناقض ه££ای ناش££ی از دگردیس££ی تعریف ه££ای آزادی با مالکیت شخصی و وارونه شدن رابطه مالکیت خصوصیمالکیت

مرام سرمایه داریو قائل شدن به نابرابری، به تدریج که لیبرالیسم زمام دولتها را در دست می گیرند، ب££رهم اف££زودهمی شود و لیبرالها

می شوند:

183

:. از خود بیگانه شدن تعریف آزادی1.3 را از خود بیگانه کردن تعریف آزادی،● اما بناگذاشتن بر روابط قوا

:ناگزیر می کندIsaiah نخس££ت، ب££رلین Berlinرا از توان££ایی تم££یز ، آزادی

می دهد: »در کاربرد زبانی مرسوم ما، آزاد بودن با توانا بودن ف££رق انج££ام ک££اری رادارد. هیچ کس به صرف آن که توان££ایی ی££ا اس££تعداد

دان££د. تنه££ا هنگ££امی خ££ود را دردارد، خ££ود را در انج££ام آن آزاد نمیانجام آن آزاد می داند ک£ه می خواه££د بگوی££د موان££ع وج£ود ندارن££د«.)

و آزادیآزادی منفی را آزادی از دولت و ق;;;;درت(. او 11( 12. )مثبت را آزادی انجام کار )= نبود موانع ( می داند

منفی، گرفت£££ار دگ£££ر دیس£££ی می ش£££ود و ام£££ا تعری£££ف از آزادی● »آزادی منطب££ق می ش££ود: سرانجام، تعریف آزادی بر رابط££ه ق££وا

هرکس ت;;ا ج;;ایی اس;;ت ک;;ه ب;;ا آزادی دیگ;;ری و چ;;ارچوب (. در13 )قوانین و نهادهای قانونی موجود سازگار باشد«

می گوید: »یکPhilip Toynbeeتوجیه این انطباق، فیلپ توین بی آزادی خواه پرشور، به آسانی فراموش می کن££د ک££ه هرگ££اه آزادی از حد معینی فراتر رود، پریشانی و بی کسی انسان بجای آن که کاهش

(. و این تعری££ف از آزادی ک££ه ب££ه14یابد، اف££زایش خواه££د ی££افت« ) ، تعریف جبر است، راه می گشایدHenri Bergson قول برگسون

به جبر گرایی دورکیم و... است: م££داراآورد که سرمایه داری اما حدگذار جدیدی سر بر می ●

روا است که تهدی££دی ج£دی ب££رای س£رمایه داریتنها در باره کسانی فق££ط در ش££کل و محت££وای سوس££یال، سوسیالیسم،نباش££ند. ل££ذا

و دموکراس££یزادیآ ، بدین س££ان، قابل قبول اس££ت و...دموکراسی ن دمس££از باش££د. ازآن است ک££ه ب££ا آ ،که سرمایه داری مجاز می داند

،زادی گرفت£££ار مح£££دود ش£££دن م£££داوم اس£££ت. بدین س£££انآ ،این رو کیت، میلت££ون فری££دمن، کس££انی چ££ون هایک،لیبراله££ای این دوران

دموکراس£ی و آزادی ف££ردی را ب££دون لیبرال و مارگارت تاچروزفژ مفهوم مورد نظ;;رسرمایه داری ناممکن می دانند. از دید اینان، »

ما از آزادی، تنها بای;;د آزادی اقتص;;ادی، یع;نی رق;ابت ب;;ه منظور کسب منفعت باشد. سایر آزادی ه;;ا هم ب;;ه وج;;ود

اقتص;;;ادیآزادی اقتص;;;ادی وابس;;;ته اند. وج;;;ود رق;;;ابت (. 15 ) حافظ آزادی های فردی است«،اشخاص

از دس£££ت طل£££بی را ک£££ه لیبرال ها چپ براب£££ری، این زم£££ان ب£ه س£یرجدالی از آن خ£ود می کن£د. چپ مارکسیست،فروهش£ته اند

قائ££ل می ش£ود: ب££ا آنک£ه م££الکیت خصوص£ی را از خصوصیمالکیت می داند ) سلب مالکیت کار بر محصولخود بیگانه مالکیت شخصی

کار و قابل تملک شدن انسان بمثابه نیروی کار(، به گذار از مالکیت

184

خصوصی به مالکیت دولتی و از آن، ب££ا انحلال طبق££ات و دولت، ب££ه(16مالکیت اجتماعی، قائل می شود. )

تبلی££غ به همان نظر ب££از می رس££ند ک££ه ه££ابس لیبرالها، بدین سان طبیعی خود چشم پوش££یده ومی کرد: »اشخاص داوطلبانه از آزادی

آزادی دنبال کردنبا توافق یک££دیگر دولت را بن££ا گذارده ان££د« و » خواست خودم در همه چیزه;;ا، تاج;;ایی اس;;ت ک;;ه ق;;انون

ج££ان لاک، هم این تعری££ف.تعریف می ش££ودتجویز کرده باشد«، را می پ££ذیرد و هم ح££اکمیت ق££انون را آزادی ب££ه حس££اب می آورد:

آزادی مردم تحت لوای حکومت، داش;;تن ق;;وانین پای;;دار» برای آن زندگی است که برای کلیه افراد جامعه مش;;ترک باش;;د و از س;;وی ق;;وه قانون گ;;ذاری جامع;;ه وض;;ع ش;;ده

.(17« )باشد

طلبی به نابرابری طلبی:. گذار از برابری1.4 طل££بین است. برابریآ و فراگیر شدن اینک دوران سرمایه داری

، بن£££ابراین، شخصی یع£££نی براب£££ری همگ£££ان در م£££الکیتپیش£££ین برخ££££ورداری براب££££ر از داش££££ته ها و امکانه££££ا، ب££££ا س££££رمایه داری

نیز مرام س££رمایه داری گش££ته ونابرابرگردان نمی خواند. لیبرالیسم قانون های اساسی، بروف££ق م££رامی ت££دوین ش££ده اند ک££ه لیبرالیس££م خوانده می شود و مرام حزب های سیاس££ی دولتم££دار در کش££ورهای دارای نظام سرمایه داری نیز هست. ناگزیر، برابری طلبی می بای££د

»ق££دریجای خود را به ن££ابرابری طل££بی بس££پارد. از این رو، لیبرالها نابرابری« را نه تنها اجتناب ناپذیر ک££ه مثبت و مطل££وب می ش££مارند.

(. الا اینک££ه18 ب££ه ص££راحت س££خن می گوی££د )، در این ب££اره،کی££نز را بی محل می کنند. اجتماعینابرابری ها بر هم می افزایند و عدالت

« را نمی توانند کنار بگذارند. چراک££ه »برابری لیبرالها، باوجود این س£لاح را تق£دیم رقیب،نآ بیشتر از،سلاح را از دست فرو گذاشتن رو، ش££ماری از آنه££ا جانب££دار براب££ریسیاس££ی ک££ردن اس££ت. از این

فرصتها هستند: مردم باید زندگی را با شرائط مس££اوی آغ££از کنن££د. الا اینک££ه ن££ابرابری اف££راد، در ت££وان، س££بب می ش££ود، نابرابریه££ا

. امابرابری فرص££تها تنه££ا گرفت££ار این تن££اقض(19روزافزون شوند ): دو تناقض دیگری هم در بردارد،نیست

نمی خواند. ب££ه، گذاشتن با ثروت به ارث،غازآ تساوی فرصت در ● نمی خواند. خصوصی با مالکیت،سخن دیگر

اف££راد، فردی نیز در تناقض است. زیرا بنابر اصل آزادی با آزادی● آزادند با یکدیگر رقابت کنند و ثروت بدست آورن££د و از آن اس££تفاده

ب££ه ترتی££بی ک££ه در آغ££از هم££ه، باشدکنند. اما هرگاه قرار بر برابری

185

،نها ک££ه بیش££تر بدس££ت آورده اندآ ،غاز کنند و در پایانآبرابر فعالیت چیزی از آزادی نمی ماند. در مقام حل،مازاد را از دست فروگذارند

( .20 به آزادی تقدم می بخشند ) لیبرال ها،این تناقض اقتصادی ناممکن اما برابری سیاسی و اجتماعی برابری، نخست●

Alexis. تکویل ممکن می نمود de Tocquevilleک££ه دموکراسی امریک££ا را کت££اب کرده اس££ت، دموکراس££ی و براب££ری را دارای ی££ک مفهوم می دانست. او برابری اقتصادی را ناممکن اما منزلت براب££ر

(. اما او غافل بود که21را ممکن می دانست. )اجتماعی و سیاسی بع££دهای ی££ک،بع££دهای سیاس££ی و اجتم££اعی و اقتص££ادی و ف££رهنگی

،واقعیت هس££تند ک££ه جامع££ه اس££ت. ن££ابرابری در بع££د اقتص££ادی نمی تواند نابرابریهای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی را بب££ار نی££اورد.

ب££ا جانش££ین م££الکیت، ناگزیر شدند نابرابریه££ا رااین شد که لیبرالها: توجیه کنند، کردن مالکیت خصوصیشخصی

در م££الکیت شخصی● در فراگرد از خود بیگان££ه گردان££دن م££الکیت هر شهروند ب££ر، در بعد سیاسی نیز، رأی دادن نه تابع حقخصوصی

حاکمیت، که ت££ابع م££الکیت خصوص££ی گش££ت. در این ب££اره، توم££اس ، نظام آموزشی را – او کسی است که، در هندMacaulayمکاولی

تص£دی می ک£رد و زب£ان انگلیس£ی را جانش£ین زب£ان فارس£ی ک££رد - واگ;;;ذاری ح;;;ق رأی ب;;;ه »: می گویدس££££خن ب££££ه ص££££راحت

تم;;دن را تهدی;د می کن;د.، در نتیجه، م;الکیت،تهی دس;;تان هیچ،زی;;;را اگ;;;ر م;;;الکیت ام;;;نیت لازم را نداش;;;ته باشد

، هیچ خ;;اکی هرچن;;د حاص;;ل خیز، هرچند مطل;;وب،فضایی تجاری و دریایی و سرانجام، هیچ م££وهبت جس££می وهیچ قرارداد

دماغی، مانع از فرورفتن یک ملت در ک££ام برب££ریت نخواه££د ش££د« ) (. بن££ابراین، ن££ه تنه££ا م££الکیت ف££ردی، ک££ه توزی££ع بش££دت ن££ابرابر22

دلایلی ک££ه ب££رای این. می کندم££الکیت و درآم££د ن££یز اهمیت پی££دا بی پرده ت££ر،( و ام££روز23وردن££د نخس££ت در پرده ت££ر )آن££ابرابری می

: چ£££ون ث£££روت ن£££زد اقلیت جم£££ع ش£££ود، این اقلیت آن رااست سرمایه گذاری می کند و کار و درآم££د ایج££اد می ش££ود و س££ود آن ب££ه

اف££راد،هرگاه بطور مس££اوی توزی££ع ش££ودهمه می رسد. حال این که آن را خ££رج می کنن££د و پس ان££داز قاب££ل تب££دیل ب££ه س££رمایه ایج££اد

( 24نمی شود )

: نشستن مالکیت. از خودبیگانه شدن مالکیت2 در هر چهار بر جای مالکیت شخصیخصوصی

بعد واقعیت اجتماعی:

186

در مالکیت شخصی. از خودبیگانه شدن مالکیت2.1:خصوصی

، از اعض££ای »گ££روه دیگ££ر« )جنبش م££ذهبی – جرال££د وینس££تنلی●–£ 1650اقتصادی سالهای ک£ه خاستگاهش£ان در انگلس£تان1640

برابری طلبان بودند( خاطر نشان می کند: »تقلای رق££ابت آمیز ب££رای کسب ثروت، سبب قربانیان بس پرشمار می شود. زیرا هم££ه را ب££ر

ف££ردی، در ی££ک س££رزمین وضد هم بر می انگ££یزد. دف££اع از م££الکیت بلکه در جهان، تخم نفاق می پاشد و علت همه جنگها و خون ریزی ها

نظر او بر این واقعیت بنا می شود ک;;ه ن;;ه(.££ 25می شود« ) تنها ممکن نیس;;ت هم;;ه انس;;انها بط;;ور براب;;ر از م;;الکیت

برخ;;;وردار ش;;;وند، بلک;;;ه ممکن نیس;;;ت هم;;;هخصوصیانسان ها مالک خصوصی بگردند.

، این ط££ور اس££تدلال، برپای££ه ن££ابرابری م££الکیت از این رو، لیبرالها کردند: »اگر یک تاجر، یک کارخانه دار، بخاطر منافع شخصی خود به سختی کار می کند، در همان ح££ال ک££ه ثروتمن££د می ش££ود، ب££ر ث££روت جامعه نیز می افزاید«. این استدلال، از دهه های اول ق££رن هف££دهم،

، توماس مون1620بدین سو، به طور مستمر بکار می رود. در دهه از راه بازرگ££انی خ££ارجی«، ب££ه فرزن££ددر کتاب »گنجین££ه انگلس££تان

خویش پیام می دهد: »به حرفه تجارت نیک ب££پرداز ت££ا کس££ب من££افع ،1650شخصی همواره با ص££لاح عم££ومی هم££راه باش££د«. در ده££ه

، در کت££اببحث وارد مرحل££ه پیش££رفته تری می ش££ود: ج££ان ه££ال (، بقای یک جامعه1654 )تاریخ انتشار »درباره حکومت و اطاعت«

ب£ر پای£ه بشردوس£تی و ایث££ار بخ£اطر ص£لاح همگ£انی را ب££ه تمس£خر می گیرد. او مدعی می شود که، نوع دوستی، ویرانگر است و دنب££ال

( این نظ££ر،26کردن منافع شخصی، یک ضرورت اجتماعی است. ) اندیش££ه راهنم££ای لیبرالیسمبع££دها توس££ط مان££دویل و آدم اس££میت

می گردد. ، اس££تدلال می کردن££د ک££ه می££ان لی££برال در آن دوره، خ££داباوران

و کس££ب ث££روت، تض££ادی وج££ود ن££دارد. ج££وزف لیبن££دگی خداوند کشیش، می پرسید: »آیا تجار با دنبال ک££ردن حرف££ه خ££ود، ب££ه قص££د

کسب نفع، خداوند را تجلیل نمی کنند؟«. ، چنان بشدت دف££اع خصوصی« مالکیت در آن دوران که از »حق●

می شد، تهی دستان بر این مالکیت، حقی نداش££تند، ح££تی زمین ه££ای متعلق به جمع آنها به سود ثروتمندان باید مصادره می شد: نخستین

، ی££ک س££ال بع££د از1608قانون محصورکردن اراضی عام، در سال ، به تص££ویب پارلم££انشورش گسترده برضد حصارکشی در میدلندز

رسید. به دنب££ال آن، ق££وانین دیگ££ری ک££ه محص££ورکردن راانگلستان187

آسان می ساختند، تصویب و اجرا شدند. ثروتمندان که از این قانون س££ود می بردن££د از آن دف££اع می کردن££د و روش££نفکران آن را توجی££ه

می گفت:» هران££دازه املاکمی کردند. از جمل££ه، س££اموئل ه££ارتلیب( 27عمومی کمتر باشد، تعداد فقرا نیز کمتر خواهد شد« )

این که تهیدستان در نظ££ام سیاس£ی ملی، بی مح££ل بودن££د، ام££ری می گفت: »فق££را وب££دیهی انگاش££ته می ش££د. س££رتوماس اس££میت

فرودستان جز به خورد و خوراک و نفس کشیدن نمی پردازند و هیچ (. زنان ن££یز، در جم££ع،28علاقه ای به خیر و صلاح عمومی ندارند« )

ن££یز ش£هروند ش£مردهدر نظام سیاسی بی محل بودن££د. خ£دمتکاران ، خود وابسته بودند. ت££ازه م££ک فرس££وننمی شدند چرا که به اربابان

خدمتکاران را شامل کلیه کارگران مزد بگیر نیز می دانست. ، نه تنها بر جای مالکیت خصوصیبدین سان، مالکیت

نشس;;ت، بلک;;ه در بع;;دهای سیاس;;ی و اجتم;;اعیشخصی نیز، مالکیت شخصی تابع مالکیت خصوصی شد. ل;;ذا آنه;;ا ک;;ه مال;;ک چ;;یزی نبودن;;د و زن;;ان ک;;ه متعل;;ق ب;;ه م;;ردان

حاکمیت، بن;;ابراین، توان;;ایی دادنمحسوب می شدند، حق رأی و م;;نزلت اجتم;;اعی براب;;ر ب;;ا اقلیت برخ;;وردار از

و خ;;ارجو ع;;اری از فرهنگ مالکیت خصوصی را نداش;;تند.از تمدن شمرده می شدند

مالتوس، اینان و نظریه دورتر خواهیم دید که به بهانه داروینیسم حیات را ن££یز از دس££ت می دهن££د. در حقیقت، در ق££رن هف££دهم،حق

بدان حد می شود ک££ه »پیش ب££ه س££وی پیون££دیدگردیسی لیبرالیسم و ثروت« ش£عارش می ش£ود. ام£ا جنبش و مالکیتپایدار بین آزادی

و هم، سبب می شود هم در محدوده اندیش££ه لی££برال1640انقلابی بیرون از آن، نظرها ارائه شوند و لیبرالیسم بمثابه اندیشه راهنمای

را به چالش کشند:قدرت رأی همگ£££ان، از فرادس£££ت و، جانب£££دار حق● مس£££اوات طلب£££ان

، ب££ا هرپیش££نهادی گوی££ای ح££قفرودس££ت می ش££وند. ام££ا کرام££ول تهی دستان بر ح££اکمیت، بن££ابراین، توان££ایی رأی دادن آنه££ا مخ££الفت می کند. ایرت££ون س££خت ترین موض££ع را در براب££ر جانب££داران براب££ری اتخاذ می کند: »من فکر می کنم هیچ کس حق ندارد بهره ی££ا س££همی در اداره امور کشور و تعیین یا انتخاب قانون گذار داشته باشد، مگر این که از منافع ثابت و پایداری برخوردار باشد. کسانی که به واق££ع نماینده این قلمرو هس££تند، کس££انی هس££تند ک££ه کلی££ه زمین ه££ا را در اختیار دارند و اعضای شرکتهایی هستند ک££ه فعالیته££ای بازرگ££انی را در اختیار دارند«. از دید او، دادن »حق« رأی ب££ه آنه££ا ک££ه از این دو

را ب££ه خط££ر می افکن££د: »اگ££ر خصوصیگ££روه نیس££تند، م££الکیت188

را به مفهوم ع££ام آنقرارباشد مالکیت حفظ شود، نمی توان آزادی(.29گسترش داد«. )

با همان تعریف لیبرالی هم، محدود ب££ه مالک££ان بدین سان، آزادیمی شود.

زنان با مردان بودند ) و برابری، جانبدار آزادی ● مساوات طلبان آنها موافق رأی زنان و با حق مالکیت با حق(، اما لیبرالها30

نبودند. تهیدس££تان ب££ر زمین ه££ای م££الکیت برابری طلب££ان مواف££ق حق

عمومی نیز بودند و می گفتند: »تا آن هنگ£ام ک£ه تهیدس£تان بی زمین ح££ق ک££ارکردن برزمینه££ای عم££ومی را نداش££ته باش££ند و نتوانن££د ب££ه راح££تی زمین دارانی بزین££د ک££ه در زمین ه££ای محص££ور خ££ود زن££دگی

را نمی ت££وان م££ردمی آزاد بش££مار آورد« )می کنند، مردم انگلس££تان در ض££د و فیرف££اکس ش££دند و انقلاب(. اما آنان مغلوب کرامول31

انقلاب از خود بیگانه شد. اواخر قرن هفدهم و سالهای اول قرن هجدهم، ج££ان لاک نظریه●

را بازت££دوین ک££رد. از دی££د او، مس££ئله اص££لی،عم££ومی لیبرالیسم است. در رساله دوم خود، او براین نظر شد ک££ه: خصوصیمالکیت

»تشکیل حکومت از سوی مردم، بنابراین، علت وج££ودی حکومته££ا، (. طرف££ه این ک££ه او بس££ط32ص££یانت از دارایی م££ردم اس££ت« ) جه££ان آغاز می کن££د: »خداوندنظرخود را با استناد به رهنمود انجیل

( و ب££راین پای££ه، ش££گفت33را به اشتراک به انسان ها داده است« ) صیانت نفس که متضمن نی££از ب££ه مص££رفتوجیهی می تراشد: »حق

ثمره ها است که زمین ببار می آورد، ناگزیر، به مالکیت فردی منج££ر می ش££ود. ح££تی ام££ر کش££ت و زرع و اس££تفاده از حاص££ل ن££یز ب££ه ضرورت، به مالکیت فرد بستگی دارد«. پن£داری م£الکیت جمعی ب££ر

زمین، یعنی بلااستفاده شدن آن! را لاک، این س££ان، توجی££ه از خ££ود بیگان££ه ک££ردن رهنم££ود انجیل

اما جهان را ب££ه اش££تراک ب££ه آدمی££ان داده اس££ت. می کرد: »خداوند نباید پنداشت که از نظر خداوند، همواره بای;;د مش;;ترک و کش;;ت نش;;ده ب;;اقی بمان;;د. بلک;;ه آن را ب;;رای بهر ب;;رداری

(. بنابر ق££ول34«! )تلاشگران و خردمندان اعطاء کرده است ( و کشت می کنن££د شخصی کار دارند )مالکیتاو، »تلاشگران« حق

و محصول به آنها تعلق می گیرد )تعلق محص££ول ب££ه ک££ار ی££ا ت££ابعیت از مالکیت شخصی(. از چه رو، اینان مال££ک زمینمالکیت خصوصی

می شوند و این مالکیت خصوصی حاکم بر حق کار می گردد؟ او ک££ه مالکیتمتوجه تناقض است، این سان رفع تن££اقض می کن££د: »ح££ق

، محدود است. چراکه ی££ک نف£ر نمی توان££د بیشناشی از حق کار189

(. اما کشت زمین، کشت35از آنچه می تواند بکارد، تصاحب کند« ) کننده را صاحب محصول می کند و نه زمین. لاک، این تناقض را ن££یز این سان حل می کند: »ما نمی توانیم صاحب چیزی باشیم و بگذاریم تلف شود زیرا خداوند چیزی را برای انسان خلق نکرده است ک££ه او

(. ام££ا آب££ادان36اقدام به خراب کردن یا از می££ان ب££ردن آن کن££د« ) نگاه داش££تن زمین ن££یز ح££ق م££الکیت ایج££اد نمی کن££د. بخص££وص ک££ه بهره ب££رداری از زمین و من££ابع آن، می££ان بهره ب££رداری کنن££دگان و اکثریت بزرگ، نابرابری ایجاد می کند و آنها می توانند بط££ور م££داوم، زمینی را که به هم££ه زین£دگان روی زمین نس£ل بع£د از نس££ل تعل£ق

اس££لحه ن££یز دولت و زوردارد، صاحب شوند. افزون ب££راین، ق££درت است.حامی آنها می شود. امرواقعی که مستمر و جهان شمول

از ق£££رار، لاک متوج£££ه ب£££ود ک£££ه »حف£££اظت از زمین م£££ورد نمی آورد و ن££ابرابری ن££یز بب££ار می آورد، ازبهره ب££رداری« م££الکیت

مس£اوی هم££ه اف££راد ب£ر زن£دگی، متض£مناین رو، می نوش£ت: »حقآن است که از حاصل زمین، همگان، به اندازه کافی، بهره جویند« )

ب££ر زمین(. اما این نظر، حکم پیشین او را بر مالکیت خصوصی37 ،نقض می کن££د. ن££اگزیر، او توجی££ه جدی££دی می یاب££د: »اخ££تراع پ££ول

(.38مالکیت ه£££ای بزرگ ت£££ر و ح£££ق داش£££تن آنه£££ا را پدی£££د آورد« ) بدین سان، او ام£ر واق£ع مس££تمری را تص£دیق می کن£د ک£ه در ف£وق،

، نه تنها، حقیآورده شد. اما نقش پول در پیدایش مالکیتهای بزرگ ، همه انسانها بر زمین دارند را نقض می کند، ن££ه تنه££اکه بنابر انجیل

مالکیت ناشی از کار به زعم لاک و ح££ق همگ££ان ب££ر به££ره ب££ردن از را نقض می کند، بلکه تابعیت مالکیت خصوصی طبیعتفرآورده های

را نیز از میان بر می دارد. او که با ه££ر تناقض££یاز مالکیت شخصی که حل می کند، تناقض دیگری را ببار می آورد، ب££ه نتیج££ه گ££یری بس شگرفی می رسد: »بن££ابراین، علفی ک££ه اس££ب من چری££ده اس££ت و ه££یزمی ک££ه خ££دمتکار من جم££ع کرده اس££ت و مع££دنی ک££ه من در زمین ه££ایی کش££ف ک££رده ام ک££ه، در آنه££ا، ب££ا دیگ££ران ح££ق مش££ترک داشته ام، به دارایی من تب££دیل می ش££ود، ب££دون این ک££ه کس££ی آن را

( . بدین س££ان، او ک££ه محص££ول را ب££ه ک££ار39واگذار ک££رده باش££د« ) متعلق شمرده بود، برای خدمتکار خود این حق را قائل نمی ش££ود و محص££ول ک££ار او را از آن خ££ود می خوان££د! ب££از، ح££ق همگ££ان از فرآورده های زمین را با محدود نکردن مالکیت خصوصی ب££ر زمین و

را در ن££ابرابری از خ££ودمن££ابع آن، نقض می کن££د. این س££ان براب££ری (.40بیگانه کردن و تناقض ها ک££ه بب££ار می آورد، از دی££دها نگ££ریخت )

ط££بیعینق££دها لاک را ن££اگزیر کردن££د، در مق££ام ح££ل تن££اقض، آزادی انسان را ن££یز از او بس££تاند: »اش££خاص داوطلبان££ه خ££ود را از آزادیطبیعی محروم کرده و ب££ا تواف££ق یک££دیگر، دولت را بن££ا کرده ان££د« )

190

(. ب££دیهی اس££ت ب££دون مح££روم ک££ردن انس££انها از آزادی، آن هم41 داوطلبانه، تناقض می££ان آزادی و م££الکیت خصوص££ی، ح££ل ن££اکردنی می شد. زیرا انسانهایی که داوطلبان££ه از آزادی ط££بیعی خ££ود چش££م

پوشیده اند، اینک جز به آزادی محدود نمی توانند حق پیداکنند. اینک که رابطه زمین و منابع آن با انسان، جای به رابطه انس££ان●

انحص££اری می دهد )= ب££ا ث££روت + حقو زمین و منابع آن با قدرت گس£££ترده می ش£££ود و خصوصیب£££ر اداره دولت(، دای£££ره م£££الکیت

حیوانات وحشی نیز به مالکیت ثروتمندان در می آیند. بدین سان، در زمینهای متعلق به آنها، تهی دستان دیگ££ر، ح££ق ش££کار ندارن££د. ص££ید

نیز غیر مجاز و س££رقت خوان££ده و استفاده از چوبهای جنگلماهی(.42می شود )

، از زب££ان س££رویلیام بدین س£ان، در اواخ££ر ق££رن هف£دهم، لیبرالها ، خواستار سرعت بخش££یدن ب££ه تص££ویب ق££وانین ب££رای محص££ورپتی

ت££ا1750، در س££الهای (. در انگلس££تان43کردن زمین ها می ش££وند ) مورد از این900، 1800 مورد و در دهه های بعد از 2000 ، 1800

میلی££ون ج££ریب7 ت££ا 6قوانین تص££ویب می ش£وند. در نتیج££ه، ح££دود زمین محصور گشتند که حدود یک پنجم کل زمینه££ای موج££ود و ی££ک چهارم زمینهای قابل کشت بودند. دوس££وم از این زمین ه££ا، مزرع££ه آزاد و در اختیار کشاورزان بودند و زمین های بایر نبودند. ب££دین قرار،

(.44 بر زمین، از راه دزدی قانونی شکل گرفت ) خصوصیمالکیت - ک££ه ت££ا س££الهای - ب££ه اس££تثنای سیس££موندی لیبرال● اقتصاددانان

مواف££ق1850 و 1840 مخالف استعمار بودن££د، در دهه ه££ای 1830 استثمار شدند و ساکنان و زمینها و منابع کش££ورهای زی££ر س££لطه را از آن استعمارکنندگان دانستند. بدین س££ان، نیروه££ای عظیمی را ب££ه

، بمثاب££ه ق££درت(. س££رمایه داری45 سرمایه داران درآوردند )مالکیت از قانون متمرکز و بزرگ شدن پیروی کرد، یع££نی تخ££ریب نیروه££ای

و از پیش متعین ک££ردن آین££ده را روی££ه و ن££یز پیش££خورکردنمحرکهگرداند.

، یکی از مالتوس و دیگری از. پیدایش دو نظریه2.2: و اثر آنها بر ازخود بیگانه تر شدن لیبرالیسمداروین

فکر راهنم££ای دولت هستیم و لیبرالیسم اینک ما در قرن نوزدهم● این ق££رن، در ب££اره ب££ورک، می نوش££ت:شده است: مکاولی، لی££برال

»بزرگی بورک از آنجا ناشی می شود که تقریبا تنها کسی است ک££ه ، سیاس££ت را زی££ر نف££وذ اندیش££ه ق££رار می ده££د. ویدر انگلس££تان

(. بدین س££ان، دولت46سیاس££ت را از اندیش££ه اش££باع می کن££د« )

191

لی££برالمج££ری لیبرالیس££م، بمثاب££ه اندیش££ه راهنم££ای س££رمایه داریمی گردد؛

و رش££د غیرتص££اعدی تص££اعدی جمعیت رشد از نظریه لیبرالیسم● م££واد غ££ذایی ن££یز در ایف££ای نقش خ££ود بمثاب££ه اندیش££ه راهنم££ای

، سود می جوید. کسی چون جان اس££توارت میل لیبرالسرمایه داری ( و ب££راین نظ££ر47تا آخر عمر جانبدار نظر مالتوس باقی می ماند )

می شود که در نوانخانه ها، زن و مرد باید از یکدیگر جدا باش££ند و از ک££ه این ق££انون اعتب££ار1840قانون جدید در باره گ££دایان، ح££تی در

(.48می باخت، نیز دفاع می کند. ) ، ن££یز، پی££دا می ش££ود و ک££ار از خ££ود داروین انتخ££اب اص££لح نظریه●

، آس£ان تر را، بمثاب££ه ت££وجیه گر س££رمایه داریبیگانه ک££ردن لیبرالیسم می کند: »درست همان طور که نظریه مالتوس مانع نظری عمده بر سر راه تهیه و اجرای طرحهای پیش££رفت اجتم££اعی، در سراس£ر دو

ش££د، آم££وزه ای ک££ه داروین، ب££ا اله££ام ازسوم نخست قرن ن££وزدهم نظر مالتوس، تدوین کرد، در سالهای ب££اقی مان££ده آن ق££رن و ق££رن

، ب££ه آبش££خور لیبرالیس££م، بخصوص تا پایان جنگ جه££انی دومبیستم(: 49تبدیل گشت« )

را بر خصوصی، نه تنها مالکیت. لیبرالیسم3 حاکم می کند، بلکه نافی حقوقمالکیت شخصی

و نیز جانبدار اجراشدن »قانونطبیعی « در مورد تهی دستان می شود:طبیعت

، ادام££ه ی££افت ت££ا ک££ه وارون££ه س££یر از خ££ود بیگ££انگی لیبرالیسم

اندیشه ای شد که در آغاز بود. دورتر خواهیم دید این س££یر ت££ا می££ان تهی شدن ادامه پی££دا می کن££د. این از خودبیگان££ه ش££دن و می££ان تهی

شدن لیبرالیسم است. نقش توجیه گرگشتن حاصل توجیه گر قدرت و ح££تی حققدرت را ایفاکردن، کار آن را ب££ه انک££ار حق££وق ط££بیعی

حیات تهی دستان می کشاند: باز یادآور می شود که، بلحاظ ت££اریخی، لیبرالیسم اندیشه راهنمای مبارزانی بود که در خط مقدم مبارزه با

قرارداشتند. آن اندیش££ه ب££ه فردگ££رایی و م££الکیتامتیازات فئودالها می دانس££ت. ازانسان بر کار خویش قائل بود و آن را جهان شمول

»لیبرال« و سرمایه داریآن پس، بخاطر فکر راهنمای دولت لیبرالشدن است که تغییر ماهیت می دهد و:

● رابطه انسان با خود، رابطه مالک با ملک می ش££ود: حق££وق م££ال تلقی می شوند و متعلق به فرد می گردند: فرد همان گونه ک££ه مال££ک

192

زندگی خویش است، حقوقی نیز در تملک خود دارد: » حقوق نوعا (. الا50در تصرف یا تملک افراد و یا متعلق به آنها درک می شود« )

این که این سان از خود بیگانه س££ازی، تن££اقض بب££ار می آورد: حق££وق، اقلام دارایی مادی نیس££تند، ذاتی حی££ات هس££تند نمی ت££وان مال££ک آن شد. به قول صاحب کتاب، »حق££وق مف£اهیم هس££تند، چگون££ه ممکن

(. و چ££ون موض££وع م££الکیت51 )اس££ت مف££اهیم را تص££احب ک££رد« ، تحت نمی خوان££د، لیبرالها کردن حقوق ب££ا حق££وق ط££بیعیخصوصی

(. 52تأثیر پوزیتیویسم، منکر حقوق طبیعی می شوند ) ، این اس££ت ک££ه● توجی££ه فق££ر: »یکی از پی آم££دهای ط££بیعی آزادی

کسانی نیز تهی دست می شوند... صنعت و تجارت، پ££در و مادره££ای می گوی££د:»هم££ان طور ک££هحقیقی فقر ن££یز هس££تند«. ادوین چادویک

کار منشاء ثروت است، فقر نیز منشاء کار است، فقر را ریش££ه کن (. بن££ابراین، دولت ب££ه س££ه دلی££ل53کنید، ثروت از می££ان می رود« )

نباید برای ریشه کن کردن فقر اقدام کند: اول اینک££ه آزادی انتخ££اب افراد محدود می شود و دوم اینکه نه تنها مسئولیت یافتن کار، بلک££ه انگیزه آن نیز در فرد از میان می رود و سوم اینکه دخالت بی ج££ا در

، حاص££ل، قوانینی است که مانند س££ایر ق££وانین ط££بیعیقوانین بازار ، هرس££ه، هس££تند. آزادی و مس££ئولیت ف££ردی و علمکش££فهای علمی

پ££ردازحکم می کنند »تهی دستان به ح££ال خ££ود ره££ا ش££وند«. نظریه لیبرالی که می گفت: »تهی دستان را باید ب££ه ح££ال خ££ود ره££ا ک££رد و

است«، بورک ب££ود. و و حکم علمتهی دستی آنها بنا بر مشیت الهیاو دلیل چهارم )مشیت الهی( را ن££یز ب££ر دلای££ل پیش££ین می افزای££د )

54.) ، ن££ه تنه££ا تض££ادی بدین سان، در این دوره، صاحب نظران لی££برال●

و فق££ر نمی بینن££د، بلک££ه فق£ر را ف££رآورده ض££رور آزادیمی££ان آزادی می انگارند. و البته، خشونت نسبت به تهی دس££تان تج££ویز می ش££ود: »خشونت نسبت به مستمندان بخشی از تاریخ پنهان و اعلام نشده

پنهان نیز نبود:(. اما خشونت گرایی لیبرالها55 است« )لیبرالیسم ،1845در پ££ایىز در ایرلن;;د: و قحطی حک;;ومت انگلس;;تان●

محصول سیب زمینی ایرلند که غذای اصلی ایرلندی ها ب££ود، آس££یب نابودی این محص££ول ک££امل تر ش££د. حک££ومت لی££برال1846دید. در

انگلستان، از کمک به ایرلن££دیها ب££رای نم££ردن از قحطی س££رباز زد. توجیه رابطه قدرتی که این سان با آن م££ردم برق££رار می ک££رد را ب££ر

گذارد: این دولت مدعی ش£د ک£ه موظ£ف اس£ت ازعهده لیبرالیسم و نظام اقتصادی پیروی کند که مداخل££ه دولت رااصول تجارت آزاد

ممنوع می کند!193

، مع£££اون را دردس£££ت گرفتن£££د، چ£££ارلز ق£££درت وق£££تی ویگ ها خ££زانه داری ک££ه ک££ار کم££ک ب££ه ایرلن££د ب££ه او س££پرده ش££ده ب££ود، ب££ه

، ریىس کمیسیون کمک ب££ه ایرلن££د، نام££ه نوش££ت:سرراندولف روت »تنها راه جلوگیری از وابستگی طبیعی مردم به دولت آن اس££ت ک££ه عملیات کمک به ایرلند متوقف شود. فکر ممنوع کردن ص££ادرات را

کامل تجارت همین اس££ت.«.تشویق نکنید چراکه راه درست آزادی در همان حال، مردم ایرلند، شاهد صدور گندم و جو و ج££و دوس££ر از

انجام می گرفت. ایرلند بودند که غالبا تحت حمایت ارتش بریتانیا ، در باره واردکردن غله به1846-£ 47 در زمستان مخوف سال

گفت:»قیمت( در مجلس ع£££££وام انگلیس56ایرلن£££££د، راس£££££ل ) محصولات غذایی نیز نباید تعیین شود«. معنی سخن او این ب££ود ک££ه قیمت را عرضه کم و تقاضای زیاد باید تع££یین می ک££رد: اس££تفاده از

برای ب££ه روز س££یاه نش££اندن ایرلن££دی هایی ک££ه می توانس££تندقحطی مواد غ££ذایی را ب££ه قیمت گ££ران بخرن££د و ب££رای فرس£تادن آنه££ا ک££ه

به کام مرگ.،نمی توانستند جمعیت ایرلن;;د، در حقیقت، این ط££ور اس££تدلال می ش££د ک££ه

نس;;بت ب;;ه س;;رمایه موج;;ود در این کش;;ور، بیش از ح;;د از »جمعیت. سیاس££تمدارانی از ن££وع ت££ورنزاف;;زایش یافته است

ایرلن££د را وس££یله نه££اییزائ££د« ایرلن££د س££خن می گفتن££د. و قحطی ب£رای برق£راری مج£دد ت£وازن می£ان جمعیت و م£واد غ£ذاییطبیعت

ببارآورد، این بود ک££همی شمردند. نتیجه ای که رویه دولت انگلستان ، ی££ک میلی££ون نف££ر از ایرلن££د مه££اجرت1851 ت££ا 1846در س££الهای

(57کردند و قریب یک میلیون و نیم نفر دیگر جان باختند. ) در خور یادآوری اس;;ت ک;;ه انگلیس ه;;ا در جن;;گ اول

آوردند و بس;;یاریجهانی، همین بلا را بر سر مردم ایران از پ;;;;ا درآوردن;;;;د.از ایرانی;;;;ان را ب;;;;ا س;;;;لاح قحطی

بک;;ار آن رفتن;;د ت;;ا لیبرالیسمبدین خاطرکه این دو نظریه ق;;درتی درآورن;;د ک;;ه ام;;پراطوریرا به خدمت توجیه گری

می گشت، نمی توان این جن;;ایت را ب;;ه این دو نس;;بت داد. را بک;;ار ام;;پراطوری ب;;ود ک;;ه س;;لاح گرس;;نگیاین قدرت

،می برد و برای توجی;;ه آن، ب;;ه نظری;;ه م;;التوس و داروین بر این واقعیتاستناد می کرد. جغرافیای گرسنگی جهان

شهادت می دهد که ن;;ه تنه;;ا من;;اطق گرس;;نه تحت س;;لطه بوده ان;;د، بلک;;ه ب;;رخلاف تص;;ور بکاربرن;;دگان نظره;;ایمالتوس و داروین، فقر سبب افزایش جمعیت می شود )

58).

194

میان تهی می شود:. لیبرالیسم4

مرامی را که در توجیه خود بکار می ب££رد، گرفت££ار از خ££ود قدرت● بیگانگی می کند. این ازخودبیگانگی به میان تهی شدن می انجامد: در

از اندیشه ای که بود تهی شده و از، »لیبرالیسماواخر قرن نوزدهم ، فرانسه1789 (. فک££ر راهنم££ای انقلاب59حرکت بازمانده ب££ود« )

اینک دیگر اندیشه نبود: شخصیتی چ££ون گلادس£تون، در اواخ£ر عم££ر ، خویشتن را »یک مرده« توصیف می کرد. چند1896طولانیش، در

، ب££ه ن££ام ر.ب. هال££دینسال بعد از او، یکی دیگر از ره££بران لی££برال اعلام کرد: حزب لیبرال بخش عمده آنچه را ک£ه بای£د در راه کس£ب

(. از آن60 بیش££تر ف££ردی انج££ام می داد، انج££ام داده اس££ت« )آزادی پس، لیبرالیسم به چه کار می آمد؟ این پرسشی است که پیشاروی

قرار می گرفت. بخصوص که اکثریت بزرگی که به جرم زنلیبرالها س££پرده ش££دهو یا تهی دس££ت ب££ودن، ب££ه ق££انون بی ش££فقت ط££بیعت

بودند، به مرامهای رقیب لیبرالیسم روی می آوردند. لیبرالها ن££اگزیراز تغییر رابطه خود با این اکثریت بزرگ شدند:

دس££ت و پ££ا انگلس££تان، حزب لیبرال1890 و 1880 در دهه های ● می زد تا مگر نقشی جدید و هدفهایی نو بیابد. دست کم م££رام خ££ود

، در توصیف لیبراله££ای آن س££الها گفت££ه ب££ود:را به روز کند. چمبرلن می دانستند مرامش££ان»سیاستمداران در جستجوی شعار«. لیبرالها

میان تهی شده است. مرامی که در طول قرن، از اندیشه راهنم££ای مخالف نظام اجتماعی ب££ه اندیش££ه راهنم££ای سرمایه س££الاری تغی££یر

،1911نقش داده بود، در اواخر این قرن، میان تهی گشته ب££ود. در نامی££د. را بای££د عص££ر لیبرالیسم می نوشت: »قرن نوزدهمهابهاوس

اما پایان آن، باکم دامنه ترین جزر و مدهای این جنبش بزرگ همراه بود. ایم££ان این ح££رکت ب££ه خ££ودش، ب££ه س££ردی می گرایی££د و چ££نین می نم££ود ک££ه ک££ار خ££ود را ب££ه پای££ان رس££انده اس££ت. ح££ال و ه££وای مسلکی را داشت که، همچون نوعی منقرض، در حال فسیل ش££دن

(. و هابه££اوس در ش££مار لیبراله££ایی ب££ود ک££ه بیش££ترین61ب££ود« )کوشش را برای تجدید حیات لیبرالیسم بکار بردند.

این ب££ود ک££ه اندیش££ه راهنم££ای دلی££ل می££ان تهی ش££دن لیبرالیسم ن££اگزیر بودن££د توقع££ات دولت ام££پراطوری رادولت ب££ود و لیبرالها

برآورن££د. این ب££ود ک££ه ن££اگزیر می ش££دند، دولت ح££داقل را ب££ه دولت حداکثر بدل کنند. به زبان، از اصول راهنمای خود دفاع می کردند و، در عمل، استثناء قائ££ل می ش££دند و این اس££تثناءها از ان££دازه ب££یرون

می شدند.

195

هم بود، در توجی££ه توقع££ات مرام سرمایه داری و چون لیبرالیسم ناگزیر بودند تعریفهای اصول راهنمای خ££ویش، م££الکیتآن، لیبرالها

و فردگرایی، را هم از خود بیگانه کنند. بخصوص که گرفتارو آزادی رقابت شدید مرامهای جدید می شدند که از چپ و راست آنه££ا س££ر

وبر می آوردند. گلادس££تون می گفت:»ه££ردو ح££زب – ح££زب لی££برال گرایش دارند و من بشدت ب££احزب سوسیالیست – به سوسیالیسم

آن مخالفم«؛ اما آن زمان، باور عمومی براین بود ک££ه جهت قطعی ح££رکت ت££اریخ ب££ه سوسیالیس££م اس££ت. ب££اوجود این، در راس££ت لیبرالیسم نیز مرامه££ای جدی££د رقیبش می ش££دند. بدین س££ان، ح££زب لیبرال از دو سو، خرده می شد. تجدید حیات، متفکران لیبرال را بر

آن می داشت اصول راهنما را باز بیابند وبازبسازند:

با مالکیت خصوصی شخصی. رابطه مالکیت5 در چهار بعد سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و

اقتصادی:

یکی ش££مرد، جدی££د ک££ه نبای££د آن را ب££ا نئولیبرالیسم لیبرالیسم اس££ت ک££ه کوش££یده اند آن را ازحاصل کوششهای متفک££ران لی££برال

بحران م££رگ بدرآورن££د و ب££دان حی££ات ن££و ببخش££ند. آغ££ازگر را ج££ان (. این62اس££تورات می££ل، در واپس££ین س£الهای زن££دگیش می دانن££د )

بعمل آمده اند. این ب££ار،1920 و 1880کوششها در فاصله سالهای ، ب££ه ف££رد، ب££ه ارزش اجتم££اعی مس££ئولیت، ب££ه همبس££تگیب££ه آزادی

، بنابراین، بر اصل انتخاب و به دارایی جامعه، به دموکراسیبرابریبه ولایت هر شهروند از زن و مرد، با ملک و بی ملک، پرداختند:

ب£££ازپرداخت و از آزادی منفی و آزادی ب£££ه آزادیGreen گ£££رین ● مثبت تع££ریفی جدی££د ب££ه دس££ت داد: آزادی منفی متحق££ق می ش££ود وقتی فرد از موانعی رها باشد ک££ه م££انع از برخ££ورداری او از آزادی مثبت می شوند. آزادی مثبت آزادی ابتکار و ابداع و خل££ق، بن££ابراین،

بیمن££اک ب££ود، این££ک ک££ه از دموکراسی(. لیبرالیسم63 اس££ت )رشد ، باجانبدار دموکراسی می شود: در باره دموکراسی بر اصل انتخاب

گرایشهای فکری دیگری همداستان می شود که بدان باور داش££تند ودارند.

بای££د از این دو آزادی، یکایک ش££هروندان از منظر این لیبرالیسم برخ££وردار باش££ند. بن££ابراین، جامع££ه می بای££د وس££ائل اقتص££ادی و

کن££د.اجتماعی را در اختی££ار ه££ر ش££هروند بگ££ذارد ت££ا او بتوان££د رشد ( دارد. بدین س££ان، همsouverainبنابراین تعریف، هر ف££رد ولایت )

196

هستند: تمامی ش££هروندان ص££احبولایت و هم آزادی جهان شمول هستند. بنابراین، و برخوردار از دو آزادی مثبت و منفیولایت

حاکمیت هر شهروند اجماع. در بعد سیاسی، بر حق5.1وجود دارد:

، از در بعد سیاسی، پذیرفته است که هر ش££هروند، ب££دون تبعیض شخصی حاکمیت برخوردار است. بنابراین که این حق، مالکیتحق

است، چرا که موضوع مالکیت شخصی حقوق سلب نکردنی و داد و رأی دادن، تابع این حق است. هرگاه، انتخاباتستد نکردنی هستند،

به ترتیبی انجام بگیرد، که انتخاب را برای مثال دولت انج££ام ده££د و را مکلف کن££د ب££ه دادن رأی ب££ه منتخب خ££ود و ی££ا آراء راشهروندان

مخدوش بگردان££د، انتخاب££ات از درج££ه اعتب££ار س££اقط اس££ت. و ن££یز، خ££ارجی درهرگاه شخص یا گ££روهی اعم££ال نف££وذ کن££د و ی££ا ق££درت

است.انتخابات مداخله کند، باز انتخابات باطل در بعد سیاسی، دو صفت غیر قاب££ل س££لب و غ££یر قاب££ل مبادل££ه، صفت رأی هر شهروند نیز می شود. ب££ه س££خن دیگ££ر، ش££هروند، ب££ر

دارد. باوجود ندارد، مالکیت شخصی خصوصیرأی خود نیز مالکیت قابل تفویض اس££ت.، ولایتمندیانتخاب بر اصل این، در دموکراسی

اما حقی که نه س£لب کردنی و ن££ه داد و س£تدکردنی اس£ت، چگون££ه تص££میم ب££همی توان££د تف££ویض ش££ود؟ بخص££وص ک££ه ب££ا تف££ویض حق

درگ££رفتن، خ££ود را ن££ه تنه££ا از اس££تقلالنماین££دگان، رأی دهن££دگان تص££میم در قلم££رو ح££اکمیت، مح££روم می کنن££د، بلک££ه ت££ابع تص££میم

ه££ر ش££هروندمنتخبان خویش می گردند. امری که اس££تقلال و آزادی این دموکراس££ی(. بدین خاطر است که م££ارکس64را نفی می کند )

و نق££د او – دیگ££رانیرا دیکتاتوری بورژوازی می خوان££د. نظ££ر روسو ن££یز این نق££د را وارد دانس££ته اند- س££بب پذیرفت££ه ش££دن دموکراس££ی

– در کنار دموکراسی بر اصل انتخاب - از راه همه پرس££یمستقیم(.65می شود. )

تابع مالکیت خصوصی. در بعد اجتماعی مالکیت5.2 است:شخصی

زن£ان و تهی دس£تان تنه£ا از حق£وق سیاس£ی ش£هروندی مح££روم نبودند، از حقوق اجتم££اعی ش££هروندی ن££یز مح££روم بودن££د. در ح££الحاضر، پذیرفته است ک££ه ه££ر ش££هروند، ص££احب این حق££وق اس££ت )

(. برای مثال، زنان که اختیار گزی££دن همس££ر خ££ود را نداش££تند و66 بعد از ازدواج ن££یز، تص££دی ام££وال آنه££ا ب££ا ش££وهران ب££ود، این££ک حق گزی££دن همس££ر را دارن££د و خ££ود ام££وال خ££ویش را اداره می کنن££د.

197

اس££ت و ازدواج شخصیب££دین قرار، ح££ق گزی££دن همس££ر، م££الکیت ق££رارب££دین خاطر ک££ه عق££د اس££ت، در قلم££رو م££الکیت خصوصی

می گ££یرد. پس این م££الکیت بط££ور کام££ل، ت££ابع م££الکیت شخص££یمی شود.

از م££الکیت خصوصی در قیاس با بعد سیاس££ی، ت££ابعیت م££الکیت گزی££دن همس££ر تف££ویض ک££ردنی، ک££امل تر اس££ت. زی££را حقشخصینیست:

کسی نمی تواند به وکالت فضولی و یا با ادعای داشتن ولایت ب££ر●فرزند، همسری را برای او برگزیند که او نمی خواهد؛

زن و مرد نیز نمی توانند اختیار برگزیدن همسر خود را به شخص● دیگ££ری واگذارکنن££د. توض££یح این ک££ه ه££ر کس می توان££د از دیگ££ری بخواهد نامزد مطلوبی را ب££ه او مع££رفی کن££د، ام££ا این او اس££ت ک££ه

ازدواج می کند. دارن££د و این ح££ق و بر تشکیل نهادهای اجتماعی حق شهروندان

قرار می گیرن££د و شخصی در قلمرو مالکیتنیز حقوق جامعه مدنی (. ب££ا این ت££ذکر ک££ه67صفت های این گونه مالکیت را پی££دا می کنن££د )

اس££ت برپای££ه حق££وق پنج گانهحقوق جامعه مدنی در ق££انون اساسیکه شناخته و پذیرفته می شوند.

تابع مالکیت خصوصی، مالکیت. در بعد فرهنگ5.3 است:شخصی

ب££ود و تهی دس££تان کلاسیک نخبه گرا یادآور می شود که لیبرالیسم ک££ه عام££لو هم££ه جامعه ه££ای زی££ر س££لطه را ن££ه هم فاق££د فرهنگ

تخریب فرهنگ، می ش££مرد. ب££دین خاطر نبای££د ب££ه آنه££ا در هیچ ی££ک از بمثاب££هبعدها، بخصوص بعد سیاسی، اختیار داد. تبلیغ فرهن££گ غ££رب

فرهنگ برتر و مأموریت اس££تعمارگر ب££ه درآوردن تم££امی انس££انهای روی زمین ب££ه این فرهن££گ و »جن££گ ب££رای بس££ط تم££دن« پذیرفت££ه لیبرالیس££م ب££ود. ام££ا لیبراله££ای ت££دوین کنن££ده لیبرالیس££م جدی££د، ب££ه

ش££رکتاجم££اعی پیوس££ته اند – گرایش££های اف££راطی در این اجم££اعندارند – که بنابر آن،

ساز است؛ هر فرد فرهنگ مند است چراکه فرهنگ● که فرهنگها وجود دارند؛ نه یک فرهنگ● هر شهروند از حقوق فرهنگی برخوردار است؛● ه£££ر ف£££رد اس£££ت، یع£££نی شخصی خلاقیت ف£££رهنگی م£££الکیت●

س££لب کردنی و داد و س££تدکردنی و تف££ویض کردنی نیس££ت. کس££ی خلاقه خود را به دیگری تفویض کند. ونمی تواند استعداد

198

فرآورده فرهنگی، از فلسفی و علمی و ادبی و هنری و ف££نی در● ابتکار و یا ابداع کننده آن اس££ت. ب££ه س££خن دیگ££ر، خصوصیمالکیت

، م£الکیت خصوص££ی ت££ابع کام£ل م££الکیت شخصیدر قلم££رو فرهنگاست.

شخصی. اما در بعد اقتصادی، بنابر مورد، مالکیت5.4 می شود:تابع مالکیت خصوصی

آن را، این واقعیت که »نیروی کار« کالا تلقی می ش££ود و مالک به صاحب سرمایه می فروشد، امری نیست که منکر داش££ته باش££د.

)مالکیت بر شخصیلذا، در مورد بخش بزرگی از کارکنان، مالکیت )دارن££ده س££رمایه(اس££ت. درک££ار خ££ویش( ت££ابع م££الکیت خصوصی

)در ه££ر س££ه بخشحقیقت، آنه££ا هم ک££ه در اس££تخدام کارفرمایی ها ص££نعت و کش££اورزی و خ££دمات( نیس££تند، در هری££ک از س££ه بخش اقتص££اد، کارهاش££ان، بط££ور عم££ده، در گ££رو مجم££وع فعالیته££ای کارفرمایی ها است. لذا، انسانها اشیاء قابل مبادله و به ق££ول ادگ££ار

مورن، »عدد« گشته اند. در صورت، هر فرد از حقوق اقتصادی نیز برخوردار است؛● در مورد آنها که خود کارفرمای خویش هستند، به ظاهر، مالکیت●

آنها )کار( است. )= حاصل کار( تابع مالکیت شخصیخصوصی ام£££ا در واق£££ع چ£££نین نیس£££ت. چ£££را ک£££ه بیش£££ترین کاره£££ا را

عرضه می کنند. بدین خاطر است که کارفرمایی ها انس££ان دیگ££ر مجم££وعه ای از اس££تعدادها نیس££ت. زی££را امک££ان●

پرداختن به مجموع کارها را ندارد. در سطح جه££ان، تقس££یم ک££ار را ترتیب داده است. بخش بزرگی از جامعه بشری بی کارسرمایه داری

خوداست و آن بخش هم که کاردارد، ناگزیر است تنها یک استعدادرا بکار اندازد.

رفتار با کسانی که کار و نان ندارند، نه بنابر اص££ل تق££دم حق££وق● حیات و دفاع از این حق، که همچنان، بر وفقانسان، بنابراین، حق

عمل می شود. با آنان که ناقص ب££ه دنی££انظرهای مالتوس و داروین ، بمثاب££ه انس££ان ص££احب حق££وق رفت££ار نمی ش££ود.می آیند و معلولان

حتی در پیران از کار افتاده، ولو در همه عمر کارکرده اند، ب££ه مثاب££هباری بر دوش جامعه نگریسته می شود.

واسباب و امکانه££ا، در اختی££ار جامع£ه نیس££تند ت£ا نیروهای محرکه● بگ££ذارد و آنه££ا ب££ه برخ££ورداری از ه££ر دوبتواند در اختیار شهروندان

منفی و مثبت توانا شوند؛آزادی

199

گش££££ته و زم££££ان و مک££££ان ن££££یز از آن کارفرمایی ها م££££الکیت● و از پیش متعین ک££ردن آین££ده و آل££ودن پیش خ££ورکردنسرمایه داری

را ب££ه انس£انهای روی زمین تحمی££ل و تخریب ط£بیعتمحیط زیستکرده است؛

(، گویای این واقعیت68 شیوه استثمار )55 بکار رفتن دست کم ● کام££ل ب££ر م££الکیت شخصی خصوصیاس££ت ک££ه ح££اکمیت م££الکیت

است. در نتیجه، انسان بر نفس خ££ویش را شخصی جدید، مالکیت ولو لیبرالیسم●

می پذیرد، اما این پ££ذیرش، در نظ££ام اجتم££اعی – اقتص££ادی کن££ونی،کاربرد ندارد.

اس;;ت زی;;را همگ;;ان هم جهان شمول شخصیمالکیت ● مال;;ک ک;;ار خ;;ویش هس;;تند و هم همگ;;ان در داش;;تن این

، وق;;تی ت;;ابع، برابرند. ح;;ال آن ک;;ه م;;الکیت خصوصیحق مالکیت شخصی نیست، بضرورت جهان ش;;مول نیس;;ت و ن;;ابرابری ب;;ر ن;;ابرابری و تخ;;ریب ب;;ر تخ;;ریب می افزای;;د. بدین خاطر است که نابرابری انسانها و فقر و نیز تخریب

. و منابع موج;;ود در ک;;ره زمین، روزاف;;زون استطبیعت افزون براین، تنها وق££تی م££الکیت خصوص££ی ت££ابع م££الکیت شخص££ی می شود، تمامی شرکت کنندگان در تولید، طبیعت و انس££انها، س£هم خ££ود را از تولی££د دری££افت می کنن££د بیک££اران گرس££نه و محروم££ان و

، از و ناقص الخلقه ه££ا و پ££یران ن££یز، بن££ابر حق££وق پنج گانهمعل££ولان حقوق خویش، از جمله حق ک££ار – متناس£ب ب££ا توان££ایی ک££ه دارن££د -

برخوردار می شوند. ب££ر اص££ل منفی – از جمله تفاوتها ک££ه ب££ا تعری££ف اس££تقلال آزادی●

. در دارد – قابل تحقق نیست مگر به نبود رابطه ق££واموازنه عدمی هس££تند، تنظیم کنن££ده آنه££احقیقت، وقتی رابطه ه££ا رابطه ه££ای ق££وا

خصوصی می شود و قدرت از نابرابری پدید می آید و مالکیتقدرت می کند. و این رابط££ه،را بوجود می آورد و حاکم بر مالکیت شخصی

دائم ب££ر ن££ابرابری می££ان انس££انها و وی££ران ش££دن نیروه££ای محرکهمی افزاید.

در نتیج££ه، در جامعه ه££ا، بط££ور روزاف££زون، این ن££ه حق££وق ک££ه ( هستند که رابطه ها را تنظیم می کنند. به سخن»منافع« )= قدرت

برخوردار نمی ش££وند. این س££خن از حقوق پنج گانهدیگر، شهروندان ک£ه هرگ££اه بخواهن££د، می توانن££د از این حق£وق برخودارش£وند و ج£بر اجتماعی که فرد ناگزیر تس££لیم و ت££ابع آن اس££ت، واقعیت خ££ود را از

اس££ت.تسلیم انسان به اوامر و نواهی قدرت دارد، س££خنی ب££ه حق الا این که رهایی از این جبر، نیاز دارد هم به عمل به حقوق و هم به تنظیم رابطه ها با حقوق – که هرگاه شهروندان به حقوق خود عمل

200

کنند، رابطه ها بطور خودجوش با حقوق تنظیم می شوند – و هم، بهباز و تحول پذیرکردن نظام های اجتماعی.

اینک زمان این پرسش مهم است: چگونه ممکن است ت;;ابع م;;الکیت خصوصی شخصیدر بعد اقتصادی، مالکیت

باش;;د و در بع;;دهای سیاس;;ی و اجتم;;اعی و ف;;رهنگی، مالکیت خصوصی از م;;الکیت شخص;;ی تبعیت کن;;د؟ پاس;;خ این پرسش این است: ممکن نیست. بدین خاطر اس;;ت ک;;ه در چه;ار بع;;دی ک;ه ه;ر جامع;ه دارد، انس;;ان ها از حق;;وقبرخوردار نیستند و رابطه ها را بطور روزاف;;زون، ق;;درت

و از پیش متعین ک;;;ردنتنظیم می کن;;;د. پیش;;;خورکردن اس;;ت و ق;;وت گ;;رفتنآینده که امرواقعی جه;;ان ش;;مول

گرایش;;های اف;;راطی و س;;نگین ش;;دن ج;;و خش;;ونت و از یادرفتن قواعد خشونت زدایی و بکاررفتن انواع روشهای

ب;;;ه ک;;;ام م;;;رگ، اعلانخش;;;ونت گری و رفتن ط;;;بیعت خطرهایی هستند به همه انس;;انها: پیش از آن ک;;ه ک;;ار از ک;;ار بگ;;ذرد، ب;;ه خ;;ود بمثاب;;ه حقون;;د و دارن;;ده مجموع;;ه

، وجدان بجویید و حق;;وق و اس;;تعداداستعدادها و فضل ها.خلاقه و دیگر استعدادهای خویش را بکارگیرید

این هش£££دار س£££بب پی£££دایش تمایله£££ای جدی£££د ن£££زد لیبرالهاگشته است:

، را در در ب££اره ع££دالت نظره££ای گرایش££های مختل££ف لیبرالیسم● ن££زدتعلق حاصل کار به کار گردآورده ام. کتاب عدالت اجتماعی

گرایشهایی چون لیبرتاریسم و نئولیبرتاریس££م و پس££ت لیبرالیس££م و و لیبرالهای جانب££دار ع££دالت ت££وزیعی ولیبرالیسم جانبدار همبستگی

فای££ده گرایان ولیبرالهای جانبدار عدالت بمثابه سطح قاب££ل قب££ول و درب££اره ع££دالت ش££رح وبالاخره دو نظر پیشین و پسین ج££ان راولز

نقد شده اند.

مالکان« و در باره »دموکراسی. نظر راولز5.5 بر مالکیت خصوصیلیبرالهای ناقد حاکمیت مالکیت

:شخصی نظ££ام: پنج نوع نظ££ام اجتم££اعی -اقتص££ادی تش££خیص می دهد راولز

نظ££اممند، ب££ا دولت مش££یت»بگذاری££د بکنن££د« و نظ££ام س££رمایه داری نظ;;;ام و دول££££تی و نظ££££ام سوسیالیس££££م لی££££برالسوسیالیسم . او خود را جانبدار نظام دموکراسی مالک££ان مالکاندموکراسی

:می خواند و آن را این سان تعریف می کند

201

زادآ منصفانه تعاون میان شهروندان نظام مالکان »دموکراسی بای;;د تم;;امی،هم از آغ;;از ، نهادها،و براب££ر اس££ت. بدین س££ان

وسایل تولی;;د و من;;ابع را ن;;ه در اختی;;ار ی;;ک اقلیت ک;;ه در اختیار تم;;امی ش;هروندان بگذارن;د و ب;دین ک;ار م;داومت

، ش;;هروندان در زندگانی اجتماعی،ببخشند. به ترتیبی که توان;;ا بگردن;;د.،ب;;ر همک;;اری و تع;;اون کام;;ل ب;;ا یک;;دیگر

س;رمایه و من;;ابع م;الکیت، زمان ب;;ه زم;;ان، باید،بنابراین و عطای££ا و این توزیع باید به یمن قانونها در باره ارثتوزیع شود.

ب££ه ترتی££بی انج££ام بگ££یردموزش و پرورشآنیز بسامان کردن نظام که کارشان مراقبت نهادهایی که همگان امکان و اقبال برابر بیابند.

بای££د ایج££اد و دائم،از برخ££ورداری براب££ر همگ££ان از آزادی ه££ا است(69بکارباشند. )

حق££وق را،لن ت££ورنآ ب££ه این اس££ت ک££ه ب££ه ق££ول نقد نظ££ر راولز به این اس££تجانشین منافع کنیم و نقد نقد جامعه شناس فرانسوی

انسان بمثاب££ه، تنظیم کنند. در حقیقتکه رابطه ها را حقوق پنج گانه و جامعه و جامع££ه بمثاب££ه عض££و جامع££هانسان و شهروند و طبیعت

ب££ر پای££ه حق££وق ق££انون اساسی: به حق££وق خ££ود عم££ل کنند،جهانیپنج گانه به اجرا درآید.

در حقیقت، جری;;ان از خ;;ود بیگان;;ه ش;;دن م;;الکیت ، جری;;ان جانش;;ین انس;;ان در م;;الکیت خصوصیشخصی

این. ش;;دن تخ;;ریب استش;;دن س;;رمایه و جانش;;ین رشد ب££ادانی ط££بیعتآجری££ان اس££ت ک££ه بای££د ب££ا جری££ان رش££د انس££ان و

جانشین بگردد. لیبرالهایی نیز هستند که می گویند سوسیالیستها هیچ گ££اه تعری££ف●

را اندر نیافته ان££د و جانب££دار م££الیکت خصوصی از مالکیتلیبرالیسم جمعی ش££ده اند. ح££ال این ک££ه بن££ابر لیبرالیس££م، ه££ر انس££ان، خ££ود

خ££ویش و ب££ر داد و س££تد دارد ب££ر رشدسرمایه خویش اس££ت و حق حاصل کار خویش و بر سرمایه گذاری حاصل کار خود. اینان برآنن££د که جای لیبرالیسم – در این تعریف – در جمع گرایشهای چپ است.

(70 ) انسان بر خویش می تواند وسائلی را در اختیار او بگذاردمالکیت ●

برهد. این م££دعا ک££ه انس££ان مال££ککه، بدانها، او از جباریت شبکه ها سرچشمه می گیرد. سن پ££ل می گوی££د )خویش نیست، از مسیحیت

، در کنگ££ره پزش££کان1954 تعل££ق دارد و در ( : انس££ان ب££ه خ££دا71 گفت: آدمی به خود تعلق ندارد و رابطه اش ب££ا، پاپ پی هفتمایتالیا

خویش، رابطه برخودارشونده از ملکی است که به خدا تعل££ق دارد. تح££ول م££ا را ب££ه ق££رن بیس££ت و یکم رسانده اس££ت. در این ق££رن،

( 72مالکیت برخویش دارد بر کرسی قبول می نشیند )

202

که به خاصه ها )مطل££ق ب££ودن، خصوصی اینان می گویند: مالکیت● برخوردای و بکاربردن( تعری££فمانع از غیر بودن، دائمی بودن، حق

اقتصادی اس££ت. درمی شد، حکمی جزمی است که اینک مانع رشد رفته است و س££خن از م££رگامریکای امروز، این تعریف زیر سئوال

( مالکیت خصوصی است. این نه از رهگذر پ££ذیرش نظریه ه££ای73) است. این تحول نیاز بهسوسیالیست که بخاطر تحول سرمایه داری

بسط و تسهیم مالکیت دارد. حق مالکیت، دیگر رابطه میان شخص و شیى نیس££ت، بلک££ه مجم££وعه ای از حق££وق اس££ت ک££ه موض££وع آن اغلب، اش£££یاء غیرم£££ادی ش£££ده اند و ش£££ماری از اش£££خاص را بهم

( 74 )می پیوندد که منافع آنها به یکدیگر گره خورده اند. ، در امریک££ا، را تح££ول خصوصیب££دین قرار، تح££ول م££الکیت

ایجاب کرده است. اما نیک که تأمل ک££نیم، در می ی££ابیمسرمایه داری امور دیگر، که، به خطر افتادن حیات کره زمین و ته کش££یدن من££ابع

ک££ردن و از پیش متعین ک££ردن آین££دهموج££ود در آن و ن££یز پیش££خور هستند، تحول را ناگزیر می کنند؛ تحول تا تابعیت م££الکیت خصوص££ی

را ناگزیر می کنند. تا که، برای مثال، در آنچه ب££هاز مالکیت شخصی مرب££وط می ش£ود، پذیرفت£ه ش£ود ک£ه ط£بیعت ن££یز برخ££ود وطبیعت

داش££ته هایش م££الکیت شخص££ی دارد، پس، از حاص££ل ک££ار، آنچ££ه از طبیعت گرفته شده، بای££د ب££ه او ب££ازپس داده ش££ود. در این ص££ورت است که هم تمامی شرکت کنندگان در تولید ش££یى ی££ا خ££دمت، حق خود را بر آن می یابند و هم فراگرد تخریب رو به اف££زایش نیروه££ای

انس££ان و عم££ران، جای ب££ه فرآین££د بکارافت££ادن آنه££ا در رشدمحرکه طبیعت می سپارد. زمان آن است ک££ه اص££ل »لااک££راه فی ال££دین« را هم££ان ک££ه هس££ت دری££ابیم: هیچ رابط££ه ق££وایى روا نیس££ت و هم££ه

از پن££دار ورابطه ها باید رابطه های ح££ق ب££ا ح££ق باش££ند. هرگ££اه زور بکارگفتار و کردار انسانها و از ترکیبی حذف شود که در رابطه قوا

می رود، این امکان پدی££د می آی££د ک££ه ه££ر آفری££ده ای از راه عم££ل ب££ه حقوق خویش، زندگی خود را زندگی در رش££د بگردان££د و زن££دگی در

کمال را بیابد. و این پرسش مهم برجا است: آیا لیبرالهای نخستین که قائل ب££ه

از آن بودن££د، خ£ود این و تابعیت م£الکیت خصوصی شخصیمالکیت و فلسفه اخ££ذ کرده ان££د؟ در پاس££خفکر را ابداع کرده اند و یا از دین

نیس££ت چ££را ک££ه بن££ابر و انجیلبای££د گفت ک££ه منش££اء آن ت££ورات (در ع££وض،75 است. )، مدعی مالکیت شدن، کفر به خدامسیحیت

است )م££الکیت، اصل بر مالکیت انسان بر سعی خویشبنابر قرآن (.ق££رآن می££ان عق£ل و تن و روان انس£ان و من ذه££نی76شخصی( )

دوگانگی قائل نمی شود تا من ذهنی خود را مال£ک انس£ان بشناس£د.

203

( و خ££اطر نش££ان77 قائل می ش££ود ) حیاتبرای انسان حقوق ذاتی و ت££رک عم££ل ب££ه زندگی ک££ردن در رشد،می کند که عمل به حقوق

حقوق، مرگ آور است. برای این که اقتصاد در خدمت انسان بماند و خ££ویش را از دس££ت ندهن££د و ب££ه ب££ردگی و آزادیانس££انها اس££تقلال

درنیایند اص££ول راهنم££ای فعالیته££ای اقتص££ادی را پیش££نهاد و تم££امیروشهای خورد و برد از یک££دیگر را می شناس££اند و ممن££وع می کن££د )

78 )

204

مأخذها و توضیح ها ، ظه££ور و س££قوط، غ££رب بیشترین مراجع££ه ب££ه کت££اب لیبرالیسم

نوشته آنت££ونی آربلاس££تر، ترجم££ه عب££اس مخ££بر، بوده ان££د. از این رو، مآخذ قسمتهای مورد رجوع صاحب کتاب نیز نق££ل می ش££وند. ب££رای

اهل تحقیق می توانند بی فایده نباشند: 1 .John Locke: Two Treatises of Governmentm,Second Treatise,

ch.5 p 442 .Richard Overtom: An Arrow against all Tyrants (1646) quoted

by 2B.Macqpherson; The Political Theory of Possessive Individualism (Oxford University Press, 1962) P 140 -1

، ظهور و سقوط نوشته آنتونی آربلاستر، غرب لیبرالیسم39. ص 3 1377ترجمه عباس مخبر، چاپ سوم، تهران

4 .The passages from Bentaham and Mill both quoted Bullock and Shock (sds) The Liberal Traditin, pp 28, 64

Anthony Arblaster: The Rise and غرب لیبرالیسم47. صفحه 5Decline of Western Liberalism

6 .Malowe quotations from The Complete Works of Christopher Marlowe, VolsI.II ed, Fredson Bowers (Cambridge University Press

1973)، ظهور و سقوط غرب لیبرالیسم71. صفحه 78 .George Lukacs: The Young Hegel, translated Rodney

Livingstome (Merlin Press, 1975, p 109 .Marx: Eighteeth Brumaire of Louis Bonaparte, in, Surveys from

Exile, ed. David Ferbach (Penguin 1973) pp 146-710 .Quoted in Shirley Robin Letwin; The Pursuit of Certainty

(Cambridge University Press 1965) p 182 ، ظهور و سقوط غربلیبرالیسم 85. صفحه 11 نوشته آیزایا برلین،. مقاله سوم از چهار مقاله در باره آزادی12

موحد، نشر شرکت سهامی انتشارات خوارزمی،ترجمه محمد علیBerlin: Four Essays on Liberthy Isaiah 1368تهران بهمن ماه

، ظهور و سقوط غرب لیبرالیسم87. صفحه 13

205

14 .Philip Toynbee: The true Left, a rewiew of Raymond Aron'sThe Opium of the Intellectuals, Encounter, Sept. 1957

، ظهور و سقوط غرب لیبرالیسم128. صفحه 1516 .Emmanuel Hérichon: Le concept de propriété dans la pensée

de Karl 16Marx ,L'Homme et la société Année 1970 17 pp. 163-181

، ظهور و سقوط غرب لیبرالیسم324 و 253. صفحه های 1718 .M. Keynes: The General Theory p 374 نوشته ابوالحسن بنی صدر اجتماعی. فصل چهارم عدالت19 Alain Touraine: Qu'est-ce que la 56 تا 54. صفحه های 20

démocratie? 21 .Quoted in Asa Briggs:Victorian Cities (Odhams, 1963),

Penguin edn 1968 pp 119 , 126 The Life and works. سخن او در باره منش مردمان نگاه کنید به 22

of Lord Thomas Macoulay,Vol.VIII, pp 221 - 224 23 .Quoted in Cowherd: Economists and the Poor Laws, p 275 رابطه کشورهای، لیبرالها. پیش و بعد از جنگ جهانی دوم24

»پیش رفته« با کشورهای عقب مانده را نیز رابطه مسلط – دهنده و رشد یابنده می دیدندو نمی دیدند. رابطه رشدزیرسلطه

سازوکاری ذهنی ترتیب می دادند از رشد کشورهای زیر سلطه به یمن رابطه اقتصاد آنها با اقتصاد مسلط. در این باره، از جمله نگاه

نوشته آلبرتینی، ترجمهکنید به سازوکارهای از رشدماندگی،، انتشارات دانشگاه تهران:ابوالحسن بنی صدر

J.M.Albertini:Les mécanisme du sous développement,196725 .Gerrard Winstanley: The Low of Freedom and other writings,

Ed.Christopher Hill (Penguin, 1973) p 90 26 .Quoted in Ivan Roots: Interest – public,private and communal,

in R.H.Parry )ed(The English Civil War and After, 1642 – 1658 (Macmillan

1970) p 113 27 .Quoted in Christopher Hill: The World Turned Upside Doun

(Temple Smith, 1972) p 4228 .Quoted in Hill:Change and Continuity, p18629 .Macpherson: possessive individualism pp 54, 63, 7330 .Woodhouse: Puritanism, pp 367-831 .Kamen: The Iron Cetury, p 413 and p 483 Two Treatises of Governmentm,Second 395. رساله دوم، ص 32

Treatise

206

Two Treatises of Governmentm,Second 327. رساله دوم ص 33Treatise

Two Treatises of Governmentm,Second 333. رساله دوم ص 34Treatise

Two Treatises of 334-5. رساله دوم صفحه های 35Governmentm,Second Treatise

Two Treatises of Governmentm,Second 332. رساله دوم ص 36Treatise

Two Treatises of Governmentm,Second 329. رساله دوم ص 37Treatise

Two Treatises of Governmentm,Second 249. رساله دوم ص 38Treatise

Two Treatises of Governmentm,Second 330. رساله دوم ص 39Treatise

، ظهور و سقوط غرب لیبرالیسم251 تا 243. صفحه های 40 Two Treatises of Governmentm,Second 377. رساله دوم ص 41

Treatise42 .H.N. Brailsford: Voltaire (Oxford University Press, 1935)

1963edn,p 6843 .Quoted in Pollard:The Idea of Progress, p 72، ظهور و سقوط غرب لیبرالیسم261. صفحه 4445 .François Dumasy:Propriété foncière, libéralisme économique et

gouvernement colonial : Alger, 1830-1840 , Dans Revue d’histoire moderne & contemporaine 2016/2 (n° 63-2), pages 40 à 61

46 .The Function of Criticism at the Present Time, in Trilling, ed: The Portable Matthew Arnold, p 244

47 .Williams (ed) John Stuart Mill, p 328 48 .Schwarz: Political Economy, p 136 و116 و نیز صفحه های

141 Williams (ed) John Stuart Mill49 .L.T. Hobhouse: Democracy and Reaction (T. Fisher Ubwin,

1909) pp 86 -7 and p 103 50 .H.L.A. Hart: Are there any natural rights? Philosophical

Review, 1955 , reprinted in Anthony Quinton (ed) political Philosophy (Oxford University Press, 1967), p 59

، ظهور و سقوط غرب لیبرالیسم93. صفحه 5152 .T.D. Weldon: Vocabulary of Politics, pp 56-61

207

53 .Quotations from Hill: Reformation to Industrial Revolution p 135 and from Cowherd: Economists

and the Poor Laws, p 24554.Quted in Macpherson: Bufke, p 59 ، ظهور و سقوط غرب لیبرالیسم396. صفحه 5556 .Cecil Woodham-Smith: The Great Hunger (Hamish Hamilton,

1962, pp 89,105, 123The Great Hunger 411. صفحه 57

Josué de Castro : The Geography Of Hunger 58. نگاه کنید به کتاب

، ظهور و سقوط غرب لیبرالیسم438. صفحه 5960 .Quotations from H.C.G. Matthew: The Liberal Imperialists

(Oxford University Press 1973) pp vii 13961 .L.T. Hobhouse: Liberalism(Oxford University Press 1964) p 110 62 .Le “nouveau” libéralisme par Catherine Audard, dans

L'economie politique 2009/4) n° 44( ,pages 6 à 27 63 .Stanford Encylopedia Philosophy: Positive and Negative

Liberty, 2 aug 2016 نوشته. نگاه کنید به فصل اول از جلد اول ارکان دموکراسی64

ابوالحسن بنی صدر . بنابراین قانون، اعمال فرانسه. نگاه کنید به قانون اساسی65

حاکمیت توسط منتخبان همراه است با اعمال حاکمیت از راه همهپرسی.

را که ذاتی حیات اجتماعی هر. کامل ترین حقوق شهروندی66 شهروند است و نیز نابرابریهای که در جامعه به زیان زنان، بطور

، نوشته ابوالحسنمستمر برقراربوده اند را درکتاب حقوق پنج گانه می یابید.بنی صدر

در قانون. نگاه کنید به فصل حقوق و اختیارات جامعه مدنی67 برپایه حقوق پنج گانهاساسی

شیوه دزدی و55 در باره . نگاه کنید به ضمیمه قانون اساسی68استثمار

او به زبان فرانسه. پیشگفتار رالز بر ترجمه کتاب عدالت69 Préface à la traduction française de la

Théorie de la justice, 1987و نیز نگاه کنید به

208

La radicalité négligée de la théorie de la justice de John Rawls par

Lionel Page , Dans Mouvements 2003/3 (n o 27-28) , pages 158 à 164

70 .Pourquoi la propriété privée a émancipé l’humanité par Alain Cohen Dumouchel

71 .Première épître aux Corinthiens, chapitre VI. Saint Paul: 72 .La propriété de soi, concept incontournable du XXIe siècle, Par

Gaspard Koenig, philosophe Revue des jurisprudences, éà decembre 2018

73 .Thomas C. Grey, The Desintegration of Property, in Liberty, Property and the Law,

edited with introductions by Richard A. Epstein, 2000. Et James E. Krier, The (Unlikely) Death of Property, Harvard Journal of Law, Vol. 13, n°1 (1990), p.75.

74 . dogme ou instrument politique? Par Jean-Pascal Chazal 75 .Le droit de propriété : un blasphème contre Dieu par Adrien

Boniteau 39، سوره نجم، آیه . قرآن76 ، نوشته. اصول راهنمای قضاوت و حقوق انسان در قرآن77

. این کتاب به چند زبان ترجمه و منتشرابوالحسن بنی صدرشده است.

، نوشته ابوالحسن بنی صدر. فصل چهارم امرهای واقع مستمر78

209

فصل دوم در باره محدود وپیشنهادهای توماس پیکتی

توزیع کردن مالکیت

، کت£اب جدی£د خ£ود، س£رمایه و2019 در س£پتامبر توماس پیکتی (. در پایان1را منتشر کرده است )capital et idéologieمرام

ک££هکت££اب، پیش££نهادهای خ££ود را در ب££اره عب££ور از بح££ران ن££ابرابری ب££ا خصوصیهمچنان تشدید می شود، از راه، سازگارکردن م££الکیت

انسان، تشریح کرده است: و رشدبرابری پیشنهادها بر این پایه طراحی شده اند که عب££ور از س££رمایه داری

ب££رضرور است. از منظر او، عبور از سرمایه داری ب££ه سوسیالیسم اجتم££اعی می توان££د جه££ان را از ج££براص££ل اش££تراک و م££الکیت

نابرابریهای روزافزون و پی آمدهای آن برهد. می نویسد: براساس تجربه های تاریخی در دسترس، من متقاعد شده ام ک££ه

کنونی فرارفت و برای قرن بیست ومی توان از نظام سرمایه داری یکم، سوسیالیسمی بر اصل اشتراک را طراحی ک££رد و ط££رح را ب££ه

را، برپای££ه م££الکیتاجرا گذاشت. به سخن دیگر، زندگی در برابری اجتم££اعی، تعلیم و ت££ربیت و تس££هیم دانش و توانایی ه££ا، در مقی££اس

هدفی تحقق پ££ذیر ش££مرد و آن را متحق££ق ک££رد. از این رو، درجهان، این فصل، عناصری را گرد می آورم که امکان می دهند در این جهت پیش رویم. ک££ار را ب££ا مطالع££ه م££الکیت عادلان££ه آغ££از می کنم. اینمطالعه ایجاب می کند اشکال نوین مالکیت اجتماعی را بسط دهم

رأی و ش££رکت در گ££رفتن تص££میم در بنگاه ه££ایو ب££ه تس££هیم حق خصوص££یکارفرمایی بپردازم. و نیز ایجاب می کند مفه££وم م££الکیت

دائمی، با مفهوم م££الکیت م££وقت جانش££ین ش£ود. این ک££ار ب££ا وض££ع بر مالکیتهای عمده انجام یافتنی است. از درآمدمالیاتهای تصاعدی

حاصل از آن، به همه آنها که ب££ه س££ن ک££ار می رس££ند، س££رمایه داده می ش££ود. بدین س££ان، توزی££ع داش££ته ها و ثروته££ا و جری££ان م££داوم داشته ها و ثروتها در جامعه متحقق می شود. به مالیاته££ای تص££اعدی بر درآمد و به تعیین و تضمین درآمد پایه برای ه££ر انس££ان و ن££یز ب££ه

210

و م££رز و در آموزش و پرورشی و س££رانجام ب££ه دموکراسیعدالت چگونگی بازاندیش££یدن ب££ه س£ازمان کن££ونی اقتص££اد – جه££ان، بس££ود

و عدالت مالی££اتینظام دموکراتیک فراملی، برپایه عدالت اجتماعی، می پردازم:و عدالت محیط زیستی

بمثابه مشارکت و رأی زنی و شورا:. عدالت1 جامعه عادل کدام است؟ در محدوده این کتاب، من این تعری££ف

جامعه عادل جامعه ای است ک;;ه ب;;هناقص را پیشنهاد می کنم: تمامی اعضای خود، امکانی تا ممکن است گسترده، برای

. در شمار دارایی ه££ای را بدهددستیابی به دارایی های بنیادی رأی و و سلامتی و بهداش££ت و حقبنیادی هستند آموزش و پرورش

بطور ع££ام، مش££ارکت هرچ££ه ک££امل تر همگ££ان در اش££کال گون££اگون زندگی اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و م££دنی و سیاس££ی. جامع££ه

و ب££ازتوزیعع££ادل رواب££ط اجتم££اعی – اقتص££ادی و رواب££ط م££الکیت درآمدها و دارایی های منقول و غیرمنقول را س££ازمان می بخش££د ت££ا که اعضای برخوردار از کم ت££رین داش££ته، از ش££رائط زن££دگی هرچ££ه

مطلق رابیشتر، برخوردارگردند. جامعه عادل اتحاد شکل و برابری الزامی نمی کن££د. نایکس££انی در خواس££تها و در ش££یوه های زن££دگی را می پذیرد. بهتر شدن ش££رائط زن££دگی و اف££زایش فراخن££ای فرص££تها ب£££رای محروم ترین ه£££ا را ممکن می کن£££د. ن£££ابرابری در درآم£££دها و مالکیت می تواند عادلانه باشد. اما این نابرابری باید مستدل و قابل اثبات باشد و نه مفروض. و دلیل نباید بتوان££د هران££دازه از ن££ابرابری

را توجیه کند. همانطور که امروزه، در همه جا، توجیه می کند. این تعری££ف ن££ادقیق از جامع££ه ع££ادل، تم££امی مس££ائل را ح££ل نمی کند. تنه££ا فرص££ت ش££رکت همگ££ان در بحث و رأی زنی جمعی و امک££ان دورت££ر رفتن، برپای££ه تجربه ه££ای ت££اریخی و ف££ردی ک££ه در اختی££ارداریم را می ده££د. ب££دین خاطر اس££ت ک££ه بحث و رأی زنی، هم ه££دف و هم روش اس££ت. ب££ا این هم££ه، این تعری££ف امک££ان می ده££د

در دسترس££ی ب££هاصولی چند را وضع کنیم. بخصوص اص££ل براب££ری داشته های بنیادی باید مطلق باشد: نمی ت££وان مش££ارکت سیاس££ی و

و یا درآمدی واس££ع تر را، ب££ه قیمت محروم ک££ردنآموزش و پرورش رأی و رفتن ب££ه مدرس££ه و برخ££ورداری ازگروهه££ای دیگ££ری از حق

بهداش££ت و به££داری، ب££ه ب££رخی از گروهه££ا اعط££اء کرد. پرس££ش همیشگی این است: دامنه داش££ته های بنی££ادی ت££ا کج££ا گسترده اس££ت

و...(؟)آم££وزش و پ££رورش، بهداش££ت و به££داری، مس££کن، فرهنگ داشته ها و شمار آنها موضوع بحث هس££تند و نمی ت££وان، مس££تقل از

211

جامعه مورد نظر و موقعیت ت££اریخی، چن££د و چ££ون و ش££مار آنه££ا رابطور قطعی تعیین کرد.

را همانن££د تعری££ف ج££ون راولز بسا، بعضی این تعریف از عدالت ، بپندارند. این همانندی تاحدی وج£ود دارد. ب£ه ش£رط آنک£ه1971در

بدانیم و بگوییم که پیشنهاد او، در ش££کلهای بس££یار ق££دیمی ترش، در تمدنهای مختلف و نیز در ماده یکم اعلامیه حقوق بشر و شهروندی

ن££یز وج££ود دارد. بیانیه ه££ای ب££زرگ پ££یرامون اص££ول،1789س££ال و ی££ا بهنگ££ام انقلاب فرانسههمچ££ون بیانیه ه££ایی ک££ه بگ££اه انقلاب

امریکا، تدوین شدند، بهیچ رو، مانع از نابرابری های شدید اجتماعی و ت££ا اوائ££ل ق££رندیرپاییدن آنها نشدند. ح££تی در ط££ول ق££رن ن££وزدهم

، نابرابریه££ا تش££دید ن££یز ش££دند. از س££لطه اس££تعمارگر ب££ربیس££تم ادام££ه ی££افت، مگ££و و1960 ک££ه ت££ا س££ال و ب££رده داریمس££تعمره

مپرس. از این رو، باید نسبت به اص££ول ان££تزاعی و عم££ومی ع££دالت ، بدبین بود. و باید دید در جامعه های خاص و در سیاست هااجتماعی

و نهادهای مشخص، اص££ول چس££ان ع££دالت اجتم££اعی را تحقق پ££ذیرمی کنند.

برپای££ه اش£تراک می آین££د و از عناصری که بکار بنای سوسیالیسم این پس، برش££مرده خواهن££د ش££د، پیش از هم££ه، ب££ر آموزش££ها و تحوله££ای ت££اریخی ک££ه در این کت££اب، شناس££انده ش££ده اند، بنی££اد

، تب££یین و ت££دوین می ش££وند.می گیرن££د. ام££ا ب££ا دی££دی جه££ان ش££مول بنابراین، بگونه ای تدریجی، می توانند در جامعه های فق££یر و در ح££ال خ££روج از فق££ر ن££یز بک££ار رون££د. پیش££نهادهایی ک££ه ارائ££ه می ش££وند،

و برخورداری خصوصیبخصوص پیشنهادها در باره عبور از مالکیت ش££رکت در م££دیریت کارگ££اه، ازمزدبگیران و نمایندگان آنها، از حق

نش££أت می گیرن££د. من ت££رجیح می دهم ازسوسیالیس££م دموکراتیک سخن گویم بخ££اطر آنک££ه اص££رار»سوسیالیسم بر اصل مشارکت«

دارم ب££ر مش££ارکت و تمرک££ززدایی و تم££یز و تش££خیص واض££ح این سوسیالیسم از طرح سوسیالیسم دولتی و بیش از ان££دازه متمرک££ز

، درکشورهایی تجربه شد که خ££ود را کمونیس££تکه، در قرن بیستم می خواندن£££د. م£££الکیت م£££وقت و مالی£££ات تص£££اعدی، در جنبش

و ن££یز در بحثه££ای دورانترقی خ££واهی کش££ورهای انگلیس££ی زب££ان–111، مح££ور طرحه££ای پیش££نهادی بودن££د. )ص££ص فرانسهانقلاب

117.)

: خصوصی و مالکیت. عبور از سرمایه داری2 عادلان£££ه ک£££دام اس£££ت؟ این پرس£££ش، بغرنج ت£££رین و م£££الکیت

ب£ر اص£لمح££وری ترین پرسش£ها اس£ت. ب££رای تعری££ف سوسیالیسم

212

، چ££اره ج££ز پاس££خ دادن ب££ه آنمشارکت و نیز عبور از سرمایه داری را م£££رام سیاس£££یpropriétarismeنیس£££ت. من م£££الکیت گرایی

بنی££ادتعری££ف می کنم ک££ه ب££ر دف££اع مطل££ق از م££الکیت خصوصی جسته اس££ت. س££رمایه داری را ن££یز بس££ط م££الکیت گرایی، در عص££ر

، نظام مالی و پولی جهانی، و امروز، اقتصاد داده ه££ایصنعت بزرگ انب££وه و اطلاع££ات تعری££ف می کنم. س££رمایه داری ب££ر تمرک££ز ق££درت

، بنی££اد می گ££یرد. بن££ابر اص££ل، مالک££اناقتصادی نزد مالکان س££رمایه سرمایه غیر منقول می توانند تصمیم بگیرند آن را ب££ه چ££ه کس و ب££ا چه قیمت، اجاره دهند. حال آنکه مالکان س££رمایه م££الی تنه££ا عن££ان

را، بروف££ق اص££ل، »ی££ک س££هم ی££ککارفرمایی بنگاه های کارفرمایی رأی«، در دست دارند. این حاکمیت به آنها اجازه می ده££د چ££ه کس

را با چه مزدی، استخدام کنند. سفت و سخت، پرشمار تل££ون در عمل، این الگوی سرمایه داری

تغییر، از رهگذر وضع قاعده و قانونها به خود دیده است که س££ببو بدین سو، بخص££وص از قرن نوزدهم خصوصیتحول مفهوم مالکیت

ازبخاطر تغییر نظام قانونی و اجتماعی و سامانه مالیاتی ش££ده اند. مالک££ان –سویی، نظام قانونی و اجتماعی امکان داده است ق££درت

برای مثال، با حمایت درازمدت از مستأجر در برابر خلع ی££د توس££ط مال££ک و ی££ا خری££د مس££کن و زمین ب££ا قیمت ن££ازل، در پای££ان م££دت طولانی اجاره داری -، محدود بگردد. این سامانه قانونی و اجتم££اعی سبب بازتوزیع واقعی مالکیت می شود. و نیز، قدرت صاحبان سهام

کار و حق اجتماعی، قویا تع££یین ح££دود، توسط حقدر کارفرمایی ها شده است. دربرخی از کشورها، نمایندگان کارکنان در هیأت م££دیره شرکت می کنند و حق رأی دارند. این شرکت در هیأت مدیره و حق رأی نیز می تواند ت££ا ب££ازتعریف ح££ق م££الکیت، پیش رود. و از س££وی

ک££اهش ح££ق مالک££ان س££هام را در نظ££ر داش££تهدیگر، نظام مالی££اتی ک££ه ن££رخ آن، دراس££ت. ب££رای مث££ال، مالی££ات تص££اعدی ب££ر ارث

30، برای میراثه££ای مهم، ب££ه کشورهای رشدیافته و در قرن بیستم در ط££ول درصد در امریکا و انگلس££تان80 تا 70 درصد )حتی 40تا

دهه ها( رسیده است. در نتیجه، مالکیت دائمی ب££ه م££الکیتی موق££تی ب££دل شده اس££ت. بدین س££ان، ه££ر نس££ل می توان££د ث££روت عظیمی را انباشت کند اما به ش££رط آنک££ه بخش££ی درخ££ور از آن را، در جری££ان

انتقال به نسل بعدی، به جامعه واگذارد. و برقرارک£ردن خصوصی و م££الکیت برای عب££ور از س£رمایه داری

براصل مشارکت، من این دو وسیله را تا ممکن اس£تسوسیالیسم ک££ارآ می کنم و بک££ار می ب££رم. در حقیقت، نظ££ام ق££انونی و نظ££ام

می توانند، از جایی که ت££ا این زم££ان رفته ان££د، بس££یار دورت££رمالیاتی

213

برون££د. از س££ویی ب££ا نه££ادینه کردن ی££ک م££الکیت اجتم££اعی واقعی در بنیاده££ایس££رمایه، ب££ه یمن تقس££یم و س££هیم ش££دن در ق££درت

و از سوی دیگر، با به اجراگذاشتن اصل م£وقت ب££ودنکارفرمایی ها ب£ودن م£الکیت س£رمایه، ب££ه یمن، وض£ع مالی££اتی قوی££ا تص£اعدی ب££ر مالکیتهای مهم و، از محل حاصل آن، اعطای سرمایه به همگ££ان و

(.118 – 117با جریان و انتقال دائمی دارایی ها. )صص

: راه بردی در بنگاه های کارفرمایی. تسهیم قدرت3تجربه کردنی:

رأی، با سرمایه اجتماعی ش££روع ک££نیم: س££امانه های تس££هیم حق و آغ£££از1940 و اروپ£££ای ش£££مالی، از پای£££ان س£££الهای در آلم£££ان

بدین س££و، برق££رار و مج££ری اس££ت. در آلم££ان، نماین££دگان1950 مزدبگیران صاحب نیمی از حق رأی در هی££أت م££دیره هس££تند. و در

کوچک نیز مزدبگیران )در این کشور، در بنگاههای کارفرماییسوئد درص££د ح££ق رأی30همین ح££ق رأی دارن££د(، این نماین££دگان، دارای

هستند. مزدبگیران این حق را بدون آنکه در سرمایه شریک باش££ند، دارند. مبارزه برای تحصیل حق شرکت در مدیریت، از اواخر ق££رن

و احزاب سیاسی شروع شد و ب££ه رابط££ه، توسط سندیکاهانوزدهم قوایی مس££اعدتر ب££رای مزدبگ££یران، از جن££گ اول جه££انی بدین س££و،

انجامید. تم££امی عناص££ری ک££ه م££ا در اختی££ارداریم، ح££اکی از آنن££د ک££ه ب££ه کرسی قبول نشستن این قواع££د، بس££ار م££وفقیت آم££یز بوده اس£ت. این قواع££د ب££ه مزدبگ££یران امک££ان داده ان££د در تب££یین راه برده££ای

مطل££ق اغلبدرازم££دت بنگ££اه کارفرم££ایی، ش££رکت کنن££د و ق££درت فاجعه بار صاحبان سهام و منافع مالی کوت££اه م££دت را تع££دیل کنن££د. این قواع££د زمین££ه را ب££رای تک££ون الگ££وی اجتم££اعی و اقتص££ادی، در

و اروپای شمالی ایجاد کردند که از همه دیگر الگوهایی که ت££اآلمان این زم££ان تجرب££ه ش££ده اند، هم ب££ارورتر و هم کم ت££ر ن££ابرابری آور است. بنابر حاصل تجرب££ه، عملی ک££ردن ب££ه این الگ££و در کش££ورهای دیگر، کاری بایسته است. الگوی حداکثر، یعنی رأی براب££ر در هی££أت

خصوصی بزرگ و کوچک، را بایدمدیره تمامی بنگاههای کارفرماییبکاربست.

باهمه نویدبخشی شرکت در مدیریت، خواه در الگ££وی آلم££انی و خواه در الگوی سوئدی، این الگوها واجد مح££دودیت های پرش£مارند. از جمله این که در صورت تس£اوی آراء، تع££یین کنن££ده، رأی ص£احبان سهام است. برای این که الگوها را بی نقص تر کنیم، دو راه کار بسیار

توس££ط مالی££اتج££الب می نماین££د: یکی تمرک££ز زدایی از م££الکیت تص££اعدی و دیگ££ری اه££دای س££رمایه ب££ه همگ££ان و نق££ل و انتق££ال

214

دارایی ها و جری££ان آنه££ا در جامع££ه. این دو راه ک££ار را دورت££ر تحلی££ل خواهم کرد. این دو راه کار ب££ه مزدبگ££یران امک££ان می ده££د ص££احب سهام بنگاه کارفرمایی خود شوند و در هیأت مدیره، اک££ثریت را، ب££ا

رأی بمنزل££هافزودن رأی خود در مقام صاحب سهم بر نیمی از حق مزدبگیران، از آن خود کنند. ب££دیهی اس££ت ک££ه قواع££د تنظیم کنن££ده جم££ع ک££ردن ح££ق رأی در مق££ام ص££احب س££هم و نیمی از ح££ق رأی بمثابه مزدبگیران، بادقت تمام باید موضوع تأم££ل و اندیش££ه بگ££ردد. همان سان که گفته ام، سود همگان در این نیست که رابطه سرمایه

اقتص££ادی، قط££ع ش££ود. این ک££ار، دس££ت کم، در بنگاه ه££ایبا قدرت کوچک زیانمند است. اگر شخصی همه پس انداز خ££ود راکارفرمایی

بکاراندازد برای اینکه طرحی را عملی کند که بدان علاقمن££د اس££ت، غیر طبیعی نیست از مزدبگیری که استخدام می کند و چه بسا خ££ود نیز می خواهد پس اندازی پیدا کند برای عملی کردن طرحی، بیش££تر

حق رأی داشته باشد. مس£ئله این اس£ت ک£ه ب£دانیم، باتوج£ه ب££ه این ک£ه نیمی از آراء در هیأت مدیره از آن مزدبگ££یران اس££ت، آی££ا تع££یین س££قف ب££رای آرای

، بج££اعمده ترین صاحبان سهام در بزرگ ترین بنگاه ه££ای کارفرم££ایی هس££ت ی££ا خ££یر؟ در این ب££اره، پیش££نهادی در ب££اره »ش££رکتهایی ک££ه

غ££یر انتف££اعی هس££تند« بعم££لموض££وع آنه££ا وس££ائل ارتب££اط جمعی درص££د ک££ل س££رمایه بیش££تر10آمده است: سرمایه گذاشتن اگر از

رأیباشد، برای سرمایه گذار، تنه££ا ب££ه ان££دازه ی££ک س££وم مبل££غ، حق ایجاد می کند. حق رأی س££رمایه گ££ذار های کوچ££ک )توس££ط روزنام££ه

( ی££ک س££وم بیش££تر از مبل££غنگ££اران و خوانن££دگان و بانی££ان نش££ریه سرمایه آنها منظور می شود. این پیشنهاد، نخس££ت در ب££اره وس££ائل ارتب££اط جمعی بعمل آم££د ام££ا می توان££د ب££ه بنگاهه££ای کارفرم££ایی

نیز بسط داده شود. می توان قاع££ده کرد ک££ه، در بنگاه ه££ایانتفاعی 10به اندازه کافی بزرگ، هر سرمایه گذاری ک££ه مبل££غ آن بیش££تر از

درصد کل سرمایه باشد، برای سرمایه گذار، معادل یک س££وم مبل££غ، حق رأی ایجاد می کند. توجیه آن این است که هیچ دلیلی وجود ندارد

دربر این که در یک بنگاه کارفرمایی ب££زرگ، بط££ور نامح££دود ق££درت دست یک شخص متمرکز بش££ود و بمان££د و او خویش££تن را از س££ود

شور و مشورت با جمع، محروم بگرداند. باید خاطرنشان کنم که، دربخشهای متعددی، بنگاههای دولتی ی££ا خصوص££ی، ب££دون لح££اظ ک££ردن اختی££اری ب££رای ص££احبان س££هام، سازماندهی شده اند. برای مثال، اغلب دانشگاه هایی که دولتی و ی££ا نیمه دولتی نیستند، شکل بنیاد را پیدا می کنند. در این دانشگاه ها به آنها که کمک مالی می کنند، پاره ای امتیازها تعل££ق می گیرن££د ام££ا در

215

مدیریت دانشگاه نقشی به آنها داده نمی شود. اعتبار الگوی شرکت س££هامی و قاع££ده »ی££ک س££هم ی££ک رأی«، بمثاب££ه ش££کل ق££اطع و عبورناپذیر از سازماندهی اقتصادی، وقتی پای تحلیل ب££ه می££ان آی££د،

یک لحظه نیز دوام نمی آورد. رأی مهم ت£££رین و تع£££یین س£££قف حق تمرک£££ززدایی از م£££الکیت

س££هامداران دو ش££یوه هرچ££ه ط££بیعی تر دورت££ررفتن از دو الگ££وی آلمانی و سوئدی مدیریت به اش££تراک اس££ت. راه کاره££ای دیگ££ر ن££یز

، بمناس£بت بحثه££ا پ££یرامونوج£ود دارن££د. ب£رای مث£ال، در انگلس£تان انتخاب ش££ماری از م££دیران، پیش££نهاد شده اس££ت ک££ه این££ان توس££ط

، انتخاب شوند. عملی ش££دنمجمع مختلط سهامداران و مزدبگیران این پیشنهاد امکان می ده££د بحث و ش££ورها و ائتلافه££ای ن££وع جدی££د، ب££رای گ££ذار ب££ه ورای ن££وع منجم££د هم م££دیریتی، بس££ط پیداکنن££د. ختم ک££ردن بحث، در این ج££ا و اکن££ون، بی مع££نی اس££ت: این ب££ه یمن تجربه گری مشخص و در مسیرهای اجتماعی و تاریخی واقعی است که اش££کال جدی££د س££ازماندهی و رواب££ط اجتم££اعی بس££ط می یابن££د. مسلم این است که ردپاهای بسیار وجود دارند ک££ه می ت££وان، تجرب££ه ،کنان، آنها را پی گرفت و به یمن مالکیت اجتماعی و تسهیم ق££درت

(122 – 118، فرارفت. )از هم مدیریتی و سرمایه داری

و جریان سرمایه:. مالیات تصاعدی بر مالکیت4 ، هرچ££ه رأی در بنگاههای کارفرمایی و حق اهمیت تسهیم قدرت

، کف££ایت نمی کن££د. زی££را پذیرفت££هباشد، برای عب££ور از س££رمایه داری ب££ه ایف££ای نقش خ££ویش در جامع££ه خصوصیمی ش££ود ک££ه م££الکیت

ع££ادل، بخص££وص در بنگاهه££ای کوچ££ک و متوس££ط، ادام££ه ده££د. از این رو، به حکم منافع عمومی، یافتن اسباب ق££انونی و نه££ادی ب££رای جلوگیری از متمرکز شدن ب££دون ح££د م££الکیت، ض££رور می ش£ود. در این ب££اره، تجربه ه££ای ت££اریخی ک££ه در اختی££ار داریم، ک££املا روش££ن هستند. تمرکز بیش از اندازه مالکیت در نزدیک به تمامی جامعه ه££ا

تا80، سبب شد که )خاصه جامعه های اروپایی(، تا آغاز قرن بیستم درص££د از آن ی££ک70 ت££ا 60 درصد )و 10 درصد دارایی ها از آن 90

درص££دی ک££ه ثروتمن££دترین ها بودن££د( بگردن££د. این تمرک££ز، کم ت££رین سودی برای منافع عمومی نداشت. مسلم ترین دلی££ل این اس££ت ک££ه

، بهیچ رو، روند1945 -£ 1914کاهش شدید این تمرکز، در سالهای بدین س£و، از م£یزان تمرک£زاز جن££گ جه££انی دوم را کند نک££رد. رشد

دارایی ه££ا در م££الکیت ده££ک60 ت££ا 50کاس££ته ش££د )عموم££ا ح££دود درص££د در م££الکیت ده££ک ب££الا( و رش££د30 ت££ا 20ثروتمن££دترین ها و

اقتصاد نه تنها کند نشد که شتاب نیز گرفت. بهترین دوران از منظر

216

( هرچه باشد، واقعیت این است که1914 تا 1880مالکان )سالهای نابرابری حداکثر بهایی نبود که برای شکوفایی و رش££د ص££نعتی بای££د پرداخت می شد. همه دلایل دال ب££ر آنن££د ک££ه، بعکس، این ن££ابرابری تنش های اجتماعی و ملی گ££ری را تش££دید و م££انع از آن ش££د ک££ه آن سرمایه گ££ذاریهای اجتم££اعی و آم££وزش و پرورش£ی بعم££ل آین££د ک££ه تحقق الگوی رشد متعادل بعد از جنگ جهانی دوم را ممکن کردن££د.

بدین سو،1990 –£ 1980وانگهی، تمرکز شدید مالکیت از سالهای ، و به میزانی کم ت££ر در اروپا و چیندر امریکا و نیز در روسیه و هند

م££دلل می کن££د ک££ه ن££ابرابری ب££ه ح££د اف££راط در م££الکیت دارایی ه££ا می تواند تجدید شود. به دلایل متعدد، از جمله، خصوصی کردن، توأم ب££ا دادن امتیازه££ا ب££ه مال££ک ش££وندگان و بازده ه££ای م££الی، بلح££اظ ساختاری بالا برای دارندگان بیشترین پولها، خطر تش££دید نابرابریه££ا وجود دارد؛ بی آنکه به ض££رورت س££بب اف££زایش امکان££ات اقتص££ادی بیش££تر ب££رای اک££ثریت م££ردم بگ££ردد. وارون££ه این ام££ر ن££یز واق££ع

شده است. ، بدین سان، برای آنکه باردیگر، تمرک££ز از ان££دازه ب££یرون م££الکیت

و ب££ر درآم££د، بای££د، درواقعیت پیدا نکن££د، مالی££ات تص££اعدی ب££ر ارث داشتند. درآینده، همان نقش را بازی کنند که در طول قرن بیستم

آنچه به صاحبان بیشترین دارایی ها و درآمدها مربوط می شود، ن££رخ درصد بگردد. طی دهه ها این مالی££ات90 تا 70این مالیات می تواند

اخذ می شد )خاصه در امریک££ا و درانگلس££تان(. و ح££الا ک££ه وض££عیت اقتصادی آن دهه ها را مطالع£ه می ک££نیم، می بی£نیم، دوران بیش££ترین

اقتصادی بوده اند. باوجود این، تجربه تاریخ می گوید ک££ه این دورشد مالیات کافی نیستند و باید با مالیات تص££اعدی س££الانه ب££ر م££الکیت، تکمیل ش££وند. و این س££ه مالی££ات بای££د اب££زار اص££لی تض££مین کنن££ده

جریان دائمی سرمایه، تلقی شوند و بکار روند. وج££ود دارن££د: نخس££ت چند دلیل بر لزوم وضع مالیات بر مالکیت

این که، در مقایسه با مالیات بر درآمد، تقلب در مالیات ب££ر م££الکیت بسیار سخت تر است. بخصوص برای آنها که بزرگ ت££رین ثروتمن££دان هستند. برای آنها، درآمدی که مالی££ات ب££ر آن تعل££ق می گ££یرد، بخش ناچیزی از دارایی شان را تشکیل می ده££د. ح££ال آنک££ه ث££روت اص££لی آنها املاک خانوادگی و سرمایه های برخ££وردار از س££اختارهای خ££اص است. اگر به اخذ مالیات از درآمد، اختص££ار ش££ود، این ب££دان مع££نی می شود که صاحبان بیشترین ثروتها، کم ترین مالیات را بپردازند که

در مقایسه با ثروت شان، بس ناچیز است.(1126 – 1122)صص

217

و اعطای سرمایه به همگان:. توزیع مالکیت5 ض££رور اس££ت و امک££ان جری££ان بدین سان، مالی££ات ب££ر م££الکیت

پرش££تاب و ب££ازهم گس££ترده تر م££الکیت را ف££راهم می کن££د. مالی££ات ب££ه اج££را، آن سان که از آغاز ق££رن بیس££تمتصاعدی بر درآمد و ارث

گذاشته شده اند، البته سبب کاهش قاب££ل اهمیت ن££ابرابری درآم££د و ، همثروت، در طول قرن و در کشورهای تحت نظ££ام س££رمایه داری

و هم در امریکا، شد. اما اهمیت این حرکت ت££اریخی هرچ££هدر اروپا باشد، نباید از نظر دور داشت که، بدون انقط££اع، م££الکیت، بیش از

درص££د جمعیت ک££ه10بیش، متمرک££ز شده اس££ت. در اروپ££ا، س££هم درص££د از مالکیته££ای خصوص££ی90 تا 80ثروتمندترین ها هستند، از

–2010 درصد در سالهای 60 تا 50، به 1910 - 1900در سالهای درصد10 کاهش یافته است. اما غیر از این که هنوز سهم آن 2020

، بیش از ان££دازه اس££ت، ک££اهش س££هم آنه££ااز م££الکیت خصوصی درص££د از جمعیت شده اس£ت ک££ه40منحصرا سبب اف££زایش س£هم

30 درص££د ب££ه 10دهک های میانه را تشکیل می دهند. سهم اینان از درصد اف££زایش یافته اس££ت. در ع£وض، در هم££ه کش££ورهاو در40تا

هم££ه دوره ه££ایی ک££ه در باره ش££ان داده ه££ا وجوددارن££د و در اختی££ار درص££د بقی££ه م££ردم، هیچ اف££زوده نشده اس££ت.50هستند، بر س££هم درصد( بوده است.5 درصد)حتی کم تر از 10 تا 5سهم آنها همواره

-££ 1980در س££الهای درص££د50، س££هم طبقه ه££ای پ££ایین )1990 40فقیرترین ه££ا( از م££الکیت خصوص££ی و س££هم طبقه ه££ای میان££ه )

درصد بیشتر دارد( از آن، در نزدیک به تم££امی50درصدی که از آن کشورها، بازهم کم تر شده اند. بخصوص در امریک££ا ک££ه، در س££الهای

درصدی که بالاترین دهک را تش££کیل می دهن££د، از10 ، سهم 2010 و چین درصد کل مالکیتهای خصوصی بیشتر شد. در اروپا و هند70

و روس££یه، ب££ه م££یزانی کم ت££ر، ب££ر س££هم ثروتمن££دترین ها اف££زوده شده است. در این کشورها سطح تمرک££ز داش££ته های منق££ول و غ££یر

، دارد به سطح تمرکز در امریکا نزدیک می شود )در روس££یه،منقولسطح تمرکز دارد از امریکا نیز بالاتر می رود(.

درص££د فق££یر جامع££ه، امک££ان50 بخ££اطر این تمرک££ز اس££ت ک££ه محدودی برای شرکت در زن££دگی اقتص££ادی جامع££ه دارد. اف££راد این بخش از جامعه، بخصوص، توان ایجاد بنگ££اه کارفرم££ایی و م££دیریت آن را ندارند. این وضعیت ب££ا آرم££انی خوان££ایی ن££دارد ک££ه مش££ارکت همگان در زندگی سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی جامع££ه

بعم££لعادل است. کوششهایی برای توزیع هرچه وس££یع تر م££الکیت کش££اورزی اس££ت.آمده ان££د. از این کوشش££ها، یکی تقس££یم اراضی

تقسیم اراضی به مالکیت یکی بر چند هزار و چند ص££د ه££زار هکت££ار

218

زمین پایان بخشید و به طبقه دهقان امکان داد ب££ر روی زمین خ££ودکارکند و سهم مالکانه نپردازد و حاصل کار را خود ببرد.

اقتصادی نش££د. نش££د مانع تمرکز قدرت در عمل، تقسیم اراضی زی££را اش££کال مختل££ف س££رمایه، مکم££ل یکدیگرن££د و تمرک££ز بیش از ان££دازه ان££واع دیگ££ر دارایی ه££ا )تجه££یزات، اب££زار، انباره££ا، دفتره££ا، ساختمان ها، نقدینه، اوراق مالی از هم££ه ن££وع(، هم££ان مش££کل ها را ایجاد می کنند که ب£زرگ م£الکی ب£ر زمینه££ای کش£اورزی. بخص£وص، س££بب تمرک££ز بیش از ح££د ق££درت اقتص££ادی در دس££ت چن££د تن می شوند. وانگهی، تقسیم اراض££ی ب££ا این ف££رض انج££ام گ££رفت ک££ه

بر اراضی را، یک بار که توزیع کردی، برای همیشه، جامع££ه،مالکیت می کند. حال آن که تجربه تاریخی نش££ان می ده££د ک££ههم آهنگ، رشد

نابرابری در دارایی، به اشکال دیگر، فزونی می گیرد: ب££ه ت££دریج ک££ه جامعه کشاورزی جای به جامعه صنعتی می سپارد، مالکیت ص££نعتی و مستقلاتی و پولی و مالی پیدا می ش££ود. علت آن می توان££د، ب££رای مثال، زیرورو شدن های اقتصادی که به اقلیتی سود رساندند )چ££ون

( و ی££ا س££ازوکارهایخصوص££ی س££ازی س££ودآور و انقلابه££ای ف££نی گون££اگون برخ££ودافزایی داش££ته ها باش££د )بازده ه££ای م££الی و پ££ولی،

، برخورداری از وضعیت مطلوب قانونی و مالی££اتی( ک££هقدرت بازار به عمده ترین دارندگان اولی££ه امک££ان دادن££د س££ریع تر از دیگ££ران ب££ر

دارایی خود بیفزایند. اگر واقعا مایل به توزیع مالکیتها باشیم و بخواهیم از این رهگذر،

درصد فقیر جامعه سهم درخوری از دارایی ها پی££دا کن££د و بط££ور50 کام£ل در زن££دگی اقتص£ادی و اجتم£اعی ش£رکت کن£د، بنظ£ر ض£رور

عمومیت ببخش££یم و تقس££یم س££رمایهمی رسد که به تقسیم اراضی خصوص£££ی را ب£££ه رون£££دی دائمی ب£££دل ک£££نیم. منطقی ت£££رین روش این است که سامانه اعطای سرمایه به هر جوان )برای مثال، وقتی

س££ال رس££ید ( را ایج££اد ک££نیم و بودج££ه آن را از مح££ل25ب££ه س££ن ، ت££أمین ک££نیم. ب££ا ایج££اد این خصوصیمالیات تص££اعدی ب££ر م££الکیت

سامانه، می توان مالکیت را در قاعده جامعه توزیع کرد و از تمرک££ز(.129 تا 126آن، در رأس جامعه، جلوگیری نمود. )صص

و بر و بر ارث سه گانه، بر مالکیت. مالیاتهای تصاعدی6درآمد:

سامانه مالیاتی جامعه عادل، بر سه مالیات تص££اعدی عم££ده بن££ا و ی££ک م££الکیتمی شود: ی££ک مالی££ات تص££اعدی س££الانه ب££ر م££الکیت

و یک مالیات تصاعدی سالانه بر درآمد. در گرده ایتصاعدی بر ارث ک£ه، بعن££وان مث£ال، ط£راحی ک££رده ام، مالی££ات تص££اعدی س£الانه ب££ر

219

درص££د درآم££د ملی را حاص££ل5م££الکیت و مالی££ات ب££رارث، س££الانه می کند. تمامی این وجه صرف اعطای سرمایه به جوانان می ش££ود. مالیات تص££اعدی ب££ر درآم££د ک££ه، در آن، ع££وارض تولی££د گ££ازکربن و

درص££د درآم££د ملی را45عوارض اجتماعی نیز لحاظ می شود، نیز، تشکیل می دهد. تمامی هزینه های دولت، بخصوص تأمین درآمد پای££ه و رفاه اجتماعی )که دربر می گیرد سلامت و بهداش££ت و آم££وزش و

و...را( از این محل تأمین می شود. و بازنشستگیپرورش درصدها که در نظ££ر گ££رفته ام، تنه££ا بلح££اظ تع££یین ان££دازه اس££ت. تعیین رقمهای واقعی مالیاتها باید حاصل بح££ثی عمی££ق باش££د. ج££ای

و مالی££ات ب££رانجام آن بحث، این کتاب نیست. مالی££ات ب££ر م££الکیت درصد درآمد ملی، برآورد شده است، نیز تنها از این نظر5 که ارث

گویایی دارد که میزان سرمایه ای را معلوم می کند ک££ه می ت££وان ب££ه جوانان اعطا کرد. سرمایه ای که از این محل می توان در اختیار هر

درص££د دارایی س££رانه متوس££ط60 ساله ق££رارداد، ح££دود 25جوان افراد بالغ جامعه، می شود.

و امریک££ا و ب££رای مث££ال، در کش££ورهای ثروتمن££د )اروپ££ای غ££ربی (، دارای خصوصی متوسط، هر شهروند بالغ، در پایان س££الهایژاپن

یورو بوده است. بنابراین، سرمایه ای ک££ه در200000، حدود 2010 ی££ورو می ش££ود.1200000اختی££ار ه££ر ج££وان می ت££وان ق££رارداد،

برخ££ورداربدین س££ان، این س££امانه همگ££ان را ب££ه ش££کلی از ارث می کند. در حال حاضر، بخاطر تمرکز از اندازه بیرون دارایی، افراد

درصد10 تا 5 درصد فقیرترین های جامعه، تقریبا چیزی ندارند )50 درص££د ص££احب بیش££ترین10دارایی متوسط(. در ح££الی ک££ه اف££راد

ثروتها، شماری از جوانان رسیده به سن بلوغ، ص££دها ه££زار ی££ورو و شماری دیگر میلیونها و یا دهه££ا میلی££ون ی££ورو ب££ه ارث می برن££د. ب££ا س£امانه ای ک££ه پیش££نهاد می ش£ود، ه££ر ج££وان ب££الغ می توان££د زن££دگی

درص££د دارایی60شخص££ی و ح££رفه ای خ££ود را ب££ا داش££ته ای براب££ر متوسط، آغاز کند. این مبلغ به او امکان می دهد برای خ££ود خ££انه ای بخرد و یا برای بنگاهی ک££ه قص££د ایج££ادش را دارد، س££رمایه داش££ته باشد. درخور یادآوری است که سامانه میراثمند ش££دن همگ££ان، ب££ه

س££الگی، س££رمایه در اختی££ار25هرج££وان امک££ان می ده££د، در س££ن داشته باشد. حال اینکه باوجود س££امانه کن££ونی ص££احب ارث ش££دن، هیچ نه معلوم در چه سنی و به چ££ه م££یزان، وراث££ان از م££ال ب££ه ج££ا مانده ارث می برند. باوجود بالارفتن سن ها، انتقال از راه ارث، دی££ر به دیر انجام می گیرد. حال آن که نظام پیش££نهادی، از جمل££ه، س££بب می شود م££ال و داش££ته در اختی££ار جوان££ان قرارگ££یرد و این خ££ود، از

لحاظ پویایی اقتصادی و اجتماعی، بس ذیقیمت است.

220

پیش از این ن££یز، اینگون££ه پیش££نهادها داده ش££ده اند: آتکینس££ونAtkinsonتصاعدی وضع شود و پیشنهاد کرده است مالیات بر ارث

از حاصل آن، به هر جوان سرمایه داده شود. این نظر را با افزودن ، تجدی££د و کام££ل ک££رده ام.مالی££ات تص££اعدی س££الانه ب££ر م££الکیت

بدین ترتیب، هم مبل££غ بس££یار بیش££تری حاص££ل می ش££ود و هم س££بب جریان قابل اهمیت و دائمی مالکیت می گردد. بدیهی است که ن££رخ این مالی££ات را از جمل££ه، مبل££غ ک££ل برداش££ت اجب££اری دولت، تع££یین می کند. بنابراین، بسا می توان میزان مالی££ات ب££ر م££الکیت و ارث را

(1133 – 1129بیشتر معین کرد. )صص

دائمی باز. به تصاعدی شدن مالیات و تقسیم اراضی7بپردازیم:

تمامی خط سیرهایی که تاریخ طی کرده و در این کتاب مطالعه شده اند، جا برای تردید باقی نمی گذارند که میان ساختار نابرابریه££ا و شکل رژیم سیاسی مستقر، رابطه تنگاتنگی وجود دارد. خ££واه در

پیش££ین و خ££واه درTrifonctionellesجامعه ه££ای س££ه ک££ارکری مح££ور اس££ت و در ق££رن ن££وزدهمجامعه هایی ک££ه، در آنه££ا، م££الکیت

اقتصادشان ش£کوفا ش£د و ی££ا ح£تی در جامعه ه£ای اس£تعمارگر و ی££ا سیاس££ی اس££ت ک££ه امک££انبرده دار، این شیوه س££ازماندهی ق££درت

می دهد این ی££ا آن ن££وع س££اختار ن££ابرابری دیرپای££د. از اواس££ط ق££رن جامعه های بدین سو، گاه، تصور می شود که نهادهای سیاسیبیستم

و مجلس ب£££ر اص£££ل انتخ££££اب، برخ££££وردار از دموکراسیغ£££ربی نماین£دگان، ب£ه ن£وعی از کم££ال دس£ت یافته ان£د ک£ه از آن نمی ت££وان فراتر رفت. اما حقیقت این است که نهادهای سیاس£ی این کش££ورها تا بخواهی نیاز به تکمیل دارن££د. وانگهی، م££ردم بیش از پیش، از آن

بیزاری می جویند. مسلم ترین نقص ها، یکی ناتوانیش از برآمدن از عهده جلوگ££یری از بیشترشدن نابرابری ه£ا اس£ت. در این کت£اب، من کوش£یده ام ک£ه این مشکلها در چ££ارچوب ت££اریخ دراز و پیچی££ده سیاس££ی و م££رامی، یعنی رژیمهای ایجادکننده نابرابری ها قرارگیرند و شناس££ایی ش££وند. حل منطقی آنها ن££یز تغییره££ای مهم قواع££د سیاس££ی م££ورد اج££را را ایجاب می کند. برای مثال، پیش تر، خاطرنشان ک££ردم ک££ه اس££تقرار

اجتماعی و موقت، از راه تس££هیم حق££وق رأی در بنگاه ه££ایمالکیت و مالیات تصاعدی بر مالکیت، به انجام رس££اندنی اس££تکارفرمایی

است. چنانکهاما نیازمند تغییر محدوده قانونی و نیز قانون اساسی در گذشته نیز، ب££ه یمن این تغییره££ا، وض££ع مالی££ات تص££اعدی ممکن

221

و، اش££تراک ک££ارگر آلم££ان1949شد. برای مث££ال، ق££انون اساس££ی راکارفرم££ا در م££دیریت و م££الکیت اجتم££اعی بنگاهه££ای کارفرم££ایی

، در امریک££ا، ب££ا اف££زودن تکمل££ه ب££ه1913ممکن ک££رد. این ک££ار، در -1910ق££انون اساس££ی میس££ر گش££ت. در بح££ران ق££انون اساس££ی

وت££و مجلس، ب££ه یمن پای££ان بخش££یدن ب££ه حق، در انگلس££تان1911 ، اص££لاحات، مالیات تصاعدی وضع ک££ردنی ش££د. و در فرانسهلردها

–££ 1945 و مالیاتی س££الهای اجتماعی بس مش££کل1981و 1946 می داشت. شدنی بودند اگر مجلس سنا حق وتو

در ب££اره مس££ائل در فص££ل ش££انزدهم، موض££وع قاع££ده اجم££اع در اروپا را یاآور ش££دم. و نیاز به بنای نظام فدرالیمالیاتی در اروپا

این قواعد و قرارداده££ای ح££اکم ب££ردورتر به ضرورت تغییر طبیعت س££ازماندهی اقتص££ادی و اجتم££اعی و رواب££ط می££ان دولته££ا، ب££از

می پردازم. پ££رداختن ب££ه جنب££ه دیگ££ری از رژیم سیاس££ی ض££رورت دارد و آن

برپایه انتخ££اب زندگی سیاسی و دموکراسیfinancementتمویل است. در نظر، انتخابات بر اصل ساده ای بنا می گیرد: یک مرد و ی££ا یک زن، یک رأی. در عمل، منافع مالی و اقتصادی، خ££واه مس££تقیم،

و خ££واه غ££یراز راه تموی££ل حزبه££ای سیاس££ی و مب££ارزات انتخاب££اتی و اطاق ه£££ای فک£££ر و ی£££امس£££تقیم، از راه وس£££ائل ارتب£££اط جمعی

دانشگاهها، بر فراگردهای سیاس££ی، اث££ری ده براب££ر دارن££د. پیش از این، از راه ک££اری س££خن گفتم ک££ه هرگ££اه ب££ه عم££ل درآی££د، وس££ائل ارتباط جمعی را، در تحصیل و پخش خبرها و داده ها و برقرارک££ردن

بسیار بیشتری، برخوردار می کند.، از استقلالجریان آزاد اندیشه ها حال آنکه، مسئله تموی££ل س££ازمانهای سیاس£ی و وس£ائل ارتب££اط

، هیچ گاه به شیوه ای همساز مطالع££ه نش££ده و راه ک££ار نیافت££هجمعیاست. البته، کشورهای چندی قوانینی وضع کرده اند که برای قدرت

اشخاص در سیاست، حدی قائل می شوند. در چن££د کش££ور ن££یزپول سامانه های کم ت££وانی ب££رای تموی££ل س££ازمانها سیاس££ی و مب££ارزات

، از محل بودجه دولت، تصویب و اجرا ش££ده اند. در آلم££انانتخاباتی و در1980 و 1970، در س£££الهای و در امریک£££ا و ایتالیا1950در

پ££رداخت هزین££ه مب££ارزات انتخاب££اتی1990، در س££الهای فرانسه اح££زاب از بودج££ه دولت، مق££رر شده اس££ت. ام££ا این س££امانه ها ت££ا بخواهی تکه پاره و ناقصند؛ از جمله، این سامانه ها بر یک££دیگر تکی££ه

ندارند. راه کاری که پیشنهاد می کنم، این است: ب££ه ه££ر ش££هروند، ح££واله

ی££ورو5سالانه ای، به همه یک و همان مبلغ، داده شود. برای مث££ال، در س££ال. این حوال££ه ب££ه ش££هروند امک££ان می ده££د ح££زب ی££ا جنبش سیاسی مطلوب خود را برگزیند. این انتخاب را زمان تقدیم اظه££ار

222

نامه درآمد و دارایی خود می کند. تنها حزب ها ی££ا جنبش ه££ایی ک££ه از حم££ایت بیش££تر از ح££د اق££ل تع££یین ش££ده )ب££رای مث££ال، ی££ک درص££د

انتخ££اب ش££دن را پی££داجمعیت( برخوردار باش££ند، نامزدهاش££ان حق می کنن££د. س££امانه حوال££ه بای££د جانش££ین تموی££ل توس££ط بنگاه ه££ای

بگ££ردد و این بنگاه ه££ا از تموی££ل س££ازمانهای سیاس££یکارفرم££ایی(1138– 1133ممنوع شوند. )صص

اجتماعی و موقت:. بسوی مالکیت8 برپای££ه مش££ارکت ک££ه در این کت££اب پیش££نهاد الگوی سوسیالیسم

می شود، بر دو پایه اساسی قراردارد: عبور از نظام کنونی م£الکیت رأی در، یکی با استقرار م££الکیت اجتم££اعی و تس££هیم حقخصوصی

و دیگری با مالکیت موقت و جری££ان س££رمایه.بنگاه های کارفرمایی ب££ا جفت و ج££ور ک££ردن این دو عنص££ر، س££امانه م££الکیتی بدس££ت

خصوص££ی،می آوریم که دیگر رابطه ای با و ربطی ب££ه س££رمایه داری آن س£££ان ک£££ه می ش£££نامیش، ن£££دارد. این ک£££ار عب£££ور واقعی از

سرمایه داری است. این پیشنهادها بس££ا سخت س££رانه بنظ££ر می آین££د. ام££ا ب££از ی££ادآور می شوم که، در واقع، این پیشنهادها را مسیر تحولی ایجاب می کن££د

، در پیش گرفت££ه و آغ££از ق££رن بیس££تمک££ه، در پای££ان ق££رن ن££وزدهم در بنی££اد کارفرم££ایی وشده است. به سخن دیگر، هم تسهیم قدرت

هم مالیات تصاعدی سابقه ای طولانی دارند. این حرکت در دهه های اخیر متوقف شده است. از سویی بدین خاطر متوقف شده است ک££ه

، طرح خود را به اندازه کافی به روز و جه££انیسوسیال دموکراسی نک££رد و س££وی دیگ££ر، ب££ه س££بب شکس££ت غم ب££ار کمونیس££م از ن££وع ش££وروی، وض££عیتی در جه££ان پدیدآم££د ک££ه، در آن، الغ££ای ق££وانین و

–1980، روا دی££ده ش££د. از ده££ه مقررات ح££اکم ب££ر س££رمایه داری طل££بی،)از این رو ب££ه آن رو ش££دن ببع££د، از هرگون££ه براب££ری1990

ت£££رین تردی£££د، نظ£££ام سیاس£££ی روس£££یه و س£££ران آن، ب£££دون کم افراطی ترین نمونه بود( چشم پوشیده شد. برانگیزندگان و مبلغ££ان

، هم££راه ب££ا1980 محافظه کارانه و نومالکیت گرایان سالهای انقلاب و ض££د مهاجره££ا، توانس££تند خلاء سیاس££ی –ملی گرای££ان اف££راطی

بدین س££و، برخاس££تن جنبش2008م££رامی را پرکنن££د. از بح££ران جدی££دی مش££اهده می ش££ود. بحث ه££ا ب££رهم اف££زوده می ش££وند و پیشنهادها در باره اشکال جدید تقس££یم ق££درت و مالی££ات تص££اعدی،

را البته پرجان است. مالکیتارائه می شوند. مرام نومالکیت گرایی فطری انسان انگاری نیز پرکشش است. باوجود این، تحولی بط££ور

223

واض££ح مش£££اهده می ش££ود. عناص£££ری ک£££ه در این ج££ا، برش££مرده می شوند، هم دراین جنبش وجود دارند و هم باید کوشید ت££ا ک££ه، در

چشم انداز تاریخی عمومی تری، جای خود را بیابند. موقت ک££ه مالی££ات تص££اعدی - پیش از بخصوص، مفهوم مالکیت

این شرح شد -، راهبر به آن است، دنبال££ه اش££کال م££الکیت م££وقت و بر درآمد، وضع شده در ق££رن بر ارثاست که مالیاتهای تصاعدی

بیستم از دی££دگاهی از،، پدیدآوردن££د. قانونه££ایی از این ن££وع، عموم££ا مالکیت، بمثاب££ه رابط£ه اجتم££اعی ک£ه بای£د قانونمن£د بگ££ردد، نش£أت می گیرند. این فکر که مالکیتی بی چون و چرا خصوص££ی وج££ود دارد

اشخاص بر مال وجود دارند، دیگ££ر درو یا اشکالی از حقوق طبیعی براب££ر تجزی££ه و تحلی££ل ت££اب نمی آورن££د. ب££رهم انباش££تن دارایی ه££ا، هم£££واره، ف£££رآورده فراگ£££ردی اجتم£££اعی اس£££ت ک£££ه خ£££ود ت£££ابع زیرساختهای عم££ومی )ب££ه وی££ژه، نظ££ام ق££انونی، مالی££اتی و تعلیم و تربی££تی( و تقس££یم اجتم££اعی ک££ار و قرنه££ا و قرنه££ا دانش ان££دوزی و دانش بر دانش افزایی بشریت است. در این شرائط، کاملا منطقی است که انباشت کنندگان مهم دارایی ها، هر سال، بخش££ی از آن را به جامع££ه بازگردانن££د. بدین س££ان، م££الکیت دیگ££ر دائمی نمی مان££د و موقتی می شود. تنها استدلالی که دربرابر این منطق، تاب مقاومت

است: ادعا می شود زیرboite de pandoreمی آورد، جعبه پاندور ، بی ب££رو برگ££رد، س££بب بلبش££و م££الکیت خصوصیسئوال ب££ردن حق

می شود. بنابراین، نباید هیچ گاه این جعبه را بازکرد. اما این استدلال ک££رد. این تجرب££همحافظه کارانه را تجربه ق££رن بیس££تم، بکلی باطل

ثابت کرد مالی££ات تص££اعدی ب££ا ن££رخ ب££الا، ن££ه تنه££ا ب££ا نم££و اقتص££ادی شتابان هم ساز اس££ت، بلک££ه یکی از عناص££ر تش££کیل دهن££ده راه ب££رد

نسبی اجتماعی/آموزشی، است. مبتنی بر برابریرشد حاصل تجربه های تاریخی، به ما امک££ان تجربه ک££ردن را می ده££د اما راه حل حاضر و آم£اده را در اختی£ار م£ا نمی گ£ذارد. این حقیق£تی اس££ت ک££ه می بای££د ب££ر گفتن و ب££ازگفتنش، اص££رار ورزی££د. در م££ورد

و رأی در بنگاهه££ای کارفرم££ایی و حقرابطه میان سرمایه و قدرت ، تنه££انیز در مورد تصاعدی ش££دن مالی££ات و جری££ان دائمی م££الکیت

ه££ای مش££خص، وق££تی ب££ه نتیج££ه می انجامن££د، امک££ان تجربه کردن می دهند معرف ها و واقعیت هایی را، بطور قاطع، متح££ول بگ££ردانیم که بی££انگر رژیمه££ای متکی ب££ر ن££ابرابری و ن££ابرابری س£از بوده ان££د و

(1139 – 1138هستند. )صص

. شفافیت دارایی در یک کشور:9 وض££ع و اج££را می ش££وند، قلمرویی که در آن، مالیاتهای تص££اعدی

باید هرچه گسترده تر باشد. به س££خن دیگ££ر، همک££اری بین المللی ت££ا

224

ممکن است باید وسیع باشد. ممکن ترین راه کار تهیه نقشه املاک و دارایی های پولی و مالی است. این نقشه، به دولتها و ادارات مأمور اخ££ذ مالی££ات، تم££امی اطلاع££ات ض££رور در ب££اره این دارایی ه££ا را می دهد. ب££رای تهی££ه این نقش، داده ه££ا و اطلاع££ات بای££د ب££ا یک££دیگر مبادله شوند. دفترهای ثبت این دارایی ها هم اکنون وجود دارند. اما عمده آنها در اختیار واسطه های خصوصی هستند. ک££افی اس££ت ک££ه

و امریکا و کشورهای دیگر دنیا بخواهن££د، ب££ر س££ر ایج££اد دف££اتراروپا ثبت دولتی، توافقی می££ان خ££ود بعم££ل آورن££د. هرگ££اه این تواف££ق رابعمل آورند، ایجاد چنین دفاتری با هیچ مشکل فنی روبرو نمی شود.

دورتر، به چگونگی تغیییر محدوده ق££انونی، ب££رای س££ازمان دادن به جهانی کردن و بازنوشتن قراردادهایی، باز می پردازم که مب££ادلات م££الی و بازرگ££انی را تنظیم می کنن££د. تغی££یری ک££ه پیش££نهاد می کنم استقرار نوعی از سوسیال – فدرالیسم را در س££طح جه££ان، میس££ر می کند. در این جا، تنها می خواهم خاطرنشان کنم که دولته££ا قلم££رو عمل گس££ترده ای ب££رای اق££دام ب££ه کاس££تن از نابرابری ه££ا دارن££د. در

و ف££رداکشورهایی که اقتصادهای بزرگ دارند، چ££ون امریک££ا و چین ، وجود این توانایی مسلم است. در مورد امریکا، دولت ف££درال،هند

هرگاه واجد اراده سیاسی باشد، به خوبی می تواند مالیات دهندگان را ب££ه رع£ایت ق£وانین مالی££اتی مل£زم کن£د. هم££ان طور ک££ه مج££ازات

ش£د.، موجب تغییر قانون س£وئیس2010 در سال بانکهای سوئیساین کار را هرچه سامانه مندتر می توان انجام داد.

باید خاطرنشان کنم که بنابر قوانین مالیاتی امریک££ا، ه££ر کس££ی که دارای تابعیت امریکا باشد، در هرجای جهان زندگی کند، بای££د ب££ه دولت امریکا مالیات بپردازد. به سخن دیگر، هرگ££اه کس££ی نخواه££د مالی££ات ب££پردازد، بای££د ت££ابعیت امریک££ا را ت££رک کن££د. در م££واردی، از هرگونه فعالیت اقتصادی در امریکا )حتی بکاربردن دلار، مستقیم یا غیر مستقیم در هرجای جهان که باشد( باید چشم بپوشد. در ش££مار پیش££نهادها ک££ه در ب££اره وض££ع مالی££ات ب££ر ث££روت بعم££ل می آین££د، پیشنهادی نیز وجود دارد که، بنابرآن، ترک کننده تابعیت امریکا، باید

درص££د ارزش دارایی خ££ود را بعن££وان مالی££ات ب££ه دولت امریک££ا40بدهد.

ک££ه قلم££رو گس££ترده جه££انی واقعیت پی££دا ب££اوجوداین، پیش از آن را ش££فافکند، در سطح هر کشور نیز می توان ثروتهای شهروندان

، ب££دونگرداند: کشورهایی با توان اقتصادی متوس££ط، مث££ل فرانسه برخورداری از همکاری بین المللی، می توانند مال و منال اتباع خ££ود را شفاف بگردانند. در آنچه به دارایی های غیر منقول )خانه یا محل کار و زمین( واقع در خود کشور مربوط می شود، این توانایی مح££ل

225

واق££ع در کش££ور،تردید نیست. باز، در آنچه به بنگاه های کارفرم££ایی مرب££وط می ش££ود، این توان££ایی وج££ود دارد. چنان ک££ه، در فرانس££ه، مالیات بر مسکن وجود دارد و اخذ می شود. در امریکا و کش££ورهای

دیگر مالیاتهای مشابه اخذ می شوند. در ح££ال حاض££ر، مبل££غ مالی££ات ب££ر مس££کن، ت££ابع ه££ویت مال££ک و وسعت املاک و اندازه دارایی او نیست )زیرا مالی££اتی دقیق££ا نس££بی است(، چنان که اداره مالی££ات، در تع££یین ان££دازه مالی££ات و اخ££ذ آن، هیچ نیازی به اطلاعی غیر از نام شخص و س££اختار مل££ک، ن££دارد. در

مرب££وط می ش££ود، اداره مالی££اتآنچ££ه ب££ه بنگاه ه££ای کارفرم££ایی می تواند هویتهای دارندگان سهام و اندازه سهم آنه££ا را بخواه££د. در ص££ورت امتن££اع، مجازاته££ای م££الی می توانن££د اعم££ال ش££وند. بهمین ش££یوه، ب££ا بک££اربردن اطلاع££ات در ب££اره دارایی م££الی ک££ه بانکه££ا وس£££ازمانهای م£££الی در اختی£££ار می گذارن£££د، اداره مالی£££ات فرانسه )همین طور کشورهای دیگ££ر( ب££ه تغی££یر مالی££ات مس££کن ب££ه مالی££ات تص££اعدی ب££ر خ££الص دارایی ه££ر ش££خص، واق££ع در فرانس££ه، اعم از منقول و غیر منقول، کاملا ق££ادر هس££تند. دولت می توان££د از تم££امی

که در سرزمین فرانس£ه فع£الیت دارن££د، اطلاعبنگاههای کارفرمایی در باره هویت دارندگان آن را، ب££ه م££یزانی ک££ه اخ££ذ مالی££ات ایج££اب

می کند، بخواهد. ب£ر این سان شفاف گردانی دارایی ها امکان می دهد بجای مالکیت

مسکن و مالکیت بر ثروت کنونی، مالیات تصاعدی بر مالکیت وضع و اخذ شود. این کار باید با کاهش شدید مالیات کس££انی ک££ه دارایی ناچیز و یا متوسط دارند، همراه ش££ود. ب££رای مث££ال، کس££ی ک££ه ی££ک

یورو و بدهی در حدود300000خانه و یا یک محل کسب به ارزش 50000 ی££ورو دارد، مالی££ات از خ££الص دارایی او، یع££نی 250000

هزار یورو، اخ££ذ می ش££ود. بن££ابر نرخ بن££دی، چ££نین کس££ی از مالی££ات مع££اف می ش££ود. بعکس، کس££ی ک££ه خ££انه ای بهم££ان ارزش دارد و

میلیون یورو است و در حال حاضر، به ان£دازه2دارایی مالی او هم اولی مالیات مسکن می پ££ردازد، مالی££ات بیش££تری خواه££د پ££رداخت.

(.1144 – 1140)صص

: در قانون اساسی مالیاتی. واردکردن عدالت10 پیش££نهادی و بدیهی است که وضع و اج££رای مالیاته££ای تص££اعدی

ب££ه م££الکیت اجتم££اعی و م££وقت، نیازمن££د خصوصیعبور از مالکیت اس££ت. این گون££ه تغییره££ا ام££ر جدی££دیتغییره££ا در ق££انون اساسی

، ق££انون اساس££ی امریک££ا را اص££لاح کردن££د ت££ا ک££ه1913نیستند. در دولت فدرال بتواند نخست مالی££ات ب££ر درآم££د و س££پس مالی££ات ب££ر

در م££دیریت، وضع کند. ش£رکت در م££دیریت و نقش س££ندیکاهاارث

226

بنیاده££ای کارفرم££ایی ایج££اب ک££رد ک££ه در ق££وانین اساس££ی س££الهای ، تعری££ف اجتم££اعی و دس££تجمعی از م££الکیت آلم££ان1949 و 1919

رأی در هی££أتوارد شود. برهمین سیاق، هرگاه قرار بر تس££هیم حق مدیره بنگاه های کارفرمایی و مالیات تصاعدی بر م££الکیت و درآم££د

بگردد، نیاز به تغییر قانون اساسی می شود. عموما، قوانین اساسی و بیانیه ها در باره حق£وق، در پای££ان ق£رن

، بی££انگر م££رام واض££عان آن بوده ان££د.هج££دهم و در ق££رن ن££وزدهم بوده ان££د. م££الکیت خصوص££ی به خصوصیواضعان جانب££دار م££الکیت

هیچ بهانه ای نباید حتی موضوع چون و چرا می شد. در آن م££وقعیت و1833، در س££الهای و فرانسهو وض££عیت ب££ود ک££ه در انگلس££تان

برده داری الغاء شد اما در ازای پ££رداخت غ££رامت ب££ه مالک££ان1848 . بنابر طرز فکر رهبران آن ایام این دو کشور، سلب مالکیتبرده ها

، بدون پرداخت غرامت عادلانه، تصورکردنی نیز نب££ود. ب££هاز بردگان فکر آنها نمی رسید که این انسانهایی که به بردگی گرفته ش££ده اند ،

دارند غ££رامت دری££افت کنن££د.بخاطر آنچه برآنها روارفته است، حق احترام به مالکیت خصوصی، در پرش££مار قانونه££ای اساس££ی ک££ه در ق££رن بیس££ت و یکم اج££را می ش££وند، هن££وز ملح££وظ اس££ت. وض££ع و اج££رای ی££ک نظ££ام واقعی جری££ان م££الکیت و اعط££ای س££رمایه ب££ه جوانان، نیازمند تغییر این گونه قانون های اساسی اس££ت. و ن££یز قی££د

ک££ه در آن تص££اعدی ب££ودن مالی££ات ذک££ر ش££ده مالی££اتیاصل عدالت باش££د، ض££رور اس££ت. ب££ه ترتی££بی ک££ه دیگ££ر ممکن نباش££د مالی££ات پرداختی ثروتمن££دان س££همی ن££اچیز از درآم££د و ام££وال آنه££ا باش££د و مالیاتی که فقیرتره££ا می پردازن££د، نس££بت ب££ه درآم££د و داش££ته آنه££ا،

سهمی بیشتر باشد. اینس££ت ک££ه ق££انون اساسی مالی££اتی بدین قرار، اقتض££ای ع££دالت

دولت را موظف کند، هرسال، صورت مالیاتهای براستی اخذ ش££ده، را انتش££ار ده££د. و بر درآم££د و ب££ر ارثبخصوص مالیاتها بر مالکیت

چراکه در همه کشورها، خواه در مردم سالاریها ب££ر اص££ل انتخ££اب و و هم در دیگ£££ر( و هم در چین و امریک£££ا و هندس£££رمایه دار)اروپا

کشورها، مالیاتهایی که اخذ می شوند را با پ££رده ابه££ام می پوش££انند. امک££ان می ده££د ان££دازه مالیاته££ایابهام زدایی، نه تنها به ش££هروندان

م££أخوذ را بشناس££ند، بلک££ه ب££ه نماین££دگان آنه££ا ن££یز امک££ان می ده££دضریب های مالیاتی را، در صورت نیاز، تصحیح کنند.

اص££ول مبهم ق££انون ی££ادآور می ش££ود ک££ه دادگ££اه ع££الی امریکا را در جهتی آشکارا محافظه کارانه تفسیر و مقرر کرد ک££ه،اساسی

امریک££ا ندارند از ش££هروندانبنابر قانون اساسی، دولت فدرال حق ، هم££ان قض££ات مق££رر1896مالیات ب££ر درآم££د اخ££ذ کن££د. در س££ال

227

ن££ژادی را روی££هکردند که ایالته££ای جن££وب امریک££ا می توانن££د تبعیض ، به دولت اج££ازه وض££ع و اخ££ذ1913کنند. اصلاح قانون اساسی در

مالیات بر درآمد را داد. ک£££ه ب£££دین خاطر، هم، دادگ£££اه ع£££الی و دی£££وان ق£££انون اساسی

موقعیتی ممتاز و شکننده دارند، نباید آلت فع££ل حکومته££ا بگردن££د و ب££ه دلخ££واه حکومته££ا عم££ل کنن££د. و هم، قض££ات دادگ££اه ع£الی و ی££ا اعضای دیوان نباید بتوانند دادگاه و دیوان را وسیله ب££رآوردن امی££ال خویش سازند. از این رو، آنچه قضایى است از آنچه سیاس££ی اس££ت بای££د ب££ه دقت مش££خص بگ££ردد. عاقلان££ه این اس££ت ک££ه در ق££وانین

وارد ش££ود. ب££ر این پای££ه ک££ه مالی££ات مالی££اتیاساسی، اصل عدالت نسبت به دارایی و درآم££د کس££ی ک££ه داش££ته و درآم££دش کم اس£ت، نبای££د بیش££تر از مالی££ات کس££ی باش££د ک££ه درآم££د و دارایی او بیش££تر است. و نیز، قانون اساسی بای££د حک££ومت را ب££ه انتش££ار، ه££ر س££ال یکبار، صورت واقعی مالیاته££ای م££أخوذه، موظ£ف کن£د. این ص£ورت باید معلوم کند، قش££رهای مختل£ف ب££ه نس£بت داش£ته و درآم££د، چ£ه

(1150 – 1145اندازه مالیات پرداخته اند. )صص

. درآمد پایه و مزد عادلانه: نقش مالیات تصاعدی بر11عادلانه کردن درآمدها:

پرداختم. با همه اهمیتی ک££ه دارد، تا این جا، من به توزیع مالکیت اما تنها تدبیری نیست که درکاستن از نابرابری ها، باید بکاربرد. بنابرنموداری که پیشنهاد کرده ام، مالیات تصاعدی و سالانه ب££ر م££الکیت

درصد درآمد ملی می شود.5و مالیات برارث، بر روی هم، سالانه، درص££د45و دریافتی دولت از محل مالیات تصاعدی ب££ر درآم££د ن££یز

درآمد ناخالص داخلی می گردد. این بدان مع££نی نیس££ت ک££ه مالی££ات نه برابر کم اثرتر از مالیات بردرآمد است. مالیاتبرمالکیت و ارث

، و اعط££ایتصاعدی سالانه بر م££الکیت و مالی££ات تص££اعدی ب££ر ارث سرمایه به همه جوانان، از مح££ل این دو مالی££ات، در دراز م££دت ب££ر

اقتص££ادی اث££ر می گ££ذارد. و این اث££ر،تغییر ساختار مالکیت و ق££درت بسیار بیشتر از وزن مالیاتی آن است. می ماند مالیات تص££اعدی ب££ر درآم££د ک££ه، از دی££د من منب££ع اص£لی ت££أمین هزینه ه££ای دولت اس£ت.

می پردازن£د رایادآور می شود که عوارض گون£اگونی ک£ه ش£هرونداننیز در همین مالیات بردرآمد، ملحوظ کرده ام.

می پردازند، در واق££ع، ن££وعی مالی££ات ب££ر عوارضی که شهروندان درآمد هستند. این ع££وارض، بن££ابر م££زد دری££افتی و درآم££د، نرخه££ای گوناگون پیدا می کنند. تفاوت عمده که با مالی££ات ب££ر درآم££د دارن££د،

واری££ز نمی ش££وند،این است که اینگونه برداش££ته ها ب££ه خزان££ه دولت ،بلک££ه ب££ه ص££ندوقهای مختل££ف، ب££رای مث££ال، ص££ندوق بیم££ه بیم££اری

228

و...، پ££رداخت می ش££وند.، صندوق بیمه بیکاریصندوق بازنشستگی براین نظرم که همچنان بهمین ترتیب باید عم£ل ش£ود. ب£ا توج£ه ب£ه

درصد درآمد ملی، در50سطح بالای برداشتهای اجباری )در کتاب، نظر گرفته شده اس£ت، ام££ا بن££ابر ض£رورت، می توان££د بیش£تر از این

مالیات بپردازندباشد(، ضرور است که شهروندان بر میزان عدالت و مالیاتی که می پردازند، ب££ه مص££رف واقعی برس£د. پ££ولی ک£ه وارد ص££ندوقهای مختل££ف می ش££وند و از راه این و آن پ££رداخت خ££ارج

می شود، باید ورود و خروجی هرچه شفاف تر پیدا کند. در عمل، بنابر کشور، ترکیب برداشت ها بابت مالیات و عوارض،

ت££ا1990، در ط££ول س££الهای تفاوتهای زیادی دارد. در اروپای غربی درص££د درآم££د ملی50 ت££ا 40، برداش££تهای اجب££اری، ح££دود 2020

بوده است. عموما مالیات بر درآمد )مالیات بر درآمد ش££رکتها در آن درص££د درآم££د ملی اس££ت. ح££ال اینک££ه15 ت££ا 10ملح££وظ اس££ت(،

درص££د درآم££د20 ت££ا 15عوارض اجتماعی و عوارض دیگر س££ر ب££ه )ان££واع مالی££ات ب££ر مص££رف(،ملی می زند. مالیاته££ای غ£یر مس££تقیم

، در هم££ه درصد درآمد ملی هستند. تا قرن ن££وزدهم15 تا 10حدود کشورها، مالیاتهای غیر مستقیم، حقوق و عوارض گمرکی و مالیات بر مصرف، مهم ترین بخش درآمدهای دولت را تشکیل می دادند. از دید من، مالیاته£ای غ£یر مس£تقیم )ب£ه اس£تثنای مالیاته£ای تص£حیح و ترمیم کننده مثل مالیات ب££ر تولی££د گ££از ک££ربن(، توجیه پ££ذیر نیس££تند. بتدریج باید جای خود را به مالیاتهای مستقیم و تصاعدی بر درآمد و

بسپارند. بخصوص مالیات غیر مستقیم بر خرید کالا، و ارثمالکیت مانع از آن می ش££ود ک££ه ب££ار مالی££ات، متناس££ب ب££ا س££طح درآم££د ی££ا م£££الکیت، توزی£££ع بگ£££ردد. از این رو، هم از منظ£££ر اقتص£££ادی بس محدودکننده است و هم مانع شفافیت دموکراتیک پرداختی ها م££ردم

می شود. پرداختن به تحلی£ل ج££زء ب££ه ج££زء س£ازماندهی ان££واع هزینه ه££ای دولتی و عمومی، از محدوده این کتاب خارج اس££ت. ب££ه نابرابری ه££ا

ن£££یز دورت£££ر می پ£££ردازم. در این ج£££ا، تنه£££ادر آم£££وزش و پ£££رورش می خواهم تصریح کنم که نقش سامانه درآمد پایه، به س££خن دیگ££ر، سامانه درآم££د ح££داقل تض££مین ش££ده، در دولت اجتم££اعی و جامع££ه عادل تعیین کننده است. مق££رر ش££دن این درآم££د در چن££دین کش££ور اروپایی، عمل نیکی است. این سامانه ها، بخصوص از راه خودکار و جهان شمول کردن آنها، می توانند و باید بهتر بگردند. آنها که مسکن ندارند و توان££ا ب£ه تحص£یل درآم££د پای££ه ن££یز نیس££تند؛ عموم££ا کس££انی هستند که بلحاظ نداشتن شغل، در وضعیت مطرود از جامع££ه بس££ر می برند. اینان بر مسکن و ب££ر درآم££د پای££ه و آم££وزش درخ££ور ب££رای

229

و حق تقدم دارند. تم££ام کس££انی هم ک££ه درآمدش££انیافتن کار، حق کم تر از درآمد پایه است، مابه التفاوت را باید دریافت کنند. با ایج££اد سامانه، پرداختها به بی درآمدها و کم درآمدها، هرچه خودکارتر، باید انجام شوند. به ترتیبی که نیازی نباش££د ک££ه این ط££ور کس££ان تقاض££ا

کنند. درص££د درآم££د س££رانه60 ب££رای مث££ال، درآم££د پای££ه را می ت££وان

درص££د30متوسط، بعد ازکسر مالیات از آن، در نظر گرفت. حدود جامعه، درآمدی کم تر از این میزان دارند. هزینه ت£أمین درآم£د پای£ه،

درص££د درآم££د ملی می ش££ود. این درص££د، قطعی نیس££ت و5ح££دود تعیین میزان آن نیاز به شور و سنجیدن وضعیت دارد.

در تضمین درآم££د پای££ه، خلاص££ه اجتماعی امر مهم این که عدالت نمی ش£££ود. در ط£££رح پیش£££نهادی من، هزینه ه£££ای دولت اجتم£££اعی

و)بخص££وص هزینه ه££ای به££داری و بهداش££ت و آم££وزش و پ££رورش درص££د40 فرزند و حق مسکن(، بازنشستگان و بیمه بیکاری و حق

درص££د5 درصد نیز برای تأمین درآمد پایه و 5درآمد ملی می شود. 50نیز برای اعطای سرمایه به جوانان، جمع کل هزینه ه££ا می ش££ود

درصد درآمد ملی. تعیین نرخها بسیار مهم است. چراک££ه بی££انگر آن است که بنای جامعه عادل باید بر دسترسی همگان ب££ه دارایی ه££ای

، در درجه اول، بهداشت و آموزش و پرورش و کار باش££د. دربنیادی این جامعه، کسی نباید در وضعیت مط££رود باش££د. ب££ه کهن س££الان و بیکاران، باید، مقرری پرداخت ش££ود. در س££طح جامع££ه، اف££زون ب££ر

و ب££دان، توزی££عتأمین حداقل درآمد، تغی££یر توزی££ع درآم££د و م££الکیت و امکانها و فرصتها نیز باید هدف باش££د. ه££دف بای££د عادلان££هقدرت

گرداندن م££زد باش££د. درآم££د پای££ه در عادلان££ه ک££ردن م££زد، در م££ورد کسانی که درآمد ناچیزی دارند، م£ؤثر اس£ت. ام£ا ض£رور اس£ت ک£ه مجموعه ای از تدابیر که مکمل یکدیگر باشند سنجید و نهادین££ه ک££رد

تا که مزد عادلانه بگردد. است که می باید تغی££یر لازم را بخصوص نظام آموزش و پرورش

، در نتیجه، برابر ش££دنبپذیرد تا که درخدمت برابر شدن شهروندان مزده££ا و ع££ادلانه تر ش££دن آن ق££رار بگ££یرد. در ح££ال حاض££ر، در

، بیش£££تر س£££رمایه گذاری می ش£££ود ت£££امؤسس£££ه های نخب£££ه پ£££رور مؤسس££ه های آموزش££ی ک££ه دانش آم££وزان و دانش££جویان فاق££دان امکانهای مالی، در آنها، تحصیل می کنن££د. و بخص££وص، س££امانه حق کار و بط££ور عم££ومی تر، نظ££ام ق££انونی اس££ت ک££ه بای££د تغی££یر کنن££د. گفتگوها بر سر مزد و حداقل آن و ردیفهای مزد و تسهیم ح££ق رأی میان نمایندگان مزدبگیران و سهام داران، می توانند به برقراری مزد

اقتصادی و سرمایه گذاری شرکت هرچهعادلانه و توزیع بهتر قدرتبیشتر مزدبگیران در تعیین راه برد بنگاه کارفرمایی، بیانجامند.

230

است که باید تغییر کن££د. اف££زون ب££ر و بالاخره، این نظام مالیاتی و اعط££ای س££رمایه ب££ه جوان££ان ک££ه ب££امالیات تصاعدی ب££ر م££الکیت

شرکت مزدبگیران در اداره بنگاه کارفرمایی مساعد است، باید ک££ه مالیات تص£اعدی ب£ر درآم££د، ب£ه برق££رار ش£دن م£زد عادلان££ه، کم£ک رساند و از فاصله درآمدها بکاهد تا که جامع££ه عادلان££ه تحق££ق یاب££د. بخصوص که تجربه تاریخی نشان می دهد که اخذ مالیات بر بالاترین

درص££د، امک££ان داده اس££ت ب££ر دهن££دگان و90 تا 70درآمدها، با نرخ گیرندگان حقوق بسیار بالا و تحصیل بیشترین درآمد، معل££وم ش££ود، این کار بی فایده است. هرگاه مالیات تصاعدی وضع شود، پ££رداخت این گونه حقوق نیز متروک می ش£ود و ب£ا ب£الارفتن مزده££ای پ££ایین و متوس£££ط، اثربخش£££ی اقتص£££ادی و اجتم£££اعی اف£££زایش می یاب£££د. ب££دین قرار، ب££رای درآم££دهایی ک££ه دوبراب££ر درآم££د متوس££ط هس££تند،

درص££د )ش££امل ع££وارض40می ت££وان مالی££ات ب££ر درآم££دی براب££ر اجتماعی ن££یز می ش££ود( درآم££د، وض££ع و ب££ه اج££را گذاش££ت. وض££ع و اج££رای چ££نین مالی££اتی ب££رای دولت در خ££دمت جامع££ه ک££ه بخواه££د

و ن££یز بهداش££ت و به££داری ب££رای همگ££انس££امانه بازنشس££تگیبرقرارکند، ضرور است.

و ن££یز بای££د دانس££ت ک££ه برقرارک££ردن درآم££د پای££ه ب££رای تم££امی را نبای££د ت££دبیری معجزه اث££ر انگاش££ت. بلک££ه ت££دبیری ازش££هروندان

مجموع£££ه ت£££دبیرها اس£££ت. در گذش£££ته، برقرارک£££ردن این درآم£££د، دست آویز می شد ب£رای قط££ع ک£ردن برنامه ه£ای اجتم£اعی دیگ£ر، و البته، نپرداختن به مجموعه تدابیری که وض££ع و اج££رای آنه££ا، تحق££ق

جامعه عادل را ممکن می کند. (.1156 – 1151)صص

. وضع مالیات تصاعدی بر متصاعد کردن گاز کربن:12 و نویس££نده نخس££ت ی££ادآور می ش££ود ک££ه آل££ودگی محی££ط زیست

ن££££ابرابری، لازم و مل££££زوم یکدیگرن££££د. بیش££££ترین آلاین££££ده ها راثروتمندترین ها و کشورهای ثروتمند )بخص£وص امریک£ا( ب££ه ط£بیعت می خورانند. افزون براین، وسعت تغییرها شیوه زندگی ک££ه آل££ودگی روزافزون محیط زیست ایجابشان می کند، نیازمند پ££ذیرش جمه££ور

است و باید که معیارها عادلان££ه و بکارگرفت££ه شدنش££ان قاب££لمردم رسیدگی باشد. وگرنه، چگونه بت££وان از قش££رهای فق££یر و متوس££ط جامعه های ثروتمند و نیز قشرهای پ£ایین جامعه ه££ایی ک££ه ب£ه س£طح

ی££افتگی رس££یده اند، خواس££ت تن ب££ه کوش££ش های مهم بدهن££د،رشد وقتی احساس آنها این است که قشر مرفه، به آلودن محیط زیست

مشغول است؟

231

تدابیر پیشنهادی برای کاستن از نابرابری ه££ا، بخص££وص اف££زایش بسیار بر نرخ مالیات تصاعدی بر درآمدها و دارایی های ب££الا، ش££رط لازم برای مبارزه با گرم شدن ه££وای زمین اس££ت. ب££ا این ح££ال، این مالیات کفایت نمی کند. بر تدابیر پیشنهادی، ت££دبیر وض££ع مالی££ات ب££ر متصاعد کردن گاز کربن را هم بای££د اف££زود. نخس££ت ب££دانیم ک££ه این مالیات، تنها راه کار نیست. وضع و اجرای یک رشته ممنوعیت ها نیز ضرور است. وضع ممنوعیت ها ب££ر خودروه££ا و ش££وفاژ و ن££یز ع££ایق

کردن بنا از سرما و... بسیار ضرور هستند. و برای اینکه مالیات پذیرفته شود و کارآیی کامل خود را بدس££ت آورد، باید که تمامی درآمد حاص££ل از آن ص££رف دو ک££ار ش££ود: یکی ترمیم درآمد خانوارهای کم و متوسط درآمد که از اف££زایش م££یزان مالیاتها و عوارض س££خت زی££ان دیده ان££د و دیگ££ری کاس££تن از اتلاف ن££یرو. به££ترین روش این اس££ت ک££ه مالی££ات ب££ر ک££ربن، در مالی££ات تص££اعدی ب££ر درآم££د منظ££ور ش££ود. ب££ه این ت££رتیب ک££ه س££اختارهای مصرف فرآورده ها و خدمات، شناسایی ش££وند. و ب££ر س££اختاری ک££ه س££بب متص££اعد ش££دن بیش££تر گ££از ک££ربن می ش££ود، مالی££ات ک££ربن بیش££تری وض££ع ش££ود. بدین س££ان، بط££ور خودک££ار نرخه££ای مالی££ات تص££اعدی بک££ار می رون££د: درآم££دهای پ££ایین کم ت££ر و درآم££دهای ب££الا، بیشتر مالیات می پردازند. بدین سان، فرآورده ه££ایی ک££ه بیش££تر گ££از کربن تولید می کنند، گران تر می شوند و ش££یوه مص££رف ش££هروندان

به تدریج تغییر می کند. الا اینکه این تدبیر نبای££د دس££ت آویزی بگ££ردد ب££رای وض££ع و اخ££ذ مالیاتی دیگر از مردم کم درآمد برای جبران کم شدن درآمد دولت، ناش££ی از کاس££تن از مالی££ات ب££ر ث££روت ثروتمن££دان. ک££اری ک££ه در

انج££ام گ££رفت و س££بب جنبش2018 و 2017، در س££الهای فرانسهاعتراضی جلیقه زردها شد.

ن££یز قاب££ل و وضع مالیات تص££اعدی ب££ر متص£اعد ک£ردن گ££ازکربن بررسی است. تا امروز، مالیاتی که وضع شده، نسبی اس££ت. یع££نی

تن گ££از ک££ربن در س££ال ک££ه10 ت££ا 5نرخ مالیات ب££ر متص££اعد کردن 100متوسط سرانه است، همان اندازه است که بر متص££اعدکردن

تن در سال. یک درصد از جمعیت دنیا، این اندازه گاز از راه150تا مصرف خود، متصاعد می کند. این نوع مالیات، س££بب می ش££ود ک££ه

ادام£ه دهن££د. اگ££رمتصاعد کنندگان عم£ده ب££ه آل£ودن محی£ط زیست مالی££ات تص££اعدی بگ££ردد، کش££ورهایی ک££ه بیش££ترین گ££از ک££ربن را

متصاعد می کنند، نوع تولید و مصرف خود را تغییر خواهند داد. امر دیگری که باید به آن توجه کرد، این است: نباید سهیمه کربن

باشد. به دیگ££ر س££خن، کس££انی ک££ه گ££از ک££ربنقابل خرید و فروش کمی متصاعد می کنند، نباید بتوانند به آنها که بیشترین گاز ک££ربن را

232

متصاعد می کنند، سهمیه بفروشند. در سطح کشورها ن££یز نبای££د این ب££ا خی££ال راحت،کار مجاز باشد تا که آلوده کنندگان محی££ط زیس££ت،

بکار خود ادامه ندهند. به££ترین راه ک££ار مالی££ات تص££اعدی واقعی ب££ر متص££اعدکردن گ££از 5کربن در سطح افراد مصرف کننده است. برای مثال، کس££ی ک££ه

تن در سال گاز ک££ربن متص££اعد می کن££د، از مالی££ات مع££اف باش££د و تن متص£اعد می کن£د مالی£اتی ب££ه ن££رخ پ£ایین10کسی ک£ه در س£ال

بپردازد. از آن پس، به میزان افزایش میزان گاز کربنی که متصاعد(1159 – 1156می شود، نرخ مالیات نیز بالاتر می رود. )صص

عادلانه:. بنای آموزش و پرورش13 و اشاعه دانش، آزادشدن از قیمومیت از راه آموزش و پرورش

ب££ر پای££هبای££د قلب ط££رح جامع££ه ع££ادل، بخص££وص سوسیالیسم اشتراک، باشد. بلحاظ تاریخی، این به یمن بسط آموزش و پرورش

اقتصادی و ترقی انسان میسر گش££ت و ن££ه ب££ا مق££دسبود که رشد . در این جا، نویسنده به تح££ول خصوصیگرداندن نابرابری و مالکیت

در جامعه ه££ای اروپ££ایی و امریک££ا، درطرزفکره££ای رأی دهن££دگان ، کم1950رابط££ه ب££ا م££یزان معلوم££ات، می پ££ردازد: در س££الهای

س££وادترها بیش££تر ب££ه چپ و باس££وادترها بیش££تر ب££ه راس££ت رأی دانس££تند ک££ه، وارون££ه ش££د. اح££زاب چپ1980می دادن££د. در س££ال

هرگاه بخواهند مردم کم درآمد به آنها رأی دهن££د، بای££د ن££ابرابری در برگردانند.آموزش و پرورش را به برابری

س££ال20، به سن 2018 هرگاه مجموع جوانان بالغ که، در سال رسیده اند را در نظر بگیریم، سرمایه گذاری ک££ه ب££رای پ££انزده س££ال تحصیل هریک از آنها انجام گرفته است، از کودکس££تان ت££ا دانش££گاه،

هزار ی££ورو.8 هزار یورو می شود. یعنی سالانه 120بطور متوسط، بدیهی است ک££ه در دوره ه££ای کودکس££تان و دبس££تان و دبیرس££تان و دانشگاه، میزان سرمایه گذاری یک اندازه نیس£ت. ام£ا می££انگین ک££ار

درص££د10مقایسه نابرابری را آس££ان می کن££د. در می££ان این نس££ل، 70 ت££ا 65کم ترین بهره را از سرمایه گذاری دولتی برده ان££د: هری££ک

درص££د از این نس££ل، هری££ک از همین10ه££زار ی££ورو. ح££ال این ک££ه هزار ی££ورو بهرهمن££د ش££ده اند. گ££روه300 تا 200سرمایه گذاری از

س££الگی16 س££الگی )تحص££یل ت££ا 16اول کس££انی هس££تند ک££ه در اجباری است(، تحصیل را رها کرده اند. بنابراین، طول تحص££یل آنه££ا

درصدی که بیشتر بهره مند ش££ده اند، ت££ا10 سال بوده است. اما 10 س££ال تحص££یل20 س££الگی ب££ه تحص££یل ادام££ه داده ان££د. یع££نی 25

233

کرده اند. افزون براین، سطح علمی مؤسسه های آموزشی هم ی££ک سان نیست. سطح آموزش در مدارس عالی بالاتر از دانش££گاه های

در دبیرستانهای ممتاز هممعمولی است و سطح آموزش و پرورش ب££الاتر از س££طح آن در دبیرس££تانهای معم££ولی اس££ت. این ن££ابرابری

گزینش دانش آموز و دانشجو را توجیه می کند. بدین سان، تفاوت سرمایه گذاری میان بالاترین و پایین ترین دهک،

ه££زار ی££ورو می ش££ود. و این رقم، مع££ادل200 و بس££ا 150براب££ر است. این بدان می ماند کهثروت متوسط در جامعه امروز فرانسه

اضافی دریافتبرخی از شاگردان، در مقایسه با دیگر جوانان، ارث کنند. بگذریم از این که میانگین یعنی این که مردم بسیاری کم ت££ر از آن و مردم کم تری بیشتر از آن و اقلیتی بیش££ترین ث££روت را دارن££د. گرچ££ه کس££انی ک££ه دوره تحصیلیش££ان بس££یار کوت££اه اس££ت هم££ه ب££ه فق£یرترین خانواده ه££ا تعل£ق ندارن££د و آنه££ا هم ک££ه دوره تحصیلش££ان طولانی ترین است، همه خانواده های مرف££ه ندارن££د، ام££ا می££ان دوره تحصیل و درجه رفاه خانواده نسبت مستقیم وجود دارد. ب££ه ترتی££بی که در بسیاری موارد، ثروتمندترها از بیشترین س££رمایه گذاری دولت

برخوردار می شوند. در آموزش و پرورش راه حلی که می توان پیشنهاد کرد که هم تنها راه حل نیست و هم در بحث ب££از اس££ت، این اس££ت: نخس££ت بای££د در نظ££ر داش££ت ک££ه سرمایه گذاری خصوصی نابرابری در تعلیم و تربیت را بازهم بیش££تر

که تعلیم و تربیت دولتی است، اثرمی کند. در کشوری مثل فرانسه مؤسسه های خصوصی بر ن££ابرابری، مح££دود اس££ت. ام££ا درکش££وری مث££ل امریک££ا، بس££یار ب££الا اس££ت. زی££را ه££زینه ای ک££ه تحص££یل دانش آم££££وزان و دانش££££جویان، در مؤسس££££ه های خصوص££££ی، ب££££رای خانواده هایشان، بر می دارد، بسیار ب££الا اس££ت. مقایس£ه خ£رجی ک££ه دانش آموز و دانشجوی برای تحصیل در این گونه مؤسسه ها می کن££د ب££ا پ££ولی ک££ه خ££رج دانش آم££وز و دانش££جوی مؤسس££ه های دول££تی

می شود، گویای نابرابری از اندازه بیرونی است. در آنچه به توزیع سرمایه گذاری دولتی در کش££وری مث££ل فرانسه

، بای££دمربوط می شود، می توان پیشنهاد کرد که، ب££ر م££یزان ع££دالت امکان تحصیل برای همه محص££لان، براب££ر بگ££ردد. ب££ه س££خن دیگ££ر،

درص££د فرزن££دان این40برای همه، ی££ک ان££دازه خ££رج ش££ود. ح££دود سالگی، تحصیل را ترک می کنند. پولی ک££ه18 یا 16مردم، در سن

ت££ا100 هزار ی££ورو اس££ت. پس ب££ر 100 یا 70خرج اینان می شود، دارند و باید بتوانند، در طول عم££ر خ££ود، ب££رای هزار یورو حق150

درصد بالاترین، از آن، استفاده کنند. این10رساندن خود به سطح 35 و ی££ا 25سرمایه ب££ه ت££رک کنن££دگان تحص££یل امک££ان می ده££د در

بازگردند و یا، درطول عم££ر، تحص££یل و فنسالگی، به تحصیل علم

234

کنند. این فرض را ن££یز نبای££د از نظ££ر دورداش££ت ک££ه، در ش££رائطی، این££ان بتوانن££د از بخش££ی از این س££رمایه، بمنزل££ه س££رمایه نق££دی اس££تفاده کنن££د. در این ص££ورت، ب££ر س££رمایه ای ک££ه ب££ه او اعط££اء می شود، اف££زوده می گ££ردد. ام££ا ت££رجیح من این اس£ت ک££ه این مبل££غ صرف بهترکردن فرصتهای تحصیل بگردد و این فرصتها در دسترس همگان، بخصوص جوانان متعلق به فقیرترین خانوارها، قراربگیرن££د. بخصوص بای££د در دبس££تان و دبیرس££تان س££رمایه گذاری ش££ود ت££ا ک££ه

رهایی از قیموتهای نادانی و فقر و نابرابری واقعیت پیدا کند. در تحصیل، ادعایی ریکارانه است. در حال حاضر، ادعای برابری

چرا که بهترین دبستان ها و بهترین دبیرستانها آنها هستند که به££ترین معلم ه££ا و بیش££ترین امکان ه££ا را دارن££د. برخ££ورداری از براب££ری در

ک££هتحص££یل ایج££اب می کن££د دولت در م££دارس و مؤسس££ات ع££الی وضعیت نامطلوبی دارند، بیشتر سرمایه گذاری کند و س££طح آنه££ا را

(.1165 – 1159ارتقاء دهد. )صص

. پایان بخشیدن به ریاکاری از راه شفاف گرداندن14آموش و پرورش:

ب£رای آم££وزش و پ££رورش هرگاه بنا بر ساختن معیارهای ع£دالت باشد، کار نخست، شفاف کردن هرچه بیشتر بودجه ای است ک££ه ب££ه آم££وزش و پ££رورش اختص££اص می یاب££د. در ح££ال حاض££ر، در اغلب کشورها، ریز بودجه آموزش و پرورش در قید ابهام است. نابرابری

پ££رداخت می ش££وند و این واقعیت ک££هحقوق ه££ا ک££ه ب££ه معلم££ان ب££رخی از گروه ه££اس££رمایه گذاری دول££تی ب££رای آم££وزش و پ££رورش

)برخوردار از بیش££ترین امتیازه££ا( چه££ار براب££ر س££رمایه گذاری ب££رای گروه ه££ای دیگ££ر )فقیرترین ه££ا( اس££ت، ب££ر م££ردم دانس££ته نیس££ت. بنابراین، قانون بودجه هم باید ش££فاف باش££د و هم ری££ز هزین££ه بای££دانتشار پیداکند. بسا شفاف گردانی و انتش£ار بای££د در ق££انون اساسی مقرر بگردد. هرگاه بودجه و انتشار ریز هزینه ها شفاف بگ££ردد، این امکان پدید می آید که هدفها تعیین بگردند و س££ال ب££ه س££ال، م££یزان

تحقق آنها، بررسی شود. بنظر می رسد که یک هدف معقول این است که می££انگین حق££وق

دیگر تابع درص££د ش££اگردان برخ££وردار از امتی££از تحص££یل درمعلمان دبس££تان و دبیرس££تان ممت££از نباش££د و در دبس££تانها و دبیرس££تانهای محروم سرمایه گذاری بعمل آید تا که سطح آنها ت££ا س££طح ممتازه££ا ارتقاء یابد. بدین سان، افراد هر نسل بتوانن££د از آم££وزش و پ££رورش برابر برخوردار شوند. همه مطالعه ه££ا ب££ه این نتیج££ه رس££یده اند ک££ه

235

بهب££ود وض££عیت م££دارس ابت££دائی، س££بب برابرت££ر ش££دن آم££وزشدانش آموزان و کم تر شدن ترک تحصیل می شود.

برابرکردن امکانهای تحصیل، باید با لحاظ کردن منشاء اجتماعی شاگرد، در دبیرس£تان و دانش£گاه، کام£ل ش£ود. این ک£ار را ب££ه چن£د ترتیب می توان انجام داد: به حساب آوردن منشاء اجتماعی ش££اگرد و موفقیت او در تحصیل )درآمد خانواده بعلاوه نم££راتی ک££ه ش££اگرد گرفته است؛ یا تعیین سهمیه برای شاگردان متعلق ب££ه خانواده ه££ای

در ه££ر رش££ته( و ی££ا ب££رای ش££اگردان ممت££از این دس££ته ازکم درآمد مدارس و ی££ا محله ه££ای مح££ل س££کونت کم درآم££دها، امک££ان ادام££ه تحصیل در این و آن رشته فراهم کردن. یکب££ار دیگ££ر خ££اطر نش££ان می کنم ک££ه این پیش££نهادها قطعی نیس££تند، س££مت ی££اب هس££تند. پیشنهادهایی از این ن££وع بای££د موض££وع ش£ور و مش£ورت ش£وند. ب££ه تجربه گذارده شوند و مرتب نقد و به نق££د، از نقص م££بری بگردن££د. س££اختن معی££ار ع££دالتی قاب££ل قب££ول ب££رای هم££ه ب££رانیگختن ح££داقل

، ک££اری بس حس££اس واعتماد نزد مردم به نظام آموزش و پرورششکننده است.

، در ب££اره س££همیه بندی، بمعن££ای برخی از کش££ورها، از جمل££ه هند حف££ظ ج££ا ب££رای دانش آم££وزان و دانش££جویان قش££رهایی خ££اص از

،1950جامع££ه، تجرب££ه بیش££تری دارن££د. در م££ورد هن££د، نخس££ت، در سهمیه در باره فرزندان قشرهایی مق££رر ش££د ک££ه در ط££ول ت££اریخ،

ش££امل1990 برق££رار بوده اس££ت. ام££ا از س££ال بزیانش££ان تبعیض ، شماری از کشورها بتازگی،تمامی طبقه های محروم شد. در اروپا

ش££اگردان. ام££اشروع کرده اند به حساب گذاشتن منشاء اجتم££اعیر دول££تیدر هیچ کشوری چگونگی آن شفاف نیست. در فرانسه س££

است. در امریکا، بخاطر ممنوع بودن ذکر منشاء اجتماعی و درآم££د پدر و مادر، محله ای لحاظ می شود که ش£اگرد در آن س£اکن اس£ت. اما این روش امکان نمی ده££د از ن££ابرابری کاس££ته گ££ردد. زی££را تنه££ا برخوردارترین های اینگونه محلات از تسهیلات برخ££وردار می ش££وند.

، پیشنهاد شده است میان شاگردانی ک££ه مع££دل معی££نیدر انگلستانرا بدست آورده اند، قرعه کشی بعمل آید.

تألیف درخوری از راه کارها این می شود که بطور بس££یار مح££دود نمره از حدی به بالا ب££ه حس£اب گذاش££ته ش£ود و اختلاط ش£اگردان

با قش££رهای پردرآم££د، ملاک مهم ت££ری در تع££یینقشرهای کم درآمد سهمیه بشمار رود. تردید وجود ندارد که سهمیه بندی که تازه شروع شده است در دهه ه££ای آین££ده نقش££ی مح££وری در برابرگ££ردانی ایف££ا

(1169 – 1165خواهد کرد. )صص

236

عادلانه: حواله س;;الانه ب;;رای اس;;تقرار. دموکراسی15 دموکراتیک:برابری

همه خط سیرهای تحول که در این کتاب مطالعه شده اند، ث££ابت می کنند که میان ساختار نابرابری ها و ش££کل رژیم سیاس££ی، رابط££ه تنگاتنگی وجود دارد. هم در جامعه های سه وظیفه ای پیش££ین هم در

ب££ود و در ق££رن خصوصیجامعه ه££ایی ک££ه، درآنه££ا، بن££ابر م££الکیت ب££ود و شکوفا شدند و هم در جامعه هایی که بنابر برده دارینوزدهم

هم درجامعه ه£££ای مس£££تعمره دار، این ش£££یوه س£££ازماندهی ق£££درت سیاسی است که امکان می دهد نابرابریها در جامعه ه££ا دیرپاین££د. از

، تص££ور می ش££ود نهاده££ای ب££دین س££و، در غ££رباواسط قرن بیستم ، کم££الی ب££ه تم££ام ب££ر اص££ل انتخ££اب، در ش££کل دموکراسیسیاسی

جسته اند. حال این ک££ه این الگ££و نی££از بس££یار ب££ه تکمی££ل ش££دن دارد.وانگهی، بیش از پیش، مورد اعتراض و نفی است.

ناتوانیش از مقابله ب££ا بیش££تر مسلم ترین کاستی این دموکراسی ش££دن ن££ابرابری اس££ت. در این کت££اب، کوش££یده ام نش££ان دهم ک££ه مشکل نابرابری روزافزون و مشکلهای دیگر، باید در محدوده تاریخ سیاس££ی و م££رامی دراز و بغ££رنج، یع££نی ت££اریخ رژیمه££ای بی££انگر نابرابری و افزاینده نابرابری، قرارگیرند و شناسایی شوند. حل این مش££کلها ن££یز تغییره££ای مهم در قواع££د سیاس££ی مج££ری را ایج££اب

اجتم££اعی پیش££نهادی نیازمن££دمی کند. چنانکه برقرارک££ردن م££الکیت است. غیر از ممکن ک££ردن وض££ع مالیاته££ایتغییر در قانون اساسی

در م££دیریت آنه££ا، و شرکت کارکنان بنگاهه££ای کارفرم££اییتصاعدی در وت££و ن££یز بای££د ح££ذف ش££ود. چنانک££ه ح££ق وت££و مجلس لردهاحق

، بع££د از گرفت££ار ش££دن نظ££ام دموکراس££ی انگلس££تان ب££اانگلس££تان لغو شد. 1911- 1910بحران، در سالهای

کنونی که نیازمند توجه بیشتر اس££ت، جنبه دیگری از دموکراسی هم، تمویل زندگی سیاسی است و هم، پایه دموکراس££ی اس££ت ک££ه

، در دموکراسی، هر مردانتخاب نمایندگان مردم است. بنابر نظریه و هر زن، ی££ک رأی دارد. در عم££ل، من££افع م££الی و اقتص££ادی، خ££واه

و خ££واهمستقیم، از راه تمویل احزاب سیاسی و مبارزات انتخاباتی و اطاقه££ای فک££ر و ی££اغ££یر مس££تقیم، از راه وس££ائل ارتب££اط جمعی

دانش£گاهها، اث££ری ده چن£دان ب£ر رون££دهای سیاس£ی دارن££د. در ب£اره وس£ائل ارتب£اط جمعی و تب££دیل آنه££ا ب££ه وس£یله انتش£ار خ££بر و داده بی غل و غش، تشکیل شرکتهای غ££یر انتف££اعی را پیش££نهاد ک££رده ام. این شرکتها سبب می شوند که روزنام££ه نگ££اران، در براب££ر ص££احبان

برخوردار شوند. باید تموی££ل مس££تقیمسرمایه، از بیشترین استقلال احزاب و مبارزات انتخاباتی، ب££ه ترتی££بی انج££ام پ££ذیرد ک££ه حزبه££ا در

237

فعالیتهاشان، از جمله مبارزات انتخاب££اتی، از ص££احبان من££افع م££الیمستقل باشند و بتوانند جریان نابرابری را متوقف کنند.

باید تصدیق کنیم که، تا این زمان، در باره مسئله تمویل اح££زاب ، براستی، فکر منسجمیو سازمانهای سیاسی و مبارزات انتخاباتی

پ££ولنشده است. البته، شماری از کشورها، قوانینی وض££ع و ق££درت خصوصی را در سیاست محدود کرده اند. حدود تمویل توسط دولت

در، در امریک££ا و ایتالیا1950، در را ن££یز معین کرده ان££د: در آلم££ان . اما آدمی1990، در سالهای و در فرانسه1980 و 1970سالهای

از تکه پاره و ناقص بودن این تدبیرها، یکه می خ££ورد. بخص££وص ک££هاین تدبیرها بریکدیگر متکی نیستند.

پیشنهادی که می توان برای حل مشکل ارائه کرد، این است: ب££ه ی££ورو، داده5هر شهروند، یک حواله سالانه، برای مث££ال، ب££ه ارزش

می شود. هر شهروند حزب دلخواه خ££ود را ب££ر می گزین££د. در زم££ان ارائه اظهارنامه مالی££ات ب££ر درآم£د و ی££ا ب££ر ث££روت، مبل£غ حوال£ه ب££ه حساب حزب مطلوب او واریز می ش££ود. تنه££ا س££ازمانهای سیاس££ی برخوردار از حداقل حمایت - برای مثال، یک درصد تعیین می شود – می توانند از حمایت م££الی دولت برخ££وردار ش££وند. جم££ع حواله ه££ای کسانی که حاضر نمی شوند ن££ام ح££زب ی££ا جنبش££ی سیاس££ی را قی££د کنند و یا به سازمانهایی داده می ش££وند ک££ه کم ت££ر از ح££داقل تع££یین شده، حمایت شده اند، میان احزاب سیاسی، به نسبت حم££ایتی ک££ه از آنها شده است، تقسیم شود. و نیز، پرداخت کمک م££الی توس££ط

، باید ممن££وع به احزاب و به مبارزات انتخاباتیبنگاه های کارفرمایی(1173 – 1169گردد. )صص

: بر پایه مشارکت و برابری. بسوی دموکراسی16 می پ££ردازد: نویسنده نخست به قانون تمویل اح££زاب در فرانسه

ی££ورو می توانن££د ب££ه س££ازمان7500بن££ابر ق££انون، اف££راد ت££ا س££قف یورو از5000سیاسی کمک کنند. کمک دهنده برابر دو سوم کمک )

یورو( از مالیات معاف می شود. بن££ابراین، در عم££ل، مالی££ات7500 دهندگان ثروتمند، عمده، افراد دهک بیشترین درآمد و ثروت هستند که امکان می یابن££د س££ازمانهای سیاس££ی را بط££ور مس££تقیم تموی££ل

ت££ا60کنند. مبلبغ معافیت مالیاتی رقم ناچیزی نیست. زیرا س££الانه میلیون یورو می شود که تقریبا برابر اس££ت ب££ا مبلغی ک££ه دولت70

به احزاب می پردازد. بطور مشخص، تمویل رسمی س££الانه اح££زاب ی££ورو3 ت££ا 2را ب££ه جمعیت فرانس££ه ک££ه سرش££کن ک££نیم، س££رانه،

می شود. حواله پیشنهادی جای تمویل دولتی و خصوصی را می گیرد و اح££زاب سیاس££ی را هم از س££لطه پرث££روت و درآم££دها می ره££د.

خاطرنشان می کند، حواله ایJulia Cagéهمان طور که ژولیا کاژه

238

می ده££د آن را ب££ه حس££اب س££ازمان مطل££وبکه به هر شهروند حق دموکراتیک می شود و هم در قلمرویخود بگذارد، هم سبب برابری

غیر از قلمرو احزاب سیاسی بکاربردنی است. چنان که همین روش را می تواند در باره عطایائی نیز بک££ار ب££رد ک££ه مش££مول معافیته££ای

می شوند. هرگاه چنین شود، بجای آن که دهک اول، ص££احبمالیاتی بیشترین ثروت و درآمد، مطلوبهای فرهنگی و فلس££فی و... خ££ود را

خود مطلوبهای خود تحمیل کنند، جمهور شهروندانبه جمهور مردمرا بر می گزینند.

دموکراتی££ک و هدف از پیشنهاد این حوال££ه، دس££تیابی ب££ه براب££ری در سمت دادن به سیاست است. زیرا بهمشارکت همه شهروندان

و توان م££الی آنه££ا هرچ££ه باش££د،یکایک شهروندان، منشاء اجتماعی امک££ان می ده££د، بط££ور مس££تمر، در ن££و ب££ه ن££و ش££دن جنبش££ها و

تهی££هسازمانهای سیاسی، شرکت کنند. ب££ه آنه££ا امک££ان می ده££د ب££ه ک££ه موض££وع بحثه££ا وجهت بدهن££د بن مایه ه££ا و برنامه ه££ا تبلیغ££اتی

–1173تص££میم گیری ها در مجلس منتخب خواهن££د ش££د. )ص££ص 1176.)

بنابر این بود که به نق£ل و نق£د پیش££نهادهای نویس££نده یادآوری:● ، بس££نده ک££نیم. خصوصیکتاب »سرمایه و مرام« در ب££اره م££الکیت

وب££اوجود این، نظره££ا و پیش££نهادهای او را در ب££اره محی££ط زیست ، آوردیم تا که خوانندگان از مجموع و دموکراسیآموزش و پرورش

نظرها و پیشنهادهای او آگاه شوند. او در باره جهان ن££یز پیش££نهادهاارائه کرده است. ناگزیر، چکیده آنها را می آوریم:

. مرز عادلانه: سوسیال – فدرالیسم در مقیاس17 جهان:

پیشنهادها در باره تجدید روابط میان ملتهای جهان اینها هستند:

. اصلهای موضوعه که اینک راهبر سیاستهای کشورها هستند، باید1 منص££فانه و پای££دار هم££ه کش££ورهای جه££ان ممکنتغییر کنند ت££ا رشد

کن££ونی می££ان دولته££ا بای££د ج££ای ب££هبگ££ردد: پیمان ه££ای بازرگ££انی توافق های سازگار با رشد منصفانه و پای££دار هم£ه کش£ورهای جه£ان بس££پارند. پیمان ه££ای جدی££د )بخص££وص در ب££اره مالی££ات عادلان££ه و

متصاعدکردن گاز کربن( باید قابل بازرسی مداوم باشند. همه ب££اهم، می توانن££د ت££دابیر تس££هیل کنن££ده پیمان ها در باره رشد

مبادلات بازرگ££انی و پ££ولیمبادلات را در برگیرند. اما مسئله آزادی

239

نباید محور آنها باشد. بازرگانی و مالی££ه بای££د هم££ان بش£وند ک££ه بای££دمی بودند، یعنی وسیله ای در خدمت هدفهایی متعالی تر.

. وضعیت کنونی دولتها را در انتخاب سیاست مالیاتی و اجتم££اعی2 ح££اکمیت ملیمح££دود می کن££د. ق££وانین بین المللی ن££یز ن££اقض حق

هستند. این قوانین دولتها را از مبارزه با راه برده££ای م££اوراء ملی ها و دورزدن مالیاتی و نقل و انتقال پولی باز می دارد. رقابت دولتها با وسیله کردن مالیات و حق££وق گم££رکی و... برس££ر ج££ذب س££رمایه و

هم آهن££گ و...، رشدچش££م بس££تن ب££ر آلاین££ده های محی££ط زیست کشورهای جهان را ناممکن می کن££د. هم اکن££ون جری££ان س££رمایه ها و دارایی ه££ا و کالاه££ا در جه££ان آزاد اس££ت ام££ا انس££ان های خواس££تار

برخوردار نیستند. چاره کار تش££کیل مجلس££یمهاجرت از این آزادی در مقیاس جهان اس££ت. اعض££ای این مجلس را نماین££دگانی تش££کیل می دهن£د ک£ه عض£و مجلس ه££ر کش£ور هس£تند و توس£ط آن مجلس برگزیده می شوند. بدین س££ان، مجلس ه££ای ملی بط££ور مس££تقیم در

تجدید قوانین بین المللی و تغییردادنی ها شرکت می کنند.

3 ££. مطالعه های تاریخی همه به این نتیجه رس;یده اند ک;ه همبستگی های ملی بطور خودج;;وش پدی;;د نیامده ان;;د. ب;;ه لح;;اظ سیاس;;ی اندیش;;یده و س;;نجیده ش;;ده و در ط;;ول

فواید در یکدیگر ادغام شدنتاریخ، تحقق یافته اند. اقوام را سنجیده اند و باهم بودن را ت;;رجیح داده ان;;د و در ط;;ول

. اینک زمان بس££ط دادن ب££ه همبس££تگی ها وزمان با هم مانده اند می توانن££د، بایک££دیگر، مجم££وعه ای رااتحادها است: ملتهای همجوار

وپدی££د بیاورن££د و ب££ا یک££دیگر همک££اری کنن££د. همچ££ون اتحادی££ه اروپا . اتحادیه اروپ££ا ب££ا امریک££ا و... این اتحادیه ه££ا مج££الساتحادیه افریقا

خود را پیدا می کنند که بر وفق پیشنهاد دوم عمل می کند. دو اصل را باید رعایت کرد: نخست این ک££ه قرارداده££ا و پیمانه££ا باید تغییر کنند. اما قبل از لغو هر قرارداد یا پیمانی، تکلیف ق££رارداد یا پیمان جانشین باید معلوم شده باشد وگرنه، هم££ان وض££عیت پیش

( پیش آورد. از اتحادی££ه اروپا )خ££روج انگلس££تانمی آید ک££ه برگ££زیت مقامات انگلیس££ی ح££تی نیاندیش££یده بودن££د در ص££ورت رأی اک£ثریت مردم به خ££روج، رواب££ط خ££ود را ب££ا اتحادی££ه اروپ££ا چگون££ه س££ازمان

خواهند داد. سپس، کشورهایی که آم££ادگی پی££دا می کنن££د ب££ا یک££دیگر اتحادی££ه ایجاد کنند، می توانند منتظر دیگران نمانند و کار را به انجام رس££انند

اما در را برای ورود کشورهای دیگر به اتحادیه بازبگذارند.

240

. وظ££ایفی ک££ه این مجلس ه££ا برعه££ده خواهن££د گ££رفت، می توانن££د4عبارت باشند از:

اتب££اع ه££ر کش££ور در و م££الکیت. س££رمایه گذاریهای بین المللی4.1 کشورهای دیگر می توانند مج££از بمانن££د ام££ا ح££دود س££رمایه گذاری و م££الکیت و وظ££ائف س££رمایه گذاران و مالک££ان، بخص££وص، ش££فافعمل کردن و همکاری در پرداخت مالیات عادلانه، باید تعیین شوند؛

و توزی££ع عادلان££ه من££افع آنه££ا می££ان کش££ورهای. م££اوراء ملی ها4.2عضو؛

جه££انی را تهدی££د می کن££د، مع££افیت. خطری ک££ه نظ££ام مالی££اتی4.3 شرکتها از پرداخت مالیات است. این معافیت، مالیات تص££اعدی ب££ر درآمد را بی محل می کند. همسان کردن سیاست مالیاتی کش££ورهای

مربوط می شود – مالی££اتعضو، از جمله، در آنچه به محیط زیستکربن و... – نیز از وظائف این مجلس ها است.

-1980. مرام کنونی جهانی کردن و شدن، آن سان که در سالهای 5 بسط جسته است، اینک گرفتار بحران و در مرحله بازتعریف1990

است. حرمان های ناشی از اف££زایش نابرابری ه££ا در س££طح جه££ان و هر کشور، قشرهای فقیر و میانه کشورهای ثروتمند را، کم کم، ب££ه

اقتص££ادی حدنش££ناس،مبارزه ب££ا جه££انی کردن و ش££دن و لیبرالیسم برانگیخته است. این تنش ها سبب قوت گرفتن جنبش£های ملی گ££را و

گشته اند. و این جنبش££ها می توانن££د ب££دون ق££رار و قاع££ده،هویت گرا می توان££د – بس£یار محتم££لمبادلات را برهم زنند. م££رام ملی گ££رایی

و اجتم££اعیاست – سبب رقابت هم££ه ب££ا هم££ه و دومپین££گ مالی££اتی کشورها در برابر یکدیگر بگ££ردد. ب££ا س££خت گرفتن در ب££اره ه££ویت و بن££ام ض££رورت مقابل££ه ب££ا دش££من، بناگذاش££تن ب££ر انس££جام اک££ثریت هم هویت، عرص££ه ب££ر اقلیت ه££ا و مه££اجران تن££گ می ش££ود. این ام££ر

و برزی££ل و بن££وعی، بلک££ه در هندهم اکنون، نه تنها در امریکا و اروپا، در مورد مخالفان رژیم، واقعیت جسته است. در چین

، و ملی گرایی باتوجه به شکست مرام های بناگرفته بر لیبرالیسم بین الملل گرا متکی برتنها بسط یک سوسیالیسم برپایه مشارکت و

سوس££یال – فدرالیس££م و س££ازماندهی تع££اونی جدی££د ب££رای ادارهاقتصاد – جهان امکان حل مشکل و تضادها را می دهد.

مرام ها ضعف های خود را دارند اما هیچ جامعه ای نمی تواند بدون مرام بزید. زیرا این مرام است که نابرابری ها را توجیه می کن££د. در

آینده نیز چنین خواهد بود، بخصوص در مقیاس فراملیتی.

241

فصل سوم نقدها، پایه های بیست گانه اقتصاد، نقش هوش

در حال و آینده و همسان شدنمصنوعیوضعیت جهانیان

نقدها:

می نویس££د: »جامع££ه ع££ادل. در تعری££ف جامع££ه ع££ادل، پیک££تی1 جامعه ای است که به تمامی اعض££ای خ££ود، امک££ان ت££ا ممکن اس££ت

را بدهد«. این تعریف مستندگسترده دستیابی به دارایی های بنیادی است. لذا هدفی است که از راه عمل به برابریبه تعریف عدالت

به پیشنهادهای او، می تواند تحقق بیابد. (، تمامی تعریف ها از عدالت نقل و2 ) اجتماعی در کتاب عدالت

،نق££د ش££ده اند. حاص££ل تحقی££ق این شده اس££ت ک££ه ب££ر اص££ل ثن££ویت بن££ابراین، در مرام ه££ا از دی££نی و غ££یر دی££نی و ن££یز در نظریه ه££ای

، ممکن نیست بتوان از عدالت همان تعری££ف را بدس££ت دادفلسفی ، دارد. ب££ر این و آزادی، در بیان اس££تقلالکه، بر اصل موازنه عدمی

از ن££احق اس££ت. بن££ابراصل و در این بیان، عدالت م££یزان تم££یز حق این تعری££ف از ع££دالت، ج££امعه ع££ادل ج££امعه ای می ش££ود ک££ه ه££ر

عم£ل می کن££د و رابطه ه££ا را ن£یز حق£وقشهروند ب££ه حق£وق پنج گانه تنظیم می کنند. چون هرکس مالک کار خویش است و حاصل به کار تعلق پیدا می کن££د، دسترس££ی ب££ه امکانه££ا ب££رای این ک££ه ه££ر انس££ان،

، مجم££وعه ای از کاره££ا رابمثابه مجموعه ای از اس££تعدادها و فض££لها کند، حق هر شهروند می شود. بیابد و رشد

این تعری££ف ممکن و در بیان ه££ای ق££درت چ££را ب££ر اص££ل ثن££ویت و و فن و ترکی££بی از م££ال و علمنیست، زیرا ق££درت از رابط££ه ق££وا

242

، بمثاب££ه رابط££ه می££ان مس££لط ب££ا زی££ر و این و آن نیروی محرکهزور اس££ت وسلطه، وجود ذهنی/عینی پیدا می کند. از این رو، ناقض حق

حق نیز ناقض قدرت است. اقتض££ای عم££ل ب££ه م££یزانی ک££ه ع££دالتاست، حذف قدرت از رابطه ها است.

، کوشش££ی اس££ت در ط££ول کوش££ش باوجود این، تعری££ف پیک££تی را می ش£££ناختند،. هرگ£££اه موازن£££ه ع£££دمیکس£££انی چ£££ون راولز

می توانستند تعریف های خود را از نقص و تناقض مبری کنند.

، در بنگاه ه££ای. نویسنده، نوبت به نوبت، از سهیم شدن در قدرت2 ، س££خن بمی££ان می آورد. مقص££ود او ش££رکت در م££دیریتکارفرمایی

بنگاه اس££ت. هرگ££اه از ق££درت، توان££ایی م££راد باش££د، ب££دیهی اس££تتوانایی را هر انسان دارد و سهیم ش££دن در م££دیریت عم££ل ب££ه حق می شود. بنابر این که تولید به کار تعلق می گیرد، اداره آن نیز، بن££ابر

، ب££ر عه££ده تولی££د کنن££دگان می ش£ود. هرگ££اه س££رمایهاص££ل ع££دالت جامع££ه اس££ت، دراجتماعی را سرمایه ای بش££ماریم ک££ه در م££الکیت

آنچ££ه ب££ه اداره س££رمایه و بق£ا و ب££ه روز ش£دنش مرب££وط می ش££ود، مدیریت با جامعه می شود. مواف££ق اص££ل ع££دالت، کارکن££ان بای££د در

این مدیریت نیز شرکت کنند. ن££ه توان££ایی، بلک££ه ق££درت باش££د، قاب££ل اما اگر مقصود از قدرت

خصوصیمشکل اصلی این است که م;;الکیتتقسیم نیست. و وقتی موض;;وع آن س;;رمایه می ش;;ود ویعنی رابطه قوا

بر کار که پدیدآورنده آن است مسلط می ش;;ود، ن;;ابرابری ذاتی آن می گردد. این رابطه قوا ایستا نیست، پویا است و پویایی های نابرابری و فقر و خشونت و... پویایی ه;;ای

خصوص££ی راه ب££ه ج££ایی. ل££ذا، توزی££ع م££الکیتاین رابطه هستند نمی برد و همان طور که کتاب نیز شهادت می دهد، دیر یازود، پویایی نابرابری، نابرابری ها را روزافزون می کنند. بدین قرار، قدرت را باید

، یع££نی م££الکیت دارد: م££الکیت شخصیبرداشت و جای آن را به حق هرکس بر س££عی خ£ود، ح£ق اس£ت. حاص£ل ک££ار ب££ه این ح££ق تعل£ق

و پایه ه£££ای هجده گان£££ه اقتص£££اد، تنظیممی گ£££یرد. حق£££وق پنج گانهرابطه ها توسط حقوق را ممکن می کنند.

، همه، بیانگر قاب££ل تقس££یم انگ££اری بدین قرار، پیشنهادهای پیکتی، بنابراین، واجد تناقض هایی هستند که باید رفع شوند.قدرت

، تنه££ا ب££ا ی££ک عام££ل، مالی££ات. نویس££نده کت££اب س££رمایه و م££رام3 برگردان££د.تصاعدی، می خواهد پویایی نابرابری را به پویایی براب££ری

243

هدف او مطل££وب و روش پیش££نهادیش ب££ا ه££دف نازس££ازگار اس££ت.توضیح این که:

. روابط مسلط - زیر سلطه مجموعه ای از پویایی ه££ا اس££ت ک££ه3.1 یکی از آنها پوی££ایی ن££ابرابری اس££ت. ت££ا وق££تی این رواب££ط برجاین££د، پویایی ها هم برجایند. اف££زون ب££ر این، پوی££ایی ن££ابرابری را ج££دای از

تب££دیل ک££رد.( نمی ت££وان ب££ه پوی££ایی براب££ری81پویای ه££ای دیگ££ر )بدین خاطر که یکدیگر را ایجاب می کنند.

اس£ت. در ح£ال حاض£ر،. س£رمایه ن£یز یکی از نیروه£ای محرکه3.2 ماوراء ملی ها صاحب اختیار نیروهای محرکه در سطح جهان هس££تند و بخش ب££زرگی از آنه££ا را تخ££ریب می کنن££د. راه کاره££ای پیش££نهادی

، تنها به سرمایه و مدیریت آن راج££ع هس££تند. او ب££ه تولی££دها وپیکتی اشاره نیز نمی کند. در نتیجه،خدمات ویران گر

. از قانونی که زیادت مص££رف ب££ر تولی££د اس££ت و س££رمایه داری3.3 و از پیش متعین کردن ک££ه پی آم££دتحمیل می کند و از پیشخورکردن

اول و نابرابری روزافزون که پی آمد دوم و خ££ارج ش££دن س££رمایه و از تولید ک££ه پی آم££د س££وم و... هس££تند، غفلتدیگر نیروهای محرکه

کرده است. که در سطح رابط££ه این. نه تنها در سطح بنگاه های کارفرمایی3.4

هستند. برفرضبنگاه ها با مصرف کنندگان، رابطه ها رابطه های قوا ک££ه کارکن££ان بنگاه ه££ای کارفرم££ایی در س£رمایه س££هم براب££ر بیابن££د، هرگاه بنای کارشان تحصیل حداکثر س££ود باش££د، نس££بت ب££ه جامع££ه

، در موضع و موق££ع مس££لط ق££رار می گیرن££د و رابط££همصرف کننده پویایی های خود، از جمله پویایی نابرابری را پیدامسلط – زیرسلطه

می کند. . واقعیت اجتماعی، یک بعدی نیست. چه££ار بع££دی – سیاس££ی و3.5

اقتص££ادی و اجتم££اعی و ف££رهنگی ک££ه ب££ر رابط££ه انس££ان ب££ا محی££ط اث££ر می گ££ذارد و از آن، اث££ر می پ££ذیرد –اس££ت. ه££ر تغی££یریزیست

و محی££طلاجرم، تغییر در چهاربعد، بنابراین، تغییر رابطه با ط££بیعت زیست می شود. به سخن دیگر، برنامه پیشنهادی باید هم££ه ابع££اد را

دربر گیرد. . بنای پیشنهادها بر حاکمیت سرمایه بر کار است. بنابراین، پایه3.6

است. اما، همان طور که توضیح داده ش££د، ق££درت که قدرتنه حق قابل تقسیم نیست و از ق££انون خ££ود پ££یروی می کن££د ک££ه متمرک££ز و

ف££زونی مص££رف ب££ر تولی££د راب££زرگ شدن اس££ت. س££رمایه داری ک££ار↔بدان خاطر به انسان تحمیل می کند که مدار بس££ته مص££رف

را پدید آورد. انسان زندانی در این مدار، »ن££یروی ک££ار« در خ££دمت کار ح;;ق اس;;تسرمایه می گردد. بدین قرار، پایه را باید تغییر داد:

و حاصل ک;;ار ب;;ه ک;;ار تعل;;ق می گ;;یرد. اس;;تقرار این پای;;ه

244

و عم;;ل ب;;دانها، پنج گانهایجاب می کند وج;;دان ب;;ه حق;;وق . پای££ه را س££رمایهاس;;اس ه;;ر برن;;امه ای ب;;رای تغی;;یر باشد

ق££راردادن، غ££یر از این ک££ه س££بب می ش££ود پویایی ه££ای ن££ابرابری و ویران گری... نابرابریها و ویران گریها و... را روزافزون کنند و تدابیر

هم نتوانن££د م££انع بگردن££د، مس££ئله جانش££ین انس££انپیشنهادی پیکتی ، به سخن دیگر، بی نقش شدن کار را نیز حلشدن هوش مصنوعی

نمی کند. اس££ت ک££ه می توان££د ه££وش و فن علم. از عامله££ا یکی رشد3.7

را جانشین انس££ان کن££د: این جانش££ینی روزاف££زون اس££ت.مصنوعی هرگاه کار بجایی برسد که هوشهای مصنوعی تولیدها و خدمت ها را تصدی کنند، بنابراین، عامل کار ح££ذف ش££ود و تنه££ا عام££ل س££رمایه

کاربرد پی££دا نمی کنن££د. این ف££رض مطالع££هبماند، پیشنهادهای پیکتیشده است و دورتر، چکیده آن نقل و نقد خواهد شد.

. نویسنده مواردی از روشهای ثروتمند ش££دن از راه فرص££تهایی3.8 دولت ایجاد می کند را یادآور ش££ده اس££ت. ام££ا دس££ت کمکه قدرت

روش وج££ود دارن££د. ب££ا تس££هیم ق££درت، این روش££ها از می££ان ب££ر55 نمی خیزند. تنها با از میان برخاستن روابط مس££لط – زی££ر س££لطه و

و عم££لاجرای یک سامانه اقتصادی برپایه وجدان بر حق£وق پنج گانه ب££ه این حق££وق و پایه ه££ای هجده گان££ه اقتص££اد در خ££دمت انس££ان و

است که می توان رابطه مسلط – زی££ر س££لطه را ب££اآبادانی طبیعت با حق جانشین کرد و، از جمل££ه، پوی££ایی ن££ابرابری را ب££هرابطه حق

بدل کرد. اصول راهنم££ای اقتص££ادی و ن££یز روش££هاییپویایی برابری ک££ه در ب££ردن و خ££وردن بخش££ی از حاص££ل ک££ار، در جل££د دوم کت££اب

ب££ر( و روشها در ضمیمه ق££انون اساسی82 )امرهای واقع مستمرپایه حقوق پنج گانه درج هستند را در این کتاب نیز، می آورم.

. نویسنده به درست یادرآور می ش££ود ک££ه هرج££امعه ای نی££از ب££ه3.9 ی££ا ن££ابرابری را توجی££ه می کن££د.مرام دارد و مرام است که براب££ری

راستی این است که هرگاه مرام، از دینی و غیر دی££نی، بی££ان ق££درت از خود بیگانه شده باشد، بکار جامعه عادلباشد و یا در بیان قدرت

(83 بگردند ) و آزادینمی آید. مرامها باید نقد شوند و بیان استقلال و اگر مجموعه حقوق را کامل در بر ندارند، کامل کردن آن را کاری ستوده بشمارند و به خود بپذیرند و به یمن بازکردن مدار اندیش££ه و

و عم££ل معنوی - وجدان به حقوندی↔کار انسان – مدار باز مادی به حقوق ک££ه تض££مین کنن££ده اس££تقرار و دیرپ££ایی ع££دالت اجتم££اعی

هستند را دائمی بگرداند.

245

. بن££ابر اس££اطیر یون££انی، پان££دور، وق££تی ب££ه ن££زد زئ££وس می رفت،4 جعبه ای هم با خود برد که تمامی ب££دی ها و ش££رارتها را دربرداش££ت.

خصوصیزئ££وس ب££ازکردن آن را ممن££وع ک££رد. طرف££داران م££الکیت مدعیند که دس£ت ب££ه ت££رکیب این م£الکیت زدن، ب£ه ب££ازکردن جعب£ه پاندور می مان££د و س££بب می ش£ود دنی£ا را ب££دی و ش£رارت فرا گ££یرد.

می گوید دست به ترکیب این مالکیت زدیم و جهان را ب££دی هاپیکتی و شرارت ها دربر نگرفتند. هرگاه نویسنده به این فکر می افت££اد ک££ه

را ب££ا م££الکیت خصوص££ی مقایس££ه کن££د، واقعیت رامالکیت شخصی همان سان که هست می دید و پیشنهادهایش از کاستی ها و تناقض ها

مبری می گشت: بخ££وانیم، انسان بر کار خویش را که مالکیت شخصی. مالکیت4.1

و اگر مالکیت بر مال را او می شود. حیاتحقی از حقوق ذاتی بخوانیم، محدود و موقت و ح;تی س;لبمالکیت خصوصی

کردن آن، سبب نمی شود که جهان را بدی ها و شرارت ها ک;;ار، خلائی ایج;;اد می کن;;د ک;;هپرکند. حال آنکه سلب حق

ویران گر و م;رگ آور پ;ر می کن;د. این ض;ابطه،آن را زور سخت بکار تم;;یز ح;;ق ذاتی حی;;ات از »حقی« می آی;;د ک;;ه

بر« و یا »بسط ی;;د ب;;ر«انسان ها وضع می کنند و »قدرت . چنان که مالکیت خصوصی، قدرت دارنده ب££ر م££المعنی می دهدمعنی می دهد.

، کار، بمثاب££ه ذاتی حی££ات انس££ان. غیر از این که نویسنده از حق4.2 نمی کن££د، را تابع مالکیت شخصی خصوصیغفلت می کند و مالکیت

از امر نیز غافل است که موق££تی و س££یال کردن م££الکیت خصوص££ی غیر از محدود بودن مالکیت خصوصی اس££ت. مقایس££ه پیش££نهادهای

(، در ب££اره م££الکیت خصوص££ی3 )او با آنچه در کتاب اقتصاد توحیدی آمده است، کاستی های پیش££نهاد او را روش££ن در مع££رض دی££د ق££رار

می دهد: ● در اقتص£££اد توحی£££دی این واقعیت خاطرنش£££ان شده اس£££ت ک£££ه

، کار نیس££ت، ف££رآورده ق££درت وقتی فرآورده حق خصوصیمالکیت است. بدون توجهبنابراین، ناقض حق کار انسان و جامعه و طبیعت

خصوص££ی، توزی££ع ف££رآورده ق££درتب££ه این واقعیت، توزی££ع م££الکیت می ش££ود ک££ه چ££ون ق££درت برج££ا اس£ت، ناش££دنی اس£ت. ب££ه س££خن روشن، هرمالکیت خصوص££ی ک££ه از ک££ار حاص££ل نش££ده باش££د، بای££د ستانده و از محل آن، بهای کار ط££بیعت و جامع££ه و اف££راد پ££رداخت

بگردد. نس££بی و مح££دود اس££ت: مح££دود اس££ت ب££ه خصوصی● م££الکیت

کار( و نسبی اس££ت ب££دین خاطر ک££ه جامع££ه و )حقمالکیت شخصی نیز در کار شرکت می کنند و سهم های آنها از حاصل کار نیزطبیعت

246

باید پرداخت شود. باز محدود است ب££ه ان££دازه. توض££یح این که من££ابع موجود در طبیعت، به نسلهایی که از پی هم می آیند تعلق دارد. پس بهره ب£رداری ه£ر نس£ل مح£دود اس£ت و نبای£د از ح£دی ک£ه نیازه£ای اساسی تعیین می کنند، فراتر رود. و نیز، هم زمان، محدود و نس££بی است بدین خاطر که فعالیتهای انس££انها هم££واره نبای££د مای££ه آل££ودگی

همراه و سبب افزایش باشند و باید با آبادانی طبیعتمحیط زیست و محیط زیست سالم تر برای نسل آین££ده، بگردن££د.نیروهای محرکه

در ق££انون و فص££ل رشدپایه های هجده گانه اقتصاد و حق££وق پنج گانه بر پایه حقوق پنج گانه، روشهای کار را تعیین می کنند.اساسی

. برابرکردن سطح دانش دانش آم££وزان و دانش££جویان، ک££اری بج££ا5 است. اما هنوز نابرابری ریشه بر جا می ماند: نظام کنونی آم££وزش

اف££راد را ب££رای سرمایه س££الاری و س££الاریهای دیگ££ر تعلیمو پرورش می دهند و تربیت می کنن££د. در نتیج££ه، انس££ان بمثاب££ه مجم££وعه ای از

آموزش نمی بیند و پرورش نمی یاب££د. بن££ابر ن££وعاستعدادها و فضلها ، رده بندی می ش££ود:آموزش، دانش آموز و دانشجو، بلحاظ استعداد

از با استعدادترین تا بی استعدادترین. ح££ال این ک££ه انس££ان ها، بمثاب££ه مجموعه های استعدادها و فضلها، نه نایکسان که گوناگونن££د. هرگ££اه نظام آموزش و پرورش، در رابط££ه ب££ا این مجموعه ه££ای گون££اگون،

میس££ر می ش££ود و هم جه££ان م££ا جه££انتجدی££د بگ££ردد، هم براب££ریانسان های رشید می گردد.

، حقوقی که هر انسان برآموزش و پرورش هم در حقوق پنج گانه برپای££ه حق££وق پنج گان££ه، ق££انون اساسیدارد و هم در فص££ل رشد

اصول مربوطه می گویند جامعه حقوندان به چگونه نظام آم££وزش وپرورشی نیاز دارد.

، بمثاب££ه. اقامتگ££اه اح££زاب و س££ازمانهای سیاس££ی، جامع££ه م££دنی6 (: اگ££ر اح££زاب و4 اس££ت ) ب££ا آلن ت££ورن اس££ت. حقجمه££ور م££ردم

سازمانهای سیاسی، جامعه مدنی را ترک گوین££د و در س££رای دولت ن££اممکن و اس££تبداد ممکن می ش££ود. ایناقامت گزینند، دموکراسی

پرسش که احزاب و سازمانهای سیاسی چگونه می توانند در وسیله رسیدن به و ماندن برقدرت، از خود بیگانه نشوند، در کتاب ره££بری

(، پاس£££خ جسته اس£££ت. در ق£££انون5در دموکراس£££ی، در دو جل£££د، ) ، اصول متعددی ج££ا و نقش اح££زاب و بر پایه حقوق پنج گانهاساسی

سازمانهای سیاسی و اختیارات جامعه مدنی را معین کرده اند. مربوط می شود، غیر از نظام شورائی و در آنچه به دموکراسی

حقون££د ک££ه موض££وع بخش اول جل££د یکم کت££اب ارک££انش££هروندان

247

تص;;میم، دراز آن مردم بودن و شدن حقدموکراسی است، ، خاطرنشان شده است.دموکراسی ها بر پایه انتخاب

در جهان، در مهار ماوراء ملی ه££ا اس££ت و. جریان نیروهای محرکه7 بخش بزرگی از آنها تخریب می شوند. غیر از این که در جلدهای اول

تش££ریح و آزادی اس££تقلال(، رش££د ب££ر دو حق6 )و دوم کت££اب رشد ، فص££لی ن££یز ب££ه برپایه حقوق پنج گانهشده است، در قانون اساسی

، اختصاص یافته است.حقوق هر جامعه بمثابه عضو جامعه جهانی

( سیاس££ت جه££انی7 ). در کتاب سیر اندیشه سیاسی در سه قاره8 توان££ا ب££ه، مدیریت جهانیپیشنهاد شده است. بر اصل موازنه عدمی

هم آهن££گ هم££ه انس££انهای روی، در رشدبک££اربردن نیروه££ای محرکه پیشنهاد شده است. هرگاه جامعه ها بر وف££قزمین و آبادانی طبیعت

حقوق ملی خود و حقوقی که هر جامعه بمثابه عضو جامع££ه جه££انی ، رابطه بایک££دیگر را تنظیمدارد و نیز حقوق انسان و حقوق طبیعت شدنی می شود.کنند، رشد همه انسانها و آبادانی طبیعت

. نویسنده برحق است وقتی می گوی££د هیچ ج££امعه ای ب££دون م££رام9 وجود ندارد و وجود نخواهد داشت. اما، همان طور که خ££اطر نش££ان

را در بردارند و هستند، نه حقوق پنج گانهشد مرام ها که بیان قدرت ن££ه آنه££ا را روا می بینن££د. ب££اوجوداین، توس££ط ق££درت از خ££ود بیگان££ه

از رابط££ه م££رام ب££ا ق££درت غاف££لمی شوند. در طول کت££اب، پیک££تی مانده است. هرگاه به تاریخ، برای س££ر درآوردن از رابط££ه م££رام ب££ا قدرت مراجعه می ک££رد، در می ی££افت، مرامه££ا هم ک££ه بی££ان ق££درت .نبوده اند، توس££ط ق££درت، در بی££ان ق££درت، از خ££ود بیگان££ه ش££ده اند

اس;;ت، از م;;الکیتس;;یر تح;;ول م;;رامی ک;;ه لیبرالیسم به مالکیت خصوص و تابعیت مالکیت شخص;;ی ازشخصی

، او را از چگ;;ونگی و چ;;رایی از خ;;ودم;;الکیت خصوصی بیگانه ش;;دن این م;;رام توس;ط ق;درت، آگ;;اه می ک;رد. ای بس;;ا اگ;;ر از خ;;ود می پرس;;ید: م;;الکیت شخص;;ی، یع;;نی

اس;;ت، ام;;ا م;;الکیتمالکیت انس;;ان ب;;ر ک;;ار خ;;ویش، حق خصوصی قدرت شخص بر مال است، چ;;را ح;;ق را مبن;;ای پیشنهادها نگردانده و ق;;درت را گردانده اس;ت و ح;;تی ب;ه این ص;;;رافت نیافته اس;;;ت ک;;;ه مبن;;;ای پیش;;;نهادهای او، حاکمیت مالکیت حصوصی )سرمایه( بر م;;الکیت شخص;;ی )کار( است، پیشنهادهایش همان ها می شدند ک;;ه ب;;ه یمن نقد، یافته آمدند. اگر این پرس;;ش را از خ;;ود می ک;;رد، در می یافت این قدرت است که باید از میان برخ;;یزد و ج;;ای

248

خود را به حقوق بسپارد. وگرنه، با برجا مان;;دن ق;;درت و س;;لطه آن ب;;ر ح;;ق، تقس;;یم ق;;درت در خی;;ال ممکن و در عم;;ل ن;;اممکن اس;;ت. بخص;;وص اگ;;ر ه;;وش مص;;نوعی

.جانشین انسان در تولید بگردد و باید واج££د ویژگی ه££ای بی££ان اس££تقلال از این رو، اندیشه راهنما

باشد تا که حقوق را در برداشته باشد و یا یافتن و افزودن برآزادی وآنها را روا ببین££د. ب££ا آنک££ه در چن££د ک££ار ب££ه بی££ان اس££تقلال و آزادی

(، واپس££ین فص££ل این کت££اب را ن££یز ب££ه8ویژگی های آن، پ££رداخته ام) اختصاص می دهم.بیان استقلال و آزادی، از منظر حقوندی

پایه های بیست گانه اقتصادی در خدمت انسان :و آبادانی طبیعت

و عمل به این حقوق و تنظیم رابطه ها پنج گانه. وجدان به حقوق1 ب££ا حق££وق، ک££ار اول و بنی££ادی اس££ت. ب££ا انج££ام این ک££ار، نظ££امی اجتم££اعی، بمثاب££ه نظ££امی ک££ه، در آن، رابطه ه££ا را حق££وق تنظیم

بک££ار انس££ان و آب££ادانی ط££بیعت در رشدمی کنند و نیروه££ای محرکه می افتند، بطور مستمر باز و بازتر می شود. بدین قرار، رها ب££ودن از پویایی ه££ای نظ££ام س££لطه گر – زیرس££لطه و بازی££افتن وض££عیت ن££ه مسلط – نه زیرسلطه، ایجاب می کند که استقلال موضع نه مس££لط ن££ه زی££ر س££لطه و ره££ا از س££امانه س££لطه گر – زیرس££لطه و آزادی اندیش££ه و س££خن و کنش انس££ان ره££ا از دو موض££ع مس££لط زی££ر از اصول راهنمای اقتصاد بگ££ردد. راس££تی این اس££ت ک££ه وق££تی تم££امی تعریف ه££ا و کاربرده££ای س££ی گانه اس££تقلال و آزادی - ک££ه در کت££اب استقلال و آزادی شرح شده اند – راهنمای اقتصاد شوند، اقتص££اد در

خدمت انسانها و طبیعت حقوند قرار می گیرد. قرارگرفتن اقتصاد بر پایه استقلال و آزادی و پایه ه££ای زی££ر، بع££د اقتص££ادی و بع££دهای سیاس££ی و اجتم££اعی و ف££رهنگی را ف££رآورده

عمل به حقوق و تنظیم رابطه ها با حقوق می گرداند:

است. پایه و مای££ه ک££ار »علم یکی ندرت. از امرهای واقع مستمر2 ، از هر« نیز ندرت است. اگر بنابر این می شد که در طبیعتاقتصاد

(، ندرت نه به ط££بیعت ک££ه ب££ه جامعه ه££ا9چیز به اندازه وجود دارد ) ایننسبت داده می شد. در نتیجه، کار علم اقتص££اد و جامعه شناسی

مس££تمر - و عوام££ل پدیدآورن££دهمی شد که ندرت - بمثابه ام££ر واقع249

آن را شناسایی کند. ب££ه یمن این شناس££ایی، راه کاره££ای خن££ثی کردن عوام££ل شناس££ایی ش££ده و تع££ادل تولی££د و مص££رف، وق££تی م££دار

معنوی است، برقرارکردنی می شد. در↔انسان ها، مدار باز مادی ،حقیقت

معنوی، از رهگذر از خ££ود↔. از خود بیگانه شدن مدار باز مادی 3 ، تولی££د و مص££رف ب££ا ح££ق در رابط££ه ق££وابیگان££ه ش££دن رابط££ه حق

مس££تمر گردانده اس££ت. را ام££ر واقعفرآورده ها و خ££دمات ویران گر اس££ت. اف££زونهم اکنون، این تولید بیش از دو سوم تولید کل بشر

از جری££ان تولی££د خ££ارج و ی££ابر آن، بخش بزرگی از نیروهای محرکه فرآورده ه££ایتخ££ریب می ش££ود )از جمل££ه، س££رمایه ها ک££ه در ب££ازار

↔ ب££ه ک££ار می افتن££د(. بن££ابراین، بازی££افتن م££دار ب££از م££ادی مش££تق و عقل ش££دن موازن££ه ع££دمیمعنوی، به سخن دیگر، اصل راهنمای

راهبر فعالیتهای اقتصادی شدن این اصل، ضروراست و روز به روز(. 10ضرورتر می شود )

. رابط££ه ک££ار ب££ا حاص££ل ک££ار از خ££ود بیگان££ه ش££ده و این از خ££ود4 است. توض££یح این ک££ه مستمر و جهان شمولبیگانگی نیز، امر واقع

( باش££د. ح££ال بر حاصل کار باید از آن کار )مالکیت شخصیمالکیت براین که کار )مالکیت شخصی(از آن حاصل کار )مالکیت خصوصی

دیگر( گشته است. ب££دین خاطر اس££ت ک££هسرمایه و نیروهای محرکه تخریب نیروهای محرک££ه، بط££ور م££داوم، ب££ر هم اف££زوده می ش££ود و

(. 11 همین تخریب برخودافزا است ) در حقیقتسرمایه داری

او تعیین می کند. اما در مدار. در مدار باز، نیازهای انسان را رشد5 جع££ل و ب££ه انس££ان ها مادی، نیازه££ا را س££رمایه داری↔بسته مادی

تحمیل می کند. این کار را از راه، تبدیل نیازهای معنوی ب££ه نیازه££ای مادی می کند. انس££ان ت££ک بع££دی ک££ه ک££ارش مص££رف انب££وه اس££ت،

(. 12این سان، از خود بیگانه شده است )

(، تنظیم13 از ن££احق ) بمثابه تمیز حق شدن عدالت. اصل راهنما6 کننده فعالیت های اقتصادی و نیز توزیع ها اس££ت. توزی££ع امکان ه££ا در س££طح انس££ان ها و در س££طح من££اطق مح££ل س££کنای آنه££ا و توزی££ع

و آب££ادانی هم آهن£گ ش£هروندان به ترتی£بی ک£ه رشدنیروهای محرکه ، یکی از خ££ود بیگان££ه، میسر شود. از امرهای واق££ع مس££تمرطبیعت

، تعریف از خ££ودشدن تعریف عدالت است. در اقتصاد سرمایه داری بیگانه آن نیز رعایت نمی شود: »در اقتصاد، عدالت محلی از اعراب

(.14ندارد« )

250

ایج££اب می کنن££د ک££ه س££رانجام و آزادی. بن££ابر این ک££ه اس££تقلال7 انسان ها از تصمیم گیری در باره یک££دیگر، ره££ا بگردن££د، پس، هرگ££اه

قرارگ££یرد،اقتص££اد بخواه££د در خ££دمت انس££ان و آب££ادانی ط££بیعت در ب££اره یک££دیگر می گیرن££د، بای££د ترجم££انتصمیم ها ک££ه ش££هروندان

(. اقتص££اد در خ££دمت رش££د انس££ان و15 با حق باش££ند )رابطه حق آبادانی طبیعت، ایجاب می کند که سمت یابی بسوی شرکت همگ££ان

اتخ££اذدر تصمیم گیری ها، باشد و تصمیم ها را بر وفق حقوق پنج گانهکنند. بنابراین،

. نظام اجتماعی باید باز و تحول پذیر باشد ت££ا ک££ه بتوان££د نیروه££ای8 را در خود بکارگیرد و با بکارگرفتن آنها، باز تر )= روابط قوامحرکه

(. ام££ر16 با حق بیش££تر( و تحول پ££ذیرتر بگ££ردد )کم تر و روابط حق مستمر این است که نظام های اجتماعی بسته و یا نیم££ه بازن££د.واقع

می توان££دهرگ££اه این نظام ه££ا ب££از ش££وند، مردم س££الارى ش££ورایی جانشین مردم سالارى بر اصل »نمايندگى« بگردد. نظ£ام اجتم£اعی

انسان و عمران ط££بيعت شورایی متناسب با رشدباز و دموکراسی اس££ت. ام££روز نظامه££اى كمونيس££تى از پ££ا در آمدهان££د و در مىآين££د. نظامهاى سرمايه دارى نيز در بحرانند. بنابراین، نظام اجتم££اعی ب££از و تحول پذیر راه کاری است که وجود دارد اگر انسان ها تس££لیم جب££ار

و مرگ خود ندهند. نگردند و تن به مرگ طبیعتقدرت

. بنابر این که عمل برخودافزا اس££ت، فع££الیت اقتص££ادی انس££ان ها9 همواره باید مازاد پدیدآورد و بر امکان های نسل آینده، بیفزای££د. ام££ا

مس££تمر این اس£ت ک££ه تقاض££ا بیش££تر از عرض££ه و مص££رفامر واقع ، انس££ان ها را ن££اگزیربیشتر از تولید باشد. اقتصاد، در خدمت قدرت

می کند پیشخور کنند و خ££ود و آین££دگان را بط££ور روزاف££زون گرفت££ار (. هرگ££اه ق££رار17جبری بگردانند که فرآورده عمل خود آنها است )

وبر اقتصادی باشد ک££ه پهن££ای برخ££ورداری انس£ان ها را از اس£تقلال و دیگر حقوق خویش، بطور مداوم، بیشتر کند، از جمله، بایدآزادی

و تولی££د فرآورده ه££ا و( نیروه££ای محرکه18 و تب££ذیر )از اس££راف و مصرف آنها، اجتناب بگردد. بنابراین، خدمات ویران گر

. زمان و مکان تصمیم های اقتصادی ک££ه بط££ور مس££تمر مح££دود10 می ش££وند، می بای££د نامح££دود بگردن££د. تاک££ه هيچ زي££ان م££ادى ك££ه ب££ا ويرانى طبيعت همراه باشد و سبب نزديك ش££دن انس££ان و ط££بیعت

(. 19به مرگ گردد، پديد نیاید )

251

ب££ا ح££ق بگردن££د ب££ه ترتی££بی ک££ه. اگر تصميم ها بیانگر رابطه حق11 باشد.« )»هيچ كس مالك هيچ چيز بر ديگرى نباشد و امر از آن خدا

انسان، یع££نی م££الکیت او ب££ر س££عی خ££ویش، شخصی(، مالکیت20 و دیگ££ر و آزادیکامل می شود. این حق همراه می شود با اس££تقلال

حقوق او و بکاربردنی می شود به یمن وجود امکان ها. بنابراین، هيچ اقتص£ادى، پدي££د نمىآي££د. انس££ان از بن££دگىق££درتى، از جمل£ه ق£درت

اقتصاد بدر مىآيد. اقتصاد نیز از خ££دمت ق££درت خلاص مىش££ود و ب££ه مستمر این است که انسان درخدمت انسان در مىآيد. اما امر واقع

خدمت اقتصاد و اقتصاد در ید قدرتمداران است. لذا، تغییر باید ب££ا بام££الکیت شخص££ی ب££ه خصوصی. تغی££یر رابط££ه م££الکیت11.1

کامل شود؛ترتیبی انجام شود که مالکیت انسان بر سعی خویش اقتصادی ب££ر پای££ه. اقتصاد از دست قدرتمداران بدرآید و رشد11.2

( قرار گیرد. در نتیجه،21 ) و آزادیاصول استقلال اقتصادی شکل نگیرد. . قدرت11.3

( باید22. وقتى كسى مالك هيچ چيز بر ديگرى نيست، پس )12. »هر كس پاداش عمل خويش را بیابد. ستم نباشد«. و نیز،12.1. عوامل دیگری که در کار شرکت می کنند، بر حاصل ک££ار حق12.2

بر سعی. بنابراین،بیابند: اصل نسبی بودن مالکیت انسان محدود است به توان کار او و برخورداری ب££ه. مالکیت12.3

. اس££تفاده از زمین و من££ابع آن مح££دودان££دازه از نیروه££ای محرکه اس££ت ب££ه ب££رآوردن نیازه££ای ه££ر نس££ل ب££دون از بین ب££ردن و ح££تی

استفاده نسلهای آینده: اص££ل مح££دودیت م££الکیتیمحدودکردن حقکه باید اجتماعی باشد.

. شرکت عوامل دیگر نباید با تخریب آنها بعمل آید. در نتیجه،12.4 . بنابر قاعده »لاضرر«، در جریان تولید و مصرف، هر تخریب12.5

(. 23جبران بگردد )

. اگر انسان ها تخ££ريب نكنن££د و ط££بيعت ن££یز در كم££ال عم££ران و13 ، از ه£ر چ£یز ب£ه ان£دازه وج££ودبارورى باشد، بنابر این که در ط£بیعت

دارد: را بر. تولید به اندازه بعمل می آید و نیازهای انسان و طبیعت13.1

ب££امی آورد. لذا، داد و ستد، »عن تراض«، یع££نی بی££انگر رابط££ه حق حق می شود و س£مت یابی تح£ول ب££ه از می£ان برخاس£تن داد و س£تد

( ؛24می گردد ) انسان و به اندازه تولید می شوند و در رشد. نیروهای محرکه13.2

بکار می افتند.عمران طبیعت

252

است. جانش££ین مستمر، رابطه قوا. داد و ستد بمثابه امر واقع14 با حق، بر می انگیزد:شدن آن با رابطه حق

را که اندیشه و گفتار و كردار هر انسان را بی££ان. زبان آزادی14.1 می کند و نیز گوی££ای برخ££ورداری انس££ان ها از اس££تعدادهای خ££ویش،

جویی و ابتکار و ابداع و خلق اس££ت. و فنخاصه، استعدادهای علم برخ££ورداری از اس££تعدادها، بنوب££ه خ££ود، هزین££ه تولی££د را ک££اهش و

کیفیت آن را افزایش می دهد و ( ب££ه25. ممکن می کن££د انف££اق را در زم££ان و مک££ان درخ££ور )14.2

(.26ترتیبی که همگان از رفاه مادی برخوردار شوند. )

، یکی وج££ود مرزه££ا اس££ت. مرزه££ا را. از امرهای واق££ع مس££تمر15 امکان داده اند که زی££ر ایجاد کرده اند. مرزها به مسلط هاروابط قوا

سلطه ها را استثمار کنند و منابع ط££بیعی آن را از آن خ££ود کنن££د. در ، سلطه گر در استثمار و بردن منابع، مرزها را لازم دارد ام££احقیقت

در فروش تولید ها و ن££یز بک££اربردن روش££های بهره کش££ی، مرزه££ا را لازم ندارد. جهانی شدنی که امروز از آن سخن به میان است، ام££ر

»جدی££د«، این مس££تمر اس££ت الا این ک££ه پیش از س££رمایه داریواقع(. از این رو،27اندازه از بهره کشی امکان نداشت )

، ایجاب می کند که رابطه ه££ا، و آزادی. اقتصاد بر پایه استقلال15.1 از جمله رابطه های اقتص££ادی می££ان جامعه ه££ا، ب££ر اص££ل اس££تقلال و

، قرارگیرند؛آزادی در س££طح ه££ر جامع££ه و در س££طح. مبادل££ه نیروه££ای محرکه15.2

جهان، با تولید و مصرف در هر جامعه، خوانایی پیدا کند. بنابراین، در کانون های مسلط، متمرک££ز نگردن££د و در. نیروهای محرکه15.3

(. بنابراین،28، توزیع شوند )سطح جهان، بر وفق موازنه عدمی

از اصول راهنمای اقتصاد بگ££ردد. توض££یح. اصل ترمیم و جبران16 می ش£ود و نیروه££ای اص£ل راهنما شخصیاین که وقتی هم م££الکیت

و امکانها در حوزه مالکیت جمعی قرار می گیرن££د، ن££ابرابریمحرکه در برخورداری از نیروهای محرک££ه، بن££ابراین، درآم££د، وج££ود خواه££د

دارند ب££ر ت££رمیم درآم££د و ج££برانداشت. از این رو، کم درآمدها حق کاستی هاشان. لذا، ترمیم انتقال داشته از پردرآمد ب££ه کم درآم££د را ایجاب می کند و جبران رفع کاستی ها از راه برابرکردن برخ££ورداری

و منطبق کردن آم££وزش و پ££رورش ب££اهمگان از آموزش و پرورش مجموعه استعدادها و فضلهای هرکس و ن££یز برابرک££ردن امکانه££ای

253

مناطق مختلف و همه دیگر کاستی ها را ضرور می کند که یا هس££تندباید جبران شوند و یا باید پیشگیری کرد تا پدید نیایند.

روش ض££میمه کت££اب ق££انون اساسی55. تم££امی روش££های – 17 ، ب££ر و جل££د دوم کت££اب امره££ای واق££ع مس££تمربرپایه حق£وق پنج گانه

ش££مرده ش££ده اند -اس££تثمار و دزدی و خ££ورد و ب££رد و...، بای££د ملغی باشند. در حقیقت، تنها از محل رساندن س£ود ب££ه ح££داکثر، س££رمایه متمرکز و برهم افزوده نمی شود، اس££تثمار و ان££واع دزدی و اختلاس و رشوه و قاچاق و... که ذاتی رابطه مسلط – زیر س££لطه هس££تند، نیز سبب نابرابری و تشدید آن و تمرکز و تکاثر و انباشت سرمایه و

براب££ر10،££ 2018خروج بخش بزرگ آن از جریان تولی££د )در س££ال ، بک££ار بوده ان£د( مش££تق فرآورده ه££ای جه££ان در ب££ازارتولید ناخ££الص

می شوند.

. ب££رای این ک££ه پ££ول نقش کن££ونی خ££ود را بعن££وان تنظیم کنن££ده18 رابط££ه مس££لط – زیرس££لطه و یکی از مهم ت££رین اب££زار بهره کش££ی مس£££لط از زیرس£££لطه و اف£££زایش روزاف£££زون تولی£££د و مص£££رف فرآورده ها و خدمات ویرانگر را از دست بدهد و ارزش ثابت بیابد و در تنظیم رابطه حق با حق نقش بیابد، باید که از قاعده زیر پ££یروی

کند: ارزش پول ثابت می شود و بهره پول میل به صفر می کند،قاعده:

هرگاه پول در تنظیم رابطه ها با حقوق )= پول + حقوق + علم + فن +...( کاربرد پیدا کند و ارزش آن بی ثبات می شود و به££ره پ££ول وظیفه مند می شود هرگاه پول در تنظیم رابطه ها با قدرت )= پ££ول

+ زور+ علم + فن + ...( نقش پیدا کند

. بطور مستمر، اکثریت ب££زرگ انس££ان ها دون انس££ان و »ن££یروی19 ( بش££مارند.29ک££ار« ش££مرده می ش££وند. ام££روزه، ش££ئی و ع££دد ) محور، انسان هابدین خاطر که نظام های اجتماعی – اقتصادی قدرت

را در تولی££د کنن££ده ک££الا و خ££دمت و مص££رف کننده ناچیزکرده ان££د، ،بایس££ته اس££ت ک££ه انس££ان بمثاب££ه مجموع££ه اس££تعدادها و فض££ل ها

مجموعه کارها را داشته باشد. بنابراین، . ساختار کار باید تغییر کند تا که هر انسان بتواند ک££ار ره££بری19.1

و کار علمی و فنی و کار هنری و ک££ار اجتم££اعی )همس££ری و پ££در و ، بمثاب££همادری و شرکت در نهادها بمثابه عضو فع££ال جامع££ه م££دنی

( و ک££ار ابتک££ار و اب££داع و خل££ق و ک££ار آم££وزش ورکن دموکراسی مداوم و کار اقتصادی و کار معن££وی )از جمل££ه، م££راقبت ازپرورش

254

از خ££ود بیگان££ه نش££ود( رااین که اندیشه راهنمای او در بی££ان ق££درتتصدی کند؛

. بخاطر فایده تکرار، یادآور می شود که امرهای واقع مس££تمر19.2 هم چهار بع££دی هس££تند و هم مجموع££ه تش££کیل می دهن££د. بن££ابراین، تغییر از »شئی« به انسان، نیازمند تغییر هم زمان چهار بعد سیاسی و اقتص££ادی و اجتم££اعی و ف££رهنگی و ن££یز تغی££یر رابط££ه انس££ان ب££ا

و مجموعه ای است که امرهای واقع تشکیل می دهند:طبیعت و سلطه ب££ر ط££بیعت و توحی££د ب££ا ط££بیعت،. تابعیت از طبیعت19.3

هستند. از زمانی بدین س££و،بمثابه سه راه کار، امرهای واقع مستمر (.30غربیان ب££راین ب££اور ش££دند ک££ه بای££د ب££ر ط££بیعت مس££لط ش££د )

حاصل سلطه بر طبیعت، تهدید شدن طبیعت به مرگ است. نج££ات ،آن از مرگ، اگر دیر نشده باشد، به این است که، به حقوق طبیعت

عمل شود. به س££خن دیگ££ر، زن££دگی انس££ان ها و رابطه ه££ای آنه££ا ب££ا و حق££وق ملی ویکدیگر، عمل به حقوق انسان و حق££وق ش££هروندی

بگ££رددحقوق طبیعت و حقوق هر جامعه بمثابه عضو جامعه جه££انی (. وجدان به این حقوق و عمل به این حق££وق و تنظیم رابطه ه££ا31)

با این حق££وق، تنظیم فعالیته££ای سیاس££ی و اقتص££ادی و اجتم££اعی و بر میزان ع££دالت انسان و آبادانی طبیعتفرهنگی متناسب با رشد

را میسر می کند.اجتماعی

و این و آن – س££رمایه و دانش و فن. ت££رکیب نیروه££ای محرکه20 ، باید راهبر هر فعالیت اقتصادی بگردد. دیگر – با حقنیروی محرکه

ترکیب ش£وند، توزی££ع براب££ر امکانه££ا وهرگاه نیروهای محرکه با زور نیروهای محرکه و درآم££دها، ن££اممکن می ش££ود. برف££رض مح££ال ک££ه ممکن بگ££ردد، یع££نی ت££وان ویران گ££ری هم££ه انس££ان ها براب££ر ش££ود،ویران گری که ببار می آورد، بسیار بیشتر از ویران گری سرمایه داری کنونی می شود و بسا درجا زن££دگی ب££ر روی ک££ره زمین را ن££ا ممکن می کند. چراکه این ترکیب تنها در روابط قوا ب££رای س££لطه جویی ب££ر

یکدیگر از راه تخریب، کاربرد دارد.

یک ب££ار دیگ££ر یادآورش££ویم ک££ه اقتص££اد یکی از چه££ار بع££د اس££ت.امرهای واق££ع مس££تمری ک££ه اقتص££ادی خوانده می ش££وند، در حقیقت چهاربعدی هستند. از این رو، هرگاه قرار براین شود ک££ه اقتص££اد ب££ر پایه های هجده گانه قرارگیرد، هم زمان، سه بعد سیاسی و اجتم££اعی

نیز باید تغی££یرو فرهنگی نیز باید تغییر کنند. رابطه انسان با طبیعت کند. به سخن دیگر، امرهای واقع مستمری باید هم زمان تغییر کنن££د

شناسایی شده اند. پیش از آن، درکه در کتاب امرهای واقع مستمر

255

نیز تغییریابنده ها شناس££ایی ش££ده اند.جلدهای اول و دوم کتاب رشد به یمن این تغییر، رابطه ها را حقوق تنظیم می کنند و پیش افتادگان جا ماندگان را برمىكش££ند. ب££ه س££خن ديگ££ر گ££ذارها از نابرابرىه££ا ب££ه

هستند، بربرابرى ها می شوند. رابطههاى اجتماعى كه روابط قدرتجا نمىمانند. و توحید اجتماعی قابل تحقق می شود.

بدیهی است که این تغییر ب££ه س£امان نمی رس£د مگ££ر آنک££ه عم££ر امرهای واقع مستمری پایان پذیرد که روشهای بهره کش££ی اقلیت از اکثریت بزرگ بطور خاص و انسان ها از یک££دیگر بط££ور ع££ام اس££ت. این واقعیت که انسان ها در استخدام یکدیگرند و متق££ابلا نس££بت ب££ه

و استخدام شونده اند و ب££دین خاطر، نس££بتیکدیگر، استخدام کننده ،(، نباید خدمتگزار یکدیگر ب££ودن32به یکدیگر پیشی و پسی دارند )

ب££ا ح££ق، در رابط££ه مس££لط – زی££ر س££لطه وب££ر پای££ه رابط££ه حقاستثمارگر - استثمارشونده، از خود بیگانه بگردد:

جانشین انسان بگردد؟اگر هوش مصنوعی

علمی و ف££نی، از جمل££ه، جانش££ین انس££ان در ب££اره رابط££ه رشد ، در دو جل££د اول و دوم کت££اب رش££د، نظره££اشدن هوش مص££نوعی

نق££ل و نق££دها و راه کاره££ا پیش££نهاد ش££ده اند. در این ج££ا، پاس££خ ی££ک پرسش مهم را باید جست: جانشین شدن تدریجی هوش مصنوعی،

است، چه اثری بر انسانها، بمثاب££ه »ن££یروی خصوصیوقتی مالکیت ک££ار« می گ££ذارد؟ در ی££افتن پاس££خ، چکی££ده دو نظ££ر نق££ل و نق££د

Josephمی ش££وند. نظ££ر اول، از ژوزف اس££تیگلیتز E. Stiglitz، و، در کت££اب خ££ویش، »م££ردم، ق££درتبرن££ده ج££ایزه نوب££ل اقتص££اد

استCharline Zeitoun ( و دیگری از چارلین زیتون33منافع« ) « را از قول اقتص£اد دانی بن£امکه »شش سناریو در جهان بدون کار

(. اولی به34 ، معرفی می کند )Gilles Saint - Paul ژیل£ سن£ پل اثر جانشین انسان شدن هوش مص£نوعی در دنی£ای کن££ونی و دومی به اثر آن در دنیای آینده، وقتی تولی££د فرآورده ه££ا و خ££دمات توس££ط

هوشهای مصنوعی انجام می گیرند، می پردازند:

256

ژوزف; استیگلیتز:; اثر; جانشین; انسان; شدن; هوشوق;;تی ه;;وش مص;;نوعی در دنی;;ای ام;;روز:مص;;نوعی

جانشین انسان می شود چه پیش می آید و چه باید کرد؟ ، بن££ابراین، ک££اهش هوش های مصنوعی سبب کاهش عرض££ه ک££ار

فنی می تواندمزدها و افزایش نابرابری می شوند. در حقیقت، رشد بکار انسان آید اگر تدابیر ضرور سنجیده و به اج£را گذاش£ته ش£وند. ام££ا اگ££ر وض££عیت همین باش££د و بمان££د ک££ه هس££ت، س££بب فق££ر و

نابرابری روزافزون می گردد: ● هوش های مصنوعی که جانشین انسان می ش£وند، س£بب ک££اهش

و پ££ایین آم££دن مزده££ا می ش£وند، بخص££وص کس££انی ک££هعرضه ک££ار مه££ارت ان££دک دارن££د، بی ک££ار می ش££وند. مزده££ا پ££ایین و بی ک££اری و ن££ابرابری ب££الا می رون££د. می ت££وان راه ح££ل را ب££الا ب££ردن مه££ارت تقاضاکنندگان کار دانس££ت. ام££ا در بس££یاری از قلمروه££ا، این ت££دبیر مش££کل را ح££ل نمی کن££د. چ££را ک££ه آدم ه££ای مص££نوعی، ح££تی از م££اهرترین ک££ارگران، کاره££ای بغ££رنج، را زودت££ر می آموزن££د و ب££ا

اثربخشی بیشتر، انجام می دهند. هستند کسانی که می گویند: ناراحت نباشید! در گذشته ن££یز، ه££ر زمان اقتصاد تجدید ساخت می کرد، بازاره££ا ک££ار ایج££اد می کردن££د و تقاض£££ا کنن£££دگان ک£££ار می یافتن£££د. این جانب£££داران خوش£££بین فن می افزایند: در باره آهنگ تغییر مبالغ££ه می ش££ود. در س££الهای اخ££یر،

و س££الهای1990بالارفتن میزان ب££اروری، از م££یزان آن در س££الهای بعد از جنگ جهانی، کم تر بوده است. اما راستی این است ک££ه به££ای تولید هوشهای مص££نوعی ک££ه هوش££های مص££نوعی می س££ازند کم ت££ر است و هزینه تولید توسط این هوشها نیز کم تر اس££ت. این هوش££ها

زحمت ندارند. اعتصاب نمی کنند، تقاضای افزایشبرای کارفرمایان مزد و مزایا و... ندارند. نیازمند ایجاد مدیریت »منابع انسانی« برای این که مراقبت کند ک££ارگران و کارکن££ان بنگ££اه کارفرم££ایی ناراض££ی نش££وند، ن££یز نیس££تند. ب££الابردن ق££ابلیت ک££ار هوش££های مص££نوعی و

، می توان££د ش££تاب گ££یرد.جانش££ین انس££ان ک££ردن ه££وش مص££نوعی توق££ع داش££ت ب££رای بی ک££اران ک££ار ایج££ادبنابراین، نمی توان از بازار

کند. ● برخی هوشهای مصنوعی بک££ار آن نمی آین££د ک££ه جانش££ین انس££ان بگردند. بکار آن می آیند که کارآیی او را بیش££تر کنن££د. گ££اه این گون££ه

« می خوانن££د. این هوش ه££ا می توانن££دنوآوری ه££ا را »ه££وش م££ددکار سبب افزایش عرضه کار شوند و مزدها را افزاش دهند. درگذشته، بخش قابل توجهی از نوآوریها از این نوع بودند. اما آیا ب££ه این روی££ه ادام££ه داده می ش££ود؟ پاس££خ من ب££ه این پرس££ش ن££ه اس££ت. ب££دون

257

تردی££د، بکارافت££ادن هوش££های مص££نوعی س££بب اف££زایش بی ک££اری و ک££اهش مزده££ا می ش££ود و اگ££ر دولت مداخل££ه نکن££د، در درازم££دت، اقتصاد را گرفتار رکود می کنن££د. زی££را بی ک££اران درآم££دی ندارن££د ت££اخرید کنند و تولید روی دست تولید کنندگان می ماند. بن££ابراین، رشد فنی نه سبب افزایش باروری که موجب رنجوری اقتصاد می گ££ردد. ش££ماری از اقتص££اددانان می گوین££د، این ام££ر س££ابقه دارد: پیش از

، ن££££وآوری و ن££££وگردانی در بخش1930رک££££ود ب££££زرگ س£££الهای کشاورزی، سبب س££قوط قیمت یک چن££د از فرآورده ه££ای کش££اورزی

، درآم££د خ££الص1932-££ 1928شد. بدین خاطر بود که، در س££الهای درصد کاهش یافت. رکود و بحران ب££زرگ، این س£ان70کشاورزان،

پدید آمد. درس تجربه روش££ن اس££ت: اگ££ر ن££وآوری نی££ک م££دیریت نش££ود، بجای آن که، برای همه، پیشرفت و بهروزی بب££ارآورد، خط££ر آن دارد که سبب واپس رفتن و نگون روزی بگردد. امروز، به یمن پیش££رفت دانش اقتصاد، ما می دانیم نوآوری فنی را چگونه باید مدیریت ک££رد. بنا را باید بر اشتغال کامل گذاشت. ب££ه م££دد بودج££ه دولت، این ک££ار ش££دنی اس££ت: باکاس££تن از مالیاته££ا و ی££ا ب££ا بیش££ترکردن هزینه ه££ای عمومی و با بالابردن میزان سرمایه گذاری دولت که بسا یک وسیله

مؤثر در جان بخشیدن به اقتصاد است. جانش££ین انس££ان بگ££ردد،● تک££رار کنم ک££ه اگ££ر ه££وش مص££نوعی

تقاضای کار کم می شود و سطح دستمزدها پایین می آید و ن££ابرابری افزایش پیدا می کند. زیرا در همان حال ک££ه درآم££د ک££ارگران ک££اهش می یابد، درآمد ملی افزایش پیدا می کن££د و این درآم££د ن££زد ص£احبان

اقتص££ادی ک££ه می گوی££دسرمایه برهم اف££زوده می ش££وند. آن نظریه س£بب می ش£ود در تولی£د بک££ارشبیش££تر ش£دن درآم££د کارفرمای££ان

اندازند، عم££ل نمی کن££د. چنانک££ه در توجی££ه جه££انی کردن اقتص££اد این نظریه را بکار بردن£د ام£ا عم££ل نک£رد. بن£ابراین، نی£از ب£ه ت££دبیرهایی است که به اجرا گذاشتن آنها، از پی آمدهای جانشین انس££ان ش££دن هوش مص££نوعی، جلوگ££یری بعمل می آورد. چه£ار ت££دبیر را می ت££وان

پیشنهاد کرد: . قواعد حاکم بر بازی اقتصادی باید عادلانه تر شوند. قواع££د ب££ازی1

ب££ه زی££ان ک££ارگران، دس££تکاری نش££وند. بخص££وص ش££رکتهای ب££زرگ فن شناس££ی نبای££د بتوانن££د فن££ون جدی££د را، ب££ه این و آن وس££یله، در

بکاربرند. با افزودن بر قدرت ک£ارگران خود در بازارافزایش قدرت ،در م££ذاکره و ب££ا تض££عیف ق££درت انحص££ار بنگاه ه££ای کارفرم££ایی

می توان اقتصادی کارآتر و برابرتر ایجاد کرد. اندیشه بر آنچه خلق می کند، باید تجدید س££ازمان. حقوق مالکیت2

بیابد تا که ثمره های ترقی که اغلب فرآورده تحقیقات بنیادی هستند

258

که هزینه شان را دولت می پردازد، هرچه وسیع تر توزیع بگردند. . مالی££ات تص££اعدی و س££مت دهی ص££حیح ب££ه هزینه ه££ای دول££تی3

می تواند به توزیع عادلانه درآمدها یاری رساند. و . نقش دولت در تجدید ساختار اقتص££اد، بگ££اه عب££ور از ص££نعت ب££ه4

خ££دمات را بای££د بازشناس££یم. این عب££ور ب££ه جهش ه££ای س££اختاری می ماند که یک قرن پیش، روی دادند وقتی اقتصاد از کشاورزی ب££ه ص££نعت گ££ذرکرد. در گ££ذار از ص££نعت ب££ه خ££دمات، بس££ا نقش دولت مهم تر است. چراکه بخشی مهمی از خدمات را بهداری و بهداش££ت

تشکیل می دهن££د. س££رمایه گذاری دولت در اینو آموزش و پرورش خدمات، اساسی است. برای مثال، دولت می توان££د ش£مار بیش££تری

اس££تخدامرا برای پرستاری از س£ال خوردگان و بیم££اران و معل££ولان بیشتری اس£تخدام کن££د و ب££ه آنه£ا، حقوق ه££ایکند؛ می تواند معلمان

درخ££ور بده££د؛ می توان££د س££بب ب££الارفتن مزده££ا در تم££امی اقتص££اد بگ££ردد. می توان££د اس££باب ارتق££ای دانش و فن دانی این کارکن££ان را

اس££ت و پ££ول را هم ب££اگرفتنفراهم آورد. اینها هم££ه، نیازمن££د پ££ول ف££نی س££بب بیش££تر ش££دنمالیات باید تحصیل کرد. از آنجا ک££ه رشد

درآمد می شود، دولت می تواند بیشتر مالیات بستاند. فنی ب££رای ک££ارگران ایج££اد می کن££د، بدین سان، مشکلی که رشد

می تواند آسان حل بگردد اگ££ر ب££رای ح££ل آن، اراده سیاس££ی وج££ودداشته باشد.

: و هوش مصنوعی در بازارقدرت امروز گردآوری داده ها و اطلاعات توسط شرکتهای ب££زرگی ک££ه،

، خ££زانه دار این داده ه££ا و اطلاع££اتبا بکارانداختن ه££وش مص££نوعی بخشیده اس££ت و از این بی رقی££بی در ب££ازارشده اند، ب££ه آنه££ا ق££درت

داده ها و اطلاعات به زیان مش££تریان ک££ه همگ££ان هس££تند، اس££تفادهمی کنند. ، نمای££ان می ش££ود هرب££ار ک££ه غولهای جدید ف££نی در ب££ازار قدرت الگوریتم های خود را تغییر می دهد، یعنی اسلوبی را تغی££یرفیس بوک

می ده££د ک££ه ح££دود آنچ££ه را ک££ه اس££تفاده کنندگان می بیینن££د، تع££یین می کند. هر تغییر الگوریتم، می تواند سبب زمین خ£وردن س£ریع ی££ک رسانه بگردد؛ می تواند سبب ایجاد و سپس حذف آن شود. یا س£بب

شود بیشترین کسان به رسانه ای رجوع کنند. در این شرائط، سزا اس££ت ک££ه این غوله££ای ف££نی تحت م££راقبت مقامهای ناظر باشند. توضیح این که نه تنها بای££د در مه££ار آنه££ا اب££زار معمولی را بکاربرد، بلک£ه بای£د اب£زار جدی£د اب£داع ک£رد و ش£یوه های

259

، بلااث££ر ک££رد. بای££د بلامن££ازع ش£دن در ب££ازارجدید آنها را برای قدرت را و اینس££تاگرامقلمرو آنها را محدود کرد. گفته ام که باید واتس££اپ

جدا کرد.از فیس بوک

سامانه داده ها و اطلاعات انبوه و شکار مشتری ها: و سامانه بزرگ داده ها و اطلاعات به از آنجا که هوش مصنوعی

امکان می دهند بدانند فلان ک££الا ب££رای این مش££تری چ££هکارفرمایان ارزشی دارد، بنابراین، بخاطرش، چه به££ایی حاض££ر اس££ت ب££پردازد، پس، می توانند قیمت یکسان را با قیمت ه££ای تبعیض آم££یز جانش££ین کنند و از مش££تری هایی ک££ه آماده ان££د به££ای بیش££تری بپردازن££د، پ££ول بیشتری بدست آورند. یاکه کالا را با ش££ماری از گزینه ه££ای، عرض££ه

در قیمت ن££ه تنه££ا غ££یر عادلانه اس££ت، بلک££ه ب££ر ک££ارآییکنند. تبعیض اقتصاد لطمه شدید وارد می کند: کالا باید یک قیمت داش££ته باش££د و همگ££ان هم££ان قیمت را بپردازن££د. ح££ال آن ک££ه ب££ا بک££اربردن ه££وش مصنوعی و گ££ردآوردن انب££وه داده ه££ا و اطلاع££ات در ب££اره اش££خاص مختلف، مشتری ها، برای همان کالا، قیمته££ای مختل££ف می پردازن££د. زیان مص££رف کنن££دگان س££ود کارفرماه££ا می ش££ود و آنه££ا می توانن££د

حداکثر سود را از آن خود کنند. برضد اقلیت های نژادی، در از این داده ها و اطلاعات، در تبعیض

مناطق مح££ل اقامتش££ان، هم اکن££ون اس££تفاده می ش££ود. اس££تفاده از ضعفهای هریک از ما – یک میل غیر عقلانی به کفشهای جدید، کیف دستی جدید و... - و تغذیه اطلاعاتی هری££ک از م££ا و، ب££دان، ن££اگزیر کردن ما به خرج کردن بی اختیار درآمدهایمان، امری است واق££ع. در اختیار دارندگان داده ها و اطلاع££ات هری££ک از م££ا، می توانن££د، از راه غلبه دادن من هیجان گرا بر من شور و بحث گرای م££ا، آلت فعلم££ان

برنده جایزه نوبل، بهRichard Thalerکنند. تحقیقات ریچارد تالر این نتیج££ه رس££یده اند ک££ه هری££ک از م££ا، گرفت££ار جن££گ درونی دائمی

هست. فنونهستیم. می توان گفت میان هویت های مختلف ما نزاع جدید در این جنگ، بسود من های م££ادون م££ا وارد می ش££وند. بیم آن

Bigمی رود که انبوه داده ها و اطلاعات Dataو ه££وش مص££نوعی امک££ان بدهن££د ش££ناخت تقریب££ا ک££املی ازب££ه بنگاه ه££ای کارفرم££ایی

نزاع های درونی ما انسانها بدست آورند و از آنها، در تنظیم عملیاتخود، برای رساندن سودهای خود به حداکثر، استفاده کنند.

بدین سان، داده ها و اطلاعات گ££ردآوری ش££ده و س££امانه جس££ته، ک££ه در پیارزش££ی ب££رآورد ن££اکردنی دارن££د. بنگاه ه££ای کارفرم££ایی

رساندن سود خود به ح££داکثر می ش££وند، این داده ه££ا و اطلاع££ات را گ££رد می آورن££د و کس££ی را در آنه££ا ش££ریک نمی کنن££د. ب££رای مث££ال،

260

شرکتی که موضوع فعالیتش ژن ها هستند، هراندازه بیش££تر داده در ی££ک ش££خص راADNب££اره آنه££ا جمع آوری کن££د، به££تر می توان££د آدن

تجزیه و تحلیل کند و حضور ژن هایی در تن او را شناسایی کن££د. از بدین سو، کوشش بین المللی برای رمزگشایی از توالی1990سال

ثبت و£ یافتن£ طرح£ یافته است.£ گسترش£ بس£ آدمیان£ ما£ ژنهای£ ، ب££ا2003مشخصات مجموعه ژن های انسان اجرا ش££د و در س££ال

موفقیت به پای££ان رس££ید. ام££ا چن££د ش££رکت خصوص££ی دریافتن££د ک££ه می توانند مدعی یافتن ژن های یافت نش££ده بگردن££د و ج£واز رس£می برای یافتن آنها به دست آورند. و اگر ژن را یافتند، به نام خود، ثبت دهند. بدین سان، این جواز ب££رای آنه££ا مع££دن طلا ش££د. ب££رای مث££ال،

وBRCA1 در ب££اره دو ژن، ب££ه نام ه££ایMyriadش££رکت میری££اد BRCA2جواز گرفت. و آزمایشهایی را انجام داد تا معلوم ش££ود در

کدامیک از زنها این دو ژن وجود دارند. زنانی که این ژنه££ا را دارن££د، به احتمال بسیار قوی، روزی مبتلی ب££ه س££رطان پس££تان می ش££وند.

دلار – برای شناس££ایی4000 تا 2500میریاد قیمت بسیار بالایی – این دو ژن، در پیکر هر زن، معین کرد. با این قیمت، انجام آزمایش را برای بسیاری از زنان غیر ممکن کرد. تازه، باوجود قیمتی ت££ا این اندازه بالا، آزمایش ه££ایش مث££ل ه££ر آزم££ایش دیگ££ری ن££اقص انج££ام

آزمایش££یYaleمی گرفتند. در این فاصله، دانشمندان دانشگاه یال را سامان دادن£د ک£ه دقیق ت£ر اس£ت و ب£ا قیمت بس££یار کم ت££ر انج££ام دادنی اس££ت. ام££ا چ££ون ج££واز از آن ش££رکت میری££اد ب££ود، ب££ه این دانشمندان اجازه استفاده از آن را نمی داد. در این مورد، کار حسن

ژوئن££ 3ختام یافت. از ش££رکت ش££کایت ش££د و در ، دادگ££اه2013 ، به اتف££اق آراء، رأی داد ک££ه ژن ه££ا نمی توانن££د موض££وععالی امریکا

بر آنها بگردند.صدور جواز مالکیت ب££رای آن ن££وع بهره ب££رداری، بای££د ک££ه حجم بنگاه های کارفرم££ایی

عظیمی از داده ها در باره ما دراختیار داش££ته باش£ند. یع££نی بای££د ب££ه ما تجاوز کنند. برخی می گوین££د تنه££ا کس££انیحریم زندگی خصوصی

که کار بد می کنن£د بای££د از تج££اوز ب££ه ح££ریم زن££دگی خصوص££ی خ£ود بترسند. اما راس££ت نمی گوین££د. ه££رکس اطلاع£ات وس£یعی در ب££اره دیگری داشته باشد، می تواند با انتشار بخشی از اطلاعات، س££لامت اخلاقی و اصالت او را زیر علامت سئوال ببرد. مستبدها و رژیمهای

اطلاع££ات آگ££اه بوده ان££د و همچن££اناقت££دارگرا، از دیرگ££اه از ق££درت آگاهند. بدین خاطر است که دوایر مخفی استازی )دستگاه اطلاعات

شرقی(و مخابرات سوریه لازم دیدن££درژیم کمونیستی سابق آلمان در ب££اره هرکس££ی ک££ه داش££تن اطلاع££ات کام££ل درب££اره اش، بلح££اظ

261

سیاسی، ضروراست، این اطلاعات را تحص£یل کنن£د. ب££رای تحص£یل وسیعی ایجاد کردند. اطلاعات، شبکه جاسوسی

ب££دین قرار، داده ه££ا و اطلاع££ات انب££وه س££امان یافته و فن کس££ب و دولتها امکان می دهند به آسانی، پرون££دهاطلاعات، به کارفرمایان

الکترونیک بسیار قطورتر از پرونده هایی تش££کیل دهن££د ک££ه اس££تازی تش££کیل آنه££ا را ب££ه خ££واب ن££یز نمی دی££د. در اختی££ارگرفتن داده ه££ا واطلاعات به دولت اقتدارگرا امکان می دهد تبدیل ب££ه دولت توت££الیتر

بگردد.

را ب££ا م££الکیت دولت برداده ه££ا و خصوصی: م££الکیت●ی;;ادآوری اطلاعات جانشین کردن، مشکل را حل نمی کند. مشکل وق££تی ح££ل

باش££د. یع££نیمی شود که م££الکیت خصوص££ی ت££ابع م££الکیت شخصی )سرمایه یا دولت( ح££اکم برانس££ان نباش££د. و ن££یز اقتص££ادها،قدرت

بروفق اصول هجده گانه سازمان بیابن££د. مص££ون مان££دن انس££انها از ب££ر پای££ه حق££وققدرت و قدرتمداری، نیازمند اجرای ق££انون اساسی

است.پنج گانه

بعضی ها اطمینان می دهند که انب££وه داده ه££ا و اطلاع££ات س££امان یافت££ه در دس££ت دولت نیس££تند. بلک££ه در اختی££ار بخش خصوص££ی

هستند. اما وقتی در ب££اره و یا آمازن یا فیس بوکهستند. نزد گوگل امنیت اطلاعاتی اشخاص تأمل می کنیم، می بینیم مرز میان دولتی و خصوصی به چشم نمی آید. اس££ناد منتش££ره توس££ط ادوارد اس££نودن

Edward Snowden،ما را آگاه کردند که دولت، در باره ما مردم مقادیر عظیم اطلاعات گ££ردآوری می کن££د. این اس££ناد، بط££ور ک££املا روش££ن، ب££ه م££ا نش££ان دادن££د داده ه££ایی ک££ه بنگاه ه££ای کارفرم££ایی خصوصی در اختیار دارند، هرچ££ه باش££ند، آژانس ملی ام££نیت امریکا

و ن;;یز، افش;;اگری ها دربه راحتی می تواند آنها را تص££احب کن££د. ب;;اره رفت;;ار فیس ب;;وک – در اختی;;ار دانش;;گاه ک;;امبریچ

و اس;;تفاده از انگلس;تانق;راردادن داده ه;;ای ش;هروندان – برم;;اآنها در ب;رانگیختن آنه;;ا ب;ه رأی دادن ب;;ه برگ;;زیت

معل;;وم کردن;;د ک;;ه ن;;ه تنه;;ا فاق;;د ام;;نیت هس;;تیم، بلک;;ه می توانند از داده ها و اطلاع;;ات متعل;;ق ب;;ه یکای;;ک م;;ا، در

. برانگختنمان بکاری که می خواهند، استفاده کنند کوتاه سخن این که ما باید نگران از دس££ت دادن اختی££ار خ££ود ب££ر داده ه££ا و اطلاع££ات مرب££وط ب££ه زن££دگی خصوص££ی خ££ویش باش££یم.

. شرکتهای دارنده انبوه داده ها از استزندگی خصوصی قدرت این امر مهم آگاهند. اما قربانی££ان سوءاس££تفاده از این ق££درت، هیچ

نه معلوم که از آن آگاه باشند.

262

، می توان، به هزار شیوه، اس££تفاده و سوءاس££تفاده از این قدرت ک££ه ب££ه حجم و گوگل و آم££ازنک££رد. ش££رکتهایی از ن££وع فیس ب££وک

بسیار عظیمی از اطلاعات دسترسی دارن££د، هم££ان طور ک££ه دی££دیم، می توانند از آنها به سود خود و برای تقویت موقعیت خ££ود در براب££ر

، دررقب££ا، اس££تفاده کنن££د. و ن££یز می توانن££د از ق££درت خ££ود در ب££ازار قلمروه££ای دیگ££ر اس££تفاده کنن££د. داش££تن داده ه££ای بیش££تر، امتی££از عظیمی است و ورود رقبای جدید را به بازار، بسیار مش££کل و بس££ا

اقتصادی، هردو، به ما می گویند ی££کناممکن می کند. تاریخ و نظریه انحصار گر برخودار از انحصار کامل، انگیزه ای برای ن££وکردن ن££دارد. نیروی خود را صرف بسط و تقویت قدرتش در ب££ازار می کن££د و ن££ه

یافتن بهترین روش برای خدمت به ما انسانها. امری که بازهم بیشتر نگران کننده است این است که

از داده ه;;;ای دراختی;;;ار خ;;;ود در فریفت;;;اریفیس ب;;;وک سیاس;;;ی، هم مس;;;تقیم و هم از طری;;;ق روس;;;یه – در

امریک;;ا – اس;;تفاده2016انتخابات ریاست جمهوری سال .کرده است

تحت قرارو قاعده درآوردن داده ها و استفاده از آنها: اختیار حجم های بسیار عظیم داده ها و اطلاعات را در دس££ت کم

و زن££دگی در بازارشمار شرکتها گذاشتن، بلحاظ اجتماعی و قدرت ، عواقب گسترده ای دارد. از این امرخصوصی و امنیت هر شهروند

ما می باید نگران باش££یم. وق££تی در واکنش ه££ای ممکن تأم££ل ش££ود، ملاحظه می ش££ود ک££ه دولت می توان££د چن££دین نقش برعه££ده بگ££یرد.

داده ها و قانون مند ک££ردن نح££وه اس££تفادهبرای مثال، تعیین مالکیت قدم اول را برداشته است.بدیهی اس£ت غوله££ای مجه£زاز آنها. اروپا

گ££ردآوری و س££امان مندکردن داده ه££ا و اطلاع££ات م££دعیب££ه فن می ش££وند ک££ه اروپایی ه££ا چ££ون ض££د امریک££ا هس££تند، این ت££دابیر را اتخاذکرده اند. حال این که اروپایی ها به دو دلیل این ک££ار را کرده ان££د: یکی اینک££ه ق££انون آنه££ا را مل££زم می کن££د رق££ابت برقرارکنن££د ت££ا ک££ه انحصار پدید نیاید و دیگر این که همه اروپا م££دافع زن££دگی خصوص££ی

است. امریکا در پیروی از الگوی اروپا، کن££د اس££ت وی££کشهرونداندلیل آن نفوذ سیاسی غولهای فنی است.

یکی از مجموع پیشنهادهای بعمل آمده ب££رای مح££دودکرن ق££درت غولهای کنونی و جلوگ££یری از سوء اس££تفاده از داده ه££ا و اطلاع££ات،

هرکس صاحب داده ه;;ا و اطلاع;;ات شخص;;یاین اس££ت ک££ه . در این ص££ورت، ه££ر بنگ££اه کارفرم££ایی ک££ه بخواه££د ازخود باشد

263

داده ه££ا و اطلاع££ات اس££تفاده کند، ب££ا پ££رداخت به££ا، می توان££د اج££ازه اس££تفاده از آنه££ا را بدس££ت آورد. ص££احب داده ه££ا می توان££د هرگون££ه استفاده دیگر از آنها را ممنوع کند. بدین سان، سهمی از درآم££د، ب££ه ج££ای این ک££ه ب££ه جیب ش££رکتهای داده ه££ا و اطلاع££ات ب££رود، عای££د

صاحبان آنها می شود. اشخاص نمی دانند این شرکتها با داده ها و اطلاع££ات مرب££وط ب££ه زندگی خصوصی آنها، چه می کنند و چه می توانن££د بکنن££د. نمی دانن££د شرکتهای داده ها و اطلاعات چه اندازه حاف££ظ ام££نیت این داده ه££ا و اطلاعات هستند. آیا می توانند مانع از آن ش£وند ک£ه اینه££ا ب££ه دس£ت اشخاص ناباب نیفتن££د؟ اغلب از قوانی££نی ک££ه مس££ئولیت ش££رکتها را تعیین می کنند، آگاه نیستند و نمی دانن££د در ص££ورت تخطی ش££رکتها،

ان££دازه نادرس££تی اینEquifaxچه می توانند کرد. افتضاح اکیفاکس شرکتها را در امریکا، برملاء کرد. ش££رکتی ک££ه، ب££دون اطلاع اف££راد، در باره آنه££ا، داده و اطلاع جمع آوری و دس££ته بن££دی کرده اس££ت، در

، م££ورد دس££تبرد ق££رار می گ££یرد و داده ه££ا و اطلاع££ات2017س££ال میلیون امریکایی، دزدیده می شوند. نه تنها ش££رکت150مربوط به

داده ها و اطلاع£ات را امن نکرده اس£ت، بلک£ه ب£رآن می ش£ود ک£ه از ب£ه چن£گ آورد. مق£ررممر دزدی£ده ش£دن داده ه£ا و اطلاع£ات، پ£ول

می کند هرکسی برای این که بداند داده ها و اطلاع££ات مرب££وط ب££ه او دزدیده شده یا خیر، باید هم ضمانت نامه امضاء کند ک££ه از ش££رکت

شکایت نمی کند و هم پول بپردازد! قاع££ده و قانون من££د ک££ردن اس££تفاده از داده ه££ا توس££ط ش££رکتها

می تواند چند شکل بخود بگیرد: . نرم ترین شکل، شفاف گردانی است. این تدبیر خلاص££ه می ش££ود1

در وارسی صحت اطلاعی که شرکت در اختی££ار عم££وم می گ££ذارد و اطمینان از این که از زندگی خصوصی حم££ایت لازم بعم££ل می آی££د و

امنیت اطلاعات حفظ می شود. . شکل دقیق تر و سخت گیرانه تر در بر می گیرد نظارت سخت تر و2

برقرارکردن ممنوعیت ها را: پاره ای اس££تفاده ها از داده ه££او ف££روش شماری از آنها ممنوع می شود. اطلاع اش££خاص از ن££وع اس££تفاده از داده ها و اطلاعات مربوط به آنها، تضمین می شود. می ت££وان تجمی££ع همه داده ها و اطلاعات در یک جا را ممنوع کرد تا در مع££رض دزدی

قرار نگیرند و یا که به زندگی خصوصی افراد تجاوز نشود. . دولت می تواند دورتر برود: قیمت کف معین کند ب££رای اس££تفاده3

از داده ها و اطلاعات مربوط به هر شخص توسط شرکتها. و ی££ا ب££ر شرکتها، نگاه داری داده ها و اطلاعات را بیش££تر از زم££ان لازم ب££رای

معاله های درجریان، ممنوع کند.

264

. می توان بر انبارکردن داده ها مالیات وضع کرد. داده های انب££وه و4 بکاربردنشان خود وضع و اخ££ذ مالی££ات را آس££ان می کنن££د. می ت££وان مقررکرد که داده ها و اطلاعات تنها به شکل پذیرفت££ه و معین ش££ده ذخیره شوند بدون این که ه££ویت اف££راد قی££د ش££ود. این روش هم££ان

است که بی نام کردن داده ها خوانده می شود. می توان بازهم دورتر رفت: می توان داده ها را داش;ته.££ 5

و م;;ال همگ;;انی خوان;;د و خواس;;ت ک;;ه تم;;امی داده ه;;ای انبارشده )درح;الت خ;;ام و ی;ا س;امان جس;ته(، در اختی;ار

. هرگ££اه چ££نین ش££ود، غوله££ای کن££ونیهمگان قرارداشته باشند اطلاعات مشکل می توانند امتیاز دراختیار داشتن داده ها و اطلاعات را وسیله تحکیم انحصار خود کنند. ب££اوجود این، ب£ا عملی ش£دن این تدبیر، حفاظت از زندگی خصوصی اشخاص مشکل می ش££ود. مه££ارچند غول اطلاعات بر انبوه داده ها و اطلاعات، سبب تقویت ق££درت

می شود. هرگاه بخواهیم این قدرت را از آنه££ا بس££تانیمآنها در بازار و این کار را با دراختیار همگان قراردادن داده ه££ا و اطلاع££ات انج££ام دهیم، ما انبار عظیم داده ها متعلق به همگان و در اختیار همگ££ان را پیدا می ک££نیم. ام££ا وج££ود چ£نین انب££اری، زن££دگی خصوص££ی اف££راد را بیشتر به خطر می اندازد و سوءاستفاده از آنها را آس££ان تر می کن££د. بن££ابراین، امک££ان سوءاس££تفاده بس££یار بیش££تر می ش££ود. ن££اگزیر دسترسی به داده ها و اطلاعات را باید محدود و شیوه س££امان دهی

بدانها را دیگر کرد تا که زندگی های خصوصی در امان بمانند.

:فنون جدید و تهدید دموکراسی هنوز بیشتر از خطر آن ب££رای خطر فنون جدید برای دموکراسی

اقتصادها و زندگی های خصوصی م££ا اس££ت. این فن££ون شمش££یرهای دو بر هستند. طرفداران آنها می گویند برای دموکراسی سود دارن££د و زیان ندارند. زیرا یک فضای عمومی وسیع ایج££اد می کنن££د ک££ه، در آن، هرکس می تواند صدای خود را بش£نواند. ام££ا واقعیت ج££ز این و مصیبت بار است. برای مثال، مداخله های مکرر روسیه در انتخابات

، س££بب ش££کننده ش££دن اعتم££اد ب££ه دموکراس££ی غ££ربدموکراتیک شده اس££ت. فن££ون جدی££د تنه££ا در اف££زایش س££ود بک££ار نمی رون££د؛ می توانن££د در ف££ریفتن و دس££ت آموز ک££ردن م££ردم ن££یز بک££ار رون££د. می توانن££د در مقب££ول جل££وه دادن اندیش££ه هایی و ن££امعقول باوران££دن اندیشه های دیگ££ری بک££ار رون££د. ثروتمن££دترین ها بیش££ترین امک££ان را می یابند که به اکثریت بزرگ، فکر دلخواه خود را القاء کنند و آنان را بر آن دارند که به کسی که نامزد کرده اند، رأی دهند. ک££اری ک££ه در

265

انج££ام گ££رفت:2016 در س££ال انتخاب££ات ریاس££ت جمه££وری امریکاRobertخانواده روبرت مرسر Mercerو چند خ££انواده دیگ££ر ک££ه

را بنیاد نهاده اند، از رهگذر کوشش سری و مخ££ربکامبریج آنالیتکا خود که تغییر نت££ایج انتخاب££ات از راه فریفت££اری و آلت دس££ت ک££ردن

ب££ود، ک££ارآیی فن££ون را در فریفت££اری، ث££ابت کردن££د.رأی دهن££دگان وبدین سان، فنون جدید جاده پهن جدی££دی گش££وده اند ب££رای ق££درت

تا که برخود بیفزایند، و باز بیفزایند.پول اگر مقرر ش££ود ک££ه من££ابع آگهی ه££ای تبلیغ££اتی ک££ه در ش££بکه های اجتماعی، بمثابه اطلاعات، پخش می شوند، بای££د ش££فاف باش££ند، در جلوگ££یری از ف££ریب دادن و خ££وردن م££ؤثر می افت££د. ممن££وع کردن تبلیغاتی که هزینه آنها را بیگانگان می پردازند و برای آن می پردازن££د

، اثر بگذارند، ن££یز، س££ودمند اس££ت. ول££و ازکه بر انتخاب شهروندان کمی می کاهد، این کار را باید کرد. و توئیترسودهای فیس بوک

برای جلوگیری از بکاربردن شبکه بانکی برای تمویل تروریسم و ، ما بانکها را به شناسایی مشتریان خ££ود، ن££اگزیریا سفیدکردن پول

و همانن£دهای ف£نی و توئی£ترکرده ایم. همین کار را باید با فیس ب££وک دیگرشان، بک££نیم. اگ££ر تنه££ا همین ی££ک تغی££یر را ن££اگزیر از انج££امش بگردند، از مداخله روس££یه در انتخاب££ات امریک££ا و کش££ورهای دیگ££ر،

جلوگیری می کند. این ابزاره££ای ف££نی ک££ه در ش££بکه های اجتم££اعی بک££ار می رون££د، همان کار را می کنند که مطبوعات انجام می دهند. یعنی خبرها و در فاصله آنه££ا، تبلیغ££ات پخش می کنن££د. الا این ک££ه مطبوع££ات، بلح££اظ حق££وقی، مس££ئول هرآنچ££ه منتش££ر می کنن££د هس££تند ام££ا غوله££ای

از مس££ئولیت معافن££د! این غوله££ا نف££وذ سیاس££ی خ££ود رااطلاع££اتی بکاربرده و از مسئولیت معاف شده اند. هرگ££اه مس££ئولیتی حق££وقی قابل مقایسه با مسئولیت مطبوعات می یافتند، در انتشار اطلاعات، رسم احتیاط و مراقبت از صحت آنها را بجا می آوردن££د. ب££رای تم££یز اطلاع صحیح از اطلاع غلط، بیش££تر س££رمایه گذاری می کردن££د و م££ا

منزهی می داشتیم.امروز انترنت و نیز، می توان کوشید که مصرف کنندگان اطلاعات روش££ن بین تر

، آم££وزش کس££ب اطلاع رابگردن££د. ب££رخی از کش££ورها، چ££ون ایتالیا گس££ترش می دهن££د. ب££ه یمن این آم££وزش، اش££خاص ب££ه بازشناس££ی

اطلاع راست از دروغ تواناتر می شوند. ک££ه س££رمایه آنه££ا را دولت ت££أمین کن££د، وس££ائل ارتب££اط جمعی

می توانند فریفتاری ه££ا، ب££رای مث££ال، فریفت££اری روس££ها در انتخاب££اتامریکا را شناسایی و افشاکنند. شماری از کشورها، از جمله س££وئد

، وسائل ارتباط جمعی فعال دارند که باوجودی که خ££رجو انگلستان آنه££ا را دولت می ده££د، مس££تقل هس££تند و اعتم££اد م££ردم را بدس££ت

266

آورده اند. بسیاری از راست گرایان با این گونه وسائل ارتب££اط جمعی مخالفند. بسا از حقیقت می ترسند و می خواهند ک£ه وس£ائل ارتب£اط

که متعلق ب££ه ثروتمندان باشند )مثل فوکس نیوزجمعی در مالکیتمردوخ است(.

بدبختانه، آنها ک£ه فن£ون جدی£د را در فریفت£اری و آلت فعل ک£ردن مردم بکار می برند، مقررات و قوانین م££ا را نی££ک می شناس££ند و در استفاده از ضعفهای آنها، بس س£خت ک££وش هس£تند. این ی£ک جن££گ

را وی££ران می کنن££د، ازاست و در ح££ال حاض££ر، آنه££ا ک££ه دموکراسیقرار، دست بالا را دارند.

با وضعیتی که پیش آمده است، بسا چ££اره ای ج££ز این نباش££د ک££ه دولتی اعلان شود و تحت نظارت دقیق قرارگیرد. فیس بوک

مخالفان این راه کارها نگران اثر منفی شان ب££ر ن££و ب££ه ن££و ش££دن فنون هستند. حال آن که، به نظر من، هم می ت££وان انب££وه داده ه££ا را

کنند. ما بای££د اینتحت مهار قاعده و قانون درآورد و هم فنون رشد پرسش را از خود بکنیم: تا کجا باید نگران اثرات منفی این ت££دبیرها بر کاهش رشد فنی باش££یم؟ هم££ان طور ک££ه پیش££تر توض££یح داده ام، ارزش اجتم££اعی کلی این نوآوری ه££ا بس££ا کم ت££ر از آن اس££ت ک££ه

Silicon س££لیکون والی کارفرمای££ان Valleyمی خواهن££د ب££ه م££ا دولت(بباورانن££د. نظ££ارت دقی££ق و ق££اطع دولت )ی££ا ح££تی م££الکیت

امکان می دهد به نوگردانی سمت و سوی سازنده تری بدهیم. دارن££د، در امریکا و دیگر کشورهایی که س££نت ق££وی دموکراسی

باید تدابیر لازم برای حفظ زندگی های خصوصی و ن££یز جلوگ££یری از بک££اربردن داده ه££ا در فریفت££اری، اتخ££اذ و ب££ه اج££را گذاش££ته ش££وند. نظارت دقیق و قاطع برای انبارکردن و بکاربردن داده ها و اطلاعات

ضرور هستند.

:جهانی کردن و شدن در عصر هوش مصنوعی بسا در آینده، اختلاف نظرها بر سر حمایت از زندگی خصوصی و مجموع قوانین و مقررات حافظ امنیت رایانه ای ما، مهم ت££رین م££انع جهانی شدن بش££وند. ش££ماری از کارشناس££ان می گوین££د م££ا در ک££ار

هریک و امریکا و اروپا متلاشی هستیم. زیرا چینپدیدآوردن انترنت دارن££د مح££دوده حق££وقی نایکس££ان ب££ا مح££دوده های دیگ££ر را ایج££اد

و انبوه داده ها اهمی££تی را دارا هس££تندمی کنند. اگر هوش مصنوعی که برخی برایشان قائل هستند، این چین است که دست بالا را پیدا می کند. زیرا نگران دفاع از زندگی خصوص££ی نیس££ت و ب££دین خاطر، از امتی££از بس مهمی برخ££وردار اس££ت. ش££رکتهای امریک££ایی خ££اطر

267

نشان می کنند که چون چین نگ££ران حف£ظ زن££دگی خصوص££ی کس££ی ، در رق££ابت، برنده ان££د. پس بای££د از آنه££ا درنیست، شرکتهای چی££نی

برابر شرکتهای چینی حمایت ش££ود. بن££ابر هم££ان منط££ق، ش££رکتهای اروپایی نیز می توانند خواس££تار حم££ایت در براب££ر ش££رکتهای امریک££ال اس£ت( و )قانون حمایت کننده از زن£دگی خصوص£ی و ام££نیت، ش£

چینی بگردند. فش££ار می آورد ک££ه، به اروپا امریکا، تحت نفوذ غولهای اطلاعاتی

قوانین و مقررات خود را با قوانین و مقررات امریک££ا منطب££ق کن££د. حال این ک££ه، ب££ه عکس، این امریک££ا اس££ت ک££ه بای££د، در حف££اظت از

زندگی خصوصی و امنیت، از اروپا پیروی کند. نهاد. نظ££ام حاصل سخن این که حل مسائل را نباید برعهده بازار

ما را بیشتر خود خواه و کم تر پایبن££د اخلاق کرده اس£ت.سرمایه داری و نیز، یکی از وجوه، آش££فته خاطر کنن££ده ترین وج££ه ب££رخی از فن££ون جدی££د، این اس££ت: کس££انی ک££ه م££ا هس££تیم را، هم بمثاب££ه ف££رد و هم بمنزله جمع، تغییر می دهند. جامعه های ما، بیش از پیش، دو قط££بی می شوند. رفتار ظاهری ما با یکدیگر، ممکن است بهتر ش£ده باش£د و بهتر از عهده حفظ ظاهر بر آییم. اما در واقع، از تعامل بایک££دیگر ناتوان تر شده ایم. در چنین دنیایی، پیداکردن عرصه تف££اهم و تعام££ل

، ت££ابخواهیبا یکدیگر، نیز، مشکل شده است. دس££ت یابی ب££ه اجم££اع مشکل شده است. چرخ زن££دگی سیاس££ی م££ا نمی چرخ££د. از این رو، اگ££ر تص££میم های محکم نگ££یریم، پیش££رفت ف££نی ش££مار زی££ادی از

(174 – 153جمعیت جهان را در فقر فروخواهد برد. )فصل صص

می توان££د زیانمن££د بدین س££ان، در همین عص££ر، ه££وش مص££نوعی باشد اگر تدابیر لازم اتخاذ و به اجرا گذاشته نشوند. راه کارهایی که پیشنهاد می شوند، برفرض ک££ه پذیرفت££ه و ب££ه اج££را گذاش££ته ش££وند،

خصوص و نیز مالکیت دول££تی،مشکل را حل نمی کنند. زیرا مالکیت گویای ساختار روابط قوا هستند و مسائلی که باید حل شوند را این

را بای££د ب££اساختار پدی££دآورده اس£ت. بن££ابراین، در رابطه ه££ا، ق££درت حقوق جانشین کرد تا مسئله ها قابل ح££ل ش££وند: در جه££ان ام££روز،

او،، حقوق انسان، حقوق شهروندی پنج گانهنیاز به وجدان به حقوق و حقوق هر جامعه بعنوان عض££و جامع££هحقوق ملی، حقوق طبیعت

بر پایه این حقوق، است. این وجدان وق££تی و قانون اساسیجهانی را ب££ه دنب££ال آورد، و آزادی اس££تقلالعمل به حقوق و خل££ق فرهنگ

با حق جانشین می ش££وند وروابط مسلط – زیرسلطه با روابط حق پویایی ه££ای ن££ابرابری و خش££ونت و ویران گ££ری و... از می££ان ب££ر

می خیزند.

268

:: »شش سناریو در دنیای بدون کارچارلین زیتون

س££ال آینده اس££ت. ف££رض180 ت££ا 150 دنیای ب££دون ک££ار، دنی££ای این اس££ت ک££ه، در آن دنی££ا، کالاه££ا و خ££دمات را هوش££های مص££نوعی تولید می کنند. یعنی ک££ار بی نقش می گ££ردد و تنه££ا س££رمایه ب££ا نقش

ب££ر س£رمایه ن££یز خصوص££ی اس£ت. یکی از ش£شمی شود. م££الکیتسناریو، می توانند روی دهند:

: دولت صاحب اختی££ار اس££ت و ک££ار توزی££ع حاص££ل. سناریو اول1 توزی££ع می کن££د. اینک££ار هوش ه££ای مص££نوعی را می££ان ش££هروندان

،راه ک££ار سوس££یال دموکراته££ا، در جامع££ه برخ££وردار از دموکراسی کاملا بکاربردنی است. زیرا، اگر سطح درآمد اکثریت ش£هروندان از حداقل لازم برای زندگی کم تر شد، آنه££ا می توانن££د ب££ه کس££انی رأی دهند که موافق وضع حداکثر مالیات هستند و دولت وج££ه حاص££ل را میان اکثریت شهروندان توزیع می کند. بدین س££ان، س££رمایه داران از حاصل کار سرمایه زندگی می گذرانن££د و دیگ££ر ش££هروندان از مح££ل درآم££دی هزین££ه معیش££ت خ££ود را ت££أمین می کنن££د ک££ه دولت توزی££ع می کند. فرانسوی ها و یونانی ها که مثل آلمانه£ا ع£ادت ب££ه پس ان££داز

کردن ندارند، بسا جانبدار این راه کار خواهند شد.

: اعض££ای جامع££ه بخش££ی. سناریو دوم، جامعه رانت خواران2 از درآمد خود را پس انداز می کنند و برای بازمان££دگان خ££ود ب££ه ارث می گذارند. سلسله جدید رانت خواران پدید می آیند. هر اندازه شمار آنها بیشتر، رانت آنها نیز بیشتر. زی££را ث££روتی ک££ه ب££ه ارث برده ان££د، منب££ع جدی££د پس ان££داز )در واق££ع، این پس ان££داز توس££ط بانکه££ا ب££ه

وام داده می ش££ود ک££ه در تولی££د آدمکه££ایبنگاهه££ای کارفرم££ایی تولید کننده سرمایه گذاری، بکار می افتد( می شود. مصنوعی

حال اگ££ر طبق££ه رانت خ££واران ص££احب س££رمایه ب££ا توزی££ع درآم££د حاص££ل از ک££ار هوش ه££ای مص££نوعی مخ££الفت کن££د، س££امانه دولت ص££احب اختی££ار، بلح££اظ نب££ود حم££ایت سیاس££ی، کم کم، از می££ان می رود. در طول زمان، جامع££ه ب££ه دو طبق££ه بس££ته ب££روی یک££دیگر، تقسیم می شود: یکی طبقه رانت خواران برخوردار از رفاه نس££بی و

که نه ارثی برده ان££ددیگر مردمی در موقعیت و وضعیت دون کارگر و ن££ه دولت ب££ه آنه££ا مق££رری می ده££د. آلمانه££ا ک££ه بس££یار پس ان££داز

می کنند، می توانند به جامعه ای از این نوع، تحول کنند.

269

از آنجا که تولید کنن££ده. سناریوی سوم، فوردگرایی جدید: 3 نیازمند مصرف کننده است تا که تولید او را بخرد، باوجودی که ک££ار

انجام می دهد، ص££احبان س££رمایه، ک££ارگران را ازرا هوش مصنوعی ک££ار بی ک££ار نمی کنن££د. ک££ارگران ک££ار ص££وری دارن££د و م££زد خ££وب

، هانری فوردمی گیرند. این راه کار جدید نیست. در آغاز قرن بیستمHenry Fordتولیدکنن££ده خ££ودرو، این راه ک££ار را بک££ار بس££ت. الا ،

این که بنابر فوردگرایی جدید، بخش خدمات ک££ار توزی££ع درآم££د را از س££ویی و عرض££ه کالاه££ا و خ££دمات را از س££وی دیگ££ر، برعه££ده

می گیرد. اشکال این راه کار در این است که بی ثبات اس£ت. زی££را تض££مینی

به آنها ب££ا دس££ت و دل ب££ازیوجود ندارد که کارکنانی که کارفرمایان مزد می پردازند، همه، برای مثال، ی££ک ن££وع خ££ودرو را بخرن££د. ژی£££ل

بر این است که این بی ثباتی مشکلی ایجاد نمی کند. زی££را درسن پل برپایه تفاهم، سطح قیمتها و سطح مزدها را کم ش££مارسرمایه داری

را دراختی££ار دارن££د، تع££یینبنگاه ه££ای ب££زرگ کارفرم££ایی ک££ه ب££ازار می کنن££د. بن££ابراین، ف££وردگرایی جدی££د راه ک££اری بک££اربردنی اس££ت. چنان که هم اکنون، اقتصادی شامل فعالیتهای اقتص££ادی و اجتم££اعی

و بازرگ££انی الکترونی££ک و دس££تی هاکه از طری££ق ش££بکه های ان££ترنت و آم££ازون و)تلفن و رایانه (، انجام دادنی هس££تند، در اختی££ار گوگل

است. و میکروسفت و فیس بوکاپل

دس££ت ب££ه حمل££ه متقاب££لام££پراطوری روم. سناریوی چهارم، 4 ، ب££رای اینک££ه ازمی زند: اقلیت کوچ££ک ص££احب آدمکه££ای مص££نوعی

مالیاتهای سنگین در ام££ان بمانن£د ک£ه دولت ن££اگزیر می ش£ود، وض£ع کند، خود سامانه توزیع را بر پایه رابطه فروشنده – مش££تری ایج££اد می کنند. توضیح این که در ازای حمایت سیاسی مردم، به آنها یارانه می دهن££د. این توزی££ع درآم££د، از راه دولت و ی££ا کارفرم££ایی انج££ام

می ش£ود ک££ه ب££هنمی گ£یرد. جامع£ه ت££ابع ام£پراطوری س£رمایه داران را آدمهای مصنوعیامپراطوری روم می ماند. الا اینکه جای بردگان

)ک££ه طبق££همی گیرند و کارگران به دون انسانهای دوران روم ق££دیم پست بشماربودند اما برده بشمار نبودند(،بدون ک££ار و فاق££د درآم££د لازم برای تأمین هزینه زن££دگی، ب££دل می ش£وند. خانواده ه££ای ب££زرگ سرمایه دار، همانند خاندان های روم قدیم، حمایت »دون انس££ان ها«

را، در ازای نان و سرگرمی ها، می خرند.

و بیماریه££ای مس££ری: ب££ر اث££ر جنگ و قحطی. سناریوی پنجم،5 ، م££زد ک££ارتصدی تولید فرآورده ها و خدمات توسط هوش مصنوعی

کم تر از میزان لازم ب££رای رف££ع نیازه££ای اولی££ه می ش££ود. در نتیج££ه،

270

م££ردم فق££یر می ش££وند و فق££ر و بیماریه££ای واگ££یر، جمعیت دنی££ا را بسرعت کاهش می دهند. بیش££تر ص££احبان آدمکه££ای هوش££مند زن££ده

مالتوز جامعه عم££ل ب££ه خ££ود می پوش££د: رشدمی مانند. یعنی نظریه اقتصادی و توزیع ثروت سبب می شود که خانواده ه££ا توان££ایی م££الی لازم را برای داشتن فرزندان بیشتر داشته باشند. اف££زایش جمعیت تصاعدی می ش££ود و اف££زایش تولی££د تص££اعدی نمی ش££ود. در نتیج££ه، زمین نمی تواند س££اکنان روی زمین را س££یر کن££د. ن££اگزیر، ب££ا م££رگ انب££وه زن££ده ها، تع££ادل می££ان امکان ه££ای ک££ره زمین و جمعیت روی

، برقرار می شود. زمین باتوجه به آنچه تاریخ به خود دیده است، با کاهش درآمدها، حذف

و بیماریه££ای واگ££یر انج££ام خواه££دجمعیت م££ازاد، باجن££گ و قحطی ب££ر آدمکه££ا را تغی££یر دهن££د وگرفت. مگ££ر این ک££ه جامعه ه££ا م££الکیت

میان انسان ها توزیع بگردد.مالکیت هوشهای مصنوعی

، ب££ه ق££الب خ££وش درآمدی££د!: خودک££ار ش££دن. س;;ناریو ششم6 تولیدها و خدمات، البته، موجب کاهش مزدها می شود. اما، ب££ه یمن

فنی، باروری افزایش و در نتیجه، هزینه تولید مواد غذایی ن££یزرشد کاهش پیدامی کند. بدین سان، شماربزرگی از انسانها به تغذی££ه خ££ود توانا می شوند. برای بقیه نیازهای زندگی ن££یز، بای££د دس££ت ب££ه دامن

، تصویرهای سه بعدی، بگردن££د: زن££دگیholographieهولوگرافی در دنی££ای مج££ازی را جانش££ین زن££دگی در دنی££ای واقعی کنن££د. ب££رای مثال، خود را در خانه ای با اثاثیه لوکس، نقاشی های نقاش££ان ب££زرگ بر دیوار و... تص££ور کنن££د. الا این ک££ه، آنچ££ه را خان££ه و اثاثی££ه ل££وکس

می انگارند، تصویرهای سه بعدی بیش نیستند.

توضیح متن و نقد:● ، در خصوصی بدین قرار، راه کارهای پیشنهادی بر مبن££ای م££الکیت

آینده ای که هوش های مصنوعی جانش££ین انس££ان می ش££وند، ک££اربرد پی££دا نمی کنن££د. غ££یر از س££ناریو اول، بقی££ه، این و آن ش££کل فاجع££ه هستند. و باتوجه به این امر که دولت ف££رآورده رواب££ط ق££وای درون جامعه و با بیرون آن است و در س££اختار رواب££ط ق££وا عم££ل می کن££د، عملی شدن سناریو اول، ب££اوجود موض££ع متف££وق مالک££ان هوش££های مصنوعی، قابل تحقق نمی نماید. اگر هم شدنی فرض کنیم، انس££ان نه دیگر تولید کننده که مصرف کننده است و باید به جیره ای بسنده

کند که دولت به او می دهد. نتوانسته است سناریویی غیر از این س££ناریوها، اگر ژیل سن پل

، س££ناریوی خصوصیبیاب££د، ب££دین خاطر اس££ت ک££ه برپای££ه م££الکیت

271

دیگری یافتنی نیست. اما اص£ول هجده گان££ه ب££ه م£ا امک££ان می دهن££د سناریو دیگری را پیش رو بیابیم: بنابراین که تولید به کار تعلق دارد،

سرمایه از آن کار است و اجتم££اعی منتق££ل. سرمایه – هوش ه££ای مص££نوعی – ب££ه م££الکیت1

می شود. یعنی مالکیت بر آن جمعی است و نسل بع££د از نس££ل ن££یزجمعی باقی می ماند.

، به میزانی که. انسان ها بمثابه مجموعه ای از استعدادها و فضلها2 کاریدی آنها کاهش می یابد، ب££ر ان££واع کاره££ای درخ££ور اس££تعدادها و فضلهای خود بیشتر می پردازند. ب££ه دیگ££ر س££خن انس££انهای ج££امعی

می شوند دارای مجموعه ای از کارها. در نتیجه، همگ££ان را در زن££دگی م££ادی ممکن. خودکار شدن تولی££د، براب££ری3

می کند. در عوض، فضاهای جدید زن££دگی ک££ه انس££ان ها تص££ورش رانیز نمی کردند، به روی آنها باز می شوند.

در جریان تاریخ، جامعه ای££رانی و بس££ا جامعه ه££ای دیگ££ر، براب££ری مادی و بیمه از تولد تا مرگ و ایجاد فضاهای جدید زندگی را تجرب££ه

علمی و فنی، در محدوده روابط قوا، ب££دان خاطر ک££هکرده اند. رشد فرآورده فزونی ویران کردن بر ساختن است، کار را به مرگقدرت

و انسان و همه دیگر جانداران می کشاند. حال آن ک££همحیط زیست با حق پدید می آورند، رش££ددر فراخنای بی کرانی که رابطه های حق

علمی و فنی، انسانها را از امکانهایی برخوردار می کند ک££ه، ام££روز،بسا به تصور نیز نمی آیند.

مأخذ و توضیح ها:1 .Thomas Piketty, Capital et Idéologie; Editons Seuil; Paris

septembre 2019 نوشته ابوالحسن بنی صدر اجتماعی. عدالت2. اقتصاد توحیدی نوشته ابوالحسن بنی صدر3 و هم در ره££بری در هم در ارک££ان دموکراسی. نظ££ر آلن ت££ورن4

دموکراسی، نقل و موضوع بحث شده است. عنوان کتاب این است:Alain Touraine Qu'est-ce que la démocratie? ; Editions Fayard;

Paris 1994، دو جلد، نوشته ابوالحسن بنی صدر. رهبری در دموکراسی5

272

، دو جلد، نوشته ابوالحسن بنی صدر. رشد6. سیر اندیشه سیاسی در سه قاره، نوشته ابوالحسن بنی صدر7 و حسن، نوشته ابوالحسن بنی صدر و آزادی. کتاب بیان استقلال8

، بخش اول از جل£££د اول، نوش£££تهرض£££ائی و ارک£££ان دموکراسیابوالحسن بنی صدر.

49، سوره القمر، آیه . قرآن9 . در باره موزانه ع£دمی نگ££اه کنی£د ب£ه کت£اب موازنه ه££ا، نوش£ته10

نوشته ابوالحسن بنی صدر و نیز کتاب عقل آزادابوالحسن بنی صدر ، از جمل££ه نگ££اه در رشد شدن موازنه عدمیو در باره اصل راهنما

کنید به اقتصاد توحی££دی و ب££ه جل££د دوم کت££اب رش££د ه££ر دو نوش££تهابوالحسن بنی صدر.

39، سوره نجم، آیه . قرآن11. نگاه کنید به اقتصاد توحیدی و نیز به کتاب 12

Herbert Marcuse, L'homme unidimensionnel ه££ر اجتم££اعی و نیز عدالت. نگاه کنید به اصول راهنمای اسلام13

دو نوشته ابوالحسن بنی صدر ، تعری£ف ش£ود، ب££ا آزادی ک££ه براب££ری، ع£دالت. بن£ابر لیبرالیسم14

تض££اد پی££دا می کن££د. چ££ون بای££د آزادی را برگزی££د، ع££دالت بی مح££لQu'est-ce در کت££اب می ش££ود. این م££دعی ک££ه آلن ت££ورن que la

démocratie? موضوع بحث قرارداده هم در کتاب عدالت اجتماعی جل££د دوم، نق££د شده اس££ت. هم بلح££اظ تعری££فو هم در کتاب رشد

عدالت به برابری و هم بلحاظ تعریف آزادی در لیبرالیسم و برای تفصیل نگ££اه کنی££د ب££ه کت££اب71، سوره توبه، آیه . قرآن15

، نوشته ابوالحسن بنی صدرتوتالیتاریسم، بخش اول از کتاب اول دموکراسی. نگاه کنید به کتاب ارکان16Petrol. نگ££اه کنی££د ب££ه فص££ل دوم کت££اب 17 et Violenceنوش££ته

و صادق قطب زاده و پل وییابوالحسن بنی صدر ، این آیه ه££ا در این از جمله نگاه کنید به ق££رآن. در باره اسراف18

و ش£عراء2 و یونس آیه 31 و اعراف، آیه 141سوره ها: انعام، آیه و در باره تبذیر، از جمله نگاه کنید به قرآن،28وغافر، آیه 151آیه

27 و 26سوره های و اسراء ، آیه های )ع(: چنان باش كه همیشه زنده ای و چنان باش ك££ه. قول علی19

فردا می میری19، سوره انفطار، آیه . قرآن20 ، در جل££د اول کت££اب و آزادی بر پایه استقلال. نگاه کنید به رشد21

رشد نوشته است17، سوره غافر، آیه . قرآن22

273

، جلد دوم و نگاه کنید به کتاب رشد. قاعده لاضرر در اسلام23 29، سوره نساء، آیه . قرآن2431ابراهیم، آیه 17، . قرآن25 265 و 264 و 254 و 195، سوره های بق££ره، آیه ه££ای . قرآن26 و...274و

دو جلد اول و دوم و نیز کت££اب اقتص£اد.. نگاه کنید به کتاب رشد27توحیدی

و دینامیک رواب££ط مس££لط – زی££ر. نگاه کنید به نیروهای محرکه28 نوشته ابوالحسن بنی صدرسلطه در کتاب توتالیتاریسم

. در باره فراگرد شئی شدن نگاه کنید به 29 -T. W. Adorno et M. Horkheimer, La dialectique de la Raison,

Editions Gallimard, Paris,1983 - جلد دوم کتاب رشد

- و در باره ناچیز شدن در عدد توسط سرمایه داری، نگاه کنید به Edgar Morin, Le temps est venu de changer de civilisation

و. نگاه کنید به تاریخ فلسفه در جهان، نوشته رابرت سولومون30 ، م£ترجم: من££وچهر ش£ادان، انتش££ارات بهجت، چ£اپک£اتلین هیگی£نز

300 تا 295تهران ، صفحه های نوشته ابوالحسن بنی صدر. منشور حقوق پنج گانه3132، سوره زخرف، آیه . قرآن3233 .Joseph E. Stiglitz, Peuple, Pouvoir et Profits; Editions Les

liens qui libèrent; Paris 201934 .Carnets de Science; La Revue du CNRS; automne – hiver

2017

274

بخش سوم و ویژگی های بیان و حقدر مصلحت از منظر حق و آزادیاستقلال

275

فصل اول و حقمصلحت

و تنظیم رابطه ها ب££ا ق££درت دنیای امروز، دنیای رابطه های قوا و بکاررفتن ترکیبی از پ££ولاست. در این دنیا، قدرت که رابطه قوا

، و... در این رابطه است، در پوشش مص££لحت و دانش و فنو زور ، تقدم و تفوق پیدا کرده است. این تق££دم ش££کلهای گون££اگونبر حق

به خود می گیرد: تقدم »توسعه اقتصادى« بر »توسعه سیاس££ی« و ب££ریا تقدم »توسعه سياسى« ب££ر »توس££عه اقتص££ادی«. تق££دم دین

انس£ان، تق££دم »مص£لحت نظ££ام« ب££ر و حقون££دی و آزادیاس£تقلال بدین س££و، این، از انقلابحقوق انسان و نیز احک££ام دین. در ای££ران

تقدم ها درکارآمدند زی££را بازس££ازی اس££تبداد ایجابش££ان می ک££رد. در جامعه های دیگر، قدرت بمثاب££ه س££لطه اقلیت ب££ر اک££ثریت، اش££کال دیگ££ر تق££دم را ایج££اب می کن££د. طرف££ه این ک££ه ق££درت، بس££ا تق££دم حقوقی را بر حقوقی ایجاب می کند بی آنک££ه ب££ه نب££ود ت££زاحم می££ان حق££وق و این واقعیت ک££ه حق££وق یک££دیگر را ایج££اب می کنن££د و ی££ا

مجموعه ای را تشکیل می دهند، وقعی بگذارد. بدین سان، در سطح فرد و در سطح جمع، وقتی بنابر عم££ل ب££ه

و زور نمی شود، بنابراین، عمل ترکیبی می شود از دانش و فنحق آن را ایجاب می کند، چون عمل حق نیست و... و رابطه قواو پول

بمثابه توجیه گر، نقش پی££داو از حق مشروعیت نمی گیرد، مصلحت تنظیم می کن££د،می کند. ازاین رو، در تمامی رابطه ه££ایی ک££ه ق££درت

می س££ازد و، ب££دان، تنظیممص££لحت ت££وجیه گر را عق££ل قدرتم££دار رابط££ه ب££ا ق££درت و توس££ط ق££درت را توجی££ه می کن££د. از این رو،

مصلحت چون حق، هستی مند نیست:

وجود ذهنی و موقت دارد:. مصلحت1 وجود ندارد. ن££وع مص££لحت، مصلحت پیش از عمل و رابطه قوا

را نیز، عمل و رابط££ه ق££وا تع££یین می کنن££د. هرگ££اه رابط££ه برق££رار276

نشود و عمل انجام نگ££یرد، مص£لحت ن££یز بی وج££ود می ش£ود. ب££رای مثال، در یک معامله، هریک از فروشنده و یا خریدار که دس££ت ب££الا را داشته باشد و بخواهد مال را بیش از ارزش بفروشد و ی££ا کم ت££ر از آن بخرد، در ذهن خ££ود، مص££لحت ی££ا مص££لحت ها می س££ازد. اگ££ر معامله انج££ام نگ££یرد، مص££لحت ی££ا مص££لحت های س££اخته ن££یز مح££و می شود یا می شوند. اگر معامل££ه انج££ام بگ££یرد، رابط££ه ق££وایى ک££ه برق££رار می کن££د، نیازمن££د توجی££ه می ش££ود: عق££ل فروش££نده ای ک££ه می خواهد گران بفروشد و یا عق££ل خری££داری ک££ه می خواه££د ارزان بخ£££رد، مص£££لحت های مختلفی را می س£££نجد )مابه التف£££اوت را ب£££ه نیازمندان می دهم، طرف پول££دار اس££ت مابه التف££اوت ب££رای او مهم نیست، در عوض، به کسی که ندارد، ارزان می فروشم و ی££ا گ££ران می خرم و...( و یک و بسا چند مص££لحت را وس££یله توجی££ه می کن££د.کار که تمام شد، عمر مصلحت ساخته عقل نیز به پایان می رسد.

، حی££ات هس££تی مند اس££ت. هم حی££ات و هم حق££وق ذاتی اما حق هستی مند هستند. از بین بردنی ن££یز نیس££تند. م££ا انس££انها از حق£وق ذاتی حیات غافل می شویم. اگر حقوق نبودند و ی££ا از می££ان رفت££نی بودن££د، وج££دان برآنه££ا ن££اممکن می ش££د. هم ب££ه این دلی££ل ک££ه ب££ر ناموجود نمی توان وجدان یافت و هم بدین خاطر که از میان رفتنی، ساختنی است و با از میان رفتنش، از حافظ££ه ن££یز ب££یرون می رود. از این رو، حقی که ذاتی حیات باشد، نمی تواند خلق انسان و یا ه££ر

موجود صاحب حقوق ذاتی حیات باشد؛ داشته او است.

ساختنی و بکاربردنی نیست مگر با تق;;دم و. مصلحت2 تأخر قائل شدن میان حقوق:

Amartya ) آمارتي££ا سن Senك££ه ج££ايزه نوب££ل را در اقتص££اد ) «دري£££افت ك£££رده، كت£££ابى زي£££ر عن£££وان »الگ£££وى اقتص£££ادى جديد

نوشتهاست. فصل ششم اين كتاب اختصاص پيدا كردهاست ب££ه دونظر،

بر اين است كه تقدم با »حقوق اقتصادى« است و تا● نظر اول اين حقوق تحقق پيدا نكنند، سخن از حق££وق انس££ان بمي££ان آوردن،

، پيرامون حقوق انسان، چين رهبرىفريب است. در كنفرانس وين كشورهایى را داشت كه از اين نظر جانبدارى مى کردن££د. اين نظ££ر ت££ازگى نداش££ت. ب££ا وج££ود شكس££ت »الگ££وى روس££ى« و »الگ££وى

(، رژيمه££اى اس££تبدادى« )ديكت££اتورى بن££ام رشدامريك££اى لاتي££نى همچنان از آن دف££اع مىكردن££د. مىدانيم ك££ه در اي££ران، »س££ازندگى«

از اين نظر پيروى مىك££رد و ب££ا - هاشمى رفسنجانىدوره خامنهاى

277

وجود گسترش فقر و فساد، اين دو و ديگر اس££تبداديان ب££ه پ££یرویازاين نظر ادامه دادند و می دهند. زیرا با استبداد سازگار است.

تق££دم را ب££ه توس££عه سياس££ى مىده££د. ص££احب كت££اب●نظر دوم توضيح مىدهد كه حقوق اقتصادى از ديگر حقوق انسان جدائىناپ££ذير هستند و اين دو توسعه را نمىتوان از يكديگر جدا كرد چه رس££د ب££ه ق££راردادن يكى در براب££ر ديگ££رى. ب££ا وج££ود اين، بخص££وص در ن££وع برداش££ت از نيازه££اى اقتص££ادى اس££ت ك££ه آزادى نقش اول را پي££دا مىكن££د. ش££دت نيازه££اى اقتص££ادى را بهيچ رو نمىت££وان بهان££ه ح££ذف آزادی هاكرد. چرا كه خ££ود اق££وى دلي££ل ب££ر ض££رورت برخ££ورداری از

توس££عه آزاديه££ا اس££ت و اين توس££عه س££هآزادي ها است. زیرا رشدنقش اساسى دارد:

. نقش مستقيم آزادى در زندگى انسانى، در رابطه ب££ا توانایيه££ا و1 ظرفيتهاى اولي££ه )بخص££وص توان££ایى و ظ££رفيت مش££اركت در اداره

امور اجتماعى و سياسى( . در س££طح سياس££ى، این آزاديه££ا هس££تند ک££ه امک££ان می دهن££د2

خواستهاى واقعى مردم شناخته آیند.

. نقش س;;ازنده آزادى در تعري;;ف »نيازه;;ا«، از جمل;;ه3نيازهاى اقتصادى:

اقتدارگرايان دو دليل بر بى نقش بودن آزادى مىآورند: م££ردم اگ££ر آزادى داش££تند، رأى مىدادن££د ب££ه تق££دم مطل££قالف.

مبارزه با فقر. بدیهی است هيچ گاه اين آزادى را به مردم نمىدهن££د. زیرا، درجا، معل££وم می کن££د م££ردم هم££ان نمىگوين££د ك££ه اس££تبداديان

ب££ر آن ش££د ح££الت فوق الع££اده، خانم اينديرا گاندىمىگويند. در هند اعلام كند. اما وقتى مردم به پاى صندوقهاى رأى رفتند، فق££يرترين

مردم به آزادى و ديگر حقوق خويش، رأى دادند. مردم سالارى و آزاديها با ارزشهاى آسيایى ناسازگار هس££تند وب.

مدعى ش££داين ارزشها هستند كه بايد حفظ كرد. وزير خارجه چين اصلى را كه او بر زب££ان مىآورد، اص££لى اس££ت ك££ه در چين ب££ه اج££را گذاشته شده و در بقي££ه آس££يا، مج££رى اس££ت: »اف££راد باي££د حق££وق

دولت را بر حقوق خود مقدم بدانند«! ، هن£وز ب££راى انس£ان حق£وق قائ££ل مىش£ود الا وزي££ر خارج£ه چين

،اين كه تقدم را به حقوق دولت مىدهد. اما بنابر ولايت مطلقه فقيه در براب££ر اين ولايت، انس££ان ص££احب حق££وق نيس££ت. مكل££ف ب££ه »تكاليف« است. هر دو دليل نيز ورد زبان استبداديان است. با اين

« را بجاى »ارزشهاى اقتصادى« مىنهند.تفاوت كه »اسلام بدرست خاطر نشان مىكند ك££ه آزادى – ک££ه بهر رو، آمارتيا سن

جدایی ناپذیر است- در نوع برداشت از نياز اقتص££ادى واز استقلال

278

تعري£££ف آن و در تعري£££ف ارزش£££ها و تق£££دم و تأخرهاش£££ان، نقش و جريان آزاد انديش££هها و دانش££ها وبى بديلى دارد: نقش بحث آزاد

هنرها و داده ها و اطلاعات در درك معناى نياز اقتصادى و چگ££ونگىپاسخ اجتماعى به نيازها، حتى در كاهش ميزان زاد و ولد.

و آزادى اين نقشها را در م££ردم س££الارى ايف££ا مىكنن££د. اس££تقلالبنابر قول او، مردم سالارى سه وظيفه دارد:

. وظيفه مشروعيت بخش££یدن ب££ه تص££دی هایى ک££ه متص££دیان آنه££ا1 است؛منتخبان مردم هستند. این وظیفه ذاتى مردم سالاری

. وظيفه حمايت و2. وظيفه ساختن. 3

،Ramos Fidel Valdez آمارتیا سن قول فيدل والدز رامس رئيس جمهورى پيشين فيليپين را مىآورد و می گوید: اى كاش مردم

فيليپين و همه آسيایيان آويزه گوش مىكردند: »تحت رژيم اس££تبدادى، اف££راد هيچ ني££ازى ب££ه انديش££يدن و

)آلترناتيو( و يا ح££تىانتخاب كردن ندارند. هيچ نيازى به تصور بديل ابراز احساسات خود، ندارند. مردم سالارى بدون تقواى م££دنى ب££ر پا نمىمان££د. ب££راى هم££ه جه££ان، مس££ئله در اين خلاص££ه نمىش££ود ك££ه رژيمهاى اقتدارگرا را با رژيمهاى مردم سالار جانشين كنيم. مسئله

بعمل درآوردن مردم سالارى براى مردم عادى است.« مقايس££ه مىك££نيم وقتى اين سخن را با سخن آقاى احمد خمي££نى

كه بنا بر آن، دانشگاهيان نيز نبايد فكر و تحلي££ل كنن££د، باي££د پ££يروى را آن سان ك££ه باي££د در مىي££ابيم. و وق££تىكنند، تضاد استبداد با رشد

« در مخ££الفت ب££ا ب££ديلدر ح££رص مه££ار نك££ردنى »اص££لاح طلب££ان )آلترناتيو( مستقل و آزاد از رژيم استبدادى، تأمل مىكنيم، ن££ه تنه££ا دليل ناتوانيش£ان را در اص££لاح ان££در مىي££ابيم، بلك£ه ني££ك درمی ی££ابیم چرا، در ايران، آنها هم كه مىبايد نيروى محرك££ه رش£د باش£ند، م£انع

بهاين ام££ر توج££ه كردهاس££ت: م££ردمرش££د مىش££وند. آمارتي££ا سن س££الارى دو وظيف££ه حم££ايت و س££ازندگى را، از راه وج££ود ب££ديل و

راامكان انتخاب مي££ان خ££وب و خوبتر، انج££ام مىده££د. او مث££ال هند مىآورد: تا وقتى مخالفان حزب ح££اكم ب££ه مس££ئله س££تم ب££ه زن££ان و گرسنگى، بجد نمىپرداختند، راه حلى نيز ب££راى اين دو مش££كل پي££دا نمىش£££د. مهم اين ك£££ه مش£££كلهاى اساس£££ى جامع£££ه، در جري£££ان

خشونت زدایى، قابلیت حل شدن را پیدا می کنند. بدین س££ان، بن££ابر ق££ول آرماتیاس££ن، دو وظیف££ه یکی حم££ایت و دیگ£££ری س£££ازندگی، ب£££ا وظیف£££ه خش£££ونت زدایى، س£££ه وظيفه ای

، در جامعه، برعهده دارد.می شوند که مردم سالاری

279

را از آن رو نقل كردم كه خواننده بداند بيان قول آمارتيا سن و آزادى در همه جا يكى است. همان سان كه بي££ان اس££تقلالقدرت

در همه جا يكى است. چهار بعد سیاسی و اجتم££اعی و اقتص££ادی و فرهنگی، به یک واقعیت تعلق دارند و یک واقعیت را بیان می کنن££د.

، رشد آن واقعیت در این چهار بع££د اس££ت. ام££ا، رشدبر میزان حق بر میزان ایجابات قدرتمداری و قدرت محوری، تقدم و ت££أخر قائ££ل

ی££اشدن می££ان چه££ار بع££د، ض££رور می ش££ود و این ک££ار را مص££لحت مصالحی که عقول قدرتمدار می سازند توجی££ه می کن££د. اس££تقلال و

دو حق جدایی ناپذیر از یکدیگرند، اما وقتی بن££ابر رواب££ط ق££واآزادی جدا و بلااجرا می شود. ومی شود، بنام مصلحت، استقلال از آزادی

درجا، آزادی نیز بی نقش می شود و... و پيش از اين توضيح دادهام كه نياز از فع££اليت مس££تقل و آزاد،

خ££ود،خودانگیخته، پديد مىآي££د. بن££ا ب££ر اين، انس££ان در جري££ان رشد نيازها پيدا مىكند و نيازهاى جديد را جايگزين نيازهایى مىكن£د ك£ه ي£ا برآورده شدهاند و يا ديگر مح££ل ندارن££د. پرسش££ى ك££ه پيش مىآي££د، اين است: چه وقت انسان اختيار تشخيص و تعريف نياز و ب££رآوردن

آن را از دست مىدهد؟:

. انسان اختیار تشخیص و تعریف نیازهای خود را از4 او و آزادی،استقلالدست می دهد وقتی، بنام مصلحت

:محدود می شود انسان، تزاحم، بلکه و آزادی قدرتمداران میان امنیت و استقلال

تضاد قائل می شوند. امنیت را بسط استقلال وآزادی انسان در ه££ر چهار بعد سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و برخورداریش

او را دراز حقوق تعریف نمی کنن££د، مح££دودکردن اس££تقلال و آزادی هر چهار بعد و محروم کردنش از حق££وق تعری££ف می کنن££د. در هم££ه جامعه ها و در همه زمان ها، اقلیت مسلط، بنابر مصلحتی که تأمین

امنیت است، انس££ان را مح££دود کرده اس££ت و می کن££د. در و آزادی. استقلال4.1

اس££ت و ب££ر اص££ل انتخ££اب که نظام سیاس££ی آن، دموکراسیغرب بدین س££و ن££یز، ه££ردولت باید حقوقمدار باشد، از جنگ جه££انی دوم

زم££ان »ک££اهش م££یزان ام££نیت« ب££الابردن م££یزان آن و بن££ابر این انسان و برخ££ورداری او از، محدودکردن استقلال و آزادیمصلحت

دیگر حقوق ضرور شده است. در بقیه جه££ان، ی££ا اس££تقلال و آزادی انسان انکار شده اند و یا بنابر مصلحت امک££ان برخ££ورداری از آنه££ا، تا ممکن است، محدود گشته است. در هیچ کجا پذیرفته نشده اس££ت

، درک££ه حق££وق انس££ان ذاتی حی££ات او هس££تند. ب££ه ق££ول آلن ت££ورن غرب، حقوق انسان، این و آن صفت را جسته و این ص££فتها س££بب

280

خ££ود ن££یزنادیده گ££رفتن آنه££ا شده اس££ت. این اس££ت ک££ه ش££هروندان بدانها عمل نمی کنند. او چاره را در این می بین££د ک££ه حق££وق انس££ان صفت اخلاقی بیابند. غافل است از این مهم ک££ه وق££تی او خ££ود این حق££وق را آفری££ده انس££ان می انگ££ارد، بکاررفتنش££ان را، نزدی££ک ب££ه محال می کند. چراکه این حقوق دیگر نمی توانند همه مکانی و همه زمانی و همگانی باشند و چون آفریده انسان هستند، نقض آنها ه££ر وقت که روابط ق££وا ایج££اب ک££رد، ض££رور می ش££ود و حق££وق تنظیم کننده فعالیتهای انسان ها در رابطه با خود و با یک££دیگر و در رابط££ه

ب££ا، رابط££ه حقبا زندگی، نمی شوند. بحکم تابعیت حقوق از قدرت بگ££ردد. نق£د نظ£ر او را ان£دکیحق نمی توان£د جانش£ین رابط£ه ق£وا

تفصیل دهیم:

پیشنهاد می کند و نقد آن:راه کاری که آلن تورن « خ££ویش را بشناس££د و و »حق££وق بنی££ادی. هرانس££ان ک££رامت1

همگان این حقوق را بیاموزن££د و بکاربرن££د و رع££ایت کنن££د. ص££احبClaudeکت££اب، نخس££ت ق££ول کل££ود لوف££ور Lefortرا درب££اره

دموکراس;;ی این نیس;;ت ک;;ه ح;;اکمیت می آورد: دموکراسی مردم جانشین حاکمیت شاه بگردد، دموکراس;;ی آن اس;;ت

یع££نی این ک££ه دولت خ;;الی باش;;د.که مرکز جامعه از قدرت بنی£ادیمشروعیت خویش را ن££ه از وظ£ایف اجتم££اعیش ک£ه از حق

و نقشمند، به سخن دیگر، از همه انسانها اخذ کند. وانسان حقوند سپس، شرح می دهد که حقوق انسان نخست صفت طبیعی و بع££د صفت سیاسی و در جامعه صنعتی، صفت فردی و اقتصادی جست

و مارکسیس££ت ها ش££د. نوس££ازی اقتص££ادی، درو مورد نقد مارکس ، ت££وان از حق££وق انس££انجری££ان بس££ط ب££ه کش££ورهای در راه رشد

ستاند. او پیش££نهاد می کن££د ک££ه زم££ان آن رسیده اس££ت ک££ه ط££بیعتاخلاقی حقوق انسان را بازشناسیم.

. خلاء اح££زاب سیاس££ی ناکارآم££د راجامع££ه م££دنی بمثاب££ه جمه££ور2 خود پر کند. مردم

راه ک££ار او، ب££ه راه ک££ار بنی ص££در، در ص££ورت و مق££داری هم در می££ان حق££وقمحت££وی، نزدی££ک اس££ت. ام££ا رابطه ای ک££ه آلن ت££ورن

برقرار می کند، راه کار اول او را ناکارآم££د می کن££د.انسان با قدرتAlain 53توضیح این که بنابر نظر آلن تورن )ص££فحه Touraine,

Le nouveau siècle politiqueمش££روعیت ق££درت ن££ه از ) هم££ه انس££انها بای££د نش££أتوظ£ایف اجتم££اعی ک££ه از حق££وق بنی££ادی

، او را از مش££اهده اینبگ££یرد. بدین س££ان، مان££دن در قی££د ثن££ویت واقعیت بازداشته است که قدرت وس££یله حق££وق انس££ان نمی ش££ود.

281

بلکه حقوق را وسیله خ££ود می کن££د. خمی££نی ن££یز م££دعی ش££د دولت اس£ت و دولت بای£د وس£یله اج£رای حق دیندینی بنا می نهد. اسلام

آن باشد و مشروعیت خود را نیز از آن اخذ کن££د. در عم££ل، دول££تی بناکرد که دین را دولتی، یعنی وسیله ق££درت گردان££د و ق££درت آن را می££ان تهی ک££رد. ق££درت همین ک££ار را ب££ه حق££وق انس££ان می کن££د.

، کرده است. صاحب کتاب می گوید حقوق انس££انچنان که، در غرببی اعتبار شده اند اما نمی گوید قدرت آنها را میان تهی کرده است.

، در این ج££ا، دولت حقوق م££دار آلن ت££ورن و اگر م££راد از ق££درت باش££د و می خواه££د بگوی££د چ££نین دول££تی مش££روعیت خ££ویش را از

اخذ می کند، انسانوظایف خود اخذ نمی کند، بلکه از حقوق بنیادی راه کارش وقتی می تواند به از خود بیگانه و میان تهی شدن حق££وق

بنیادی انسان نیانجامد که تعریفی پیدا کند به ویژگی هایش تا که نه بن مای££ه آن ق££درت● حق

باشد و نه قدرت حامی آن انگاشته گردد؛ ● صفت بنیادی بخشیدن به حق££وق آنه££ا را ش££فاف نمی کن££د. مبهم نیز می کند. چراکه دوگانگی میان انسان و حقوق او، انسان گرفتار

را عام££ل از خ££ود بیگان££هاعتیاد به اطاعت از اوامر و نواهی ق££درتکردن حقوق می کند.

● حق££وق انس££ان ذاتی حی££ات او هس££تند. همان س££ان ک££ه ه££ر ذی حیاتی، حقوقی دارد که حیاتش بستگی به عمل به آن حق££وق دارد. هرگاه این حقوق را بنیادی بخوانیم، ناگزیر می شویم آنه££ا را ج££دای از انس££ان و انس££ان را خ££الق آنه££ا بش££ماریم. ک££اری ک££ه آلن ت££ورن

است،کرده است. حال اگر عقول قدرتمدار هرآنچه را پسند قدرت بنامند و وجدان اخلاقی آن ها پندار و گفت££ار و کردارش££ان را ب££هحق

قدرت بسنجد، جریان کنونی خود و یکدیگر تخریبی شدت و ش££تاب بگردن££د؟ ن££ه.نمی گیرد؟ آیا ممکن است حقوق انسان جهان شمول

چراک££ه ب££ه تع££داد انس££ان ها حق££وق پی££دا می ش££وند و هم££ه ترجم££ان رهنمون می شود که حیاتقدرت. نقد نظر او، ما را به حقوق ذاتی

همه مکانی و همه زمانی و همگانی هستند. نیستند. حق££وق ش££هروندی● حقوق انسان همان حقوق شهروندی

ذاتی حیات شهروندی و حقوقی هستند که هر عضو جامعه، بمنزل££هعضو از آنها برخوردار است؛

● حقوق ملی ذاتی حیات هرجامعه ای هستند؛ نیز ذاتی حیات طبیعت هستند. و● حقوق طبیعت

از حق£وق برخ£وردار● هر ج££امعه ای بعن££وان عض£و جامع£ه جه£انیاست.

« انس££ان دسته حقوق را نه می ت££وان در »حق££وق بنی££ادی5 این خلاصه کرد و ن££ه ب££ا یک££دیگر تع££ارض دارن££د. یک££دیگر را ن££یز ایج££اب

282

ج£££امعه ای ک£££ه، در آن، دولتمی کنن£££د. از این رو، ق£££انون اساسی 5مشروعیت خویش را از حقوق اخذ می کند، باید در بر بگ££یرد ه££ر

دسته حقوق را. این حقوق، در زب££انی ش££فاف و دقی££ق و بی نی££از از تعب££یر و تفس££یر، هری££ک در اص££لی از اص££ول ق££انون اساس££ی، بای££د

تعریف شوند. ، امک££ان. هم££ان طور ک££ه مش££اهده می ک££نیم، بن££ام مص££لحت4.2

خویش محدود می ش££ود و آزادی از استقلالبرخورداری شهروندان ایجاب کند، نه تنها حقوق محکوم ب££ه مق££دمو هربار مصلحت قدرت

هم انک££ار و ه££رو مؤخر شدن، می شوند، بلکه تجزی££ه ناپ££ذیری حق کرد، ش££هروندان تنه££ا از ج££زیى از ی££ک ح££ق وقت مص££لحت ایج££اب

می توانند برخوردار شوند. هم اکنون، در جامعه ها، تجزیه اس££تقلال، )= ح££ق انس££ان ب££ر س££عی شخصی، تجزی££ه م££الکیتتجزی££ه آزادی

خویش( رایج ترین نوع تجزیه ح££ق هس££تند. ب££رای مث££ال، اس£تقلال و آزادی تجزیه می شوند به قابل برخورداری و غیر قابل برخ££ورداری. چنان که آزادی به مجاز و ممن££وع، ب££ه مش££روع و غ££یر مش££روع، ب££ه قانونی و غیر قانونی، تجزیه می شود. استقلال نیز تجزیه و بخش££ی و یا تمام آن قابل انتق££ال ن££یز می گ££ردد. تم££امی اس£تقلال ب££رده ب££ه صاحب آن منتقل می شود و بسته به میزان ت££ابعیت زی££ر س££لطه از سلطه گر، از استقلال او، کم یا زیاد به س££لطه گر منتق££ل می گ££ردد. حق انسان بر س£عی خ££ویش ن££یز بن££ابر نظ££ام م££زدوری، تم££ام و ی££ا اندازه ای از آن، منتقل می گردد. در تمامی موارد، مص££لحت توجی££ه

، وقتی این یا آنکننده است. چند و چون مصلحت را اندیشه راهنما است، معین می کند.بیان قدرت

پذیرفته شده است؟ بخاطر تعریفی ک££ه چرا تجزیه و انتقال حق و پی££دا می کن££د. هرگ££اه ح££ق در بی££ان اس££تقلالحق در بی££ان ق££درت

، به ویژه گی هایش تعریف شود، )در این باره، مراجع££ه ب££ه دوآزادی می تواند بی فای£ده و ارکان دموکراسیکتاب، بیان استقلال و آزادی

نباش££د. در فص££ل اول این کت££اب ن££یز، ویژگی ه££ای ح££ق فهرس££ت شده اند( غیر قابل تجزیه و غیر قاب££ل انتق££ال و مح££دودیت ناپ££ذیری خود را بدست می آورد. و حق با این تعری££ف اس££ت ک££ه چ££ون بک££ار

رود، هم قدرت و هم مصلحتی را که می سنجد، بی محل می کند.

شدن گزارشگر برده قدرت بر حق.حاكميت مصلحت5انسان است:

استبداديان نمی پذیرند انسان، به ه££ر ج££ای جه££ان ک££ه ب££رود، از حقوق انسان برخوردار است. اما این درجامعه خویش است که از

و حق££وق ملی و حق££وق، بمثاب££ه عض££و جامع££هحق££وق ش££هروندی

283

را در، برخ££وردار می ش££ود. ب££دیهی اس££ت حق££وق ط££بیعتجه££انی هرجای جهان که باشد، باید رعایت کند. هم او، در وطن خویش، از پنج دسته حقوق یکجا برخوردار اس££ت. این حق££وق م££زاحم یک££دیگر نیس££تند و یک££دیگر را ایج££اب می کنن££د. بن££ابراین، تق££دم و ت££أخر آنه££ا بی محل است و استبدادیان، وق££تی هم ن££اگزیر می ش££وند حق££وق را بپذیرند، از راه تق££دم و ت££أخر قائ££ل ش££دن، م££انع از عم££ل ب££ه آن ه££ا می شوند. حقوق شهروندی نیز در عین حال، سیاسی و اقتص££ادی و اجتماعی و فرهنگی هستند. بنابراین، تقدم »حق££وق اقتص££ادى« ب££ر حق££وق دیگ££ر، مم££انعت از برخ££ورداری از این حق££وق اس££ت. قائ££ل شوندگان به تقدم و تأخر حقوق دروغ گویانند. دروغ می گوین££د زی££را مىدانند با برخورداری انسان ها از حقوق خ£ویش، اس£تبدادى ب£ر ج£ا نمىماند تا به اين يا آن تق££دم قائ££ل بگ££ردد. از آنج££ا ك££ه اس££تبداديان

را تنگ و تاری££ک می کنن££د وفضای فعالیتهای خودانگیخته شهروندان م££انع از مع££رفت آن££ان ب££ر حق££وق خ££ويش می ش££وند، ب££رای توجی££ه استبداد خویش، زم££انی دم از تق££دم»حق££وق اقتص££ادى« می زنن££د و

و...( و »جن££گ ت££ازمانی دیگر، »اجراى م££رام« )كمونيس££م، اس££لام « و »مح££روميت ام££روز در جه££ان« و »ديكت££اتورى آزادىرف££ع فتنه

ب££راى خوش££بختى ف££ردا« را دس££ت آویز می کنن££د. و این ه££ا هم££ه، می سازد!مصلحت هایی هستند که عقل قدرتمدار

اما همواره دولت استبداديان نيست كه بنا بر تقدم مطلقى ك££ه مىدهد، مردم را صغير مىگرداند و قيم آنها مىشود و برايبه قدرت

آنان سلسله مراتب نيازها را ترتيب مىدهد، بلكه مردمان، خود، هر بار كه به قدرت تقدم مىدهند، چ££نين مىكنن££د. توض£يح اين ك££ه وق££تى

عمل كنند، نيازه££ا از فع££اليت خودانگیخت££ه او پدي££دمىخواهند به حق را بمي££انمىآيند. اما هر بار كه قدرت را مدار مىكنند، پاى مص££لحت

مىآورند. غافل از این ک££ه مص££لحت بمعن££اى عم££ل در ب££يرون ح££ق و ناقض حق، همواره اجراى حكم قدرت است. از زمانى كه آدمى بهاين »مصلحت« تن مىده££د، فع££اليت خودانگیخت££ه، بن££ا ب££ر اين رشد کردن و، بدان، اختيار تعيين نيازها و تقدم و ت££أخر آنه££ا را از دس££ت

مىدهد:

،، ضد رشد می سنجد ناقض حق. مصلحتی که قدرت6ضد نیازهای واقعی است:

اس££ت و نيازه££اى« ك££ه خواس££ت ق££درت مشخصه آن »مصلحت آدمى را تعيين و درج££ه بن££دى مىكن££د، اين اس££ت ك££ه ن££اقض حقى از

است و »ض££د ني££از« را جانش£ينحقوق انسان و بنابراين، ضد رشد مادهاى« ص££ادر مىكن££د8 »فرم££ان نياز مىكند. براى مثال، خامنهاى

بر اين اساس كه »توسعه اقتصادى« مقدم است. اين »مص££لحت«

284

هر فرد ايرانى بر رهبرى جامع££هناقض آزاديهاى انسان، ناقض حق و ناقض فعاليت خودانگیخته انسان و عامل تبديل ك££ردنش ب££ه آلت فعل »رهبر« است. در نتيجه، ناقض رشد است. اما فق££ر ک££ه گوي££ا »رهبر« به زدودن آن تقدم مىدهد، حاصل استبداد است. حاصل از ميان رفتن يا جهت ضد رشد پي££دا ك££ردن عامله££اى رش££د اقتص££ادى اس££ت. از مي££ان رفتن عامله££ا و ي££ا تغي££ير جهت پي££دا ك££ردن آنه££ا، نيازهایى را پديد مىآورند كه بر نيازه££اى انس££ان ها در جري££ان رش££د، تقدم پيدا مىكنن£د و جانشينش££ان مىش££وند. در حقیقت، این نيازه££اى پدید آمده از تنظیم رابطه با قدرت هس££تند ك££ه بيش££تر از دو س££وم توليد و خدمات جهانيان را، ويرانگر مىكنند. براى مثال، آيا ي££ك قلم

درص££د تولي££د ناخ££الص داخلى را رانت تش££كيل نمىده££د؟ آي££ا40 ه£زار درس خوان££ده150 نمی گوی£د س£الانه صندوق بین المللی پول

را ترک می گویند؟ در اقتصاد امروز اي££ران، آي££ا بيش££تر از دوایرانسوم نيروهاى محركه در فعاليتهاى ويرانگر بكار نمىافتند؟

« را اس££تبدادى ب££دان خاطر ك££ه »مص££لحت ب££دين قرار، ق££درت اس££ت دارند، ضد رشدجانشين حقوقی مىكند که انسان و طبیعت

و ضد نياز را جانشین نیاز می کند. ضد نیازها آنها هستند که تولی££د و را ایج£££اب می کنن£££د.مص£££رف فرآورده ه£££ا و خ£££دمات ویران گر

بدین خاطر است که توليد و مصرف فرآوردهه££ا و خ££دمات ويرانگ££ر جانشين تولید و مصرف فرآوردهها و خدماتى می ش££وند ك££ه مىباي££د

دولتنيازه£££اى انس£££ان را در جري£££ان رش£££د برآورن£££د. از اينج£££ا، س;;ازگار ب;;ا رش;;د، دول;;تى اس;;ت ك;;ه در ب;;يرون حق;;وق

، مصلحت نسنجد و به اجرا نگذارد. انسان داراىپنج گانه و آزاد و فعاليت خودانگیخت;;ه، ن;يز انس;انىعقل مستقل

اس;;ت ك;;ه بن;;ا را ب;;ر تنظیم رابط;;ه ب;;ا ق;;درت نگ;;ذارد و مصلحتی که این تنظیم رابطه ایجاب می کند را نسنجد و

.جانشین حقوق خویش نسازد

سنجيده هيچ نيست جز نشاندن« قدرت. »مصلحت7 معلول بجاى علت:

پيش از اين، توضيح دادهام كه نياز از فعاليت پدی££د می آی££د و ب££ا فعاليت موجود زنده همراهاست. كار ه££ر ق£درتى اين اس£ت ك££ه، ب££ا ويرانگرى، فقر و محروميت پديد مىآورد و به استناد فرآورده خ££ود، نيازهاى تن را دست مايه مىكند. به سخن روشنتر، معلول ك££ه فق££ر

اس££ت. بدین س££ان، فق££راست را برجاى علتى مىنش££اند ك££ه ق££درت پوشش قدرت می شود وقدرتمداران به استناد آن، به برآوردن نياز انسان ها به غذا و پوشاك و مسكن، که نیازهای اولیه هستند، تقدم

285

مىبخشند. ام££ا، در عم££ل، ج££ز اين نمىكنن££د ك££ه فق££ر را هم££ه جانب££همىكنند. چند مثال:

● »خط سيد ضياء« )تمایل جانبدار استبداد در وابستگی( خ££اتمى « ب££راى اين ك££ه ش££بههاىرا »بنىصدر دوم« خوان££د. »اص££لاح طلب££ان

برجاى نماند، بر »تقدم در مبارزه با بنىصدر اس££ت«، تأكي££د كردن££د. علت رفتار آنها، اس££تبداد فراگ££یری اس££ت ک££ه ب££دان ولایت مطلق££ه

نام نهاده اند. بنی صدر نماد ایستادن بر حق££وق و روی££ارویى ب££افقیه این اس££تبداد اس££ت. معل££ول اول، قرب££انی اول، حق££وق هس££تند. چنان که، به استناد صورت جلسه ها، در مجلس ساختگی اول، برای

بنی صدر، دوازده جرم اصلی قائل شدند،بدین شرح:؛. جانبداری از دموکراسی1. جانبداری از حقوق بشر؛2. مخالفت با ولایت فقیه؛3 و کمیته ه££ا و دادگاه انقلاب« )سپاه. مخالفت با »نهادهای انقلاب4

و...(؛؛ بر سر گروگانها. مخالفت با قرارداد الجزایر5. مخالفت با احکام »قضات شرع« و حدود و تعزیرها؛6 . مخالفت با »انتصابات امام« )مقصود نصب بهش££تی و موس££وی7

ب££ر خلاف ق££انوناردبیلی ب££ه ریاس££ت و دادس££تانی دی££وان کش££ور(؛اساسی است

. مخالفت با تبلیغ برای خمینی؛8؛. مخالفت با اسلام فقاهتی9

یع££نی هم££ان دو. موافقت با ملی گرایى و طرفداری از مص££دق10؛ و آزادیاصل استقلال

و. مخالفت با گروگان گیری.11. مخالفت با ادامه جنگ.12

● »خ££ط س££يد ض££ياء« م££دعى ش££د »جري££ان س££وم« ب££ر »اص££لاح ، )حف£ظ« مسلط اس£ت. »اص£لاح طلب££ان«، از راه مص£لحتطلبان

م££وقعيت خ££اتمى و اص££لاح طلب££ان در رژيم(، خ££ودى و غ££ير خ££ودى تش££خيص دادن££د و از »جري££ان س££وم« ت££برى جس££تند. جنایت ه££ای

« ب££دانها»قتله££اىس££خت س££بعانه ک££ه »نظ££ام ولایت مطلق££ه فقیه « نام نهاد و دستگيريها و سركوبها، از جمل££ه ب££دین خاطرزنجيرهاى

روی دادن£££د ک£££ه، م£££وقعيت خ£££اتمى و اص£££لاح طلب£££ان در رژيم، فعل پذیری آنها را ایجاب می کرد. این موقعیت و نیز جنایتها، ه££ر دو معل££ول بودن££د و علت ولایت مطلق££ه ی££ک تن ب££ر ی££ک ملت اس££ت. »جریان سوم«، بمثابه بدیل، خطرناک تش££خیص داده ش££د و ح££ذف آن واجب گشت. بنام مصلحت، معل££ولی ک££ه »م££وقعیت در نظ££ام«

286

بود، جانشین علت )ولایت مطلقه فقیه( شد و فعل پذیری پیشارویجنایت ها را »اوجب واجبات« گرداند.

● زنان و جوانان، از دانش££جو و غ££ير دانش££جو پدي££د آورن££دگان دوم « را متهمخرداد بودند، »خط سيد ضياء« خاتمى و »اص££لاح طلب££ان

را بازى مىكنند و پشت سر او يلتس££ينى داردكرد كه نقش گرباچف )حف££ظ م££وقعيتنمايان مىشود، »اصلاح طلب££ان«، از راه مص££لحت

خاتمى و اصلاح طلبان در نظام(، س££ركوب دانش££جويان را تص££ويب كردند و به مسائل زنان، نزديك نيز نشدند. به سخن دیگ££ر، معل££ول که »م££وقعیت در نظ££ام« اس£ت جانش££ین و بس££ا پوش££ش علت ک££ه

، زن££ان ایرانولایت مطلقه خامنه ای است، شد و حقوق شهروندانو دانشجویان بودند، قربانی شدند.

●مردم بودند كه در دوم خرداد و در دو »انتخابات« بعدى مخالفت همگانى خ££ود را ب£ا جب££ار و دس£تیاران او اب££راز كردن££د. »خ££ط س£يد

« را متهم كرد كه »فشار از پایین وضياء« خاتمى و »اصلاح طلبان معامله در بالا« را رویه کرده و عامل برانگیختن مردم ب££ه ش££ورش است. »اصلاح طلب££ان«، نگفتن££د ک££ه عام££ل همیش££گی ب££ه عص££یان،

)حفظ موقعيت خاتمى و »اصلاح است. بلکه، بنام مصلحتقدرت طلب££ان« در نظ££ام(، روی££ه »آرامش فع££ال« را در پيش گرفتن££د و تم££رين دهن££دگان م££ردم ب££ه فع££ل پ££ذيرى و بى حرك££تى گش££تند. بدین سان، خود معلول را )موقعیت در نظام و روش فشار از پایىن ومعامله در بالا( جانشین علت )ولایت مطلقه یک تن ب££ر ی££ک ملت(

و فشار از پایىن را با »آرامش فعال« جانشین کردند. ● محکومیت نظام ولایت فقیه در دادگاه ش££هر ب££رلین موس££وم ب££ه

دولت ب££ه تروریس££م دول££تی و ان££زواى بين المللىدادگاه ميكون££وس از علتهاى دوم خرداد ب££ود. »خ££ط س££يد ض££ياء«ولایت مطلقه فقیه

سياست خارجى خود )سازش در باطن و ستیز در ظاهر( را ادام££ه )حف££ظ م££وقعيت خ££اتمى و«، بن££ام مص££لحتداد. »اص££لاح طلب££ان

»اص££لاح طلب££ان« در نظ££ام(، »تنش زدایى« را روش کردن££د و ت££ا ) عض££و و كوشش براى آزادك££ردن دارابىتخطئه دادگاه ميكونوس

گ££روه کش££تار در رس££توران میکون££وس( و ب££يرون ب££ردن رژيم از پيش رفتن££د. آی££انظارت كميسيون حقوق بشر سازمان ملل متح££د،

نمی دانستند تنش معلول علتی است و آن علت ولایت مطلق££ه ی££ک تن بر یک کش££ور اس££ت؟ چ££را بای££د »حف££ظ م££وقعیت در نظ££ام« راجانش££ین علت و پوش££ش آن می کردن££د و وس££یله پام££ال ش££دن حق حیات و دیگر حق£وق قربانی£ان ولایت مطلق£ه جب££اری می ش£دند ک£ه

دولت را به دولت تروریست بدل کرده است؟

287

هس£££££تند. از دوره این مثال ه£££££ا امره£££££ای واق£££££ع مس£££££تمر خامنه ای/خ££اتمی برگزی££ده ش££دند چ££را ک££ه نس££بت ب££ه دوره پیش و

دوره های بعد از آن، واضح تر هستند. « موقعيت خاتمى و خ£ود را ك£ه بدين سان بود که »اصلاح طلبان

، جانشين و پوش££ش علت ک££ه دولت جب££ارمعلول بود، بنام مصلحت است کردند و خود ب££ه تخ££ريب علته££اى وج££ودى خ££ويش پرداختن££د. حامي££ان آنه££ا ن££يز، اغلب از راه غفلت از علته££ا، ناخواس££ته، در اين

تخريب شركت جستند. مىس££نجد، از راه ف££ريب، ب££دين قرار، »مص££لحتى« ك££ه ق££درت

معلول را جانشين علت مىكند. جامعهاى كه درآن معلولها جانش££ين ، مح££ل مىماند. ايران، پيش و پس از انقلابعلتها مىشوند، از رشد

اين جانشينى گشته و، بدان، فرص££تهاى ب££زرگ رش££د ب££ه فرص££تهاى ويرانگ££رى ب££دل ش££دهاند. رش£د وق££تى تحق££ق پي££دا مىكن££د ك££ه بن££ام

، معلول جاى علت ننشيند.مصلحت

و نیاز واقعی و نشاننده« ضد رشد. اما »مصلحت8 ، ساختنى ومعلول برجای علت، تنها در بيان قدرت

توجیه کردنی است: و نش££اننده و آزادى در سر، مصلحتی ناقض حق بابيان استقلال

نیازه££ای ک££اذب ب££ر ج££ای نیازه££ای واقعی ومعل££وم بج££ای علت را «، وق££تى درنمىتوان سنجید. بدين قرار، ميزان ويرانگرى »مص££لحت

بيرون ح££ق س£اخته و ن£اقض آن مىش£ود، بي££انگر ان££دازه زورم£دارى اس££ت.اس££تبداديان و ن££يز ان££دازه اعتي££اد جامع££ه ب££ه بي££ان ق££درت

جامعهاى كه، در آن، همه روز، همگان »مصلحت«های ن££اقض ح££ق می س££نجند و بک££ار می برن££د، جامعه اس££ت ک££ه، در آن، زورب££اورى

ك££ه در بيراه££ههمگ££انى اس££ت. چ££نین ج££امعه ای ن££ه در راه رشد ويرانگرى است. ازاين رو، در رشد، بي££ان اس££تقلال و آزادى، بمثاب££ه

، نقش اول را دارد. »مصلحتى« ك££ه ب££ه حکم ق££درتاندیشه راهنما دارد و برای آن سنجیده می ش££ود ک££هباید سنجيد، بن مایه ای از زور

ب££ا زورتن دادن به روابط قوا و بكار بردن ترکیب نیروه££ای محرکه را »عاقلانه و پسندیده« و بسا »مشروع« بنمایاند. غافل از این ک££ه هر حقى از حق;;وق انس;;ان، خ;;ود، هم ه;;دف و هم روش

. چنانكه رشد انس££ان تحق£ق پی££دا نمی کن££د مگ££ر ب££ا عم££ل ب££هاست . و اس££تقلال وحق££وق و فع££ال کردن هم آهن££گ اس££تعدادها و فض££لها

روش خ££ویش هس££تند. ب££ازورگفتن و زورپ££ذیرفتن، انس££انآزادی داش££ته خ££ود را بدس££ت نمی آورد، بلک££ه از آن دواس££تقلال و آزادی

غافل می شود. دانش آموختن وسيله هدفى است كه دانش اس££ت. ح;;ال آنك;;ه »مص;;لحت« وق;;تى بك;;ار ب;;ردن زور اس;;ت، ب;;ا

288

هدفى كه توجیهش می کن;;د، از ي;;ك جنس و ن;;وع نيس;;ت. هدف سازگار با اين »مصلحت« قدرت است که ه££دف ظ£اهر آن را

س£ال را »مص££لحت«8می پوش££اند. چنانك££ه ادام£ه جن££گ ب££ه م££دت « در جهان و هدف واقعى آن،گرداندند. هدف مورد ادعا »رفع فتنه

- بن££ا ب££ر اع££تراف محس££ن رض££ائى - تث££بيت »نظ££ام ولايت مطلق££ه « بود. جنگ ويرانگرى بر ويرانگرى افزود و اس££تبداد خی££انت وفقيه

جنایت و فسادگستر »خط سيد ضياء« را ببار آورد، رفع فتنه نکرد، بلکه آن را عالم گیرتر هم کرد. ب££دین خاطر، ه££ر »مص££لحت« ك££ه در بيرون حق سنجيده شود، ضد رشد مىشود و در پرده هدف ظ££اهر، هدف واقعى را مىپوشاند. ه££دف واقعی ق££درت ويرانگ£ر اس£ت ک££ه مص££لحت را جانش££ین ح££ق می کن££د و، بنوب££ه خ££ود، مص££لحت ه££دف

ظاهر را پوشش هدفی می گرداند که قدرت است. و آزادى راهنماس££ت، ه££ر حقى بدين قرار، وقتى بيان استقلال

روش خود نيز هس££ت و در ب££يرون آن، روش££ى را نمىت££وان س££نجيد. ، يكى و روش ن££يز خ££ود آن اس££ت. ح££ال آنك££ه در بي££ان ق££درتحق

مىش££ود و هم££واره دو ه££دف یکی« تجويز بك££اربردن زور»مصلحت س£اختگی و دیگ££ری واقعی دارد. اولی ظ£اهر اس£ت و ب££راى توجي££ه »مصلحت« س££اخته مىش££ود و هيچ گ££اه تحق££ق پي££دا نمىكن££د و دومی قدرت است و واقعى كه از راه ويرانگرى، پديد مىآي££د. بم££دد ابه££ام اس££ت ک££ه ه££دف واقعى ب££ا ه££دف س££اختگى پوش££انده می ش££ود. ازاين رو، شفاف ک££ردن ه££دف يگان£ه ک££ردن آن و خ££ود آن را وس££يله

تحقق خویش شناختن و کردن است.

می سنجد و بکار می برد،. مصلحتی که عقل قدرتمدار9 ، را ب;;ه ت;;دریج می;;ان تهی، ولو بیان قدرتاندیشه راهنما

نیز نیاید:می کند. تا بدان جا که دیگر بکار توجیه مصلحت ب££رای مث££ال، بن££ابر فک£ر راهنم£ای ولایت فقی££ه، فقیهی می توان££د ولایت بجوید که شرائط م££رجعیت، از جمل££ه، اعلم و اع££دل و اتقی

ایج££اب ک££رد ک££ه ولایت از آنب££ودن را داش££ته باش££د. ام££ا مص££لحت کسی بگردد که این شرائط را نداش££ت. بدین س££ان، ولایت فقی££ه از

از حق££وق انس££ان وش££رائط م££رجعیت تهی ش££د. پیش از آن، فقه و حق££وق ای££ران و حق££وق ملی و حق££وق ط££بیعتحقوق ش££هروندی

، خالی شده بود. بمثابه عضو جامعه جهانی که رأی دادن به آن واجب شرعی شد، ن£یز حتی قانون اساسی

میان تهی شد. نقض ها چون از اندازه گذشت، »نماین££دگان« هم££ان مجلس ساختگی هم بستوه آمدند و ش££کوه کردن££د. در پاس££خ آنه££ا،

توسل جست و گفت: جنگ ایج££اب می ک££رد ک££هخمینی به مصلحت289

ب££ه ق££انون اساس££ی عم££ل نش££ود. ب££ا این ح££ال، خ££الی کردن ق££انون « و،اساسی از محت££وی، ادام££ه ی££افت. او »دادگ££اه وی££ژه روح££انیت

، »مجم££ع تش££خیصس££پس، بن££ام تق££دم مص££لحت ب££ر احک££ام دین « را تشکیل داد و دستور بازنگری در قانون اساس££ی نظاممصلحت

« وارد قانون اساس££یرا صادرکرد. بدین سان، »ولایت مطلقه فقیه شد. باوجوداین، ادعا شد که اختیارهای من££درج در ق££انون اساس££ی، ک££ف اختی££ارات ولی ام££ر هس££تند. »حکم حکوم££تی« درکارآم££د و ب££ر

قانون، از اساسی و عادی، حاکم شد. است کهپرسش مهمی محل پیدا می کند: این قدرت را از محت;;وای خ;;ویش ک;;ه حق;;وق هس;;تند، خ;;الیدین

می کن;;د. از چه رو، انس;;ان ها ن;;ه ق;;درت ک;;ه دین را ک;;ه قربانی اول است، مقصر می کنند؟ آنها ک;;ه ب;;ه ص;;رافت شناسایى علمی رابط;;ه ق;درت و م;;رام می افتن;;د، ان;;دک

، دین را مقص;;رشمارند. از آنها، ش;;ماری، بن;;ام مص;;لحت می کنند. زیرا می پندارند، توجیه کنن;;ده ق;;درتی ک;;ه گم;;ان می برن;;د از آن حاکم;;ان اس;;ت را بای;;د بی اعتب;;ار ک;;رد ت;;ا بتوان آنان را ب;;ا خ;;ود ی;;ا دیگ;;ران جانش;;ین ک;;رد. اک;;ثریت بزرگ معلول را به جای علت مقصر می کنند. زیرا گم;;ان می برند قدرت وسیله دین یا مرام توجیه کننده آن است. وق;;تی دین ی;;ا م;;رام ب;;د اس;;ت، از ق;;درت ب;;د اس;;تفاده می ش;;ود. غاف;;ل از این ک;;ه ق;;درت رابط;;ه مس;;لط – زی;;ر

ک;ه، در ب;ا زورسلطه و ترکیبی است از نیروهای محرکه این رابط;;ه، بک;;ار می رود. دین ی;;ا م;;رام در این ت;;رکیب نمی تواند شرکت کند زیرا وظیفه اش توجیه آن رابط;;ه و بکار بردن این ت;;رکیب اس;ت. هرگ;اه نتوان;;د توجی;ه کن;;د، تغییرش می دهند تا که از عه;;ده توجی;;ه برآی;;د. انس;;ان ها اگر رابطه دین یا مرام با قدرت را نی;;ک بشناس;;ند، بس;;ا از پرستش قدرت رها می شوند و بر آن می شوند رابط;;ه

همین ب;;ا ح;;ق جانش;;ین کنن;;د. رشد را ب;;ا رابط;;ه حققوااست.

وس;;یله اما چرا اک;;ثریت ب;;زرگ ب;;اور کرده ان;;د ق;;درت است؟ زیرا در روابط قوا زندگی می کنند و برای ی;;افتن

می س;;نجند و بک;;ار می برن;;د.این یا آن موقعیت، مصلحت یااین مصلحت ها هیچ جز جانشین کردن محتوی های دین

م;;رام ب;;ا توجیه کنن;ده های ق;درت نیس;;تند. جری;ان غاف;لشدن از حقوق و گره زدن غفلت به جهل، همین است.

290

و عم;;ل ب;;ه مص;;لحت رفتن به راه رشد. عمل به حق10رفتن به بیراهه مرگ و ویرانی است:

از راه غى ج££دا اس££ت«. چراك££ه از این است که »راه رشد حق در روش££ى ك££ه بك££ارويرانگ££رى ب££ه رش££د راهى نيس££ت. وج££ود زور

مىرود، آن را ضد رشد مىكند. راس££تى اين اس££ت ك££ه خش££ونت ض££د رشد و خشونت زدایى رش££د اس££ت. خش££ونت را قدرتم££داران روش

اما اغلب انس;;ان ها از اين واقعيت غفلت مىكنن;;دمىكنن££د. محور و م;;دار نمىش;;ود اگ;;ر نتوان;;د خش;;ونت راكه قدرت

ب££راى مث££ال، اگ££ر »خ££ط س££يد ض££ياء« خش££ونت راهمگانى كند. تحميل نمىكرد، كجا مىتوانست در پى انقلابى ك££ه گ££ل را ب££ر گلول££ه پيروز ك££رد، اس£تبداد ويرانگ££ر خ££ويش را ب££ر قراركن££د؟ بنوب££ه خ££ود، »خط سيد ضياء« نمىتوانست ص££احب ق££درت ش££ود اگ££ر گروهه££اى زور پرس££ت، هم از آغ££از، خش££ونت را روش نمىكردن££د. اين خ££ط،

« گردان£££د و، ب£££ا وس£££عتبک£££اربردن خش£££ونت را عين »مص£££لحت بى سابقهاى، بكارش ب££رد. در اعتي££اد جامع££ه ب££ه ان££واع خش££ونتها ت££ا بخواهى كوشيد و با آهنگی پرشتاب تر، از آهنگ گسترش خش££ونت،

ويرانگرى را جانشين رشد كرد. پيش از اين، خ££اطر نش££ان كردهام ك££ه خش££ونت زدایى رشد است. الا اين كه در اينجا، پرسش جديد و اساسى پيش مىآي££د: اگ££ر

است با رشد سازگار نيس££ت، آي££ا بك££ار ب££ردن زوروسيلهاى كه زور و بقصد زدودن خشونتى است ك££هحتى وقتى در مقام دفاع از حق

زورگو بكار مىبرد، ضد رش££د نيس££ت؟ در مق££ام دادن پاس££خ ب££ه این پرسش، يادآور می شوم روشى را كه ابراهيم )ع( بكار ب££رد و آتش خشونت بر او سرد ش££د. و ب££ر آن مىافزايم توض££يحى را ك££ه، هم££ه

روز، مىتواند بكار همگان آيد: ، خود حق است. بنابراين، حتى وقتى زورپرس££تان وسيله حق

خشونت در كار مىآورند و مدار خشونت را مىبندند و آزادگ££ان را در وسيله حق و خشونت روش ب££يرون رفتن ازآن زندانى مىكنند، زور

مدار خشونت نمىشود. اما عدم خشونت اگر فعل پ££ذيرى و پ££يروى از اين فلسفه باشد كه خشونت سرانجام بكار برن££ده آن را از پ££اى در مىآورد، چه بسا م££وجب گس££ترش ويرانگ££رى مىش££ود. آي££ا راهى ديگر نيست؟ چرا. در حقيقت، ناحق ب££ا زور و ح££ق ب££ا ن££يرو هم££راه

لذا، در مدار بسته خشونت است كه جه;;اد اك;;بر دراست. عق££لمستقل و آزاد نگاه داشتن عق;;ل را روش بای;;دکرد.

خودانگیخته، و آزادى را ب£££راى خ£££ود، هم ه£££دف و هم روش اس£££تقلال ال;;ف.

ن££یز، در ح££الت فط££ری خ££ود،می کن££د. و چ££ون عق££ل قدرتم££دار291

خودانگیخته است، بازیافت خ££ودانگیختگی را ب££راى او ه££دف مىكن££د. چرا که هدف از ميان برداشتن قدرتمداران نيس££ت مس££تقل و آزاد كردن آنان است. حتی وقتی به جنگ می آیند، ه££دف ن££ه ن££ابودکردن متجاوز که منصرف کردنش از تجاوز باید باشد که فرمود: اگر آنه££ا

ش££ودبه جنگ آمدند، با آنها بجنگيد تا فتنه نمان££د، ت££ا دين از آن خ££دا درآم££ده)تنها وقتى دين از آن خ££دا نيس££ت ك££ه ب££ه م££الكيت ق££درت

باشد. بنا بر اين آزاد كردن دين از ق££درت، جه££اد اس££ت( و س££تم ازميان بر خيزد؛

. خشونت معلول است، علت آن رابطه سلطه گر - زير سلطهب ب££ااست كه سلطه گر را به جبر بکار بردن ترکیب نیروه££ای محرکه

گرفتار می کند. رها شدن و رها كردن از اين رابط££ه اس££ت ك££هزورخشونت زدایى است؛

مدارانى كه خشونت بكار مىبرند، خ££ود دو دس££تهاند: آلت قدرتج. بازها و آلتها. آزادكردن آلتها از بازى كردن نقش آلت، آلت بازه££ا را

تنها و ناتوان مىكند و به باز شدن مدار خشونت، مىانجامد؛ خشونت زدایى پرده ابهام را دریدن و ه££دف واقعى قدرتم££دار راد.

آشكار کردن است. مبارزه با ابهام و شفاف كردن هر غير ش££فافگشودن مدار بسته خشونت، بدون بكار بردن خشونت است؛

. از آنجا ك££ه زورم££دار نمىتوان££د م££دار بس££ته خش££ونت را بوج££ود ه بياورد مگر با گرفتن نيرو از زورپذير، ك££ار ب££ا مس££تقل و آزاد ش££دن

بن;;ا ب;;رشروع مىشود. اين روشى است كه ابراهيم )ع( بكار ب££رد. ك;;ردن و و آزادى را اندیش;;ه راهنمااين، بي;;ان اس;;تقلال

در برابر تمام ستم گش;;تن، اساس;;ىترین كاره;;اتمام حق؛است مدار بسته خشونت و ويرانگرى را عرصه رويارویى ك££ردن، از و .

جنس زورگو شدن است. هرگز نبايد در آن مدار، با زورگ££و روي££ارو و آزادى آورد و درشد. مىبايد قدرتمداران را به فراخن££اى اس££تقلال

اين فراخن££ا، آتش خش££ونت را س££رد ك££رد. ب££ه اين ع££ذر ك££ه روش كنن££دگان خش££ونت عرص££هاى ج££ز م££دار بس££ته خش££ونت ب££اقى نگذاشتهاند، نمىتوان تسليم حكم آنان شد. چرا كه انس££ان در درون خود، پهنای بى ك££ران اس££تقلال و آزادى را دارد و مىتوان££د مه££اجرت

كند و در بيرون از قلمرو زورمداران، به مبارزه بايستد؛ اگ££ر مه££اجرت ن££يز ممكن نش££ود، ب££دين ع££ذر ك££ه م££دار بس££تهز .

تن دادن بهخشونت مدار بسته بد و بدتر را پديد مىآورد و مصلحت بد از بيم بدتر اس£ت، نباي£د تس£ليم س£تمگر ش£د. تن ن££دادن ب£ه اين »مصلحت«، گشودن مدار خشونت اس££ت. ك££ربلا، آزم££ايش موف££ق

اين روش است؛

292

اس££ت ك££ه مىباي££د در پيش گ££رفت: غاف££ل نش££دن از راه رشدح . و آزادى خویش كه از بيرون قابل تهديد و تحدي££د نيس££ت واستقلال

خلاق£££ه عق£££ل و، ب£££دان، اس£££تعدادپيش£££ى گ£££رفتن در دانش و فن خودانگیخته و مجموعه استعدادها و فضل هارا فعال تر ک££ردن، م££انع از آن می شود که خشونت درکارآی££د و م££دار بس££ته آن پدیدآی££د. ب££ر فرض ك£ه غفلت از اس£تقلال و آزادى، م£دار بس£ته را بوج£ود آورده

و آزادباشد، راه رشد، راه بيرون رفتن از آن اس££ت: عق££ل مس££تقل اس££ت وق££تى ت££وان خل£ق خ££ود را می توان££د ت££ا نزدی££ک ب££ه بى نه££ایت بیش££ترکند، وق££تى مىدان££د رش££د اس££تعدادهایش نزدی££ک ب££ه بی پای££ان است. بنابر بيان استقلال و آزادى، باخدا بودن، بكار انداختن تمامى توان خلاقه عقل و تمامى استعدادها و فضل هااست. آن انسانى كه

آتش خشونت بر او سرد مىشود، اين انسان است؛ وقتى عقل خوانگیخته اين روشها را بكار مىبرد، ب££ه اين نتيج££هط .

مىرسد كه مدار بسته خشونت هرگز پديد نمىآيد اگر حتى يك تن، با فعال کردن هم آهنگ همه استعدادها و فضل های خويش، استوار به

و آزادى ذاتى حیات فع££ال عق££لاستقامت بايستد. چرا كه استقلال همه انسان ها، حتى آنهایى، است كه زورمدار گش££تهاند. اس££تقامت انسان مستقل و آزاد، استقامت دربازخواندن انسان ها به اس££تقلال و آزادى خود نیز هست. چون استقامت، خشونت را بى اث££ر مىكن££د، ش££مار كس££انى ك££ه اس££تقلال و آزادى خ££ويش را بي££اد مىآورن££د، روز

افزون مىشود. و و آزاد نباي££د بگ££ذارد م££دار خش££ونت س££ياه چ££ال عقل مس££تقلی .

سانسورهايش بگ£ردد. ب£ر او اس£ت ك£ه در جري£ان آزاد اطلاع£ات و انديشهها بكوشد. حتى اگر در انزواى كامل باشد، با بهره جستن از پن££دار و گفت££ار و ک££ردار زورم££داران مىتوان££د جري££ان انديش££ه ها و اطلاعات را ب££ر قراركن££د: دورغ ج££ز پوش££اندن حقیقت نیس££ت. پس

را مىتوانمىتوان حقایق را از پوشش دروغ ها بدر آورد. بيان قدرت نقدكرد. آن ك££ار ك££ه بزرگتر كاره££ا اس££ت پيش££گيرى از بيگ££انه كردن

و آزادى در بي££ان ق££درت اس££ت. بن££ابر تجرب££ه، بي££انبي££ان اس££تقلال «، در بيان قدرت از خود بيگانهاستقلال و آزادى را، بنام »مصلحت

مىكنند. اين كار را بدست دين م££داران و مرام م££دارانى مىكنن££د ك££ه، سازش با قدرت را، ناگزير مىپندارند و بيان اس££تقلال و آزادى را در بيانى در بردارنده توجیه گرهای قدرت حاكم از خود بيگان££ه مىكنن££د.

اي££ران و، اس££لام بمثاب££ه بي££ان راهنم££اى انقلابمقايس££ه دو اس££لام اسلام بمثابه بيان ولايت )= قدرت( مطلق££ه، اهميت اين پيش££گيرى را در استقرار استبدادى آشكار مىكند كه بکابردن ت££رکیب نیروه££ای

بازور، بنابراین، خشونت، را تنها روش حاكميت مىكند.محرکه

293

و آزادى بدين سان، در م£دار بس£ته خش£ونت، بظ££اهر، اس£تقلال و آزاد و روشهاى بالا( زن££دانى مىش££ود.)= انسانى با عقل مستقل

.زیرا زندانى شدن نامحدود در محدود مح;;ال استبظاهر، در حقیقت، زورمداران، در بك££ار ب££ردن خش££ونت تنه££ا مىش££وند. در براب££ر خ££ود، ن££يرویى را مىيابن££د ك££ه از مي££ان برداش££تنى نيس££ت. دو

رهبرى با يكديگر رويا رو مىشوند: در ب££ا زور● یکی رهبرى كه جز بکاربرنده ترکیب نیروه££ای محرکه

رابطه سلطه جو با سلطه پذیر نيست و و آزادى خ££ود ع££ارف● دیگ££ری ره££برى ك££ه عق££ل او ب££ر اس££تقلال

است. ره££برى اولى ن££ابودى ره££برى دومى را در س££ر دارد و ره££برى دومى ب££ه ی££اری رس££اندن ب££ه ره££بری اولی در بدرآم££دن از غفلت،

اگ;;ر و آزادى خود و خشونت زدایى، می اندیش££د. غفلت از استقلال رهبرى اولى جز قتال، چارهاى برجا نگ;;ذارد، پ;;يروزى ب;;ا دومى است ح;;تى اگ;;ر ي;;ك تن باش;;د و شكس;;ت ب;;ا اولى است اگر صاحب بزرگترين ارتشها باش;;د. اگ;;ر هم دومى كشته شود، مدار بسته خش;;ونت ب;;از مىش;;ود و انس;;ان ها

را باز مىيابند. راه رشد ب££ا تغي££ير انس££ان ش££روع مىش££ود و اين تغي££ير ب££دين قرار، رشد

مستقل و آزاد شدن از قدرتمدارى است. رها شدن از قدرتمدارى، و آزاد وتحقق پیدا می کند به فعال كردن توان خلاقه عقل مس££تقل

فعال کردن هم آهن££گ اس££تعدادها و فض££ل هاى انس££ان و رویه ک££ردن که فرآورده ابتکار و ابداع و کش££ف وبکاربردن ترکیب دانش و فن

خل££ق هس££تند ب££ا س££رمایه و حق££وق در اندیش££ه و عم££ل و در تنظیمرابطه های خویش .

ب££ا وج££ود اين، در اينج££ا، ن££وعى از خش££ونت در نظ££ر اس££ت ك££ه فراوانترين ن££££وع و ض££££د رش££££دترين آنهاس££££ت: خش££££ونتی ک££££ه »استبدادعادل« به قصد »تربيت مردم« بکار می برد: خشونت بنام

«، خشونت بنام مرام ولايت مطلق££هترقى، همان »ديكتاتورى رشد ، پيشوا، و حزب پيش آهنگ و ...، خشونت بنام تربيت فرزند وفقيه

ش££اگرد )پ££در و م££ادر در خان££ه و معلم در مدرس££ه( و... اين ن££وع بك££ار مىرود. ب££ديهى اس££ت ك££ه انس££انخش££ونت، بن££ام مص££لحت

بدل مىكن££د و محي££ط اجتم££اعى راخودانگیخته را به انسان تابع زورخفقان آور و ضد رشد مىگرداند.

بدين قرار، بهمان ان££دازه ك££ه محي££ط اجتم££اعى از خش££ونتها، از خ££الى بگ££ردد، آم££ادگىجمل££ه خش££ونتها بن££ام اين و آن مص££لحت

بيشتر مىشود.انسان ها براى رشد

294

فرموده!؟: مصلحت. تبعیض11 ، در کتاب رشد )جلد دوم( نقش تبعيضها را در جلوگيرى از رشد

مطالعه كردهايم. در اينجا، آن نوع از تبعيضها در نظر است كه بنام بر قرار مىشوند. توضيح اين ك££ه همگ££ان اذع££ان دارن££د ك££همصلحت

این مصلحت ها مخالف حقوق انسان و برابرى انس££ان ها در حق££وق هستند، اما از بر قرارکردن آنها چ££اره نیس££ت. رايجترين ش££كل اين تبعيضها، تبعيضى است ك££ه، بن££ام مص££لحت، ب££راى قدرتم££داران ب££ر قرار مىشود: نظريههاى رشد كه بسود »سرمايه گذاران«، از جمله سرمايه گذاران خارجى، تبعيض بر قرار مىكنند، يا تبعيضى كه بن££ام اين و آن مص££لحت، در ش££كل »اختي££ارات ف££را ق££انونى« ب££ر ق££رار مىشود، يا تبعيض££ها ك££ه بس££ود اين و آن منطق££ه جع££ل مىش££وند، ي££ا تبعيضها كه بسود زمان حال و يا آين££ده ب££ر ق££رار مىش££وند. ي££ا ح££تى تبعيضهاى »گذرا« كه در خانوادهها مقرر مىشوند. همه اين تبعيضها

مانع رشد مىشوند. بدين سان، آن تبعيضها ك££ه رايجترين تبعيض££ها بش££مار مىرون££د و

ترينه££ا ن££يز هس£تند. بخش بر قرار مىشوند، ض£د رشدبنام مصلحت بزرگى از اين تبعيضهای مصلحت فرموده را انسان ها خود مىتوانن££د از ميان بردارند. با توجه به این مهم که تبعیضی که برقرارک££ردنش مصلحت می شود، بسا آشکارترین مفسدت ها است. بنابراین، نباید س££نجید و بک££اربرد. وق££تی هم قدرتم££داری آنه££ا را می س££نجد، نبای££د

جامع££هپذیرفتشان. با ترك اين نوع »مصلحت«سازیها، ش££هروندان حقوند خويش را ب££از مىيابن£د و دولت و كارفرمایيه££اى اس£تبدادى را

بى پايگاه مى کنند. در حقیقت، ، برق££رار می ش££ود، م££وقعیت. تبعیض££ی ک££ه، بن££ام مص££لحت11.1

برق££رارمس££لط بخش££یدن ب££ه طرفی اس££ت ک££ه بس££ودش تبعیض می شود. بدین سان، در رابطه مسلط )صاحب امتیاز( – زیر س££لطه

(، به صاحب امتیاز امک££ان بک££اربردن ت££رکیب نیروه££ای)مردم ایران ب££ر ض££د م££ردم داده می ش££ود. حاص££ل هم££ان زی££ان ب££ا زورمحرکه

عظیمی می ش££ود ک££ه ب££ه ایرانی££ان، از رهگ££ذر دادن امتیازه££ا ب££ه خارجی£££ان وارد ش£££د. ب£££رای مث£££ال، بدس£££ت آوردن£££دگان امتی£££از

)دولت انگلیس یکی از آنه££ا ب££ود( ای££رانبهره برداری از من££ابع نفت نقش ویران گ£ری، از راه س£لطه ب££ر دولت ای££ران، پی£دا کردن££د. این امتیاز یکی از امتیازها بود که بنام مصالح عالیه دولت ب££ه خارجی££ان

داده شدند؛ . امتیازها به ما می گویند که دولتی که بنام مصالح خود امتیاز11.2

می دهد، سلطه بر مردم خویش را در گرو تکیه خ££ویش ب££ه ق££درت خارجی می بیند و برای برخورداری از حمایت بیگانه، به او، به زیان

295

ت;;وجیه گربدین قرار، دو مصلحتمردم کشور، امتیاز می دهد. ، متک;;ای یک;;دیگر می ش;;وند و س;;بب برق;;راریدو تبعیض

مصلحت توجیه گر تبعیض بسودتبعیض بسود بیگانه می گردند: دولت جبار و مصلحت ت££وجیه گر برقرارک££ردن تبعیض بس££ود ق££درت

خارجی.

. هر مصلحت ت;;وجیه گر تق;;دم و ت;;أخری، ب;;ا مص;;لحت12 دیگری همراه است که متقابلا متکای یکدیگر می شوند:

بسا قانون و دين و مرام براى گذشته ي££ا ح££ال ي££ا آين££ده و ب££راى ، برای زم££اناين يا آن محل، تقدم قائل نمىشوند. اما بنام مصلحت

حال و يا زمان آينده، یا برای اين يا آن محل، تقدم قائل می ش££وند.

هم اكنون، در جامعههاى غربى، به زم££ان ح££ال تق££دم داده مىش££ود. مسئولان سياس££ى ن££يز ك££ه مىدانن££د اين تق££دم مش££كلهاى ب££زرگ در

خ££ود را اب££راز كنن££د. ي££ا بن££امآينده پديد مىآورد، جرأت نمىكنن££د علم مصلحت )ترس از واكنش رأى دهندگان( براى انواع كاره££ا، محله££ا را درجه بندى مىكنند. تق££دم و تأخره££اى رايج ب££ر پاي££ه قرارگ££رفتن من££اطق در م££دار كش££ورى و جه££انى فع££اليت س££رمايه، برق££رار مى ش££وند. از آن رايجتر، تق££دمهائى هس££تند ك££ه بخ££اطر م££وقعيت اجتماعى ب££رای اين ي££ا آن زم££ان و اين ي££ا آن مح££ل قائ££ل مىش££وند.

بخشى از مهاجرتها و زمان بنديها از اين نوع هستند. اما در اينجا، رايجترين نوع تقدم و تأخرها مورد نظ££ر اس££ت ك££ه

هستند:، قائل مىشوند و از موانع رشدهمگان، بنابر مصلحت . شعار »همه چيز هم اكن££ون و همين ج££ا« و ي££ا ش££عار »هيچ12.1

چيز امروز و همه چيز فردا« و يا... گوياى تقدمى هستند ك£ه، بن£ابر ، همگ££ان ب££راى ح££ال ي££ا آين££ده و اين و آن مك££ان قائ££لمص££لحت

مىش££وند چ££رامىشوند. اين سان تقدم و تأخر مقرر كردنها ضد رشد كه روش رشد، تجربه است و تجربه رشد نياز به پيوستگى زمان و مك££ان دارد. توض££يح اين ك££ه در رش££د، فعاليته££اى من££اطق مختل££ف مجموعهاى را بوجود مىآورن££د ك££ه در زم££ان در برگيرن££ده گذش££ته و حال و آينده، مجموعه زنده و رشد يابى مىشوند. رجحان بخش££يدن

)در ش££كل س££رمايهبه اين يا آن زمان، اين يا آن محل، رشد قدرت و غير آن( را جانشين رشد انس££ان مىكن££د. وض££عيت كن££ونى جه££ان،

بيشتر حاصل اين نوع تقدم بخشيدن است. ک££ه تأم££ل ک££نیم، در این تقدم و تأخر قائل ش££دن بن££ام مص££لحت

مشاهده می ک££نیم ک££ه این مص££لحت ت££وجیه گر ی££ک مص££لحت پنه££ان است: مصلحت آشکار متکی به مصلحت پنهان و متک££ای آن اس££ت. مصلحت پنهان را قدرتی می سنجد که برای زمان و یا محلی تق££دم قائل می شود. در شعار »همه چیز هم اکنون و همین جا« ک££ه تأم££ل

296

بس££ود ح££ال و ب££ه زی££ان آین££دهکنیم، مشاهده می ک££نیم، ی££ک تبعیض برقرار شده است. آیا این تبعیض با برخ£ورداری نس££ل های ام££روز و فردا از حقوق خویش خوانایى دارد؟ نه. در عوض، با سود سرمایه

به زیان نسل ام££روز وخوانایى دارد. چنان که آلودگی محیط زیست بیشتر نسل های آینده است. اما بسود شرکت های فراملی££تی اس££ت. آنها حتی حاضر نیستند زیانی را که به محیط زیست وارد می کنن££د، جبران کنند. این شرکتها سود خود را در لب££اس، مص££لحت »ن££یروی کار« می پوشاند: رعایت سلامت محیط زیست سبب ب££زرگ ش££دن نرخ بیکاری می شود! بدین سان، مصلحت قدرتی ک££ه سرمایه اس££ت

»نیروی کار« می پوشاند که، دروغ است و ب££ا مص££لحترا مصلحت دوم متکای یکدیگر می شوند. مصلحت دوم همان تقدم قائل ش££دن

برای »هم اکنون و همین جا« است؛ . »حف£££ظ نظ£££ام اوجب واجب£££ات اس£££ت« تش£££کیل »مجم£££ع12.2

« را ایج££اب کرده اس££ت. ام££ا این »اوجب نظ££امتش££خیص مص££لحت واجبات« تق££دم مطل££ق قائ££ل ش££دن ب££رای ی££ک رابط££ه می££ان فع££ال مایش££اء و م££ردم محک££وم ب££ه اط££اعت اس££ت. مص££لحت ص££وری،

« اس££ت ک££ه می پوش££اند مص££لحت واقعی را ک££ه»مص££لحت اس££لام مصلحت توجیه کنن££ده رابط££ه فع££ال مایش£اء و مطی££ع اس£ت. و ب££از،

. بن££ابراین،مصلحت نظ££ام مق££دم و ح££اکم می ش££ود ب££ر احک££ام دین مصلحت توجیه می کند خ££الی ک££ردن دین را از هرآنچ££ه ب££ا توقع££ات دولت جبار سازگار نیس££ت و پرک££ردنش از توجیه گره££ا. از این س££ه مصلحت، مصلحت اسلام دروغ است زی££را قرب££انی اس££لام اس££ت و

دو مصلحت دیگر متکای یکدیگرند. خوانندگان می توانند موارد دیگر مصلحت های چندگانه را بیابند و

را بخ££اطر مح££رومیت از حق££وق رازی££ان ب££زرگ انس££ان و ط££بیعتاندازه بگیرند.

ن;;یز تن دادن ب;;ه تنظیم س;;نجی بن;;ام رشد. مص;;لحت13 است:رابطه با قدرت

را انسان خ££ود مىتوان££د بیایىم به اين پرسش پاسخ بگویيم: رشد بكند، پس چرا مىپذيرد كه حتى گذران زن££دگی روزمرهاش ني££از ب££ه

)دولت، س££رمايه، گروه بن££دى اجتم££اعى ق££درت مح££ور وق££درت س££الاریها( دارد؟ در هم££ه جامعهه££ا و در جامعهه££اى اس££تبداد زده بيشتر، باور همگان اين است كه بدون وج££ود ق££درت نمىت££وان رش££د ك££رد. در حقيقت، از پايهه££اى »ديكت££اتورى رش££د«، يكى همين ب££اور

« تنها در جامعههاى از رشد مان££دههمگانى است. »ديكتاتوری رشد حاكم نيست. در جامعههاى »رشد يافت££ه« ن££يز اش££كال ديگ££ر همين

297

ديكتاتورى بر پا هستند. اما اگر هر انس£انى از خ£ود بپرس£د در روز، ، قدرت را جانشين خود در اين ياچند نوبت، بنام اين يا آن مصلحت

آن فعاليت مىكند و چرا چنين مىكند، در مىبايد چرا قدرت را عام££ل رشد مىكند و خود را ت££ابع آن مىگردان££د. در حقيقت، در آغ££از، بن££ام مصلحت قدرت را جانشين خود مىكند. اما تكرار سبب مىش££ود ك££ه در ذهن او، قدرت هدف و وسيله بگ££ردد. از اين زم££ان ببع££د، رش££د ديگر عم££ل ب££ه حق££وق و ب££ه کم££ال رس££اندن خ££ودانگیختگی عق££ل و

و آب££ادانی ط££بیعتافزودن بر ت££وان و ک££ارآیى اس££تعدادها و فض££لهانيست، بلكه »بدست آوردن قدرت« است:

س££نجيده مىش££ود و در ب££يرون حق. بدين قرار، وقتى مصلحت13.1 را ك££ه کم££ال جس££تن در خ££ودانگیختگی وب££ه عم££ل در مىآي££د، رشد

و آب££ادانافزودن م££داوم ب££ه ت££وان و ک££ارآیى اس££تعدادها و فض££ل ها جانش££ین اس££ت، ب££ا ب££زرگ و متمرک££ز ش££دن ق££درتکردن ط££بیعت

مىكند. بخشی از جهان امروز می پندارد ص££احب ث££روتى شدهاس££ت ك££ه بسا براى نسل های پيش قابل تصور نيز نبوده است. اما اگر آن را با منابعی که در حال پایان هستند و محیط زیستی که آل£وده می ش£ود و فق££ر و قه££ری ک££ه ب££ه ج££ان هس££تی انس££ان ها و جان££داران دیگ££ر

در ض££دافتاده اند، مقایسه کند، می بیند جانشین انسان شدن قدرت خوان£££ده می ش£££ود، جهانی£££ان را ب£££ه فق£££ریرش£££دی ک£££ه رشد

دچارکرده است که پیشینیان نمی توانستند آن را تصور کنند. اک££ثریت انسانبزرگ امروزی ها نیز واقعیت را همان که هس££ت نمی بینن££د.

امروز غافل است که رش;;د را انس;;ان مىتوان;;د بكن;;د،ام;;ا بزرگ و متمرکز شدن قدرت حاصل ويرانگري به نس;;بتی

.بسیار بیشتر است ب£££ه انس£££ان وج£££ود و تق£££دم خ£££ود را بمثاب£££ه حق. ق£££درت13.2

نمی باوراند. زیرا ممکن نیست: عامل قدرت ش££دن ب££دون غفلت از خ££ود را ب££ه انس££انحق££وق خ££ود ن££اممکن اس££ت. بعن££وان مص££لحت

می قبولاند. بن££ابراین، انس££انی ک££ه از حق££وق خ££ویش غاف££ل نباش££د، می تواند بفهمد که حق££وق را او دارد و ب££دون غفلت از آنه££ا، ممکن

نیست، مصلحت او را به بندگی قدرت درآورد. بدین قرار، کافی است انس££ان ها دریابن££د هرگ££اه از رواب££ط ق££وا

بگذارن££د، خود و عمران ط££بیعتبایکدیگر بازایستند و بنا را بر رشد می سازد، بی محل می ش££وند و انس££ان های ب££همصلحت ها که قدرت

ب££ا ح££ق برق££راریمن عم££ل ب££ه حق££وق خ££ود، بایک££دیگر رابط££ه حق می کنن££د و، ب££دین رابط££ه، امکان ه££ای رش££د یک££دیگر را روزاف££زون

می کنند.

298

رابطه مستقیم با واقعیت را قطع . مصلحت14می کند:

نوع رايجى از خشونت كه بسا در شمار رايجترين ان££واع آن باش££د، پى آم££د نب££ود رابط££ه مس££تقيم ب££ا واقعيت اس££ت: از گري££ه ي££ا فري££اد خش££م آگين ك££ودكى ك££ه م££ادر از دي££دگاهش، دور مىش££ود، ت££ا ان££واع ترسها و خشمها ناشى از ان££واع تص££ورهایی ك££ه بگ££اه قط££ع رابط££ه مستقيم با واقعيت دست مىدهن££د )ب££راى مث££ال، تص££ورهایی ك££ه در شب تاريك، در تنهایى، به آدمى دست مىدهند وقتى نمىتوان££د ج££ا و موقعيت خويش را تشخيص بدهد(. اما بخش بسيار بزرگى از قطع

انج££ام مىگيرن££د.رابطه ها با واقعيت، ارادى هستند و بنام مص££لحت ب££ه اقتص££ادهاى مس££لطبراى مثال، جري££ان دادن س££يل آس£اى نفت

سبب قطع رابطه بى واس££طه اقتص££اد اي££ران ب££ا نفت، بمثاب££ه م££اده اوليه می شود. بن££ابر »مص££لحت«، رابط££ه بى واس££طه ب££ا رابط££ه ب££ا واسطه جانشين مىشود. توضيح اين كه نفت صادر مىشود و بخشى ناچيز از ارزشى كه ايجاد مىكن££د، بعن££وان به££اى نفت اخ££ذ و ص££رف واردكردن فرآوردهها و خدمات مىشود. در خور ي££ادآورى اس££ت ك££ه دورههاى انحطاط جامعه ها دوره هایى هستند كه، در آنها، رابطههاى اعضاى يك جامعه، ب££ا واقعي££تى ك££ه خ££ود هس££تند و واقعيته££ایى ك££ه

محيط زيست آنها را تشكيل مىدهند، با واسطه مىشوند. در اينج££ا، مقص££ود م££ا رابطهه££اى بى واس££طه ای هس££تند ک££ه ب££ارابطههاى با واسطه جانشين می شوند كه همگان و بن££ام مص££لحت

مىكنند: ، رابطهه££اى. در جهان امروز، با استفاده نابجا از دانش و فن14.1

بى واسطه با طبيعت و محيط زيست و نيز رابطههاى اجتم££اعى ب££ه رابطههاى باواسطه بدل ش££دهاند: س££كنى گزينىه££ا و مح££ل يابيه££اى فعاليتها و چند و چون فعاليتها، بيشتر از اين ن££وع هس££تند. ته££ران و همانن££دهاى اين ش££هر، نم££اد جانش££ين ك££ردن رابط££ه بى واس££طه ب££ا رابطه با واسطه هستند. هر كس روستا يا شهر خود را ره££ا مىكن££د

« چنين مىكند. غاف££ل ازو در تهران ساكن مىشود، »بحكم مصلحت دراين ك££ه ش££هرهاى س££رطانى را مىس££ازد ك££ه موان££ع ب££زرگ رشد

جامعههاى امروز هستند. بدين قرار، در مقياس جهان، رش££د انس££ان و عمران طبيعت با بى واسطه ك££ردن رابط££ه انس££ان ها ب££ا واقعيته££ا

آغاز مىشود.. نوعى از باواسطه ك££ردن رابطهه£ا رايج ترين ه££ا و ض££د رشد14.2

ترين ه££ای آنه££ا اس££ت: در خ££انواده، در مدرس££ه، در مح££ل ك££ار، در ، رابط££ه ب££ارواب££ط اف££راد ب££ا يك££ديگر، »بزرگتر«ه££ا، بن££ام مص££لحت

واسطه را جانشين رابطه بى واس££طه مىكنن££د: رابط££ه همس££ران ب££ا299

واقعيتها از راه يكديگر، رابطه كودكان با واقعيتهاى محيط زندگى و نمو، از راه پدر مادر، رابطه شاگردان با درسهاشان از راه يك££ديگر و معلم، رابط££ه ك£ارگر ب££ا ك££ارش از راه اس£تادكار و...، بدين س£ان، بخش ب££زرگى از با واس££طه ك££ردن رابطهه££ا ب££ا واقيعته££ا، ك££ار خ££ود انسان ها هستند. بازگرداندن این رابطه ها به رابطه ه££ای بی واس££طه

نه تنها نياز به دولت ندارد بلكه نياز به عدم حضور دولت دارد.

و زندانی کردن خویش. خودسانسوری بنام مصلحت15در این و آن مدار بسته، باز بنام مصلحت:

اثر تنگ كردن فضاى فعاليتهاى خودانگیخته انس££ان ها را پيش از اين مطالعه كردهايم. در اينجا، ن££وعى را مطالع££ه مىك££نيم ك££ه بس££ا

انجام مىگيرد:رايجترين آنهاست و بنام مصلحت . هم اكنون، استبداديان آزادى را لااب££اليگرى مىخوانن££د و بن££ام15.1

جامعه و خود جوان££ان، فض£اى انديش££ه و عم££ل آن££ان را ت££امصلحتمىتوانند تنگ مىكنند.

اما بسا رايجتر از آن، تنگ كردن فض££اى فع£اليت مس££تقل و آزاد انسان توسط بنيادها، خانواده، مدرسه، بنیاد دینی، کارگ££اه، ح££زب، مؤسسه های هنری است. ب££راى مث££ال، در خ££انواده، ك££ودك گرفت££ار

، مح££دودكردنيكى از دو ن££وع مح££دوديت اس££ت: بن££ا ب££ر مص££لحت فضاى فع££اليت او ك££ه ب££ا ره££برى پ££در و م££ادر را جانش££ين اس££تعداد رهبرى كودك كردن همراه است. و يا بدين عذر كه ك££ودك را نباي££د مح££دود ك££رد، ب££دو آم££وختن ك££ه خ££ود را مح££ور )تم££رين ثن££ويت ت££ك

را از آغاز به كودك القاء مىش££ود( و زور بمثابه اصل راهنمامحورى روش كن££د. ب££دين قرار، ه££ر ب££ار ك££ه ك££ودك نتوانس££ت خودانگیخت££ه فعالیت کند و فعاليتهايش بیشتر تخريبی شدند، هر بار كه از ب££ازى، بكار بردن زور را فهمي££د، او ديگ££ر مس££تقل و آزاد نيس££ت و فض££اى

این سان، بن;;ام مص;;لحت،فعاليت او بش££دت مح££دود می ش££ود. تن;;گ ک;;ردن مج;;ال فع;;الیت خودانگیخت;;ه، ک;;ودک را ب;;ه خودسانسوری معتاد می کن;;د. جامعه ه;;ایى ک;;ه ت;;ربیت را

نمی کنن;;دمعتادکردن به خودسانسوری می انگارن;;د، رشد خویش را عقیم می کنند.و فرهنگ

. بنابر اینکه خود را گرفتار مدار بسته بد و بدتر کردن، ب££دون15.2 چش££م پوش££یدن از عم££ل ب££ه حق££وق خ££ویش، ن££اممکن اس££ت و

تص££وربنابراین ک££ه از بیم ب££دتر ب££ه ب££د تن دادن، عم££ل ب££ه مص££لحت می شود، مهم است بدانیم مصلحتی که ترس الق££اء می کن££د، ک££دام

مصلحت ها و واقعیت ها را می پوشاند: عمل ک££ردن ب££ه ب££د از● واقعیت اول و تعیین کننده را که مصلحت

ترس بدتر می پوشاند، این است که مدار بد و بدتر زندانی است که

300

جبار می سازد تا انسان ها با پای خود، به آن وارد شوند. چ££را چ££نین مدار بسته اس££ت و مص££لحت ق££درت ک££همی کند؟ زیرا مدار قدرت

بازداشتن همگان از ایستادن ب££ر حق££وق خ££ویش اس££ت، واردک££ردن همگان به این مدار و نگاه داشتن آنها در این مدار را ضرور می کند. اما اگر جبار می گفت: من مدار بسته بد و بدتر را می سازم ت££ا ک££ه شما مردم، از ت££رس، حق££وق خ££ود را از یادببری££د و وارد آن ش££وید، اکثریت بزرگ بسا به یاد حقوق خود می افتادن££د و، از راه عم££ل ب££ه آنها، قدرت را منحل و جبار را بی محل می کردند. پس مصلحت هم غافل کننده آدمیان از حقوق و هم پوش££اننده ق££درت اس££ت. دری££غ! نقش آنها ک££ه ب££ه این م££دار در می آین££د، در پوش££اندن ق££درت و ن££یز پوش££اندن مص££لحتی ک££ه ق££درت س££نجیده ب££ا مص££لحتی ک££ه خ££ود ساخته اند، بس££ا بیش££تر اس££ت. چراک££ه هم از این واقعیت ک££ه م££دار بسته بد و ب££دتر را جب££ار می س££ازد و هم از مص££لحت ق££درت غاف££ل هس££تند و هم ب££ا مص££لحتی ک££ه خ££ود می تراش££ند، آلت فع££ل ق££درت می شوند. از واقعیت و مصلحت دیگری نیز غافلند که هستی س££وز

است: ● مدار بسته بد و بدتر یک سویه است: تنها یک راه یک سویه وجود دارد و آن از بد به بدتر و از بدتر به بدترین. به این دلیل س££اده ک££ه با تن دادن به بد، بدتر از میان نمی رود. جباری که ب££دترین اس££ت و مدار بد و بدتر را می سازد، می داند باید همگ££ان را در ت££رس دائمی

ایجاب می کند که ب££دتر ق££وت ن££یز بگ££یرد. قدرتنگاه دارد. مصلحت است که نقش بدتر و ب££دترین را درباوجود این، عمل جمهور مردم

نگاهداشتن خود آنها در م££دارهای بس££ته، م££داوم می گردان££د. ب££رای ح££اکمیت خ££ود نیس££تند )فاق££دمثال، مردمی که توانا به اعم££ال حق

ندارن££د، وق££تی ب££ه پ££ای ص££ندوق ها( و در انتخاب نیز آزادیاستقلال می روند تا از ترس بدتر ب££ه ب££د رأی بدهن££د، نخس££ت ب££دترین را ک££ه قدرت تولید کننده بد و بدتر و گرفتارکننده مردم به مدار بس££ته ب££د و بدتر است که تثبیت می کنن££د و س££پس ب££دتر را محک££وم ب££ه ب££دتر شدن می کنند. چراکه با رأی خود می گویند: ب££دتر ت££و بای££د باش££ی و بدتر هم بشوی تا ما از ترس، به پ££ای ص££ندوق رأی بی££ایىم و ب££ه ب££د

رأی بدهیم. س££ومی را هم ب££ه جب££ار الق££اء می کن££د: مص££لحت ام££ا ق££درت

تراشیدن بدتر از بدتر. در حقیقت، ترس اگر تشدید نشود، اثر خ££ود را از دست می دهد. لذا، بد فرسوده می ش££ود و ک££ارآیى خ££ود را از

در ت££رس، ایج££اب می کن££ددست می دهد. نگاه داشتن جمهور م££ردم ب££دتر نقش ب££د و ب££دتر از آن، نقش ب££دتر را پی££دا کنن££د. در حقیقت، چون بدتری که حالا بد می شود، ب££ه تنه££ایى نمی توان££د م££دار بوج££ود

301

بیاورد، بدتر از آن ساخته و مدار پیشین ب££د و ب££دتر ب££ا م££دار پس££ین بدتر و بدتراز آن، جانشین می شود. فراگ££رد بدترش££دن ب££دتر همین است. این جانشین کردن های متوالی را ب££دترین دائمی می کن££د ک££ه

قدرت تمرکز و تکاثر جوی است. از گروگ££ان گیری ت££ا ام££روز ک££ه تأم££ل ک££نیم، در وض££عیت ای££ران

مشاهده می کنیم که گ££ذار از ب££د ب££ه ب££دتر و از ب££دتر ب££ه ب££دترترین، مداوم است. جامعه غافل از واقعیت ها و مصلحت های پوش££یده، ب££ا مصلحتی که خود ساخته و پوشش آنها کرده اس££ت، در م££دار بس££ته مانده است. طرفه این که در نظر بخش££ی از م££ردم کش££ور، ب££دها و

بدترهای دیروز، خوب ها شده اند! انس£ان کاس£ته و ب££ر بدین سان، زن££دگی در م£دار بس££ته، از رشد قرار افزوده اس££ت. تخریب انسان و منابع حیاتی کشور و ط££بیعت

بود و هست که اک;;راه از می;;ان برداش;;ته ش;;ود و لااک;;راه فراخنای بی کردان رشد بگردد. اما اک;راه فض;;ای زن;;دگی

. را بطور مداوم تنگ تر می کند

. از تخريبها، نوعى كه بسا رايج ترين است، تخريبى16 ، انجام مىگيرد و بظاهر ويرانگرىاست كه بنام مصلحت

نمىنمايد. درص££د ب££ابت حق££وق و73، به ق££ولى، براى مثال، از درآمد نفت

دستمزدها و یارانهها پرداخت مىش££ود. نظ££ام اجتم££اعى ب££ا س££رمايه ب££ه تعليم وگ££ذارى س££ازگارى ن££دارد. دس££تگاه آم££وزش و پ££رورش

تربيتى مشغول است كه »فارغ التحصيلانش« يا از ايران مىروند ويا در دستگاه دولت مىبايد »به خدمت مشغول ش££وند«. »مص££لحت نظام« ايجاب كردهاست که، از راه اس££تخدام، بخش££ی از بيك££اران به كارکنان دولت بدل شوند. حق££وق و مزای££ای كارمن££دانى ك££ه ك££ار مفيدى نيز براى انجام دادن ندارن££د، ب££ار س££نگينى ب££ر بودج££ه دولت شدهاند. بدین س££ان، این کارکن££ان بخش££ى از ن££يروى محركهان££د ك££ه تخ££ريب مىش££وند و تخ££ريب مىكنن££د . همين پدي££ده را در بنگاه ه££ای

، ش££مار كاركن££ان بس££ياركارفرمایي مىبينيم. در اغلب ص££نايع اي££ران بيشتر از ان££دازه اس££ت. ح££تى در س££طح خانوادهه££ا ن££يز، ب££ار تكف££ل بسيار بيشتر از حد تحمل نان آور خانواده است و، با وجود اين ب££ار،

ن£££اممكن اس£££ت. و هن£££وز، ن£££وعى ديگ£££ر از تخ£££ريب »بحكمرشدمصلحت« وجودد دارد كه بسيار رايجتر هستند:

. در جامعهها، افراد ب££راى س££اختن م££وقعيت اجتم££اعى، بخش16.1 قابل ملاحظهاى از درآمد خويش را خرج ظ££اهر س££ازى مىكنن££د. در عوض، از هزينهه££اى غ££ذائى و درم££انى و بيش££تر از اينه££ا، از هزين££ه

302

خود مىكاهند. بر اين هزينه، وقتى را نيز كه بابتآموزش و پرورشساختن موقعيت اجتماعى صرف مىكنند، بايد افزود.

بدين قرار، در ه££ر جامعهاى ك££ه هزينهه££اى م££وقعيت اجتم££اعى - ح££تى وق££تى تنه££ا ظ££اهر آرایی اس££ت - و ن££يز ب££ار تكف££ل دولت و

پ££ایين اس££ت. انقلابى درخانوداهه££ا س££نگين اس££ت، م££يزان رشد و نیز باز و تحول پذیرکردن نظام اجتماعی بایس££ته انداندیشه راهنما

تا که »مصالح نظام« یا دولت، ج££ای ب££ه حق££وق و عم££ل ب££ه حق££وقبسپارند؛

س££نجی. اعتیاد به دستوری زندگی کردن نیز حاصل مصلحت16.2 اس£ت. ک££ودک زن££دگی ک££ردن ب££ه دس£تور را می آم££وزد. دولت جب£ار جامعه را به دستور زندگی کردن معت££اد می کن££د و برنامه ه££ا ک££ه ب££ه اج££را می گ£ذارد ن££یز دس£توری هس£تند. در نتیج££ه، روش تج££ربی ن££ه آموخته می شود و نه بکار می رود. تا بدان جا که ام££ر ب££ه مع££روف و نهی از منکر ن££یز ن££ه فراخوان££دن ب££ه خ££الی ک££ردن پن££دار و گفت££ار و

که فرصتی برای زور را بن مایه دستور کردن و آن راکردار از زور صادرکردن می شود. اما هر دستوری نیاز ب££ه توجی££ه دارد. پس بای££د

مصلحتی را سنجید و بدان صدور دستوری را توجیه کرد. می ش££ود و این بدین س££ان، جامع£££ه کارخان£££ه تولی£££د مص£££لحت

مصلحت ها جانشین حقوق می گردند. بنابراین ک££ه بن مای££ه دس££تورها است، فراوانی دستورها گزارشگر ف££راوانی بک££ار ب££ردن زور وزور

شدت ویران گریه££ا می گ££ردد. جامع££ه از انتق££اد بمعن££ای ج££دا ک££ردن چرا ک;;ه انتق;;ادصحیح از غلط و تصحیح غل££ط، بیگان££ه می ش££ود.

کاربرد پیدا می کند وقتی روش ها تج;;ربی هس;;تند. یع;;نی به صفر رساندن تخریبانتقاد و اصلاح پذیر هستند. رشد

و به صد درص;;د متمای;;ل ک;;ردن سازندگی اس;;ت و ایج;;اب می کن;;;د روش دس;;;توری ب;;;ا روش تج;;;ربی، بن;;;ابراین،

.مصلحت ها با حقوق جانشین بگردند

مق;;دم و ح;;اکم اس;;ت« پوش;;ش ب;;ر حق. »مص;;لحت17 بر حق است:حاکمیت جبری قدرت

در زن££دگی انس£ان ها اين هم£ه ك£اربرد دارد؟ زی£را چرا مص£لحت اس££ت. انس££ان ها ازمصلحت راه کار تنظیم رابطه انسان ب££ا ق££درت

یاد می برند ک£ه ق£درت رابطه ای اس£ت ک£ه آنه£ا ب££ا یک£دیگر برق£رار اس££ت ک££ه در این رابط££ه ب££ا زورمی کنند و ترکیب نیروه££ای محرکه

بکار می برند. از این رو، برای آن، وجود قائل می شوند. برای قدرت وجودی قائل می شوند ک££ه لحظ££ه ب££ه لحظ££ه از زن££دگی خ££ود را، ب££ا

اوامر و نواهی آن، باید تنظیم کنند.

303

می ش£وند؟ ب££ر حق اما چرا قائل ب££ه تق£دم و ح£اکمیت مص££لحت می یابن££د. ل££ذا،زیرا عمل به ح££ق را م££انع تنظیم رابط££ه ب££ا ق££درت

هربار که عمل به حق آنان را از غضب قدرت می ترساند، مصلحت می سنجند و عمل به آن را جانشین عمل به حق می کنند. غاف££ل از

این که می سنجند و عمل ب££ه آن را جانش££ین. آنها نیستند که مصلحت17.1

ساخته اند آنه££ا را می کنند. فعال مایشایى که از قدرتعمل به حق آلت فعل سنجیدن مصلحتی می کند که عمل به آن، به زیان انس££ان و بسود متمرکز و بزرگ شدن قدرت است. اما انسان ها آلت فع££ل قدرتی که خود پدید می آورند، نمی شوند اگر خود طرز فکرش££ان را

از خ££ود بیگان££ه نک££رده و آن را ب££ا ب££اور ب££ه تق££دم ودر بی££ان ق££درت ب££ر ح££ق س££ازگار نک££رده باش££ند. این ب££اورح££اکمیت مص££لحت

« می شود تا بدان جا که آدمى می پن££دارد ب££ا عمل ک££ردن»علم الیقین به مصلحت، فداكارى می کند! چنانكه قدرت پرستان دين باز، هركار كه بر خلاف دين مىكنند را، فداكارى جلوه مىدهن££د و بس££ا ب££ه خ££ود نیز می باورانند که گویا ناگزير ش££دهاند، »از راه مص££لحت«، تن ب££ه

واجب شد و،عمل ضد حق بدهند. چنان که آبرو باختن به خاطر دین در روز، تا بخ££واهی، »دروغ ه££ای مص££لحت آمیز« س£اخته و جانش££ین

راست و حقیقت می شوند بدون غفلت از حقوق، رابطه. غفلت بزرگ تر این است: 17.2. ب££دون رابط££ه ق££وا، نیروه££ای محرکه برقرارکردنی نیستقوا

ب££ازور ت££رکیب نمی ش££وند و این ت££رکیب بک££اربردنی نمی گ££ردد. پس نخست با حق££وق اس££ت ک££ه می ب££ریم و س££پس رابط££ه ق££وا برق££رار می کنیم و سرانجام آن ترکیب را در این رابطه بک££ار می ب££ریم. ام££ا انجام این سه کار را چگونه توجیه می کنیم؟ آیا حق££وق م££ا این س££ه کار را موجه می کنند؟ نه. توجیه نمی کنند زیرا نخست باید با حقوق

ن££امببریم. سپس، بای££د توجی£ه و راه ک££ار بس£ازیم و ب££دان مص££لحت نهیم. آن مصلحت که بر ما پوشیده می مان££د، این مص££لحت اس££ت.

نیکاین مصلحت، از حقوق، هیچ دربرندارد و از مج££از پ££ر اس££ت. ک;ه تأم;;ل می ک;نیم، مش;;اهده می ک;نیم ک;ه، در س;;نجیدن مصلحت، کار اول، یافتن توجیه برای آن است. این توجیه

می سازیم. یکبار دیگ;;ررا با دست کاری در اندیشه راهنما می بی;;نیم ب;;ا اندیش;;ه راهنم;;ا دش;;منی ک;;ردن، س;;زاوار

و خ;;واهنیست. زیرا قربانی اندیش;;ه راهنم;;ا، خ;;واه دین اس;;ت. ق;;درت هم;;انمرام، است. درخور بیزاری، قدرت

می;;وه ممن;;وعه ای اس;;ت ک;;ه م;;ا انس;;ان ها هم;;ه عم;;ر می خوریم و به سقوط در جهنم خش;;ونت و ویران گ;;ری، ادامه می دهیم. جرأت دش;;منی ب;;ا ق;;درت را نمی ی;;ابیم،

304

اندیشه راهنمای قربانی قدرتمداری و ق;;درت را دش;;من می انگاریم. وقتی هم که می;;ان تهی می ش;;ود، بن;ا را ب;;ر

تغییر آن می گذاریم. -که خارج ازهرگاه از خود بپرسیم چرا بنام قدرت

و ترکیبی که در آن بکار می رود، وج;;ود ن;;داردرابطه قوا اس;;;ت-، مص;;;لحتو مج;;;ازی س;;;اخته عق;;;ل قدرتم;;;دار

می ک;;نیم؟ پاس;;خ را از خ;;ودمی س;;ازیم و جانش;;ین حق راست راه بی انتهایى اس;;ت. این راه رامی شنویم: رشد

با غفلت نکردن از حقوق و عمل به حقوق، باید ب;;ه پیش رفت. هرگاه بخواهیم، هم اکنون و همین جا آن شویم ک;ه در »بی انته;;ا« خ;;واهیم ش;;د، ن;;اگزیر می ش;;ویم مج;;از را جانشین واقعیت کنیم. ب;;ا این جانش;;ینی، رابط;;ه ق;;وا را اجتناب ناپ;;ذیر می ک;;نیم. اس;;طوره رش;;دی ک;;ه انس;;ان ها س;;اخته و ش;;یفته آن ش;;ده و زن;;دگی خ;;ویش و محی;;ط

را ب;;ه دلبخواه ه;;ای سرمایه س;;الاری و س;;الاریهایزیستهمدست آن سپرده اند، این گونه ساخته شد.

هر جامعه را از جمله اندازه رجح££ان بدين قرار، ميزان ضد رشد و حقیقت و ف££راوانی ك££ار ب££رد آن تع££يین مىكن££د. ب££ر حقمص££لحت

رهاکردن خویش از مجاز، نياز به دولت و اين و آن بنياد ندارد. ني££از و حق££وقبه بيرون آمدن انس££ان از غفلت از اس££تعدادها و فض££ل ها

و آزادى، ب££ه ب££ديلى،دارد. نياز به الگوها دارد. نياز به امام استقلال دارد كه، در او، بت£وان انس£ان را مجم££وع اس£تعدادها و فض£لهای در

رشد ديد و ديد كه رشد نیاز به عمل به حقوق دارد؛

و بک;;اربردنش پی;;دایش ب;;دیل را س;;نجیدن مص;;لحت.18 را ن;;اممکننامیس;;ر می کن;;د و پدیدنیام;;دن ب;;دیل رشد

می گرداند: ایج££اب می کن££د جامع££ه م££دنی در ايران ما، این واقعیت که رشد

خ££ود بای££د ب££دیل خ££ویش و هریک از شهروندانبمثابه جمهور مردم رابگردند، سخنی ناشنیده است. در عوض، کلمه بدیل دو نوع ب££ديل

به ذهن ها متبادر می کند: سازی« در محدوده نظام ولايت مطلقه فقيه ● »بديل سازی« در بيرون آن. ● »بديل

س£ازی« ك£ه بنگ£ریم، مىبي££نىم س£ازندگان. در دو نوع »بديل18.1 ب£££ديل ن£££وع اول م£££دعى هس£££تند از راه واق£££ع بي£££نى و »ب£££ه حكم

، اندیش£یدن و« آن را سنجيدهاند. اینان، در محدوده قدرتمصلحت وعمل ک£ردن را واقع بی£نی و اندیش£ه و عم££ل در بی ک£ران اس£تقلال

305

را آرمان گرایى و ناشدنی می انگارن££د. ق££درت زده ش££ده اند وآزادی و آزاد، ابتک££ار وراست نمی گویند. زیرا ک££ار ط££بیعی عق££ل مس££تقل

ابداع و کشف و خلق، از جمل££ه، خل££ق ب££دیلی اس££ت ک££ه در جری££ان خ££ود خویش££تن را متحقق می گردد. در عوض، عقل قدرتم££داررشد

خلق غافل می کند. دقی££ق بخ££واهی، این اس££تعداد را ب££هاز استعداد معت££اد می کن££د. عقلی ک££ه توجی££ه می کن££د در مح££دودهت££وجیه گری

»نظ££ام« می مان££د و پ££ا را از موقعیت ی££ابی در این مح££دوده ب££یرون نمی گذارد. این عقل، توجیه گریها و راه کارهای خ££ویش را مص££لحت

می خواند؛ نوع دوم خود نيز، انواع دارد. از آن انواع، تنها ي££ك. اما بديل18.2

و آزادى و مواف£ق بي£انن£وع بي££انگر ه££دف و روش ش£دن اس£تقلالاستقلال و آزادى است.

اما چرا »مردم« مىگويند: »كو جانشين« ت££ا ك££ه م££ا برخ££يزيم و جاى حاكمان كنونى را به او بدهيم؟ آيا بدين خاطر چنین می گویند و

و آزادى در برخ££وردار از بي££ان اس££تقلالفعل پذیر می شوند كه بديل را هم ت££ا ازميان بديلهاى قدرتمداری گم است که بیان های ق££درت

خود بیگانه نکنند، توجیه گر فکر و عمل خود نمی کنن££د؟ ن££ه. ازاين رو چنین می گویند و فعل پذیر می شوند كه، عق££ل اس££تبداد زده، راه££بر انس££ان در ب££دیل خ££ود ش££دن نمی ش££ود. توض££يح اين ك££ه، از جمل££ه رابطهه££اى بى واس££طه ك££ه ب££ا واس££طه مىش££وند و س££بب می ش££وند

ره£££برى خ£££ود، از راه اس£££تعداد ره£££بریانس£££ان ها ب£££ا اس£££تعداد قدرتمداران رابطه برقرار کنند، یکی اس£تعداد ره££بری خ£ود را ت££ابع استعداد رهبری دیگری کردن و از او، بمثابه تجسم قدرت، اطاعت کردن است. اگر شاه مستبد سرنگون شد ام££ا ج££اى آن را »ره££بر« مطلق العن££ان گ££رفت، بخ££اطر اعتي££اد ب££ه ت££ابع ک££ردن اس££تعدادهای رهبری از یک استعداد رهبری قدرتمدار است. باور به این دروغ که

وسیله ای اس;;ت ک;;ه چ;;ون ب;;ه دس;;تقدرت خوب و بد ندارد؛ آدم بد افتد، مرگ و ویرانی ببار می آورد، سبب می ش;;ود

؛ س££ببکه مخ;;الفت ن;;ه ب;;ا ق;;درت ک;;ه ب;;ا ش;;خص بعمل آید می شود که انسان ها در اعتیاد به تابعیت از اوام££ر و ن££واهی ق££درت بمانند و در پی »جانشین خوب« برای تصدی قدرت شوند. اما چرا از خود نمی پرسند: این واقعیت که همگ££ان اس££تعداد ره££بری دارن££د ایجاب می کند هر شهروند خود خویشتن را رهبری کند و کار جمعی را رهبری جمعی تصدی کند؟ ازچه رو درپی کسی می شوند و اختیار خود را به او می س££پارند؟ از این رو ک££ه از حق££وق خ££ویش غافلن££د و

»ق££درت را بکاربرن££د«.می دانند که همگان نمی توانند از راه اجماع ایجاب می کند که انسان صالحی را بیابن;;د ومصلحتپس،

306

یا گروهی از انسان های صالح را بیابند و »تصدی قدرت«را به آنها بسپارند و خود تابع آن شوند؛

،آن گوهرى كه انسان گم مىكند و، بن;;ابر مص;;لحت.££ 18.3 امروز پیرو یک قدرتمدار می شود و فردا از او می ب;;رد و

وتابع دیگری می ش;;ود، ب;;ديلى اس;;ت ك;;ه عق;;ل مس;;تقل ، مىسازد و به یمن رشد، مدام نو ب;;هآزاد، در جريان رشد

براى مثال، كودكى كه ب££ه دبس££تان مىرود، بت££دريج ك££هنو مىشود. مىآموزد، عقل او، بديلى از شخصيتى كه مىتواند پيدا كند، مىس££ازد. طول مدت تحصيل و چند و چون تحصيل او، بستگى مس££تقيم دارد

. كامل و نو شدن اين بديل نيز بستگىبا كامل و نو شدن اين بديل و آزادى عق££ل. اگ££ر در جامعهاى،مستقيم دارد ب££ا م££يزان اس££تقلال

انس££ان ها نتوانن££د ب££رای خ££ود ب££ديل بس££ازند، آن جامع££ه در نظ££ام اجتم££اعى اس££تبدادى تخ££ريب مىش££ود. در آن جامع££ه، م££يزان رش££د بسيار پایین و اندازه تخريب نيروهاى محرك££ه بس££يار ب££الا مىش££وند. بدين قرار، پیدایش بديلهاى سياسى، اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى سازگار با رش£د، نيازمن£د آن اس£ت ك£ه، جامع£ه، در جم£ع خ£ود و در اعضاى خود، توانایى بديل سازى را پيدا كنند. بديهى است آنه££ا ك££ه اين توانایى را پيدا كردهاند، مىبايد بيشتر در رشد خ££ويش بكوش££ند. زيرا الگوهایى مىشوند ك££ه اعض££اى جامع££ه را از غفلت از اس££تقلال وآزادی و حقوق دیگر خويش و توانایى عقلهاشان در ساختن ب££ديل بدر مىآورند. هشدار به آنها كه، در خود، بديل خویش را نمىسازند و خويش££تن را از دس££ت رفت££ه مىش££مارند و جامع££ه را ب££ه مان££دن در محدوده نظ££ام اس£تبدادى و »انتخ£اب«، در اين مح£دوده مىخوانن£د. تح££ريم اين »انتخ££اب« و دع££وت از انس££ان ها ب££ه اس££تقلال و آزادىخويش را باز يافتن و بديل ساختن، كار بايسته در خور زمان است.

دروغی اس;;ت ک;;ه و وس;;یله. دوگانگی تکلیف و حق19 ب;;ه ج;;ای ح;;ق و تخ;;ریب بج;;ای رشدنش;;اندن مص;;لحت

می شود: ج££دا و این ام££ر ک££ه در هم££ه کش££ورهای جه££ان، تکلی££ف از حق

ب££رآن مق££دم و ح££اکم اس£ت، ام££ر واق££ع مس££تمری اس££ت. ترجم££ان ، است. چراک££ه عم££ل، بمثابه اصل راهنما، ثنویت تک محوریثنویت

به تکلیف واجب اس££ت. ام££ا عم££ل ب££ه حق££وق انس££ان، اگ££ر هم این حقوق پذیرفته باشند، واجب نیست. از این رو، این ام££ر ک££ه نزدی££ک

خ££ویش حی££اتبه همه انسان های ساکن روی زمین از حق££وق ذاتی ، جامع££ه ش££ناسغافلند، نیز یک امر واقع مستمر اس££ت. آلن ت££ورن

Le ) فرانس££وی nouveau siècle politqueگم££ان می ب££رد ) 307

غفلت از حقوق را علت این اس££ت ک££ه ص££فت سیاس££ی جس££ته اند و باید بدانها صفت فرهنگی داد و همگان بپذیرند که راه خ££ارج ش££دناز بحران ها، از جمله وجدان بر حقوق انسان و عمل به آنها است.

انس££ان حی££ات ام££ا نی££ک ک££ه بنگ££ریم، می بی££نیم این حق££وق ذاتی هستند. از آنجا که چند و چون زندگی که می ک££نیم بس££تگی دارد ب££ه چند و چ££ون عم££ل م££ا ب££ه حق££وق، انس££ان ها، بط££ور خودج££وش، ب££ه شماری از این حقوق، اغلب ناقص، عمل می کنند و غافل می شوند که حقوق یک مجموع££ه را تش££کیل می دهن££د. وق££تی ب££ه ش££ماری از حقوق عمل نمی شود، عمل به شماری دیگر از آنه££ا، ن££اقص انج££ام می گیرد. در نتیجه، تهدیدکننده ها به ج££ان زن££دگی می افتن££د. هرگ££اه عقل خ££ودانگیختگی خ££ویش را از ی££اد ن££برد، بس££ا انس££ان، ب££ه هم££هحقوقش، بطور خودجوش، عم££ل می کن££د. الا این ک££ه، اص££ل راهنما

، عقل ها را از خودانگیختگی خویش غافل و ی££ک رش££تهشدن ثنویت عق££لدوگانگی ها را به آنها باورانده و این دوگانگی ها اصل راهنمای

ش££ده اند. ازو محدودکننده میدان عمل آن، بنابراین، از موان££ع رشد و تکلیف:آن جمله است دوگانگی حق

نیست. اگر ح££ق. تکلیفی که عمل به حقی نباشد، لاجرم حق19.1 است. بنابراین، تقدم و حاکمیت تکلی££ف ب££ر ح££ق،نیست، حکم زور

برحق اس££ت. بیه££وده نیس££ت ک££ه، ب££ر اص££لتقدم و حاکمیت قدرت ، حق به ق££درت تعری££ف می ش££ود و ق££درت ح££امی انس££ان درثنویت

برخورداری از حق££وق خ££ود می گ££ردد! راس££تی این اس££ت ک££ه بخش عم££ده ای از تکلیف ه££ا را ق££درت معین می کن££د. این تکلیف ه££ا چ££ون

س££نجی ها هس££تند.عمل به حقوق نیستند، ناچار، فرآورده مص££لحت هرگاه ب;;رآن ش;;ویم ک;;ه تکلیف ه;;ا در هری;;ک از بنیاده;;ای

آگ;;اهجامع;;ه را ش;;ماره ک;;نیم، هم از م;;انع ب;;زرگ رشدمی شویم و هم از م;;یزان زوری ک;;ه ب;;ا نیروه;;ای محرکه ترکیب و در پوشش تکلیف ها، توسط خ;;ود م;;ا، در لحظ;;ه ب;;ه لحظ;;ه زن;;دگی م;;ا، بک;;ار می رود، ب;;رآورد نزدی;;ک ب;;ه واقعیتی بدست می آوریم و در می یابیم که هر زمان این بار سنگین از دوش ما انسان ها – که، با تولد، بار تکلی;;ف ب;;ر دوش;;مان گذاش;;ته می ش;;ود و بط;;ور م;;داوم س;;نگین می گردد – برداشته شود، هم م;;ا ت;;وان رش;;د می ی;;ابیم وهم نیروهای محرکه را در رش;;د خ;;ود و آب;;ادانی ط;;بیعت

بکار می بریم؛ نیز گویای از خود بیگانه شدن در دین. دوگانگی تکلیف و حق19.2

و اس££ت. در حقیقت، اگ££ر دین بی££ان اس££تقلالدین در بی££ان ق££درت باشد، هر تکلیفی عمل به حقی می ش££ود. ل££ذا، ن££ه مص££لحتآزادی

سنجیده و نه توجیه گر تکلیف می شود. این امر که، بنیادهای دینی،

308

در پیروی از اوامر و نواهی قدرت، حقوق را ب££ه دس££ت فراموش££ی سپرده و، در طول زمان، مرتب تکلیف بر تکلی££ف افزوده ان££د، ام££ر

و پ££ذیرشواقع مستمر است. پذیرش حقوق انس££ان توس££ط کلیسا این حق££وق از س££وی منتظ££ری، روی££دادی جدی££د اس££ت. در مباحث££ه جعفری با منتظری، نیز، او پ££ذیرفت ک££ه ه££ر تکلی££ف بای££د عم££ل ب££ه حقی باش£££د. ب£££اوجود این، دوگ£££انگی تکلی£££ف و ح£££ق برجاس£££ت. ب££دین خاطر، دین نمی توان££د توس£ط ق££درت همچن£ان از خ£ود بیگان££ه نگردد. از این رو است که، بعنوان وسیله قدرت، برانگیزنده انس££ان

نمی شود و وس£یله بازداش£تن انس£ان از رش£د می مان£د. دوبه رشدمثال:

● نمازگزاردن تکلیف است. ب££دین خاطر ک££ه تکلی££ف اس££ت، از دی££دنمازگزار، اجرای یک دستور اس££ت. ام££ا خ££ودانگیختگی انس££ان حق

خ££ویش، نی££از ب££ه و آزادیاست. غافل نشدن عق££ل او، از اس££تقلال دارد. بدین س££ان، نم££از می توان££د، بمثابه اص££ل راهنماموازنه عدمی

تمرین ایمان باش££د و در واق££ع هس££ت. نم££از تم££رین ایم££ان بمعن££ای ، اس££ت.اتصال خودانگیختگی انسان با خ££ودانگیختگی مطل££ق، خ££دا

تمرین موازنه عدمی بمثابه اصل راهنما اس££ت. تم££رین ره££بری ب££ر راه مستقیم ح££ق، ب££ر م££یزان ع££دل، اس££ت. تم££رین خش££ونت زدایى

ب;;دین قرار، هرگ;;اه نم;;از تم;;رین عم;;ل ب;;ه ح;;قاس££ت. می گشت، سبب خوکردن به عم;;ل ب;;ه حق;;وق دیگ;;ر ن;;یز می شد و چون در تکلیف بریده با حق از خود بیگانه ش;;د،

فرموده گشت. سبب عادت به عمل به تکلیفهای قدرت انسان ها چگونه انسان هایى می شدند هرگاه از آغ££از می آموختن££د که نمازگزاردن عمل به حقوق معنوی با هدف زیستن در م££دار ب££از

معنوی است؟↔مادی ● اطاعت از »ولی امر« تکلیف است. بنابراین ک£ه دس£تور اس£ت، رابطه آمر و م££أمور و، در این رابط£ه، بک£اررفتن ت£رکیب نیروه£ای

را اجتناب ناپ££ذیر می کن££د. این اط££اعت ن££اقض اص££ل ب££ا زورمحرکه »هرکس خود خویشتن را هدایت می کند« و نیز اصل شوری است. ن££اقض حق£وق انس££ان ن££یز هس££ت. عم££ل ب££ه این تکلی££ف، عم££ل ب££ه

فرموده را هم اجباری می کند. انس££انشماری از تکلیف های قدرت نمی کند. عامل به این تکلیف ها بنده قدرت می شود و رشد

کافی است بدانیم اطاعت وقتی مورد می یابد که تص££میم گرفت££ه شده باش££د. اج££را م££ؤخر ب££ر تص££میم اس££ت و تص££میم را ش££وری می گیرد. تصمیمی ک££ه ش£وری می گ££یرد، ب££ا رع£ایت حق£وق پنج گانه

می شود. پیش از تصمیم ام££ری وج££ود ن££دارد ت££امی گیرد، پس، حق ولی امر وجود بیابد. چون تصمیم ام££ر را بوج££ود آورد، اج££را، بمثاب££ه

309

تکلیف، عمل به حق می گردد. اطاعت از مج££ری برگزی££ده ش££وری،نیز عمل به حق می شود.

اینک از خود بپرسیم: اگر مسلمانان که بانی نخستین شورایى تاریخ مکتوب هستند، از همان الگ;;ودموکراسی

پیروی می کردند، جهان امروز ما چگونه جهانی می ب;;ود؟ دموکراس;;ی از این ن;;وعهرگ;;اه دموکراس;;ی های غ;;رب

می شدند، آیا بجای انسان، سرمایه سالاری و س;;الاریهای « می کردن;;د و م;;رگ و وی;;رانی ب;;ر م;;رگ ودیگ;;ر »رشد

ویرانی می افزود؟ ، پیش از هرکار، تعریف حق بدین سان، از منظر رشد

ب;;ه ویژه گی ه;;ایش و بازشناس;;ی تکلیف ه;;ا و ره;;ا ک;;ردن انس;;;ان از بارس;;;نگین آنه;;;ا بایسته اس;;;ت. ب;;;دین کار،

برج;;ا می مانن;;د و، تکلیف هایى که عمل به حقوق هس;;تندرابطه ها را رابطه های حق با حق می گردانند.

، انس;;ان را ب;;رده بروفق مص;;لحت و فن. کاربرد علم20 ، این دو را ن;;یروی محرکهام;;ا کاربردش;;ان ب;;ر وف;;ق حق

او می گرداند:رشد و... و ب££ا پ££ول تا این جا، نوبت به ن££وبت، از ت££رکیب دانش و فن

، سخن بمیان آم££د. این££ک می پرس££یم وق££تی دانش و و یا با حقزور فن و... را با حق ترکیب می کنیم و ن££یز زم££انی ک£ه آن ه££ا را ب££ا زور ترکیب می کنیم، عقل ما چگونه عمل می کند؟ از پاسخ این پرسش

از بیراهه خود و یکدیگر تخ££ریب ک££ردناست که تشخیص راه رشدرا باید انتظار داشته باشیم:

. غذا و پختن و خوردن آن را مثال بزنیم: هرگ££اه بخ££واهیم حق20.1 تن را بج££ا آوریم، یع££نی غ££ذایى آم££اده و مص££رف ک££نیم ک££ه تن و فعالیتهایش آن را می طلبد، دانش را در شناسایى ت££رکیب هری££ک از

را در ت££رکیب این م££واد بایک££دیگر ومواد غذایى بکار می بریم و فن پختن این ترکیب بک££ار می گ££یریم ب££ه ترتی££بی ک££ه غ££ذا نی££از ب££دن ب££ه ویتامین ها و عناصر ضرور دیگر را برآورد. در ترکیب ک££ردن، ظن و گمان و غیر عقلانی ها شرکت پیدا نمی کنند. زی££را دخ££الت دادن ب££ه

آنها مخل یافتن ترکیب غذایى درخور هستند. تن است. برای این ک££ه عق££ل این در این مثال، مجوز عقل، حق

این اس£ت ک£ه مج£وز ص£ادرمجوز را صادر کند، نمی گوی££د مص£لحت کنم. می گوی££د اقتض££ای عم££ل ب££ه ح££ق این اس£ت ک££ه مج££وز پختن و خوردن این غذا را صادر کنم. عقلی که این س££ان عم££ل می کن££د، دو ویژه گی دارد: مستقل و آزاد اس££ت و از اندیش££ه راهنم££ایى پ££یروی می کند در بردارنده حقوق و روش عمل ب££ه حق££وق. و چ££ون عق££ل

310

را در ت££رکیب برقرار نمی کن££د و زور و آزاد با تن رابطه قوامستقل را اص££ل راهنمادخالت نمی ده££د ت££ا در تخ££ریب تن بک££اربرد، ثن££ویت

می شود؛ او، موازنه عدمینمی کند و اصل راهنمای تن نیست. بنابر برآوردن نیازه££ایى. این بار، بنابر عمل به حق20.2

است که بر برآوردن نیاز تن مقدم انگاشته می شوند. بسا می دانیم که ترکیب غذا برای تن زیانمند است. اما آن را بر ت££رکیب س££ودمند ترجیح می دهیم. زیانمند برای تن، یع££نی این ک££ه در ت££رکیب آن، زور

نیز بکار می روند اما ب££رای س££ازگارکردنشرکت دارد. دانش و فنترکیب با مزه و اثری که از خوردن غذا انتظار می رود.

مجوز پختن و خوردن این غذا را عقل نمی تواند، به اس££تناد حق تن، صادر کند. زیرا با حق تن سازگار نیست. ناچار باید ب££رای پختن

ن££امو خوردن آن توجیه بتراشد. به این توجی££ه اس££ت ک££ه مص££لحت می دهد. عقلی که این مصلحت را می سازد، غافل از خودانگیختگی

ت££ک آن، ثن££ویت اس££ت. اص££ل راهنم££ای حیاتخویش و حقوق ذاتی است. زیرا بدلخواه محور فعال )دلخواه من(، تجویز صادرمحوری

، در، بمثابه اندیش££ه راهنمامی کند. در ساختن مصلحت، بیان قدرتبردارنده غیر عقلانی ها است که در توجیه سازی بکار می روند.

ما را آگاه می کنند از :. این دو ترکیب و دو اندیشه راهنما20.3 ● هرگاه قرارباشد غذاها و آشامیدنی ها و مخدر های زیانمن££د ب££رای تن تولید و مصرف نشوند، از مصرف بسیار عظیمی ص££رفه جویى می شود. این صرفه جویى امکان فراهم می کند برای آن که ب££ر روی کره زمین، هیچ انسانی گرسنه نماند. خاک گرفتار فرسایش نش££ود و مصرف بیش از اندازه آب سبب کمبود آن و پی آمدهایش نش££ود.

انسان و آبادانی دیگر هم تخریب نگردند و در رشدنیروهای محرکهبازهم بیشتر زمین، بکارگرفته شوند؛

● تن ه££ا تندرس££ت می مانن££د و هزینه ه££ای هنگفت درم££ان، ص££رفهجویى می شوند؛

، ک££اربرد پی££دا نمی کن££د. و بی££ان بمثابه اندیش££ه راهنما● بیان قدرت کاربرد پیدا می کند. عقل مجبور به توجیه تراشی و و آزادیاستقلال ب£ر س£ازی نمی ش£ود. خلاقیت خ£ود را ب£از می یاب££د و رشدمصلحت

رشد می افزاید. و و دیگ££ری ب££ا و ... ب££ا زور و فن● در دو ت££رکیب، یکی ت££رکیب علم

ک£ه تأم£ل ک£نیم، مش£اهده می ک£نیم ک££ه هیچ ی££ک از دو اندیش£هحق در ترکیب شرکت نمی کنند اما در صدور تج££ویز ک££اربرد پی££داراهنما

می کند. پرسشی عرض وجود می کند: چرا علمی که در ت££رکیب ش££رکت می کند، خود نیز توجیه کننده نباشد؟ مگر ن££ه بای££د خ££ورد و ی£ا نبای££د

311

تشخیص می دهد؟ پس، این از علم اس££ت ک££هخورد یک غذا را علم باید دو کار را انتظار داشت: یکی شرکت در ترکیب و دیگری راهبر

عقل در صدور تجویز. را بک££ار آنه££ا ک££ه در ص££ورت خ££یره مانده ان££د و منط££ق ص££وری

. غافل از این که باشد می خواهند اندیشه راهنمامی برند، از علم )در مثال اول( و قدرتصادر کننده مجوز نه علم که حق

. لذا، وق££تی اندیش££ه راهنم££ا در بردارن££ده)در مثال دوم( هستند حقوق است، راهنمای آدمی می شود در عمل به حق££وق. در این دو مث££ال ک££ه بنگ££ریم، می بی££نیم، وق££تی انس££ان می خواه££د خ££وردنی ی££ا آشامیدنی و یا مخدری را مصرف کند، اگ££رهم اندیش££ه راهنم££ای او

باش££د، در آن دخ££ل و تص££رف می کن££د ت££ا ک££ه و آزادیبیان استقلال مصرف دلخواه او را تجویز کند. با این ک££ه می دان££د اندیش££ه راهنم££ا آنچه را او می خواهد مص££رف کن££د، ج££ایز نمی ش££مارد، بس££ا م££دتی، مصرف می کند. هرگاه بخواهد به این گونه مصرف ها ادامه ده£د، ی££ا فکر راهنما را از خود بیگانه و با دلخواه خویش سازگار می کند و یا

آن را ترک می کند. هن;;وز بای;;د دقت را بیش;;تر ک;;نیم ت;;ا ک;;ه دری;;ابیم

، در قرب بی نهایت، مگر حاصل آید. علمی کهعلم الیقین قطعی نیست به ما می گوید این خوردنی و یا نوش;;یدنی

به ما می گویدو یا کشیدنی، برای تن زیانمند است. علم کشیدن سیگار برای بدن مضر است. این علم هم علم به توتون و کاغ;;ذ اس;;ت و هم علم ب;;ه اثره;;ای آن ب;;ر ب;;دن،

تن آدمی اس;;ت ک;;هبنابراین، علم بر بدن. بدین قرار، حق هرگاه قرار بر رعایتش باشد، او نباید سیگار بکشد. ح;;ق تن مح;;;ک می ش;;;ود ب;;;رای س;;;نجش علم و نق;;;د آن. بدین سان، توجیه کننده ممنوعیت مصرف سیگار، حق تن است. بدیهی است که هیچ یک از سه علم کامل نیس;;ت؛ اما این حق;;وق تن هس;;تند ک;;ه مص;;رف س;;یگار را تج;;ویز می کنند یا نمی کنند. شناسایى حق;;وق ن;;یز علم اس;;ت و

ی;;ااین علم ن;;یز علم الیقین نیس;;ت. علمی ک;;ه علم دین نامیده می شود، این علم است. اندیشه راهنما

کسی بخواهد سیگار بکشد، چگونه تصمیم می گیرد؟ هرگاه با به زیانمند بودن سیگار تص££میم بگ££یرد، عناص£ر تش££کیل دهن££دهعلم

بعلاوه دروغ )فس££اد( بعلاوه پ££ولتصمیم او عبارت می شوند از زور )هزینه خرید سیگار و کبریت و هزین££ه پی آم££دهای مص££رف س££یگار( بعلاوه علم و شبه علم و این یا آن غیر عقلانی )سیگاری را انتخاب می کنم که زیان نداشته باشد؛ اگر نکش££م بیش££تر رنج££ور می ش££وم؛ س££یگار از ل££وازم برخ££ورداری از شخص££یت اجتم££اعی اس££ت و...!(

312

)ف£££وت و فن سیگارکش£££یدن(. ب£££دین قرار، در ت£££رکیب،بعلاوه فن حق££وق تن، ش££رکت ندارن££د. بطری££ق اولی، اندیش££ه راهنم££ای در

زیرا تص££میم ب££ا نقض حق££وق بردارنده این حقوق نیز شرکت ندارد. گرفته می شود. از این رو، تصمیم گیرن££ده ب££ر حق££وق خ££ویش پ££رده غفلت می کشد و فکر راهنمای خود را دستکاری می کند و ی££ا آن را ب££ا فک££ر راهنم££ایی جانش££ین می کن££د ک££ه مص££رف س££یگار را تج££ویز می کند. بدین قرار، حقوق و اندیش££ه راهنم££ای دربردارن££ده حق£وق و

تن او سه قربانی اول تصمیم می شوند. تصمیم به کش££یدن س££یگار ب££ه م££ا می گوی££د ک££ه فک££ر راهنم££ا

نمی تواند یکی از عناصر ترکیب باشد زیرا ک£ارش تج£ویزکردن و ی£ا بمیان نیای££د، بای££دکردتجویز نکردن تصمیم است. هرگاه پای قدرت

یا نبایدکرد را آدمی از اندیشه راهنمای خود می پرس££ید. ام££ا وق££تی پای قدرت بمیان می آید، درجا، سمت یاب تصمیم می شود و انسان را بر آن می دارد از حقوق خود غافل شود و اندیشه راهنم££ای خ££ود

را از خود بیگانه و یا آن را ترک کند. از یکبار دیگر درمی یابیم که دشمنی با اندیشه راهنما

بی خردی است. زیرا عق;;ل ب;;دون اندیش;;ه راهنم;;ا توان;;ا بکار نمی ش;ود، پس این ق;درت زدایی اس;ت ک;ه لحظه اینباید از آن غافل شد و اگر اندیش;;ه راهنم;;ا بی;;ان ق;;درتاست، کاربایسته، نقد آن برای بازی;;افتن بی;;ان اس;;تقلال

.وآزادی است

فرموده فاقد دلیل در خود و راه بر قدرت. مصلحت21به تمرکز ثروت و تعمیم نابرابری و فقر است:

، یکی این است که دلیل در خود آن اس££ت. از از ویژه گی های حق ، بنابر این که حق نیس££ت، ن££یز یکی این اس££تویژه گی های مصلحت

که دلیل در خود آن نیست. ب££رای مث££ال، ی££ک س££خن وق££تی راس££ت است که دلیل راست بودنش در خود آن باش£د. یع££نی ویژه گی ه££ای حق را، از جمله، متناقض نبودن و واقعیت داش££تن و ب££ا واقعیت در تضاد نبودن را داشته باشد. اما »دروغ مصلحت آمیز«، بن££ابراین ک££ه دروغ اس££ت، فاق££د ویژه گی ه££ای ح££ق اس££ت. ل££ذا، دلی££ل در ب££یرون آن است. چنان که دلیل مص££لحتی ک££ه نگفتن ن££وع بیم££اری ب££ه بیم££ار است، اثر گفتن حقیقت بر روحیه بیمار اس££ت. این نزدیک££ان بیم££ار هستند که مصلحت می س££نجند. پس دو دلی££ل یکی تش££خیص آنه££ا و دیگری اثر گفتن حقیقت به بیمار هس££تند و ه££ر دو دلی££ل، ب££یرون از مصلحت هستند. طرفه این ک££ه مص££لحت س££نجان ح££ق بیم££ار را ب££ر دانستن نوع بیماری و حق او را بر انجام کارها که ضرور می دان££د و

313

حتی حق او را بر مبارزه با بیماری نقض می کنند. بدین سان، دلای££ل مصلحتی که مصلحت سنجان می س£نجند در ب££یرون آنه££ا ام£ا دلای££ل

مرب££وطحق££وق بیم££ار در خ££ود حق££وق هس££تند. در آنچ££ه ب££ه رشد می شود، وقتی، به حکم مصلحت، منافع جانشین حقوق می ش££وند،

تخ££ریب می ش££ود وانسان به مثابه انسان تخریب می شود، طبیعت منابع موجود در طبیعت ن££یز تخ££ریب و ن££ابرابری و فق£ر و خش££ونت

فراگیر می شوند: محاس£به نف£ع و زی££ان و مح££ور اقتص£اد. از آن جا که ک£ار علم21.1

کردن نفع، در فعالیت های اقتصادی است، محرک س££رمایه گذاری ها ، »منافع« شده اند و نه حقوق.و جهت بخشیدن به نیروهای محرکه

برپایه تحول انسان، بمعنای برخورداری بیشتر ازدر عمل نیز، رشد ، رش££د علمی و معن££وی او، جامع ترش££دنش از راهحق££وق پنج گانه

، محاسبهعمل به حقوق و فعال کردن هم آهنگ استعدادها و فضل ها ملی )ب££یروننمی ش££ود. براس££اس م££یزان اف££زایش تولی££د ناخ££الص

( محاس££به می ش£ود. انس££ان ن££یز، ب££یرون از خ££ود،انسان و ط£بیعت بمثاب££ه ش££یى، »ن££یروی ک££ار«، در محاس££به وارد می ش££ود. ح££تی متخصصان شئى به حساب گذاش££ته می ش££وند. در حقیقت، غ££یر از زیانی که تخصص به جامعیت انس££ان وارد می کن££د، ارزش او را ن££ه

دانی که وجود داشتن یا وجود نداشتن کار به سخن دیگرعلم و فن می توان££د داش££تهفایده ای تعیین می کند که برای بنگاه سرمایه داری

باشد؛ . من££افع راه££بر فعالیته££ای اقتص££ادی، ب££دین خاطر ک££ه س££بب21.2

،، ب££یرون از انس££ان و ط££بیعت، بمثابه قدرتمی شوند سرمایه داری را ب££ه مه££ار خ££ویشب££زرگ و متمرک££ز بگ££ردد و نیروه££ای محرکه

درآورد، عامل نابرابری های روزافزون و عامل فقرهایى بس££ا چ££ارهناپذیر می گردد:

● فقر انسان که خود ترکیبی از فقرها اس££ت. از جمل££ه، فق££ر ک££ار ک££ه جمعیت عظیمی از انس££ان ها ب££دان گرفتارن££د و فق££ر اک££ثریت

و داشته های خودبزرگی که امکان بارورکردن استعدادها و فضل ها را نمی یابند و محرومیت علاج ناپذیر اکثریت ب££زرگ و، ن££یز، اقلی££تی

می آموزد از جامعیت، فقر معن££وی ناش££ی از غفلتکه دانش و فن و حقوق دیگ££ر و خ££ود مح££روم ک££ردن از ایم££ان و آزادیاز استقلال

به مثابه اتصال خودانگیختگی انسان به خودانگیختگی مطلق؛ ناشی از آلودگی روزاف££زون آن و فق£ر زمین ک£ه ب££ا● فقر طبیعت

وج£ود اف££زایش جمعیت، فق£ر غ£ذایى را پدی££د می آورد و جغرافی££ای را گسترده تر می کند و فقر آب که بخشی از انس££انیت راگرسنگی

تهدید به مرگ می کند؛

314

بخ££اطر بهره ب££رداری ن££ه ب££ه ان££دازه● فقر منابع موجود در طبیعت ، که به حداکثر رساندن س££ودنیاز که به اندازه دلخواه سرمایه داری

است؛ ● فق£££ر اقتص£££ادی، از جمل£££ه، فق£££ر ناش£££ی از این واقعیت ک£££ه فرآورده ه£££ا و خ£££دمات تخری£££بی دو براب£££ر فرآورده ه£££ا و خ£££دمات برآورنده نیازهای انسان هستند. فقر س££رمایه بخ££اطر خ££روج آن از

«. فق££ر مش££تق فرآورده ه££ایچرخ££ه تولی££د و ورودش ب££ه »ب££ازار هم بخ££اطر تخ££ریب بخش££ی از آنه££ا و هم بخ££اطرنیروه££ای محرکه

خ££ارج ش££دن از دس££ترس جامعه ه££ا و ب££ه مه££ار ماوراءملی ه££ا درآمدنشان.

و روشن است که پرشمار و بزرگ شدن نابرابری ب££ا گس££ترش فقر و این دو با گسترش خشونت همراه هستند. بدین خاطر اس££ت ک££ه ص££لح بمثاب££ه حقی از حق££وق از یاده££ا رفته اس££ت و خش££ونت ها فراگ££یر گش££ته اند. بدین س££ان، ج££بر تجزی££ه ش££دن ها جه££ان را بک££ام

می کشد:

ایج;;ابش. مص;;لحتی ک;;ه تنظیم رابط;;ه ب;;ا ق;;درت22 خود غافل می کند: و آزادیمی کند، عقل را از استقلال

راه کار را تعیین و اجرای آن را جبری می کند. توجیه کننده قدرت ن££ام می گ££یرد. دراین راه کار ک££ه اج££رایش ج££بری اس££ت، مص££لحت

مواردی، عقل خطا بودن راه کار را تشخیص می دهد، ام££ا مص££لحت او را به عمل به آن ناگزیر می کند. از پرش££مارترین م££وارد، دس££تور

می دان££د ام££امافوق به مادون اس££ت. م££ادون دس££تور را خلاف حق مصلحت خود را در این می بیند که دستور مافوق را اج££را کن££د. این م££افوق، می توان££د، در خان££ه، پ££در ی££ا م££ادر و در بنگ££اه کارفرم££ایى، کارفرما و در این و آن سازمان دولتی، رئیىس باش££د. یکی دیگ££ر از فراوان ترین موردها، مورد القای راه کاری توسط مادون به م££افوق است. این بار، عقل م££افوق توجی££ه می س££ازد و ب££دان مص££لحت ن££ام

می نهد و خود را به عمل به مصلحت ملزم می کند. بدین قرار، ، بایک££دیگر رابط££ه برق££رار. عقل ه££ا، وق££تی ب££ر مح££ور ق££درت22.1

و توجی££ه و مص££لحت و آزادیمی کنند، ناگزیر، از غفلت از استقلال در حقیقت، نه از راه خل;;ق اندیش;;ه ک;;ه ازسازی می شوند.

است که عق££ل ب££ا ق££درت و عقله££ا بایک££دیگرراه تولید مصلحت رابطه برقرار می کنند. بدین سان، ارتباط عقل ها ب££ر مح££ور ق££درت، نه تنها نمی تواند انسان ها را از بندگی قدرت بدرآورد، بلک££ه بن££دگی

315

جمعی و بن£££دگی ف£££ردی، بن£££دگی را مض£££اعف و ره£££ایی از آن رامشکل تر می کنند.

، تأمل را که بیشتر کنیم، می بینیم نه تنها ارتباط بر محور ق£درت خلاقه عقل را را اجتناب ناپذیر و استعداد و آزادیغفلت از استقلال

از خود بیگانه می کن££د، بلک££ه ارتباط ه££ا هم دس££توری و ج££بری و ن££ه اختیاری می شوند. روشن سخن این که، بر محور ق££درت، ارتباط ه££ا

عقل را تابع یک رشته جبرها می کنند:، و آزادی● جبر چشم پوشیدن از استقلال

،● جبر برقرار کردن رابطه قوا فرموده،● جبر اجرای راه کار قدرت

، ● جبر توجیه تراشی بنابر مصلحت،● جبر تحمل پی آمدهای عمل به مصلحت

● جبر برخودافزایى عمل که ویرانی بر ویرانی می افزاید. و اس££ت. ب££ه● جبر فعل پذیری و تابعیت از محور فع££الی ک££ه ق££درت

یا رابطه مسلطسخن دیگر، زندانی شدن در مدار بسته رابطه قوا– زیر سلطه. و نیز،

. غفلت از خودانگیختگی، عقل را قدرتمدار و ن££اگزیر می کن££د22.2 بگ££ردد و روش ه££ایى را جانش££ین روش££های عق££لم££أمور ق££درت

خودانگیخته کند که قدرتمداری و قدرت محوری ایجابشان می کن££د. از آن جمل££ه اس££ت ک££ار را ب££ا تخ££ریب آغ££از ک££ردن. تخریب ه££ا ک££ه

آنه£££ا را در نظ£££رش بس£££ا نیک£££و می نمایان£££د، بس£££یارند.مص£££لحتهمگانی ترین آنها عبارتند از

● ن£££اتوان ش£££دن از فع£££ال کردن هم آهن£££گ اس£££تعدادها، از خ£££ود بیگانه کردن آنها بمعنای گماردن آنها به تخ££ریب ک££ه س££بب می ش££ود تخریب بر ساختن ف££زونی جوی££د: ج££بر زی££ادت مص££رف ب££ر تولی££د و

ویرانی بر سازندگی، حاکم برجهان امروز نیست؟ ب££ر فرهن££گ که پی آمد آن غلبه ض££د فرهنگ● ناتوان شدن از رشد

بخاطر کاهش میزان ابتکار و ابداع و کشف و خلق ف££ردی و جمعیاست،

● جانشین کردن پویایى آشتی و صلح و دوستی با پویایى دشمنیو خشونت ها،

● جانشین کردن پویایى توانایی و امید و شادی با پویایى ناتوانی ویأس و غم،

.● جانشین کردن حقوق با اوامر و نواهی قدرت● آسیب ها و نابسامانی های اجتماعی و افزایش میزان آنها.و

و زیبایى که صفت حق با زبان قدرت● جانشین کردن زبان آزادیاست با زشتی که صفت قدرت است.

316

بدین خاطر است که میزان خودانگیختگی تعیین کننده هر جامعه است. ک;;اهش این م;;یزان، گوی;;ایمیزان رشد

.گرفتاری جامعه در هفت بند استبدادها است

. »اتح;;اد ک;;اربردی و تض;;اد راه ب;;ردی« را مص;;لحت23 ایجاب می کند و مفسدت ببار می آورد:

یکی دیگر این اس£ت ک£ه ج££اذب ح£ق و داف£ع از ویژه گی های حق ناحق است. از این رو، آنها که در حقوق بایکدیگر اشتراک می یابن££د، جذب یکدیگر می شوند، دوست و همک££ار یک££دیگر می ش££وند. ب££ه دو

، عمل می کنند. سرمایهحق، یک حق اشتراک و دیگری حق اختلاف دیگ££ر را هم بیش££تر می کنن££د و هم دراجتم££اعی و نیروه££ای محرکه

بکار می اندازند. حال آن که توحید جانبداران حق££وق ب££ا حق££وقرشد ستیزان قدرتمدار میسر نمی شود چراکه دافع یکدیگرند. بدین سان، میزان رشد هر جامعه را اندازه مشارکت همگان در حقوند زیستن و دوستی با یکدیگر، معین می کنند. هرگاه میزان اش££تراک در ب££اور به حقوق و عمل به حقوق کم تر از ستیزهای حاصل از رواب££ط ق££وا باش££د، م££یزان رش££د جامع££ه منفی می ش££ود. علت ک££اهش تولی££د نیروه££ای محرک££ه و بک££اررفتن بخش بیش££تری از آنه££ا در تخریب ه££ا است. باوجود ش££فافیت این وی££ژه گی، امرواق££ع مس££تمر این اس££ت:

ایج££اب کرده اس££ت و می کن££د ک££ه حق ب££اوران وهم££واره مص££لحتقدرت باوران با یکدیگر متحد شوند:

. »اتح££اد ک££اربردی و اختلاف راه ب££ردی« روش££ی نیس££ت ک££ه23.1 جانب££داران لینینیس££م اب££داع ک££رده و بک££ار برده باش££ند. از دیرب££از، حق باورانی بر این گمان که اتحادشان ب££ا ش££ماری از ق££درت باوران

، اتحاد می کرده ان££د.موقتی و نزاعشان دائمی است، بنابر مصلحت ، مصلحت همین اتحاد را ایجاب کرد. نتیجه این شد ایراندر انقلاب باوران را ی££ا کش££تند باوران دولت را تصرف کردند و حقکه قدرت

و یا از وطن راندند و یا زندانی و خان££ه نش££ین کردند. ام££ری ک££ه ب££ر وقوعش باور نبود نیز روی داد: کسانی که حق باور گمان می رفتند، قدرت باور از کار درآمدند. ایران امروز می گوید بهای این اتحاد چ££ه

می ش££د،اندازه سنگین بوده است. ایرانی ک££ه می بای££د الگ££وی رشد خاکش بیابان شد و مردمش گرفتار استبدادی گشتند ک££ه جن££ایت و خیانت و فساد را روش کرده اس££ت. دانس££تنی اس££ت ک££ه دو جنبش

پیشین مردم ایران نیز به همین سرنوشت دچار شده بودند. ام££ر مهمی ک££ه تجرب££ه می آم££وزد، این اس££ت: قاع££ده »اتح££اد ک£££اربردی و اختلاف راه ب£££ردی« را ق£££درت باوران تنه£££ا در ب£££اره

317

حق باوران بک££ار نمی برن££د. ب££ر اس££اس این قاع££ده، ب££رای س££ازوکار ،تقسیم به دو و حذف یکی از دو، توجیه می سازند و بنام مص££لحت کسانی ک££ه خ££ود را در م££وقعیت زبردس££ت می بینن££د، زیردس££تان را حذف می کنند. رقیبان نیز یکدیگر را حذف می کنند. در حال حاضر، »ق;;وی ض;;عیف را ح;;;ذف می کن;;د«، روش همگ;;انی در

و ن;;;یز در سیاس;;;ت، این روشاقتص;;;اد س;;;رمایه داریشده است؛

. هرگاه در زندگی خانوادگی زوج هایى تأمل کنیم ک££ه ب££ه یمن23.2 حق ب££اوری ب££ا یک££دیگر ازدواج کرده ان££د، مش££اهده می ک££نیم س££رمایهاجتماعی که ایجاد می کنند، دائم بر خود می افزاید. چ££ون مص££لحت

فرموده در پندار و گفت££ار و ک££ردار آنه££ا نقش ن££دارد، محی££طقدرت و روش زندگی آنه££ا رشد و آزادیخانوادگی آنها، فراخنای استقلال

اس££ت و فرزن££دان آنه££ا در این محی££ط رش££ددر اس££تقلال و آزادی می کنن££د. وارون££ه آن، وض££عیت خانواده ه££ایى اس££ت ک££ه، ب££ر پای££ه

مصلحت، تشکیل شده اند. جهت یاب یک سازمان سیاسی، یک بنگاه کارفرمایى، ی££ک کلاس

باشد. هرگاه ح££ق باش££د، مص££لحت یا قدرتدرس نیز می تواند حق هیچ گاه محل عمل پیدا نمی کند و به فکر کسی هم خطور نمی کند. اما اگر قدرت باشد، رابطه ها رابطه های قدرت می ش££وند و حض££ور مص££لحت ب££رای توجی££ه این و آن تنظیم رابط££ه ب££ا ق££درت دائمی می گردد. از این رو، هر جمعی ک££ه بخواه££د دائمی بگ££ردد و هم££واره

کند، دوکار بایدش: رشد ، دوستی و رابطه حق با ح££ق بایک££دیگر. اگ££ر● به یمن عمل به حق

ک££ه مهرب££انی و ج££بران وخطایى از کسی سرزد، روش نه مجازات ت££رمیم خط££ا می ش££ود. بدین س££ان، در ه££ر جمعی، ان££دازه اف££زایش

، و بکارافت££ادن آنه££ا در رشدس££رمایه ها و دیگ££ر نیروه££ای محرکهگزارش می کند اندازه دوستی اعضای آن جمع را بایکدیگر. و

ک££ه ب££ا زور و ترکیب نیروهای محرکه بمثابه رابطه قوا● به قدرت در این رابط£££ه بک£££ار می رود، امک£££ان وج£££ود ن£££دادن. بن£££ابراین،

ش££دنآشتی ناپذیری ب££ا ق££درت باوران ک££ه علامت آن، جانش££ین حق است. باوجود این، راه آش££تی بس££ته نیس££ت؛ بازاس££ت ب££همصلحت

روی ق£££درت باورانی ک£££ه ت£££رک ق£££درت باوری می کنن£££د و حق ب£££اور ،می شوند و زندگی را عمل به حق می کنند. بر اصل موازنه ع££دمی

در پذیرفتن اینان به جمع، باید، در بکار بردن ضابطه ها، بی اغم££اض ب££ود. ک££ارآترین ض££ابطه ها، اولی درک££ار نی££اوردن توجی££ه و مح££ل پیدانکردن مصلحت و دومی میزان افزایش سرمایه اجتماعی جم££ع و سومی افزایش نیروه£ای محرک££ه و ک££اهش م££یزان تخ££ریب آنه£ا،

، بر اثر حضور عضو جدید است. بنابراین، اندازه افزایش رشد

318

توجیه گر ناتوانی و ایجاد باور به آن،. مصلحت24 ماندن است:بنابراین سبب از رشد

هرگاه استعدادها و فضل های آدمی هم آهنگ فعال باشند – کاری ، بنابراین، خودانگیختگی او حیاتکه در گرو عمل او به حقوق ذاتی

، این احساس توانایی است که دائم بیش££تراست -، در جریان رشد می شود. این امی££د و ش££ادی اس££ت ک££ه روزاف££زون می ش££ود. چ££ون احساس ناتوانی و یأس و غم دست نمی دهد، کسی به فکر ج££بران ناتوانی نمی افتد. چه وقت او به فکر جبران ناتوانی می افتد؟ وقتی که خود را با مشکلی روی££ارو می بین££د ک££ه خ££ود را ب££ه ح££ل آن توان££ا نمی یابد. دقیق بخواهی، خود را در رابطه ای می بیند که توان بیرون رفتن از آن را در خ££ود نمی یاب££د. ب££دین قرار، وق££تی م££انع رابط££ه باقدرت )برای مثال، ولایت مطلقه سرمایه سالاری و یا سالاری های

راستی این استدیگر( است، انسان ها احساس ناتوانی می کنند. محور، نقش تعیین کنن;;ده را ب;;اورکه در نظام های قدرت

اکثریت بزرگ زیرسلطه به ناتوانی خ;;ویش و ی;أس آن از تغییر ایفا می کند. در حقیقت، اساس قدرت باوری، ب;;اور به ناتوانی خود و ناممکن انگاری هر رابطه ای جز رابط;;ه

است. و، بنوبه خود، اس;;اس ب;;اور ب;;ه این ن;;اتوانی وقوا Sara تألیف Radical Democracy )یأس، قدرت باوری است

Amsler.)برای جبران ناتوانی، وقتی عقل قدرت ب££اور ج££ز تنظیم رارابط££ه ب££ا ق££درت، راه ک££اری را نمی توان££د تص££ورکند، مص££لحت

می سازد و صاحب نقش می کند: . مصلحتی که عمل به آن ناتوانی را ج££بران می کن££د، آن ن££وع24.1

اس££ت ک££ه برط££رف کنن££ده ض££عف تص££ور می ش££ود.رابطه با قدرت برای مثال، مادونی که از بیم مافوق دروغ می گوید، یا خویش££تن را در برابر او ناتوان می یابد و ی££ا ب££ر این گم££ان اس££ت ک££ه او توان££ایی ش£نیدن حقیقت را ن££دارد. ل£ذا، گفتن دروغ مص££لحت آمیز را وس£یله جبران ناتوانی خ££ویش، ب££ه س££خن دیگ££ر، مص££ون مان££دن از غض££ب مافوق می کند. بدین سان، در سلسله مراتب اجتماعی ک££ه برمح££ور ق££درت پدی££د می آی££د، هم در رابطه ه££ای عم££ودی )پ££ایین ب££ه ب££الا و بعکس( و هم در رابطه ه££ای افقی )رابطه ه££ا می££ان هم ردیف ه££ا(، ب££اور ب££ه ن££اتوانی، عام££ل س££اختن ان££واع مص££لحت ها ب££رای تنظیم رابطه ها می گردد. این مصلحت ها در همان حال ک££ه گوی££ای ق££وت و ضعف باور به ناتوانی هستند، بدین خاطر که باید هر گروه اجتماعی را در قشر خود نگاه دارند، گویای اندازه مح££رومیت اک££ثریت ب££زرگ

نیز هستند؛از رشد

319

. بدین قرار، هرگاه تنها آمار مص££لحت هایى را بدس££ت بی££اوریم24.2 ک££ه ب££ر پای££ه ب££اور ب££ه ن££اتوانی، روزم££ره، س££اخته می ش££وند و بک££ار می روند، تصور روشن و دقیقی از ب££زرگی م££انعی پی££دامی کنیم ک££ه

انسان ایجاد می کند.قدرت باوری و باور به ناتوانی بر سر راه رشددقت را که بیشتر کنیم، واقعیت های دیگری را مشاهده می کنیم:

این ک££ه هم خ££ود ناتوان ب££اوری پوی££ا اس££ت و هم واقعیت اول● مصلحت ها یی ک££ه می س££ازیم و بک££ار می ب££ریم پوی££ا هس££تند. ب££رای مثال، وق££تی، ب££ا گفتن دروغ مص££لحت آمیز، ب££ه بیم££ار، او را از ن££وع بیماریش غافل نگاه می داریم، بنابراین که بیماری برخود می افزاید، ناگزیر می شویم، مرتب دروغ مصلحت آمیز بس££ازیم و بگ££ویىم. ام££ا لحظ££ه حقیقت ف££را می رس££د و پوش££اندن ن££وع بیم££اری ن££اممکن می شود. در این لحظه، بیماری درمان ناپ££ذیر گشته اس££ت. هزینه ه££ا که بر هم افزوده شده اند، رقم بزرگی را بوجود آورده ان££د. انب££وهی از دروغ و توجیه مصلحت آمیز، مج££از را جانش££ین حقیقت کرده ان££د. پویایى ناتوانی ناتوانی مطلق را ببار آورده است. کارهایی که بیم££ار در فرص££تی ک££ه می داش££ت، می توانس££ت انجامش££ان ده££د، انج££ام نگرفته ان££د و خلاء را آس££یب ها پرکرده ان££د. امی££د ب££ه ی££أس ب££دل

گشته است و... هرگ££اه در س££طح جامع££ه، ب££رهم اف££زایى مص££لحت های ترجم££ان ناتوانی ها را در نظر مجسم کنیم، در می یابیم چ££رایى بیاب££ان ش£دن

در سطح جهان را، چ££رایى را و چرایى آلودگی محیط زیستایران پویایى خش££ونت و پوی££ایى تخ££ریب را و چ££رایى ن££اتوانی روزاف££زون انس££ان، در براب££ر بنیاده££ای اجتم££اعی ق££درت محور را و چ££رایى

و ب££زرگ و متمرک££ز ش££دن ق££درت،جانش££ین انس££ان ش££دن ق££درت ق££درتی - ک££ه، از جمل££ه، ث££روت و س££رمایه اس££ت - ک££ه ن££زد اقلیت

کوچکی از جمعیت جهان متمرکز می شود. و. چرایى جانشین واقعیت شدن مج££از و چ££رایى جانش££ین حق24.3

(: در هم££ان مث££ال )= ترکیب نیروی های محرکه با زورشدن قدرت بیمار و کسانی که با گفتن دروغ مصلحت آمیز او را از ن££وع بیم££اری غافل می کنند که تأمل کنیم، می بینیم که دروغ مص££لحت آمیز مج££از )یعنی تص££ور بیم££ار از ح££الت و وض££عیت خ££ود( را جانش££ین واقعیت می کند. خود نیز، بنابراین که پوشاندن حقیقت اس££ت، واقعیت را ب££ا مج££از می پوش££اند و رابط££ه گوین££ده ی££ا گوین££دگان دروغ ب££ا بیم££ار را

رابطه ای مجازی می گرداند. اما جانشین واقعیت و حقیقت شدن مجاز کار دیگری نیز انجام

اینمی دهد و آن بیش££تر و بیش££تر ک££ردن احس££اس ن££اتوانی اس££ت. احساس ناتوانی، در آغاز، بیش;;تر مج;;از و کم;;تر واقعیت

. و ازاست اما در پایان بیشتر واقعیت و کم تر مجاز است

320

را با ویران شدن و کردن جانشین می کن££د، رشدآن جا که مصلحت را که ت££رکیب می ش££وند و در تخ££ریب انس££انابعاد نیروهای محرکه

بکار می روند، دائم بزرگ تر می گرداند. و بس;;ا مهم ت;;رین جانش;;ین ش;;دن واقعیت ب;;ا مج;;از،.££ 24.4

جانشین توانایی ذاتی حیات شدن عام;;ل ب;;یرونی اس;;ت. ، بنابراین، توان;;ایی راتوضیح این که استعدادها و فضل ها

انسان دارد. بخاطر غفلت از این توان;ایی و خ;;ود ن;اتوان انگ;;اری، این توان;;ایی را جانش;;ین می کن;;د ب;;ا ث;;روت، ب;;ا موقعیت و مقام در سلس;له م;;راتب اجتم;;اعی. غاف;ل از این که ثروت و موقعیت و مقام حاصل از وی;;رانی من;;ابع و بهره کش;;ی ها و آلودگیه;;ا و آس;;یب ها و نابس;;امانی ها است. یک بار دیگر خاطرنشان کنیم ک;;ه اگ;;ر س;;لطه گرها زحمت دو محاسبه، یکی محاسبه ثروت و دیگری محاسبه ویران گریه;;ای ببارآم;;ده را بخ;;ود بدهن;;د، درمی یابندک;;ه

اس;;ت.ثروت آنها حاصل فق;;ر اک;;ثریت ب;;زرگ و ط;;بیعت چ;;ون زحمت این محاس;;به را ب;;ه خ;;ود نمی دهن;;د، ان;;در نمی یابند که این فقر به نسبت بیشتری ب;;زرگ می ش;;ود. یأس و غمی که ببار می آیند و جامعه ها را فرا می گیرند، ناگزیرشان می کنند بر دور زندگی خویش حصار بکش;;ند. در جهان امروز، اقلیت های سلطه گر در حصارها زن;;دگی

نمی کنند؟

یأس و غم زدگی را جانشین امی;;د و ش;;ادی. مصلحت25ذاتی حیات می کند:

)1395 اسفند 7 در خبرهای روز ( ب££ود ک££ه در2017 فوریه 25 میلیون نف££ر ب££ه افس££ردگی مبتلی هس££تند و درم££ان این300جهان

میلی£££ارد دلار هزین£££ه ب£££رمی دارد. ام£££ا،1000بیم£££اری، س£££الانه، مؤسسه های ذی صلاح برآن نشده اند آمار مبتلایان به ی££أس و غم را بدست آورند. در کش£ورهایى ک£ه مؤسس£ه های نظ£ر س£نجی وج£ود

عمل خود، درباره روحیه مردم و آزادیدارند، بنابر میزان استقلال نظر سنجی می کنند. در نظرسنجی های آنها، ی££أس، بیش££تر ی££أس از آینده، بر امید غلبه دارد. غم بر شادی چیره است. حال آن که امی££د

احس;;اسو شادی ذاتی حیات هستند و یأس و غم واکنش هستند. ناتوانی وقتی دیرپا و بدل به باور ب;;ه ن;;اتوانی می ش;;ود، یأس و غم را نیز دیرپ;;ا و امی;;د و ش;;ادی را زودگ;;ذر و از

. توضیح این که معتاد ب££ه خ££ود ن££اتوان انگ££اریخود بیگانه می کند ، نمی داند، رشدامید و شادی را ذاتی حیات خویش و نیروی محرکه

321

بلکه فرآورده تحصیل این و آن موقعیت در سلس££له مرات££بی گم££ان برپا است.می برد که بر محور قدرت

و از آن جا که یأس و غم همزاد خودناتوان بینی، پیش££اروی این و آن مانع و ناکامی ، هستند – بسا نمی دانیم که مانع ها پوشش قدرت هس££تند -، نی££از ب££ه توجی££ه دارن££د. چ££را مأیوس££م و چ££را گرفت££ار غم هستم، نیاز به پاسخ دارند. پاس££خ ص££ورت بین می توان££د این باش££د: چون ناتوانم و ناتوانیم درمان ناپذیر است، بطور جبری گرفتار یأس

و غم هستم. اما اگ;;ر ص;;ورت را تم;;ام واقعیت نپن;;داریم و می;;ان.££ 25.1

ص;;ورت و محت;;وی ب;;ه دوگ;;انگی قائ;;ل نباش;;یم و ب;;ر آن شویم که از راه آزم;;ون، مطمئن ش;;ویم ک;;ه ص;;ورت ن;;ه دروغی اس;;ت ک;;ه محت;;وی را می پوش;;اند بلک;;ه ترجم;;ان محتوی است، مشاهده می کنیم که خود حقیر بین معت;;اد به خودناتوان انگار، برای راهبری پندار و گفتار و ک;;ردار

می سازد: یکی، مصلحتی است ک;;هخود، دو نوع مصلحت را تنظیم می کن;;د و دیگ;;ریرابط;;ه ن;;اتوانی او ب;;ا ق;درت

مصلحتی است که زندگی روزمره م;;أیوس و گرفت;;ار غم . این دو مص££لحت ن££ه تنه££ا او را از رش££دکردنرا تنظیم می کند

ن££اتوان می کنن££د، بلک££ه زن££دگی ملالت ب££ار او را گرفت££ار تخ££ریب روزاف££زون می گردانن££د. از جمل££ه، ی££أس و غم ش££دت می گیرن££د و

بیماری افسردگی و ابتلای به مخدرها را ناگزیر می کنند. در زن££دگی مبتلای££ان ب££ه م££واد مخ££در ک££ه تأم££ل ک££نیم، می بی££نیم

کارآتری دارند اما فضای اجتم££اعی را قفس££یاستعدادها و فضل ها می یابند ک££ه م££انع از پ££رواز آنه££ا اس£ت. س£ازگارکردن خویش£تن ب££ه زندگی در قفس، نیاز ب££ه بی اثرک££ردن برانگیزن££ده ها ب££ه تلاش ب££رای شکافتن قفس و در فضای بی ک££ران، ط££رحی ن££و دران££داختن، دارد.

را راه££بر اس££تعدادها ب££هاحس££اس ن££اتوانی از این ک££ار، مص££لحتمصرف مخدرها می کند؛

نمی سنجند و بی تفاوت. استعدادها بطور خودجوش مصلحت25.2 و فعل پذیر نمی شوند. ناتوانی و یأس و غم تعلیم داده می شوند. دو

نمونه: ● در کشورهای استبدادزده، ناتوانی و ت££رس و ی££أس از تغی££یر را، در خ££انواده، پ££در و مادره££ا در فرزن££دان خ££ود الق££اء می کنن££د. در

در دانش آم£££وزان ومدرس£££ه، از ابت£££دایى ت£££ا دانش£££گاه، معلم£££ان ودانشجویان القاء می کنند. در بنگاه ه££ای کارفرم££ایى ، کارفرمای££ان

دستیاران آنها درکارگران القاء می کنند. در س££ازمان های اداری، هم مأموران خفیه دستگاه های خبرچینی و جاسوسی و هم مافوق ها به کارمندان القاء می کنند. در واقع، بنیادهای اجتماعی قدرت محور به

322

و ی£££أس از تغی£££یر مش£££غولند.ک£££ار الق£££ای ن£££اتوانی ش£££هروندان القاءکنندگان وقتی می توانند مطمئن شوند که کارشان نتیجه بخش

بگ££ردد. در جانش££ین عم££ل ب££ه حقبوده است که عمل ب££ه مص£لحت آغاز، مصلحت ها را القاءکنندگان می سنجند و القاء پذیران را ب££ر آن می دارند که بدانها عمل کنند. اما وقتی ب££اور ب££ه ن££اتوانی و ی££أس از تغییر پدید آمد، قرب££انی خ££ود مص££لحت می س££ازد و عم££ل ب££ه آن را

احساس ن;;اتوانی در ب;;اور ب;;هجانشین عمل ب££ه ح££ق می کن££د. ن;;;;;اتوانی و »ت;;;;;اتغییرنکنی تغی;;;;;یر نمی دهی« در »از

ص;;الح تغی;;یرت ده;;د« ازتغییرکردن ناتوانی بگذار ق;;درت خود بیگانه می شوند. هرگاه ب;;اور ب;;ه ن;;اتوانی و ی;;أس از تغییر بمعنای رشدکردن، همگ;;انی بگ;;ردد، جامع;;ه جامع;;ه

؛ می ماندبی تفاوت ها و فعل پذیرها می شود و از رشد ( در تعلیم و ب££ا زور )= ت££رکیب نیروه££ای محرکه● نقش ق££درت

تربیت، در خانه، در مدرسه، در محیط های ک££ار، در ی££ک کلام، نقش آن در تنظیم رابط££ه بنیاده££ای سیاس££ی و اجتم££اعی و اقتص££ادی و

و آم££وزشتعلیم و تربی££تی و ف££رهنگی و دی££نی و ... ب££ا ش££هروندان اینان، عامل اعتیاد به یأس و غم و همگانی شدنشان است. یادآور

اس££ت، هم خلاء بی££ان ق££درتمی ش££ود ک££ه وق££تی اندیش££ه راهنما توان££ایی علمی و ف££نی را، ق££درت پ££ر می کن££د و هم، بک££اربردن آن، بنفسه، ناتوانی و یأس را القاء می کند. برای نمونه، توجی££ه غم )غم زدگی را صفت مؤمن انگاری و القای آن( و توجی££ه ی££أس ایرانی££ان از دانشمند شدن، با این توجیه که تنها مغز غربیان ماده خاکس££تری دارد، چند نسل ای££رانی را زمین گ££یر و »از اندیش££یدن ب££دون اج££ازه

توجی££ه کنن££ده »ت££امغز س££ر« ناتوان گرداند؟ عمل به مصلحتغرب فرنگی باید شد« و »چون ایرانی از ابتکار ناتوان است، باید بگذارد

خ££ود درآورن££د و آدم کنن££د«، چ££ه ب££ر س££رغربی££ان او را ب££ه فرهنگایرانیان و مردمان کش££ورهای دیگ££ری آورد ک££ه در م££وقعیت ای££ران

بودند؟ برخوانن££دگان اس££ت ک££ه م££وارد دیگ££ر را بیابن££د و رهاش££دن و رهاکردن از باور به ن££اتوانی و اعتی££اد ب££ه ی££أس و غم را ک££ار ض££رور

بشمارند.برای بازیافتن خودانگیختگی و رشد

خ;;ود روش نیس;;ت، روش;;ی را تج;;ویز . مص;;لحت26 است:می کند که بن مایه آن قدرت

« سخن در بیست و پنج بند پیشین، مکرر، از »عمل به مصلحت رفت. اینک توضیح باید داد که مصلحت خ££ود روش نیس££ت. روش££ی که مصلحت خوانده شود، وجود ن££دارد. مص££لحت روش££ی را تج££ویز

323

( ب££ا زور )= ت££رکیب نیروه££ای محرکهمی کند که بن مای££ه آن ق££درت است. بدین سان، عمل به مصلحت، تسلیم ش££دن ب££ه حکمی اس££ت که بکار بردن چنین روشی را توجیه و تجویز می کند. فرق عمل ب££ه

با عمل به مصلحت، از جمل££ه، در این اس££ت ک££ه عم££ل ب££ه ح££قحق ، بک££ار ب££ردنروش کردن حق معنی می دهد. چنان ک££ه عم££ل ب££ه علم

روش علمی با هدف ع££الم ش££دن اس££ت. روش علمی از علم ج££دا نیست. حال این ک£ه مص£لحت دوگ££انگی روش ب£ا ه£دف و دوگ£انگی

حق خ;;ود روش و ه;دفمص££لحت ب££ا روش را ن££اگزیر می کن££د: جدایى ناپذ یر است و مص;;لحت از روشخویش و از رشد

:و هدف، به ضرورت جدا و ضد رشد است . برای مثال، دولت ن££ه حقوقم££دار ک££ه قدرتم££دار را در نظ££ر26.1

بگیریم: دو نوع رابطه با چنین دولتی می توان برقرار کرد: ● تسلیم و فعل پذیری و بی تفاوتی که ترجمان خود ناتوان انگاری و یأس از تغییر مطلوب از راه عمل به حقوق و ایستادگی ب££ر حق££وقاس££ت. روش تس££لیم و فعل پ££ذیری و بی تف££اوتی بن م££ایه ای از زور

، آن هم از راه ب££درون آوردندارد. زی££را روش انطب££اق ب££ا ق££درت قدرت و بکاربردنش در تسلیم ک££ردن خ££ویش اس££ت. ل££ذا، نیازمن££دتوجی££ه و تج££ویز اس££ت. این توجی££ه و تج££ویز اس££ت ک££ه مص££لحت می خوانیم. هدف هرچه باشد، نه در روش و نه در مصلحت اس££ت. فرض کنیم هدف شهروند بی تفاوت، مصون ماندن از تعرض دولت قدرتمدار و به دلخواه زندگی ک££ردن باش££د. این ه££دف در مص££لحت وجود ندارد. مصلحت بخاطر مصون مان££دن، بی تف££اوتی را توجی££ه و تج££ویز می کن££د. ام££ا بی تف££اوت نمی دان££د ک££ه ه££دف در روش بی££ان می شود و این ه££دف جانش££ین ه££دفی می ش££ود ک££ه ب££ه اس££تناد آن، مص£لحت س£نجیده می ش£ود. ب£رای مث£ال، بی تف£اوتی، بن£ابراین ک£ه انطباق جویى با دولت جبار است، بی تفاوت را گرفتار جبر مضاعف می کند: جبر دولت جبار از بیرون و جبر انطب££اق خویش££تن ب££ا آن از

ودرون. بدین س££ان، بی تف££اوت چ££ون خویش££تن را از عم££ل ب££ه حق ایس££تادن برح££ق ب££از می دارد، خ££ود را عام££ل تخ££ریب دولت جب££ار می کند. در نتیجه، نه زن££دگی دلخ££واه ک££ه آن زن££دگی را می کن££د ک££ه

کردن را با ویران ش;;دنخود رشدرژیم به او تحمیل می کند: جانشین می کند؛

روش عمل ب££ه حق££وق خ££ویش را ب££ر می گزینن££د: ب££ه● شهروندان خ££ود خود عم££ل می کنن££د. ب££ه حق££وق ش££هروندی حیاتحقوق ذاتی

راعمل می کنند. به حقوق ملی خود عمل می کنند. حق££وق ط££بیعت با آبادان کردن طبیعت بجا می آورند. حقوق جامعه خویش را بمثابه

می شناسند و عمل به آنها را مطالب££ه می کنن££د.عضو جامعه جهانی بی محل است. چوندر این جامعه و برای این شهروندان، مصلحت

324

، ب££ه یمن خود روش خویش است، با هدفی که زن££دگی در رشدحق عم£££ل ب£££ه ح£££ق اس£££ت، س£££ازگار اس£££ت. الا این ک£££ه دولت جب£££ار محدودکننده است و سازگار با زن££دگی ش££هروندان وق££تی عم££ل ب££ه

رابطه مسلط – زیر سلطه و بکاربردنحقوق است، نیست. قدرت و بک££اربردن در این رابطه اس££ت. ب££ا زورت££رکیب نیروه££ای محرکه

بنابراین، مدار زن££دگی را م££دار بس££ته رابط££ه مس££لط –زی££ر س££لطه ب;;هاما علممی کند. این مدار ناسازگار با عمل به حق££وق اس££ت.

قانونی که قدرت از آن پیروی می کن;;د، ش;;هروندان را از توانایی خود و ناتوانی دولت جبار آگاه می کند. آن قانون

درصورت مقاومت، از راه عمل به حقوق، مانع: این است از ب;;زرگ و متمرک;;ز ش;;دن ق;;درت، در نتیج;;ه، در مع;;رض

. در هریک از پنج دسته حق££وق،انحلال قرارگرفتنش می شوند به شماری از آنها می توان عمل کرد بی آن که دولت جبار بتواند مانع

برای مثال، پندار و کردار و گفتار را از قدرت خالیشود. ک;;ردن، در رابط;;ه ب;;ا خ;;ود و در رابط;;ه بایک;;دیگر ک;;اری

دولت جبار نیز نمی تواند م££انع از آن ش£ود. این ی££کشدنی است. ک£ار ت£ا بخ££واهی مهم و تع£یین کننده اس£ت. زی£را، دولت جب£ار را در معرض انحلال قرار می دهد. هم بخاطر این که نیروه££ای محرک££ه ب££ا زور ت£££رکیب نمی ش£££وند و بک£££ار نمی رون£££د و منتج£££ه آن در دولت متمرکز و بزرگ نمی شود و هم بدین خاطر که قلمرو دولت جبار را مح££دود می کن££د. ایرانی££ان از دیرگ££اه این روش را، ول££و ن££اقص، ب££ا دولت های جبار بکار می برده اند. هرگاه آن را از کاس£تی ها بپردازن£د، تحول از نظام اجتماعی بیشتر نیم بسته ب££ه نظ££ام اجتم££اعی ب££از و

تغییر دولت جبار به دولت حقوقمدار را ممکن می کنند. بدین قرار، و روش و ه££دف و بک££اربردنش، بر رابطه اص££ل راهنما. علم26.2

)= ت££رکیب نیروه££اینظام اجتماعی هرمی شکل و جریان ق££درت ( و تمرک££ز آن را در رأس ه££رم، ن££اممکن می کن££د. ب££ا زورمحرکه

بدین سان، این علم به رابطه اصل راهنما و روش و هدف است که را ب£££روی انس£££ان ب£££از می کن£££د. ب£££رای مث£££ال،راس£££ت راه رشد

عق££ل خ££ویش را موازن££ه ع££دمیش££هروندانی ک££ه اص££ل راهنم££ای می کنن£££د و ب£££دین گ£££زینش، اتص£££ال خ£££ودانگیختگی عق£££ل را ب£££اخودانگیختگی مطلق میسر می گردانند، هدف را رش££د در اس££تقلال

، می کنند. این هدف خ££ود روش اجتماعی، بر میزان عدالتو آزادی خویش می شود: عمل ب££ه حق££وق و فع££الیت هم آهن££گ اس££تعدادها و

. فضلها بدین قرار، نظام های اجتماعی و اندازه جباریت ی££ا حقوقم££داری

و ب££ر رابط££ه اص££ل راهنما ش££هرونداندولت ه££ا گوی££ای ان££دازه علم

325

روش و هدف و نیز علم بر این مهم است که اصل راهنم££ا و روش و هدف را انس££ان ب££ر می گزین££د. هران££دازه این آگ££اهی از رابط££ه و اختیار انسان در گزینش اصل راهنما و هدف و روش،کم تر، رواب££ط

و بکاررفتنش در با زور و بکارافتادن ترکیب نیروهای محرکهقدرت کم تر می شوند؛این روابط، بیشتر و رشد

و از پیش متعین کردن آینده پیشخورکردن. مصلحت27را ناگزیر و اندازه نگاهداشتن را ناممکن می کند:

و از پیش متعین ک££ردن آین££ده ج££بری اس££ت ک££ه پیش££خورکردن تحمیل می کند. در طبیعت، از ه££ر به انسان و طبیعتسرمایه داری

چیز به اندازه وجود دارد )اقتصاد توحی££دی(. هرگ££اه بج££ای ب££زرگ و می ک££رد و ط££بیعت عم££رانمتمرک££ز ش££دن س££رمایه، انس££ان رشد

می جست، هم جبر پیشخورکردن و از پیش متعین کردن انسان ها را خ££ود عاف££ل نمی ک££رد و هم ط££بیعت عم££ران و آزادیاز اس££تقلال

و تب££ذیرمی جست و هم منابع موج££ود در ط££بیعت گرفت££ار اس££رافنمی گشتند.

واقعیتی چنین عیان، پرسشی را پیش رو می نهد: از چه رو جبر و از پیش متعین کردن آینده خودانگیختگی عقل ه££ا راپیشخورکردن

از یادشان می برد؟ این پرسش، باید ما را به ی££اد ض££رورت ف££زونی تقاض££ا ب££ر عرض££ه ی££ا مص££رف ب££ر تولی££د بیان££دازد ک££ه بن££ای نظ££ام

ب££ر آن اس£ت. ام£ا انس££ان ها چ££را تن ب££ه این »ق££انون«سرمایه داریمی دهند؟ زیرا در مدارهای بسته زن££دانی می ش££وند و ب££ه مص££لحت

سازی ها و عمل به آنها معتاد می گردند: را در تولید انبوه می بینند هم به دلیل. تولیدکنندگان مصلحت27.1

رقابتی که سرمایه سالاری تحمیل می کن££د و هم ب££ه دلی££ل عم££ل ب££ه»قانون« فزونی مصرف بر تولید.

دومی نیز پیروی می کنند و آن اف££زودن م££داوم اینان از مصلحت بر تولید فرآورده ه££ا و خ£دمت های ویران گ££ر اس£ت. ب££دین خاطر ک££ه هرگ££اه تولی££د تنه££ا نیازه££ای واقعی انس££ان ها را ب££رآورد، بیش از آن اندازه که ارضای نیازها ایجاب می کند، نمی ت££وان تولی££د ک££رد. پس،

تولید نی;;از و تولی;;د ک;;الا ومصلحت سومی محل پیدا می کند: ؛خدمت برای برآوردن آن

را در مص££رف انب££وه. ام££ا مص££رف کنن££دگان چ££را مص££لحت27.2 م££دارهای بس££ته ایمی بینند؟ زیرا کار درگرو آن است. سرمایه داری

اقتصادی یعنی افزایش میزان تولید. هرگ££اهایجاد کرده است: رشد این رش££د انج££ام نگ££یرد، ک££ار ایج££اد نمی ش££ود. وق££تی ک££ار ایج££اد نمی شود، بی کاری افزایش پیدا می کند. برای این که تولید کنن££دگان بتوانند بیشتر تولید کنند، مصرف کنندگان باید بیشتر مصرف کنن££د.

326

از این رو، سیاس£££تمداران و اقتص£££اددانان و... مص£££لحت را در این می بینن££د ک££ه مص££رف کنن££دگان را ب££ه مص££رف انب££وه برانگیزن££د و مصرف کنندگان ن££یز مص££لحت را در این می بینن££د ک££ه ت££ا می توانن££د مصرف کنند. بدین ترتیب، هم قانون فزونی مصرف ب££ر تولی£د اج£را می ش££ود، هم آین£££ده از پیش متعین می گ£££ردد و هم انس££ان ها ب£££ه

معتاد می شوند و فراگرد شیى شدن )= نیروی کارپیش خورکردن و مصرف کننده( را طی می کنند. بدیهی است سرمایه داری نگ££ران تبعات تولید و مصرف انبوه نیس££ت. در م££دار بس££ته، انتقادکنن££دگان

کم شمار می شوند و اکثریت بزرگ بدان بی اعتناء می گردد؛ . چ££را جامعه ه££ا خ££ود را در این م££دار بس££ته زن££دانی و ب££ه27.3

و از پیش متعین کردن معتاد کرده اند؟ زیرا انس££ان هاپیشخورکردن دارند ام£ا مجم££وعه ای از کاره£امجموعه ای از استعدادها و فضل ها

را ندارن£££د. نمی توانن£££د داش£££ته باش£££ند زی£££را بنیاده£££ای جامع£££ه تقاض££اکنندگان ک££ار هس££تند و ه££ر ی££ک، تنه££ا ب££ه ی££ک ن££وع ک££ار م££زد می دهند. از آن جا که هر شهروند بابت ی££ک ن££وع ک££ار م££زد دری££افت

بمثابه برخوردار ش££دن از خ££ودانگیختگی ب££ه کم££ال و،می کند، رشد، ب££رای ش££هروندانبدان، فعال کردن هم آهنگ اس££تعدادها و فض££ل ها

ناممکن می شود. خ££ود را در این بدین سان، در نظام م££زدوری، ه££رکس مص££لحت

می بیند که کاری را برگزیند که بخاطرش بیشترین مزد را می توان££د دری££افت کن££د. و چ££ون در کاره££ایى ک££ه در ازاء آنه££ا م££زد پ££رداخت می شود، آدم های مصنوعی رقیب££ان انس££ان ها ش££ده اند و می ش££وند، بی ک£££اری در ح£££ال روزاف£££زون شدن اس£££ت. از این رو، فرص£££ت پدیدآمده است ب££رای ان££واع مص££لحت س££نجی ها و راه کاره££ا. هرگ££اه

بگ££ردد، نظ££ام م££زدوری بای££د ب££ا انسان و آبادانی طبیعتبنابر رشد نظام دیگری جانش££ین ش£ود: اقتص£اد ب££ر پای££ه تض£اد، بای££د ج££ای ب££ه اقتص££اد برپای££ه توحی££د اجتم££اعی بس££پارد. هرگ££اه چ££نین ش££ود،

و از پیش متعین کردن آینده جای به تولید و مصرفیپیش خورکردن می سپارد که اندازه آن را نیازه££ای واقعی انس££ان ها تع££یین می کن££د. این هنگ££ام، می ت££وان مص££لحت ها را ب££ا حق££وق جانش££ین ک££رد و

دارن££د را بمثاب££ه انس££ان های ج££امع لح££اظ ک££رد ک££ه حقش££هروندانمجموعه ای از کارها را تصدی کنند؛

می سنجد و. زشتی ویژ گی مصلحتی است که قدرت28انسان بدان عمل می کند:

واقعیتی که جامعه است و نیز واقعیتی که هر شهروند است، به وطن ومکعبی چهار ض££لعی می مان££د ک££ه س££طح پ££ایىن آن ط££بیعت

327

سطح ب££الای آن ب££از ب££ه روی معن££ویت بی ک££ران و چه££ار س££طح آن، سطح های سیاس££ی و اقتص££ادی و اجتم££اعی و ف££رهنگی هس££تند. از آن جا که این سطح ها یک واقعیت را بیان می کنن££د، اگ££ر رابط££ه ی££ک

بکاربرده ایم. این س££طحسطح را با سطح های دیگر قطع کنیم، زور را معیوب و سطح های دیگر را نیز معیوب و همه س££طح ها را گن££گ کرده ایم. بدین قرار، ی££ک عم££ل سیاس££ی زش££ت، س££طح سیاس££ی و سطح های دیگر را نیز زشت می گرداند. برای مثال، هرگاه عقل ب££ه

پر می کند و بن££ابراینروی معنویت بی کران در ببندد، خلاء را قدرت که قدرت از ویرانی پدید می آید، هرچهار سطح سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی ویرانی می پذیرن££د و این وی££رانی ب££ه ط££بیعت

جهان امروز، نمایشگاه ویرانی ها است ک;;همنتقل می شود. ، بدین خاطر که عقل ها را از این همانی جس;;تنمادی گری بی کران محروم می کند، ببارآورده است. راستبا هستی

بخواهی، مادی گری توجیه گر قدرتی است که با بستن در ب;;روی معن;;ویت بی ک;;ران، مح;;ور و م;;دار فع;;الیت عق;;ل می ش;;;ود: این م;;;ادی گری نیس;;;ت ک;;;ه ق;;;درت را پدی;;;د آورده است، این قدرت است که مادی گری را مرام توجیه

کننده خود ساخته است. ام£ا وی£رانی زیب£ایى را زش£تی می گردان£د. و ه£ر زش£تی ک££ه در سطحی از سطح های ششگانه پدید می آید، سطح های دیگ££ر را ن££یز زشت می کند. زشتی هایى هستند که انسان ها آنه££ا را می بینن££د ام££ا

آنه££ا را زیب££ایى جل££وهزش££تی ها ن££یز هس££تند ک££ه عق££ل قدرت م££دار هستند: شدن مصلحتمی دهد. هر دو دسته، فرآورده جانشین حق

. ب££رای مث££ال، در بع££د اقتص££ادی، نی££از س££رمایه ب££ه س££ود را28.1 می کنیم. به این ک££ار عم££لجانشین نیازهای واقعی انسان و طبیعت

نمی گوییم. زی££را می دانیم عم££ل ب££ه ح££ق نیس££ت. عم££ل ب££هبه حق ، این توجی££ه. برای این مصلحت، در لیبرالیسم می گوییممصلحت

نیز س£اخته شده اس£ت: هرگ£اه درآم£دها براب£ر توزی£ع ش£وند، چ££ون پس انداز افراد کفاف سرمایه گذاری را نمی دهد، مصلحت ن££ابرابری در توزیع را ایجاب می کند ت££ا ک££ه مازاده££ا ن££زد س££رمایه داران جم££ع ش££وند و آنه££ا س££رمایه گذاری کنن££د و به یمن س££رمایه گذاریها، ب££رای

کار ایجاد گردد. غافل از این که شهروندان بس£££ود● وق£££تی در بع£££د اقتص£££ادی، اص£££ل ب£££ر رابط£££ه ق£££وا

سرمایه سالاران شد، در جا، برپایه روابط ق££وا، بع££دهای سیاس££ی و اجتماعی و فرهنگی ساختی پی££دا می کنن££د س££ازگار ب££ا س££اخت بع££د اقتصادی. بعد معنوی بسته می گردد و تحمل بارسنگین ویران گریه££ا

می افتد. ام££ری ک££ه واقعیت جس££ته و این واقعیت،بر دوش طبیعت

328

به دلیل برجاماندن و عمل ک££ردن عامله££ای پدیدآورن££ده، ام££ر واق££عمستمر گشته است. این واقعیت تا بخواهی زشت است؛

اس££تعدادها و فض££ل ها، از مجموعه کارها یی ک££ه رشد● شهروندان ایجابشان می کنند، محروم می شوند. جبر انجام یک نوع کار، ک££اری که در نظام اجتماعی ممکن اس££ت، ب££ه همگ££ان تحمی££ل می ش££ود و بی ک££اری، بمثاب££ه آس££یب اجتماعی، دائمی می ش££ود. انس££ان گرفت££ار

فرآیند شیى شدن می گردد و زیبایى جای به زشتی می سپارد؛ ● سرمایه سالاران نیروهای محرکه ای را که در مقیاس جهان تولید می شوند، مهار می کنند و بر اصل رساندن سود به حداکثر، بخش££ی

ک££ه مش££تق فرآورده هایمهم از آنها را از چرخه تولید خارج )بازار جه££ان در آن بک££ار اس££ت( و ی££ا تخ££ریبده برابر کل تولید ناخ££الص

آلوده و زمین از من££ابع خ££الی و فق££ر واقعیمی کنند. محیط زیست از ثروتی – که بخشی بزرگ از آن مجازی است – فزونی می گیرد.

بدین سان، زشتی بر زشتی افزوده می شود. . بدین قرار، هر تصمیمی که انسان می گیرد، هرگاه تصمیم به28.2

باشد، حاصل عمل، زیب££ایى می ش££ود. تص££میم نی££از ب££هعمل به حق توجیه نیز پیدا نمی کند، زیرا عمل به حق است. اما اگر تص££میم ب££ر عمل به حق نباشد، باید آن را به خود، مصلحت آمیز باوراند. حاص££ل عمل زشتی است. دو معیار زیبایى و زشتی می توانند انس££ان را از به حق بودن یا نبودن تصمیم آگاه کنند. الا این ک££ه، عق££ل قدرتم££دار

زشت را به خود زیبا می باوراند: ● زیبایى و زشتی معیار تشخیص عمل می شوند وق££تی انس££ان ب££ه

و عم££لحقوق عارف و عامل باشد. زیرا، ب££ا وج££ود آگ££اهی ب££ر حق ناموجود است و عقل، خودانگیخته، فع££ال اس££ت. ام££ابدان، قدرت

اگر عقل از حقوق غافل باشد و بدانها عمل نکند، خلاء را قدرت پر می کند. او را مصلحت گرا می گرداند و ناگزیرش می کند زشت ترین عمل ها ) دیگر کشی، حتی فرزندکش££ی، دروغ و دغ££ل و گ££ردآوردن

مال از راه استثمار و...( را، به توجیه، زیبا جلوه دهد؛ نیازمند توجیه نیست تا● بدین قرار، وجدان بر این که عمل به حق

بگ££ردد، ب££ا وج££دان ب££ر زیب££ایى بمثاب££هکه عقل درپی جعل مص££لحت ویژ ه گی حق، همراه است. بسا می ش£ود ک££ه انس££ان این آگ££اهی را دارد، باوجود این، برای عمل به ناحق، مصلحت می س££نجد و، ب££دان عمل می کند. ناچار، در نظر خود و دیگران، زشتی عم££ل را زیب££ایى

اما تفاوت زیبایى حاصل از عمل به ح;;ق، ازآن می نمایاند. عمل جدایى ناپذیر و وجود دارد. حال این که وق;;تی عم;;ل ناحق است، زشتی وجود دارد و زیبایى مجازی است ک;;ه

زش;;تی را ب;;ا آن می پوش;;اند. این آنعق;;ل قدرتم;;دار

329

ن;;یزنایکس;;انی بس ش;;فافی اس;;ت ک;;ه عق;;ل قدرتم;;دار نمی تواند آن را نبیند. بدین خاطر است که زش;;ت کرداران،

؛همواره وجدانی معذب دارند ● دیدیم که بستن در ب££روی هس££تی محض، خلایى را پدی££د می آورد

پ££ر می کن£د. بس££تن در، عق££ل را از خ££ودانگیختگی،ک£ه آن را ق££درت ، ناتوان می کند. ام££ا این ن££اتوانی او رابنابراین، مشاهده زیبایى حق

خ££ود و آزادیآزار می دهد. این آزار می تواند او را ب££ه ی££اد اس££تقلال بیاندازد. اما اعتیاد به اطاعت از اوامر و نواهی ق££درت، ی££ا او را ب££ه یاد خودانگیختگیش نمی اندازد و یا، برغم بی££اد آن ان££داختن، توان££ایی ت££رک اعتی££اد را درخ££ود نمی بین££د. ب££رآن می ش££ود ب££ا زیب££اجلوه دادن زشتی عمل های خویش، از آزار برهد. باوجود این، نمی توان££د ف££رق عمل خودانگیخته را از عملی تشخیص ندهد که بقص££د رهاش££دن از آزار انجام می گیرد و گوی££ای اعتی££اد ب££ه اط££اعت از اوام££ر و ن££واهی

قدرت است؛ . انس£££ان را حق£££وق معن£££وی اس£££ت: دوس£££تی، دس£££تیاری،28.3

علمی و ف££نی وخدمتگزاری، ایث££ار، ش££رکت دادن دیگ££ران در رشد( و... هنری )کتاب حقوق انسان در قرآن

عمل به این حقوق، ت££ا بخ££واهی زیب££ا و زیب££ایى اف££زا اس££ت. ام££ا ، عم££ل می ش££ود، عم££ل بس زش££تی اف££زاوقتی ب££ر وف££ق مص££لحت

می شود. برای مثال، دوستی بنابر مصلحت )سود، مق££ام، م££وقعیت می گ£ردد. زیب£ایىیابی(، از خود بیگانه کردن دوستی در رابط£ه ق£وا

را ن££احق ک££ردندوستی جای به زشتی می سپارد ک££ه ف££رآورده حق است. دس££تیاری وق££تی بن££ابر مص££لحت )م££وقعیت ج££ویى و س££لطه جویى و...( انجام می گ££یرد، زیب££ایى را ب££ا زش££تی جانش££ین می کن££د.

ب£ه دیگ£ری، بن££ابر مص£لحت )ب£ه خ££دمت خ£ود درآوردنانتق£ال علم و...(، نمی توان££د کام££ل انج££ام گ££یرد و زش££تی نیت و عم££ل، ب££ر دو طرف معلوم می گردد. زشتی ریا ب££ر ریاک££ار و کس ی££ا کس££انی ک££ه طرف رابطه با او می ش£وند، آش£کار اس£ت. ول£و ریاک££ار در زش£تی

معیاری ن;;یز وج;;ودنیت و عمل خویش را زیبا بنمودن تقلا کن££د. دارد که عمل به حق را از عمل به مصلحت تمیز می دهد:

به حقوق معنوی خ;;ودبه نسبتی بیش از آنچه شهروندان می کنن;;د. چ;;را ک;;هعمل می کنند، خود و جامعه آنها رشد

سرمایه های اجتماعی و طبیعی و سیاسی و اقتص;;ادی و فرهنگی افزایش می یابند و، هم;;راه ب;;ا نیروه;;ای محرکه دیگر، بکار می افتن;;د. نظ;;ام اجتم;;اعی را ب;;ازتر و، ب;;دان، امکان های زیست خودانگیخته شهروندان حقوند و رابطه

حق با حق میان آنان را افزایش می دهند.

330

بیانگر ترجمان موازنه وجودی و حق. مصلحت29 است:موازنه عدمی

ح;ق، این اس££ت ک££ه ب££ا مص££لحت از بارزترین نایکسانی های حق می;;ان دو ط;;رف نیس;;ت و ترجم;;انبی;;ان گر رابط;;ه ق;;وا

، یع;نی این هم;;انی ب;;ا هس;تی و از رهگ;ذرموازنه ع;;دمی این همانی با هستی، این هم;;انی ب;;ا دیگ;;ری اس;;ت وق;;تی

در ع££وض، همان س££ان ک££هدیگری نیز به ح;;ق عم;;ل می کن;;د. اس£ت.تشریح شد، مصلحت ترجمان موازنه وجودی و اصل ثن£ویت

مصلحتی که بیان گر ثنویت نباشد، هرگ££ز س££اخته نشده اس££ت. زی££راساخته شدنی نیست:

. بهنگام پیش کشیدن ولایت فقیه، دلیل آن را اج££رای احک££ام29.1 گفتن££د. ام££ا بع££د ک££ه ولایت فقی££ه ج££ای ب££ه ولایت مطلق££ه فقیهدین

ض££رورت پی££دا ک££رد. زی££را س££پرد، ایج££اد مجم££ع تش££خیص مص££لحت دوگانگی احکام دین و هرآنچ££ه انج££امش ض££رور ام££ا ب££ا احک££ام دین خوانایى ندارد، تقدم دومی بر اولی راناگزیر می گرداند. بدین س££ان،

و توجیه کننده جانشین کردن احک££ام دینمصلحت بیان گر این ثنویت با »قانونی« است که تصویب و اجرایش، بنابر مصالح نظ££امی ک££ه

حفظش »اوجب واجبات است«، ضرور است. ام££ا مص££لحتی ک££ه ایج££اب می کن££د »ق££انون« ن££اقض حکم دین

می££ان مح££ور مس££لطی ک££هجانشین شود، هیچ جز تنظیم رابطه قوا « است ب££ا مح££وری )م££ردم( ک££ه بای££د در»نظام ولایت مطلقه فقیه

موقعیت و وضعیت فعل پذیر بماند، نیست. بنابراین که از دید فقیه، ، ب££یرون از آن ق££رار ن££اقض حقاحکام دین حقوق هستند، مصلحت

ب££رمی گیرد. دو گانگی حق و مصلحت و تقدم و حاکمیت مص££لحت حق که بدین آشکاری در منظر عقل قرار می گیرد، پ££رده ن££ازک ب££ر

، در رابط££ه مس££لط – فع££ال و فعل پ££ذیرواقعیتی می شود که ثنویتزیر سلطه، است.

از نوعی اس££ت ک££ه س££بب تمرک££ز و ب££زرگ این رابطه رابطه قوا در یک کانون و، بکار رفتنش در ویران گری، می ش££ود.شدن قدرت

واقعیتی که این سان عریان می شود، آش££کار می کن££د ک££ه مص££لحت و است )محور فع££ال ولایت مطلق££ه فقیه تک محوریبیانگر ثنویت

(؛ محور فعل پذیر جمهور مردم ، بج££ای خ££ود، مص££لحتی ک££ه ق££درت ب££ا حق. تض££اد مص££لحت29.2

می سنجد و بر حق مقدم و حاکم می کن££د، بنفس££ه متن££اقض اس££ت:دوگانگی متناقضان:

● هر دروغ مصلحت آمیزی متناقض است: اندیشه و گفتار و کردار خ££الی از تن££اقض راس££ت اس££ت و اندیش££ه و گفت££ار و ک££ردار واج££د

331

تناقض دروغ است. دروغ خالی از تن££اقض س££اختنی نیس££ت. ب££رای مثال، وقتی دختر و پسری دروغ می گویند تا که خانواده های خود را با ازدواج خود راضی کنند، هریک نزد خانواده خود، دیگری را دارای

ک££ه این دوص££فاتی جل££وه می دهن££د ک££ه ن££دارد، ه££ر دو مص££لحت می سنجند جمع متناقضان هستند. هرگ££اه دو خ££انواده ب££ر آن ش££وند که تحقیق کنند، تناقض ها خود را به آنه££ا نش££ان خواهن££د داد. و اگ££ر چنین نکنند، بعد از ازدواج، هربار ک££ه واقعی££تی مح££ک بگ££ردد، دروغ ب££ودن ص££فتی ک££ه بن££ابر مص££لحت، جع££ل ش££ده بود، خ££ود را آش££کار

اگر به ش;;وهر ص;;فت تحص;;یل کرده دادهمی کند. برای مثال، شده باش;;د و او تحص;;یل نک;;رده باش;;د، تحص;;یل کرده ک;;ه دروغ است ناقض تحصیل نک;;رده ای می ش;;ود ک;;ه راس;;ت است. دروغ ناقض راست آن را هم می پوشاند. اما هربار که تحصیل او مورد آزم;;ون قرارگ;;یرد، پوش;;ش می درد و

دروغ آشکار می شود. ● در مکاف££ات و جنای££ات اث££ر داستایفس££کی، ج££وانی دانش££جوی پزشکی که بی چیز است، برای کش££تن پ££یرزنی ک££ه پول££دار اس££ت و

را با بهره قرض می دهد، توجیه می سازد: این پیرزن ی££ک زال££وپول است. خون دیگران را می مکد و آنها را ب££ه روز س£یاه می نش££اند. و من پول لازم دارم تا ادامه تحص££یل ب££دهم و پزش££ک بگ££ردم و ج££ان

، پ££یرزن را می کش££د.ص££دها تن را نج££ات ب££دهم. ب££ه حکم مص££لحت درجا، خود را جنایت کار می یابد. این گونه جنایت ها از ام££ور مس££تمر

هستند. و آس££ان ترین راه دس££ت ی££افتن ب££ه هرگاه جوان دانش££جو، پ££ول

آن را )جن££ایت( مح££ور مطلق££ا فع££ال و خویش££تن را مح££ور مطلق££افعل پذیر نگردانده بود، پیش ازعمل، تناقضهای موجود در مص££لحت

را در می یافت: - تناقض واقعیت )قاتل( با مجاز )پزشک ش££دن( ک££ه دومی اولی را

می پوشاند؛- تناقض قتل که گرفتن جان است با نجات دادن جان؛

، ن££ه- تناقض قاتلی که تحت تعقیب است و با دستگیری و مج££ازاتپزشک، که قاتلی محکوم می شود با پزشکی که ممکن بود بشود؛

- تناقض راه کاری که دوستی و برانگیختن به یاری است با دش££منی ساخته ذهن و مجوز قتل. در حقیقت، دانشجو می توانست با پیرزن

ب££ا ح££ق برق££رار کن££د و ب££ا ب££یرون آوردن او از غفلت ازرابط££ه حق حقوقش، از جمله حقوق معنوی که یکی از آنها امداد اس££ت، ب££ه او قراردادی را پیشنهاد کند: بمحض توانا شدن به تحصیل درآم££د، وام ستانده را به شما باز می گردانم و تا زن££ده ام، م££راقبت پزش££کی از

شما را برعهده می گیرم.

332

برف££رض ک££ه در م££ورد پ££یرزن موف££ق نمی ش££د، این راه ک££ار را از راهمی توانست به دیگران پیشنهاد کند. اگ££ر موف££ق نمی ش££د و

کارکردن و تحصیل درآمد برای ادامه تحص;;یل هم امک;;ان مالی نمی جست، انسانی می شد آگاه بر نظام اجتم;;اعی ظالمانه و به مب;;ارزه ب;;ر می خاس;;ت ب;;رای تغی;;یر آن: ن;;ه جنایت کار بلکه انقلابی ای می گشت با عقلی خودانگیخته

برمیزان عدل.و توانا به رشد ، در تنظیم رابط££ه می££ان مح££ور تنها در رابط££ه ق££وا. مصلحت29.3

مسلط با محور زیر سلطه، ساخته شدنی و ب££ه روش دس££توری ب££ه با حق ساخته شدنی نیس££ت وعمل درآوردنی است. در رابطه حق

به روش تجربی نمی ت££وان بک££ارش ب££رد. زی££را، روش تج££ربی روش به نقد، همه آنچه از مصلحت دانسته آمدنقد مستمر است.

و همه آنچه هنوز باید شناسایى گردد، بر تجربه گر معلوم می شوند و او را از غفلت بدر می آورند و عارف و عامل

به حقوق می گردانند.

را امر واقع مستمر. پدیدآورنده ها مصلحت30گردانده اند:

در دروغ مصلحت آمیز که تأمل کنیم، آن را حقیقتی که پوشانده می ش£££ود و دروغی ک£££ه حقیقت را می پوش£££اند، می ی£££ابیم. دروغ مص££لحت آمیز گوی££ای اندیش££ه راهنم££ای گوین££ده و ن££یز رابط££ه دو رهبری، گوینده دروغ و شنونده یا شنوندگان دروغ و نوع این رابطه و هدف نیز هست. برای مثال، وقتی فرزندی بیم££اری درمان ناپ££ذیر مادر را از او پنهان می کند و آن را با بیماری درمان پذیر می پوشاند، دروغش گویای طرز فکر او و رابطه او با مادر و نوع این رابط££ه و هدف او است. این مثال ما را از واقعیت های دیگر نیز آگاه می کند. چنان ک££ه رابط££ه فرزن££د ب££ا م££ادر و ه££دفی ک££ه او در س££ردارد، ن££وع مص££لحتی را معین می کن££د ک££ه می س££نجد. اس££باب چینی فرزن££د در

س££ازی، همس£اختن و گفتن دروغ: رابط££ه ب££رانگیختن ب££ه مص££لحت می توان££د ی££ک رابط££ه عاطفی باش££د و ه££دف می توان££د پیش££گیری از تضعیف روحیه مادر باشد و هم می تواند رابطه ای با هدفی ج££ز این باش££د. ب££دین خاطر اس££ت ک££ه ن££وع دروغ هم ن££وع ه££دف و هم ن££وع تدارکات را آشکار می کند. چراک££ه دروغ بی££انگر عوام££ل پدیدآورن££ده

مصلحت است. و دیرپ££ایى در بن££دهای پیش££ین، عوام££ل پدیدآورن££ده مص££لحت

ساختن و بکاربردن مصلحت، شناسایى شده اند. در این جا، ب££ه چن££د

333

عامل باز می پردازیم: ب££ا. س££امانه بس££ته خ££انواده و ی££ا س££امانه ب££از )= رابط££ه حق30.1

ح££ق(، دو رفت££ار را ایج££اب می کنن££د. در س££امانه بس££ته، رابطه ه££ا هستند. در این رابطه، قوه رهبری ه££ر عض£و، وق££تیرابطه های قوا

از خ££ود بیگان££ه می کن££د. و اس££ت، ن££یرو را در زوررابطه رابطه قوا را در س££اختن دروغراس££ت را ب££ا دروغ می پوش££اند. و دانش و فن و فن و ... برمبن££ایبکار می گیرد. و ت££رکیب زور و دروغ را ب££ا علم

تأم;ل را ک;هسود و زیان، در رابطه با اعضای دیگر بکار می ب££رد. بیشتر می کنیم می بینیم، در مثال ما، اگر سامانه نه;;ادی که خانواده است، بس;;ته نب;;ود، رابط;;ه ق;;وایى هم نب;;ود و دروغی هم ساخته نمی شد. بدین سان، تا این جا، دوعامل شناسایى می شوند: یکی س;;امانه نه;;اد و دیگ;;ری رابط;;ه قوا. دیرپ;;ایى این دو عام;;ل، ان;;واع دروغ، از جمل;;ه دروغ

مصلحت آمیز را امر واقع مستمر می گرداند. باش££ند، یادآور می ش£ود ک££ه هرگ££اه رابطه ه££ا، هم££ه رابط££ه ق££وا باش££ند،سامانه بسته است و اگر بخشی از رابطه ها رابطه های ق££وا ب££ا ح££قسامانه نیمه باز است و اگر هم££ه رابطه ه££ا رابطه ه££ای حق

را نیز اندازه ب;;از ب;;ودناندازه رشدباشند، سامانه باز است. ؛سامانه اجتماعی و نهادهای جامعه بدست می دهد

. سامانه نهادها ک££ه رواب££ط ق££وا را ایج££اب می کن££د، بنفس££ه،30.2 و ترکیبی که در این رابط££ه بک££ار )= رابطه قواگویای نقش قدرت

می رود( در تنظیم رابطه ها است. ترکی££بی ک££ه در رابط££ه ق££وا بک££ار می رود، یکی را مس££لط و دیگ££ری را زی££ر س££لطه و ی££ا ه££ردو را، متقابلا، مس££لط و زی££ر س££لطه می گردان££د. پس، ه££دف ق££درت ج££ز ق££درت نمی توان££د باش££د. ه££ر ه££دف دیگ££ری، دروغی اس££ت ک££ه این واقعیت را می پوش££اند. یکب££ار دیگ££ر، مش££اهده می ک££نیم ک££ه ه££ر مص£££لحتی از جمل£££ه ب£££رای آن س£££اخته می ش£££ود ک£££ه واقعیت ی£££ا واقعیت/مج££££از را بپوش££££اند ک££££ه ه££££دف می ش££££ود. در حقیقت، برقرارکنندگان رابط£ه ق£وا، نمی گوین£د ه£دف آنه£ا مس£لط ش£دن و ک££انون تمرک££ز و ب££زرگ ش££دن و انباش££ت ق££درت گش££تن اس££ت.

را در این می بینند که حقی را پوشش ه££دف واقعی کنن££د.مصلحت توج;;ه ب;;ه این مهم ک;;ه روش ه;;ر حقی خ;;ود آن اس;;ت، همواره، مانع از فریب خوردن می شود. ام;;ا انس;;ان های درگ;;یر رواب;;ط ق;;وا، اغلب از این مهم غفلت می کنن;;د. هستند کسانی که غفلت نمی کنند ام;ا خ;ود را در موض;ع متف;;وق می دانن;;د و ح;;تی آگ;;اهی دیگ;;ران از دروغ ب;;ودن

مصلحت را مانع از عملی شدنش نمی دانند.

334

و عام;;ل دیرپ;;ایى س;;اختن مص;;لحت بدین سان، قدرتبکار بردن آن است؛

ب££رای پوش££اندن واقعیت/مج££ازی ک££ه ق££درت. بک££اربردن حق30.3 اس££ت. در حقیقت،اس££ت، گوی££ای نقش ت££وجیه گر اندیش££ه راهنما

، بنابراین، قدرت در برپا ماندن و بردوامسامانه نهادها و رابطه قوا راهبر انسان ها گشتن، هم نیاز به اندیش££ه راهنم££ا دارد و هم، بن££ابر

اندیشه راهنمای درنیاز، آن را از خود بیگانه می کنند. بدین قرار، معرض از خود بیگانگی، عام;;ل چه;;ارم اس;;ت: در رواب;;ط قوا، اندیشه راهنما همواره تابع متغیری است که ق;;درت

؛ است . از آن جا که عقل انسان خودانگیخته است و تعلیم و ت££ربیتش30.4

خویش غافل و به و آزادیتوسط نهادهای جامعه، او را از استقلال معت££اد می کن££د، آن ن££وع بمثاب££ه اص££ل راهنماعم££ل بروف££ق ثن££ویت

اس£ت، همگ££انی می ش£ود. آنرهبری ک£ه م£دار و مح££ور آن ق££درت ره££بری ک££ه س££بب می ش££ود ق££درت، در ب££زرگ و متمرک££ز ش££دن،

، در آبادانی، بگ££ردد، این ره££بری و طبیعتجانشین انسان، در رشد است،عامل پنجم استمرار امر واقعی که مصلحتاست.

؛این رهبری است ب££ا. رابطه ها مجاری هس££تند ک££ه ب££ه ت££رکیب نیروه££ای محرکه30.5

، سمت و سو می دهند. هرگ££اه رابطه ه££ا رابطه ه££اینیرو و یا با زور با حق باشند، نیروهای محرکه با حقوق ت££رکیب می ش££وند و درحق

باشند، نیروهای محرکه ب££ا بکار می روند. و اگر رابطه های قوارشد زور )= نیرویى که انسان با تغییر جهت دادن ب££دان، در ویران گ££ری بکار می برد( ترکیب و در تخریب با ه££دف ب££زرگ و متمرک££ز ک££ردن

بدین قرار، ت;;رکیب نیروه;;ای محرک;;ه، بک££ار می رون££د. قدرت گرچه وسیله است و، در بک;;اررفتن، ت;;ابع متغ;;یری اس;;تکه رابطه ها هستند، اما از آنجا که ترجم;;ان اص;;ل راهنما و ه;;دف اس;;ت، عام;;ل شش;;م دیرپ;;ایى س;;اختنه ش;;دن

و بکاربردن آن است.مصلحت . عوام££ل ب££الا زم££ان اندیش££ه و عم££ل را کوت££اه می کنن££د و30.6

اندیشیدن و عم££ل در مح££دوده ها، از جمل££ه مح££دوده رواب££ط ق££وا و محدوده زمان، نقصان هایى از نوع خ££ودکم تر بی££نی و خودبرتربی££نی، مهرطل££بی، تحریک پ££ذیری ع££اطفی )خش££م و کین و حس££د و بخ££ل .و...(، بنابراین، بیش££تر در ح££الت واکنش زیس££تن را، پدی££د می آورد

سنجی و دیرپایىاین نقصان ها نیز عامل هفتم مصلحتآنند.

335

از ان££دازه ک££اربرد این هفت عام££ل ان££دازه غفلت ش££هروندان و ان££دازه تخریب ه££ا راحقوق، بنابراین، اندازه ناتوانی آن££ان از رشد

بدست می دهد.

سبب غفلت از حقوق، بنابراین، از کرامت. مصلحت31می شود:

هستند، هر آفری££ده ای ک££ریم اس££ت حیات از آنجا که حقوق ذاتی (. از این رو، غفلت از حق££وق و ی££ا تج££اوز ب££ه حق££وق)کتاب ک££رامت

انس££ان و ی££ا ه££ر آفری££ده دیگ££ری، تج££اوز ب££ه ک££رامت او می ش££ود. ، ک££ریم اس££تهرموجود زنده ای از جمله انسان، به صرف حقوندی

ولو به حقوق خ££ویش عم££ل نکن££د. الا این ک££ه اگ£ر برحق££وق خ££ویش وج££دان داش££ته باش££د و ب££ه آنه££ا عم££ل کن££د، کرامتمن££د تر می ش££ود. کرامتمندتر بدین معنی که به یمن عمل به حقوق و خشونت زدایی،

، ح££ق ص££ادرکرامت او متحقق می ش££ود و ب££ه این دلی££ل ک££ه از حق می شود و عمل به ح££ق برخ££ودافزا اس££ت، ت££ا بی نه££ایت، ح££ق زاده

را جانشینمی شود و حقوق برخود می افزایند. بدین قرار، مصلحت حق کردن، تنها تحقیر کننده نیست، بلکه عامل فراگیر شدن رزائل اخلاقی اس££ت. ب££دین خاطر، در جامعه ه££ایی ک££ه مص££لحت ها توجی££ه کنن££££ده پن££££دارها و گفتاره££££ا و کرداره££££ا می ش££££وند، آس££££یبها و نابس££امانی های اجتم££اعی، ب££ر هم اف££زوده می ش££وند و زن££دگی ها

حقیرانه می گردند. در حقیقت، است ول££و حیات. هر مصلحتی تجاوز مضاعف به حقوق ذاتی31.1

این تجاوز در شکل غفلت از حقوق انجام بگیرد. چراکه س££ازنده و ، نخست به حقوق خود تجاوز می کند و آنگاه، بهبکاربرنده مصلحت

ب££ا او اس£ت. آنحقوق کسی که مصلحت توجیه کنن££ده رابط££ه ق££وا کس نیز، دوبار به حقوق تجاوز می کند، یکبار به حقوق خود بخ££اطر پذیرفتن حکم زوری که بنابر مصلحت صادر شده اس££ت و یکب££ار ب££ه حقوق مصلحت اندیش و هردو، همین تجاوز را به حقوق همه دیگر ذیحق ه££ا می کنن££د. هم££ه دیگ££رانی هم ک££ه ب££ه حکم مص££لحت تمکین می کنند به حقوق خ£ود و حق£وق دوط£رف رابط££ه، تج££اوز می کنن£د.

. و وقتی تنظیم همین استتعمیم تنظیم رابطه ها با قدرت انس££ان اس££ترابطه ها با قدرت همگانی می شود، نخس££ت ک££رامت

که از یادها برده می شود و یا نفی می ش££ود. چراک££ه م££یزان تحق££ق و عم££ل ب££ه حق££وق اس££ت.کرامت گویای اندازه وج££دان ب££ه حق££وق

و مرام ها که توجیه گر ق££درت می ش££وند و در مع££رضدرجا، در دین از خودبیگانه شدنند، پست و حق££یر انگ££اری انس££ان و این دروغ ک££ه

انسان، بنابر سرشت، خشونت گرا است، وارد می شود.

336

. بنابراین که مصلحتی نمی توان اندیش££ید ک££ه بن مای££ه آن زور31.2 می ش££ود و ن££هنباشد – به این دلیل که اگر بن مایه زور نباش££د، حق

مصلحتی که باید جانشین حق بگردد – و بنابراین که زور حق££وق را را بمثابه مجم;وع خص;;ائل ح;;ق ن;یزکرامتبی محل می کند،

بی محل کند. در حقیقت، کرامت بمثابه مجم;;وع خص;;ائل - پیامبری ابلاغنیکو که می توان حقوق معنویشان نیز خواند

س££نجیدن و آن را وس££یله توجی££ه اس££ت - ب££ا مص££لحتمکارم اخلاقکردن سازگار نیست.

، نخستین کتاب دینی و غیر دی££نی اس££ت ک££ه ب££ر از آنجا که قرآن کرامتمندی انسان و همه دیگر آفریده ها تص££ریح می کن££د، فهرس££ت

را نیز بدس££ت می ده££د. )ازکاملی از خصائل اخلاقی بیانگر کرامت جمله دو کتاب کرامت و کیش شخصیت(. هر مصلحتی، بدین خاطر که نافی کرامت اس££ت، انس££ان را از آن حق££وق غاف££ل و از مک££ارم

. شئی شدن، پست و ناچیز می کند خالی و در حد آلت زوراخلاقانسان همین است.

حق صادر می شود اگر به آن عمل شود:. از حق32 جز حق صادر نمی شود. از مص££لحتی ک££ه ن££احق اس££ت و از حق

جانشین حق می شود، ولو در مقام توجیه آن، گفته می شود بخاطر مقص££ودی اس££ت ک££ه ح££ق اس££ت، ممکن نیس££ت ح££ق ص££ادر ش££ود. بدین سان، حق وقتی بدان عمل می شود، هم برخ;;ودافزا و هم زاینده حق است. چنان که ه;;ر دانش;;ی هم دانش زا

انج££ام. عملی ک££ه ب££ه اس££تناد مص££لحتو هم برخود افزا است می گیرد، ن££یز برخ££ودافزا و زاین££ده مصلحت هااس££ت. چنانک££ه وق££تی کسی از راه مصلحت دروغ می گوید، هم ناگزیر می شود دروغه££ای دیگری بسازد و بگوید )دروغ دروغ می زاید( و هم، دروغ اول س££بب می شود واقعیتی که می پوشاند، برخود بیفزای££د )مث££ال بیم££اری ک££ه بیماری را از او پنهان می کنن££د و بیم££اریش وخامت ب££ارتر می ش£ود(. خاطرنشان شد که مصلحت وجود ذهنی دارد و ناپایدار اس££ت و ب££ه

نیس££ت. ب££اوجود این، مص££لحت س££نجیض££رورت جه££ان ش££مول می تواند همگانی بگردد و دو خاص££ه مص££لحت زایی و برخ££ودافزایی نیز دارد. نه تنها ب££دین خاطر ک££ه همگ££ان ب££ر آن می ش££وند مص££لحت بسازند و وسیله توجیه پن££دار و گفت££ار و ک££ردار خ££ود کنن££د، ن££ه تنه££ا بدین لحاظ که ما را معتاد به مص££لحت س££نجی می کن££د، بلک££ه ب££دین سبب نیز که هر مصلحتی که می سنجیم، ناگزیرمان می کن££د، ب££رای

تجاوزهای بعدی به حقوق نیز، پی درپی، مصلحت بسازیم:

337

. وق££تی »من££افع عم££ومی« و ی££ا »من££افع ملی« و ن££یز من££افع32.1 شخصی، نه مستقل از حقوق که بمثابه جانشین های حقوق انس££ان

، پذیرفت££ه و حق££وق ملی او و حق££وق ط££بیعتو حق££وق ش££هروندی عمل نمی شود، از ح££ق ح££ق ص££ادر نمی ش££ود وشدند، چون به حق

پندارها و گفتارها و کرداره££ای همگ££ان ح££ق نمی ش££وند. آی££ا منفعت می تواند دو طرف£ه باش£د و ی££ا ب££ه ض£رورت، نف£ع یکی س£بب ض£رر دیگری می شود؟ هرگاه نفع دو طرف ح££ق و ی££ا ترجم££ان کام££ل آن باش££د، نف££ع یکی س££بب ض££رر دیگ££ری نمی ش££ود. در این ص££ورت،

سنجیدن نیز بی محل می ش££ود. دو ط££رف چ££ون عم££ل ب££همصلحت حق می کنند، بنابراین که از حق حق صادر می شود، دو ط££رف نف££ع می برند. چنان که وقتی دو تن، در مقام عمل ب££ه حق££وق، بایک££دیگر،

دانش مبادله می کنند، دانش هردو ارتقاء پیدا می کند. توجیه کننده می شود، م£ا دیگ£ر ن£ه ب£ا رابط££ه اما وقتی مصلحت

س££رو ک££ار داریم. در این رابط££ه، نف££ع با حق، که با رابطه ق££واحق مس££لط از ض££رر زی££ر س££لطه جدایی ناپ££ذیر می ش££ود. از این رو، سلطه گرها »منافع ملی« را جانشین حقوق ملی کرده ان££د و اقلیت مسلط بر جامعه زیرسلطه که موقعیت خود را از رابطه مس££لط – زیر س££لطه دارد، ن££یز از »من££افع ملی« س££خن می گوی££د. الا این ک££ه ضرری که ب££ه کش££ور و اک££ثریت ب££زرگ م££ردم وارد می ش££ود را، ب££ا استناد به مصلحتی که ماندن در روابط مسلط – زیرس£لطه اس£ت،

و کش££ورهای زی££ر س££لطه و در م££وقعیتتوجی££ه می کن££د. ب££ه ای££ران زیرسلطه بنگریم و ببینیم که زیان بر زیان انباشته می شود و زیانها

اینزی£££ان می زاین£££د و فق£££ر انس£££ان و من£££ابع ط£££بیعی و ط£££بیعت سرزمین ها را روز افزون می کنند. بدیهی است کش££ورهای مس££لط نیز گرفتار زاده شدن مداوم ویرانگری ها و برهم افزوده شدن آنه££ا

هستند. مطل££ق. بدین س££ان، هران££دازه آدمی بیش££تر بتوان££د ب££ا حق32.2

این همانی پیدا کند، توانایی خلق حق او بیشتر می ش££ود. آفری££ده او که زاده حق است، همچنان حق می زاید. بدین س££ان، این هم££انی ب££ا

اس£ت، انس£ان را از ج££امعیت خ££ویش، بمثاب£هحق مطلقی که خ££دا و زین££ده ای دارای حق££وق ذاتیمجم££وعه ای از اس££تعدادها و فض££لها

، برخوردارتر می کن££د. جمعی از این انس££انها، نم££اد/الگوه££اییحیات برای همیشه می شوند. چراکه هرآنچه از آنها صادر می شود، حق و زاینده حق می گردند. راهنمای همگان در این همانی با حق مطل££ق، بنابراین، بی محل کننده مصلحت هایی می ش££وند ک££ه ب££یرون از ح££ق سنجیده می شوند و توجیه گر عمل نکردن به حق، بن££ابراین، تس££لیم

، می گردند. شدن به اوامر و نواهی قدرت

338

می س££نجد و جانش££ین باوجود این، مطالعه مصلحت ها که قدرت حقوق می کند، کامل نیست. مقایسه این مطالعه، با ک££ار نخس££تین، حاصل بکاربردن روش تجربی، به خوانندگان می گوید که به تحقی££ق همچن££ان بای££د ادام££ه داد ت££ا مگ££ر ب££ر انس££ان ها، تم££امی ان££واع مصلحت های ساخته قدرت شناخته آیند و به یمن ترک عمل ب££ه این

همگانی بگردد. ، اندیشیدن و عمل کردن به حقو آن مصلحت

339

فصل دوم راهنمای زیست انسانها و آزادیبیان استقلال

در حقوندی

در فص££ل اول از بخش اول، خاطرنش££ان ش££د ک££ه حق££وق ذاتی حیاتند و موجود زنده خودانگیخته به آنها عمل می کن££د. مگ£ر این ک£ه موجود زنده مانع ایجاد کند و خود مانع عمل خودج££وش ب££ه حق££وق

، پدی££د می آی££د و ب££ا و آزادیبگردد. مانع ب££ا غفلت عق£ل از اس£تقلال ایجاد مانع، بسته بشدت و ضعف آن، آدمی، کم یا بیش، از عمل به

پر می کن££د و موج££ود، باز می ماند. خلاء را قدرتحقوق ذاتی حیات زنده خود را تسلیم آن می کند. از این رواست که با غافل نش££دن از

، بط££ور، درج££ا، ب££ه حق££وق ذاتی حی££ات انس££اناس££تقلال و آزادی خودجوش، عم££ل می ش££ود. ب££دین قرار، آن اندیش££ه راهنم££ایی بی££ان استقلال و آزادی است که انسان را همواره آگاه و عامل به این دو

نگاه دارد. از این رو،حق

. بیان استقلال1 بای£££د در ب£££ر بگ£££یرد، ویژگی ه£££ای وج£££ودی و ع£££دمی حقو آزادی

علی الطلاق را تا که عقل در رابطه با او، استقلال را این هم££انی ب££ا را فعال شدن، بمثابه مجموعه ای از استعدادها وحق بیابد و آزادی

، به یمن این همانی جستن با ح££ق، بجوی££د و تجرب££ه کن££د. اینفضلهاشناسایی کامل می شود با

و دو مح£وری و ت£ک مح££وری. شناسایی انواع موازنه ها )ثنویت1.1 خ££ویش و آزادی. عقل وقتی از اس£تقلالالتقاطی( و موازنه عدمی

خ££ود می کن££د.غافل نمی شود که موازن££ه ع£دمی را اص££ل راهنم££ای علی الاطلاق اس££ت و ب££ه یمن اینموازنه ع££دمی این هم££انی ب££ا حق

این همانی، از انسان جز حق صادر نمی شود. )کتاب موازنه ها(؛ . هستی موجود را باز بروی هس££تی محض بدان££د و ج££بر ن££اقض1.2

را مردود بشناسد؛، بنابراین، ناقض حق و آزادیاستقلال ، از خودبیگان££ه. شناس££ایی ویژگی ه££ای وج££ودی و ع££دمی حق1.3

کردن حق را بسیار مشکل می کند، باوجوداین، از خود بیگانه کردن بمثابه حق، امر واقع مستمر است. بدخیم ترین نوع از خ££ودخداوند

340

اس££ت. ب££دین ازبیگ££انه کردن او، از خ££ود بیگان££ه ک££ردنش در ق££درت برق££رارخودبیگانه ک££ردن، خداون££د ب££ا آفری££ده های خ££ود رابط££ه ق££وا

و ه££ر عنص££ر و زور و فنمی کن££د و در این رابط££ه، ترکی££بی از علم دیگری که لازم بداند، برض££د آنه££ا بک££ار می ب££رد ه££ر ب££ار ک££ه تس££لیم

، خداون££د راقدرت او نباشند. دین های از خود بیگانه در بیان ق££درت در قدرت مطلق از خود بیگان££ه کرده ان££د. )خوانن££ده مجموع££ه از از

می توان££دخودبیگانگی ه££ا را در جل££د دوم امره££ای واق££ع مس££تمرشناسایی کند(؛

غافل نشود و از خود بیگان££ه نگ££ردد،. برای این که آدمی از حق1.4 و آزاد و ن££یز روش ه££ای باید روش های عقل مستقلاندیشه راهنما

را بشناس£اند و ه£دف تمرین ه£ا ک£ه مق£رر می کن£د،عقل قدرتم£دار خ££ویش، ب££ه و آزادیعارف نگاه داشتن دائمی انس££ان ب££ر اس££تقلال

یمن اینهمانی با ح££ق، بای££د باش££د. )این روش£ها در کت££اب عق£ل آزاد شناسایی شده اند(. از آنجا که انسان در جامعه می زید و م££رتب در روابط قوا ق££رار می گ££یرد، ب££رای آن ک££ه در وج££دان اخلاقی او، ض££د حق ه££ا راه نیابن££د، اندیش££ه راهنم££ا می بای££د ان££واع ابتلاءه££ا ب££ه کیش شخصیت را بشناساند و روشهای درمان آنها را ن££یز بی££اموزد. بی££ان

، هم بای£££د ویژگی ه£££ای اخلاق اس£££تقلال و آزادیاس£££تقلال و آزادی )کت££اب بی££ان اس££تقلال و آزادی و بخش اول از جل££د اول از کت££اب

( را بشناس£اند و هم روش££های مص££ون مان££دن از دموکراسیارک££ان مح££وری و قدرتم££داری اش££اعهض££د اخلاقی را بی££اموزد ک££ه ق££درت

می دهد )کتاب کیش شخصیت(. یکی این است که دلیل حق££انیت. بنابراین که از ویژگی های حق1.5

آن در خ£ود آن باش£د و بن£ابر این ک££ه یکی دیگ£ر از ویژگی ه£ای ح££ق ین همانی ب;ا ح;;ق، در ه;;ر مح;;دود و مح;;دوداین اس££ت ک££ه، ا

، منزه کردن حق از معرف ها و نمادهایشونده ای ناممکن است (.مادی، ضرور است )فصل توحید از کتاب اص££ول راهنم££ای اس££لام

این ویژگی تا بخواهی مهم است. زیرا نادیده گرفتن آن غافل شدن را دائمی می کند. همان سان که نظرها و آزادیو ماندن از استقلال

بر ما معلوم می کنند )از جمل££ه جل££د دوم و ن££یز جل££ددر باره آزادی (، رابطه محدود با محدود، نه آزادکنن££ده ک££ه متعینسوم کتاب رشد

ب££یرون رفتن از تعین را آزادیکنن££ده می ش££ود. از این رو، س££ارتر می خوان££د. در جل££د دوم کت££اب رش££د، نق££د نظ££ر او، ب££ه تع££ریفی از استقلال و آزادی انجامید که این همانی جستن با حق )= استقلال و آزادی مطل£££ق( مطل£££ق و عم£££ل بگ£££اه این هم£££انی ب£££ا او اس£££ت. بدین قرار، حق مطلق شریک نامحدود ندارد زی££را نامح££دود خ££ود او اس££ت و ش££ریک مح££دود ن££دارد زی££ر ن££اقض این وی££ژگی ح££ق و

341

ویژگی ه££ای دیگ££ر آن اس££ت. نماین££ده ن££یز ن££دارد، زی££ران مح££دود نمی توان££د از نامح££دود نماین££دگی کن££د. هرگ££اه ادع££ا ش££ود ک££ه ح££ق نماینده صاحب اختیار ب££ر هم££ه آفری££ده ها را دارد، ادع££ای او ن££اقض

اس££ت. ازویژگی ه££ای ح££ق و از خودبیگان££ه گردان££دن آن در ق££درتاین رو،

را بشناس££اند )از ض££د حق بای££د ق££درت و آزادی. بیان اس££تقلال1.6 جمله کتاب رهبری در مردم سالاری(. به انسان بیاموزد که تنها یک

و زور و فن است که، در آن، ترکیبی از علمرابطه و آن رابطه قوا و... بک££ار می رود ت££ا می££ان دو ط££رف، رابط££ه مس££لط – زی££رو پول

س££لطه پدی££د آورد. بدین س££ان، ق££درت تنه££ا وق££تی در زور خلاص££ه می شود که تنها زور رابط££ه ق££وا را تنظیم کن££د. ام££ری ک££ه احتم££ال

بدین قرار، هر ترکی££بی ک££ه زور یکی ازوقوع آن بسیار ناچیز است. عناصر آن باشد )به هرشکل که درآید(، ج££ز در رابط££ه ق££وا ک££اربرد پی££دا نمی کن££د و هرترکی££بی ک££ه زور در آن نباش££د و ح££ق باش££د، در روابط قوا کاربرد پیدا نمی کند و در رابطه حق با ح££ق ک££اربرد پی££دا می کن££د. بن££ابراین، وق££تی رابط££ه می££ان دو کس را حق££وق تنظیم می کنند و یکی از دیگری، در عمل به ح££ق، پ££یروی می کن££د، پ££یروی

هرگاه پ;;یرویشونده بر پ££یروی کنن££ده بس££ط ی££د پی££دا نمی کن££د. شونده سخن از حق بمیان آورده باشد، ب;;رای س;;لطه ب;;ر پیروی کننده، بدین کار توانا نمی ش;;ود مگ;;ر بع;;د از ایج;;اد رابطه ق;;وا و بک;;اربردن ت;;رکیب علم و فن و پ;;ول و زور

. از این رو، کس££انی ک££ه از اس££تقلال و آزادیو... در این رابطه خود غافل می شوند و اجازه می دهند رابطه حق ب££ا ح££ق در رابط££ه ق££وا از خ££ود بیگان££ه ش££ود، مس££ئول م££وقعیت زیرس££لطه ی££افتن و

وضعیتی می شوند که پیدا می کنند؛ می آموزد که هر کس خ££ود خویش££تن را و آزادی. بیان استقلال1.7

را ک££ه دررهبری می کند. بنابراین، رابطه های غ££یر مس££تقیم ب££ا حق هستند، می شناساند و نفی می کن££د:واقع، رابطه مستقیم با قدرت

رابطه انسان و حق یک رابطه مستقیم است. بدین خاطر، عمل ب££ه خودانگیخته است. حیاتحقوق ذاتی

. بن£££ابراین ک£££ه دوس£££ت داش££تن و دوس£££ت داش££ته ش£££دن از1.8 است، رابطه انسان با حق مطلق، رابط££ه دوس££تیویژگی های حق

است. از این رو، رابطه انسان با حق، رابطه با ویژگی های وج££ودی و عدمی او است. بدین رابطه است که او می تواند در پندار و گفتار و ک££ردار، مس££تقل و آزاد باش££د و پن££دار و گفت££ار و ک££ردار او ح££ق بگردند. دلیل توان دوست داشتن و ج££ذب کردن مطل££ق ح££ق همین

می آم£وزد ک£ه ب££ا برقرارک££ردن رابط££ه و آزادیاست. بیان استقلال مستقیم با حق، هم این همانی با حق میسر می ش££ود و هم دوس££ت

342

داشتن همه آفریده ها دائمی می شود و این امکان پدی££د می آی££د ک££ه نیز از حقوق خویش برخوردار بگردند؛جانداران و طبیعت

ب££ه انس££ان می آم££وزد: امی££د و ش££ادی و و آزادی. بیان استقلال1.9 ش££کیبایی و ش££جاعت و ف££راوان حق££وق معن££وی از این ن££وع، ذاتی

را ت££ا این هم£انی ب££ا او،حی£ات هس£تند. راه مس£تقیم ارتب£اط ب£ا حق طی کردن، انس££ان را از امی££د و ش£ادی و ش£کیبایی و ش£جاعت و... سرشار می کند. انسان، به یمن این همانی با ح£ق، امی££د و ش£ادی و شکیبایی و شجاعت و توانایی نزدی££ک ب££ه مطل££ق در خ££ود احس££اس

ب£ه این انس£ان می آم££وزد ک£ه نظ££اممی کند. بیان اس£تقلال و آزادی مح££ور اس££ت. ام££ا او ف££وقاجتماعی ناسازگار با این حقوق، قدرت

هر نظام اجتماعی با هر نوع ساختار و توانا به تغییر آن است. و ، با ح££ق ب££ه رابط££ه ق££وا. در از خود بیگانه کردن رابطه حق1.10

زبان نقش مهمی را بازی می کند. زبان رابطه ب££ا ح££ق و این هم££انی و بخش اول و آزادی است )بیان استقلالجستن با آن، زبان آزادی

و جلد دوم کت££اب ره£بری در دموکراس£ی(. دموکراسیکتاب ارکان زیرا کسی که به قصد سلطه ب££ر دیگ££ری، ح£ق می گوی££د و قص£د او فریب است، ممکن نیس£ت بتوان£د زب££ان آزادی را بک££اربرد. لاج£رم،

را بکار می برد. از این رو، شناسایی ویژگی ه££ای این دوزبان قدرت زبان نیز ضرور است. در واقع، هرگاه همگان بدانند که زبان قدرت از جمل££ه، این دو وی££ژگی را دارد، یکی این ک££ه بن مای££ه کلمه ه££ا و

است و دیگری این که مبهم است، از فریب بکاربرن££دهجمله ها زورزبان فریب آگاه می شوند.

بی;;ان کردنی ج;;ز در زب;;ان آزادیمهم ت;;ر این ک;;ه حق ،نیس;ت. بن;ابراین، ه;ر تع;ریفی از ح;;ق ب;ه زب;ان ق;درت

تعریف حق به قدرت، به سخن دیگر، از خود بیگانه کردن حق می شود. زب;;ان رابط;;ه ب;;ا ح;;ق علی اطلاق ن;;یز زب;;ان

.آزادی است

. در آنچه به نظام های اجتماعی مربوط می شود، بی;;ان2: و آزادیاستقلال

محور، ی££ک که نظامهای اجتماعی قدرت. امرهای واقع مستمر2.1 دسته از آنه££ا هس££تند و ویژگی ه££ای آنه££ا را می شناس££اند )جل££د اول کت££اب امره££ای واق££ع مس££تمر( و روش تغی££یر این نظامه££ا، ب££ه یمن

، بیش£££تر از آن، این هم£££انی جس£££تن ب£££ا حقوج£££دان ب£££ه حق£££وق علی الاطلاق، بن££ابراین، توان££ا ش££دن ب££ه تغی££یر نظ££ام اجتم££اعی، ب££ه

نظامی که، در آن، رابطه ها را حقوق تنظیم می کنند را می آموزد؛

343

. جبر نظام اجتماعی را مردود می دان££د و ب££ه انس£ان می آم£وزد2.2 که نظامهای اجتماعی را انسان ها پدید آورده اند و به تغییر آن، توانا هستند، اگر خود تغییر کنند. خود تغییرکردنی که این بیان می آموزد،

و تنظیم رابطه ه££ا ب££ا ح££ق، در مق££امتغی££یر ب££ه یمن عم££ل ب££ه حقاین همانی با حق است؛

س££اخت گرفته ان££د و. نهادهای اجتماعی را که بر مح££ور ق££درت2.3 خود را راهبر و انسانها را وسیله می انگارند و ه££دف ها را ن££یز خ££ود

محور را نیز پیش££نهاد می کن££د وبرمی گزینند، می شناساند. نهاد حق خ££اطر نش££ان می کن££د ک££ه وق££تی انس££انها ب££ه حق££وق خ££ویش عم££ل می کنند، درجا رابط££ه خ££ود و س££اختار نه££اد را تغ££یر می دهن££د؛ خ££ود ره££بری کنن££ده و نهاده££ا وس££یله می ش££وند. در ح££ال حاض££ر، در

گرفتار جبر نهادهای اجتماعی هس££تند زی££را ب££اجامعه ها، شهروندان حق این همانی نمی جویند و از حق£وق خ£ود غافلن£د. ج£بر نهاده£ا ب£ر

و وی£رانیانسان ها سبب می شود که پویایی جامعه ها پوی£ایی م£رگ و مب££ارزه اجتم££اعیبگ££ردد. بن££ابراین، تنه££ا از وج££دان ب££ه حق££وق

فرودستان ب££ا فرادس££تان، در جلوگ££یری از م££رگ در ویران££ه، ک££اری ساخته نمی شود. ساختار نهادها و رابطه ش££هروندان ب££ا آنه££ا را ن££یز

در آلن تورنباید تغییر داد. دادن احتمال نابودی )فصل دوم، نظریه و یا قطعی دانستن این نابودی، بایدباره فراتجدد( جامعه و طبیعت

سبب احساس مسئولیت هرچه بیشتر به تغییر رابطه شهروندان با روش تغی££یر رابط££ه و آزادینهادهای اجتماعی بگردد. بیان استقلال

را می آموزد: تغییر محور که قدرت است با حقوق، از راه جانش££ین ، در ب££ا موازن££ه ع££دمی تک محوری، بمثابه اص££ل راهنماکردن ثنویت

ساخت و ساز دادن به نهادها. . در هری£££ک از بع£££دهای سیاس£££ی و اقتص£££ادی و اجتم£££اعی و2.4

رافرهنگی، اص££ولی را پیش££نهاد می کن££د ک££ه چ££ون ویژگی ه££ای حق دارند، پایدار هستند. در عوض، ف££روع در ت££ابعیت از اص££ول، ام££ا در

رابطه با میزان تغییر نظام اجتماعی، تغییر پذیر می شوند. . نظام اجتماعی باز و تحول پذیر را نظامی می داند ک££ه، در آن،2.5

رابطه ها را حق£وق تنظیم می کنن££د. حق££وقی ک££ه رابطه ه£ا در چ£نین ب££ر پای££ه و نیز قانون اساسینظامی تنظیم می کنند، حقوق پنجگانه

این حقوق می شوند )کتاب قانون اساسی برپایه حقوق پنج گانه(؛ ، و تکلی££ف، ح££ق و مص££لحت. می آم££وزد ک££ه دوگانگی ه££ای حق2.6

را از حی£ات هس£تند، س£رانجام، حق£وق ذاتیچون ف££رآورده ق££درت یادها می برند و تکلیف های قدرت فرموده را تحمی££ل و انس££ان ها را از رهگذر عمل به تکلیف هایی که حقوق نیستند و تنظیم رابطه ها با مص££لحت ها، ب££ه اط££اعت از ق££درت معت££اد می کنن££د. می آم££وزد ه££رتکلیفی باید عمل به حقی باش££د و تکلی££ف ب££یرون از ح££ق حکم زور

344

است. و می آموزد که مصلحت بیرون از حق عین مفسدت است و اجتن££اب نک££ردن از آن، س££بب می ش££ود ک££ه غفلت از حق££وق دائمی

بگردد و فساد و دیگر نابسامانی ها اجتماعی دامن بگسترند. . بنابراین، مدار پندار و گفتار و کردار انسانها وق££تی ب££از اس££ت2.7

خود غافل نمی شوند، بیان استقلال و آزادی و آزادیکه از استقلال ن££افی هرگون££ه م££دار بس££ته، از جمل££ه، دوگانگی ه££ا »ب££د و ب££دتر« و »فاسد و افسد« است. می آموزد ک££ه در م££دار بس££ته، ی££ک واقعیت

ویران گر، شدن اس££ت.وجود دارد و آن تسلیم بدترین، یعنی قدرتبدین سان،

و عمل به حق££وق. راه و روش رشدکردن که وجدان به حقوق2.8 است را می آموزد. در همان حال، می آموزد که ب££ه یمن فع££ال کردن اس££تعدادهای دانش££جویی و ه££نرورزی و انس و دوس££ت داش££تن و

خلق و اس££تعداد سیاس££ی و اس££تعداد اقتص££ادی و اس££تعداداستعداد آنه££ا ک££ه نیروه££ای و بکار انداختن فرآورده هایرهبری و... و فضلها

ویرانی بر ویرانی اف££زا ک££ه او، انس££ان، می شوند، نه قدرتمحرکه آبادان تر می گردد. می کند و طبیعترشد . چ££ون ب££دون خش££ونت زدایی، ب££ازکردن م££دارهای بس££ته و در2.9

، ممکن نیس£££ت، بی£££ان، رش£££د در حقون£££دیپیش گ£££رفتن راه رشد قواعد خشونت زدایی را در بردارد. این قواع££د در و آزادیاستقلال

سطح فرد و در سطح گ££روه و در س££طح جامعه ه££ا، ک££اربرد دارن££د. صلح و دیگر حقوق و پایان بخشیدن ب££هبرخورداری جهانیان از حق و ک£££اهش آس£££یبهای و محی£££ط زیستتخ£££ریب نیروه£££ای محرکه

اجتم£اعی و...، از جمل£ه، در گ££رو بک£اربردن قواع£د خش££ونت زدایی(. است )بخش اول جلد اول ارکان دموکراسی

س££اخته و خرافه ه££ا و. می آم££وزد ک££ه رس££وم و س££نن ق££درت2.10 ترسها و دروغ و فریب و ... و فعل پ££ذیری ها و آس££یبهای اجتم££اعی

و... و پ££ول و فن هس££تند ک££ه ب££ا علمدیگر، ی££ا این و آن ش££کل زور ترکیب و در روابط قوا بک££ار می رون££د و ی££ا ذهنی££اتی هس££تند ک££ه در

توجیه قدرت کاربرد پیدا می کنند )خرافه ها(. و غ££یر آن را می شناس££اند. س££تون پایه های اس££تبداد فراگ££یر2.11

)کت££اب اس££تبداد فراگ££یر( و ب££ه انس££ان ها می آم££وزد ب££دون از می££ان بن;;ابراینبرداشتن این ستون پایه ها، تغییرهای بالا ناشدنی هستند.

امرواق;ع مس;تمر هس;تند، ایج;;ادکه استبدادهای فراگ;یر ش;;ده اند و از می;;ان رفته ان;;د و ب;;ا ش;;کلی جدی;;د بازتولی;;د

اس;;ت ک;;هشده اند، این همگانی ش;;دن این هم;;انی ب;;ا حق انسان ها را به از میان برداشتن این س;;تون پایه ه;;ا توان;;ا

. می کند

345

و آزادی. دانس;;تیم ک;;ه هرگ;;اه انس;;ان از اس;;تقلال3 خ;;ویش غاف;;ل نگ;;ردد – ک;;ه ش;;رط آن غاف;;ل نش;;دن از

مطلق اس;;ت -، بط;;ور خودانگیخت;;ه ب;;هاین همانی با حق:حقوق خود عمل می کند

خ££ویش غاف££ل و آزادی بدین قرار، هرگاه انسان ها از استقلال نگردند، رابطه های آنها را، بطور خودجوش، حقوق تنظیم می کنن££د، بنابراین، نابرابری ها و تضادهای اجتماعی و تبعیض ها و آس££یب های

و... در وج££ود نمی آین££د. ب££اوجوداجتماعی و آل££ودگی محی££ط زیستاین، ی££ا بای££د تم££امی حق££وق را در برداش££ته و آزادی بیان استقلال.3.1

باشد و یا شناختن و شناساندن آنها را عم££ل ص£الح بدان££د. چ£را ک£ه تنظیم رابطه ه££ا ب££ا حق££وق، نیازمن££د شناس££ایی آنه££ا و آزم££ون آنه££ا

از ن££احق اس££ت. این م££یزان بمثابه میزان تم££یز حقنیازمند عدالت ( در تنظیم رابط££ه انس££ان ب££ا خ££ود و غاف££ل)کتاب عدالت اجتماعی

، ک££اربرد مس££تمر دارد. و بک££اربردن ایننشدن از اس££تقلال و آزادی (.میزان، نیازمند معلوم بودن حقوق هس££تند )کت££اب حق££وق پنج گانه

زیرا میزان عدالت پندار و گفتار و ک££ردار را ب££ا حق££وق می س££نجد و وجدان اخلاقی حاصل سنجش را در تغی££یر پن££دار و گفت££ار و ک££ردار انسان و در بدرآمدن او از غفلت از استقلال و آزادی، بکار می برد. سنجش پندار و گفتار و کردار ب££ه ح££ق، ب££ه ع££دالت بمثاب££ه م££یزان، نقش های مهم دیگری می ده££د ک££ه بخ££اطر تع££ریفی ک££ه ع££دالت در

پیداکرده است، همگان از آن غافلند:بیان های قدرت بکار آن سازماندهی جامعه می آی££د ک££ه، در آن،. میزان عدالت3.2

بی نقش و حقوق با نقش بگردند. بنابراین، بدون این میزان،قدرت برپایه حقوق تنظیم کرد ت££ا ک££ه، عم££لممکن نیست قانون اساسی

حقوند را ممکن کند؛به آن، تحول تا استقرار جمهوری شهروندان نقش می ده££د و ممکن نیس££ت ب££ر. تح££ول از ب££الا، ب££ه ق££درت3.3

انجام پذیرد. بنابراین ک£ه ق£درت ویران گ£ر اس£ت و ازمیزان عدالت قاعده فزونی تخریب بر ساختن، پیروی می کند، کار را ب££ه م££رگ و وی££رانی در بن بس££ت می کش££اند. ام££ری ک££ه وق££وع یافت££ه و وق££وع می یابد. اما تحول از پایین، جز با تنظیم رابطه ه££ا ب££ا حق££وق میس££ر

از ن££احقنمی ش££ود و این تنظیم، نی££از ب££ه ع££دالت بمثاب££ه تم££یز حقدارد؛ و... و پ££ول و فن، در واقع ترکی££بی از علم. بی نقش کردن زور3.4

با زور، از جمله نیازمند، بکاربردن قواعد خش££ونت زدایی اس££ت ک££ه دورتر بدان باز می گردم. ان££دازه گ££یری م££یزان اف££زایش ی££ا ک££اهش

بمثابه م££یزانمیزان زوری که بکار می رود، همچنان نیازمند عدالتاست؛

346

، یکی اندازه شناس££ی. از کاربردهای حق££وق ب££ر م££یزان ع££دالت3.5 است. این واقعیت ک££ه مص££رف ب££ر تولی££د بیش££ی گرفته اس££ت و در همان حال فقر و خشونت جهان را فرا می گیرد، هم ما را از اهمیت

آگ££اه می کن££د و هماندازه س££نجی، بمثاب££ه یکی از ویژگی ه££ای حق ض££رورت بک££اربردن م££یزان ع££دالت در تنظیم تولی££د و مص££رف را

خاطرنشانمان می کند؛ آنه££ا اس££ت و حیات. همه آفریده ها، بدین خاطر که حقوق ذاتی3.6

و دانش££مندی و و برخ££ورداری از فض££ائل )حقون££دیتوان££ایی رشد و توان££ا ب££ردوس££تی و م££ددکاری و...( را دارن££د، ص££احب ک££رامت

میزانی اس££تافزودن بر کرامت خویش هستند. بدین قرار، عدالت که بدان می توان کرامتمندی همه زیندگان و اندازه برخورداری آنها

از منزلت را اندازه گرفت. و در تمامی موارد دو بند اول و دوم و نیز بندهای. میزان عدالت3.7

چهارم و پنجم، کاربرد دارد. از جمله، بدین خاطر که شناس££ایی حق به ویژگیهایش، نیاز به عدالت بمثابه میزان دارد. این م££یزان ب£ه م£ا می آموزد: از حق جز حق صادر نمی شود. باوجوداین، در شناس££ایی حق، بنا را بر این باید گذاشت: چون حق است از حق مطلق صادر می شود و نه چون از او صادر می شود، حق است. به سخن دیگ££ر، حق را به ویژگی هایش باید شناخت و نه به صادرکننده و یا گوینده

فرم££ودهآن. بدین سان، با درکار آمدن میزان عدالت، روی££ه ق££درت سنجش حق به شخص، جای خود را به روش س££نجیدن ش££خص ب££ه

خ££ویش وج££دان یابن££د وح£ق می ده££د. هرگ££اه همگ££ان ب£ر حقون££دی میزان عدالت را در سنجیدن شخص به حق، بکاربرند، زبان ف££ریب

و دروغ و... از میان بر می خیزد. ویژگی ه££ای زب££ان عام££ه پس££ند و عام££ه و آزادی. بیان استقلال3.8

و کت£اب کیش شخص£یت( اجتم£اعیفریب )فصل اول کتاب عدالت بک££ار ف££ریب نمی آی££د و از آنج££ا ک££هرا می شناساند. از آنجا ک££ه حق

است و تنها بکاربردنی نیست و باید ب££افریب شکلی از اشکال زور و... ترکیب کرد و بک££ارش ب££رد و این ت££رکیب تنه££ا و پول و فنعلم

بکاربردنی است، عدالت بمثاب££ه م££یزان تم££یز ح££ق ازدر رابطه قواناحق امکان می دهد:

تنظیم شان می کند و پویایی های این رابطه ها، روابطی که قدرت●شناسایی شوند؛

در جامع££ه و م££یزان تخ££ریب آنه££ا، دقی££ق کاربرد نیروهای محرکه●برآورد شود. در نتیجه،

موقعیت جویی در روابط قوا که تولید و بکاربردن زبان فریب را●سبب می شود، شناسایی شود.

347

و انطب££اق حق££وق موض££وعه ب££ا حق££وقی ک££ه ذاتی حی££ات انس££ان● هستند و ب££رای آن وض££ع می ش££وند ک££ه ب££ه حق££وقجامعه و طبیعت

، عمل شود، ممکن شود.ذاتی ، ب££دون جانش££ین ق££درت اجتماعی بدین قرار، بنابر میزان عدالت

ک££ردن حق££وق، زب££ان ف££ریب، بمثاب££ه ام££ر واق££ع مس££تمر، هم££وارهبکارمی رود و خواهد رفت؛

افزون بر ممکن کردن اندازه س££نجی، ب££ه چن££د. میزان عدالت3.9کار مهم دیگر می آید:

و از پیش متعین کردن، هر ف££رد، شناسایی میزان پیشخورکردن●؛هر گروه، هر جامعه و جامعه جهانی

ویران گر از کل تولید؛ شناسایی میزان فرآورده های● . و بس££یار م££یزان ک££اهش عم££ر من££ابع و آل££ودگی محی££ط زیست●

مهم تر، میزان باز بودن مدار پندار و گفتار و کردار، در س££طح ف££رد و در●

م££یزان این هم££انی. ع££دالتسطح جامعه و در سطح جامعه جهانی را نیز معلوم می کند. جستن انسان و جامعه انسانها با حق

. دیدیم که دو ترکیب در دو نوع رابطه بکار می روند: در یکی،3.10 جزء عناصر مرکبه است و در دیگری نیست. بنابراین که م££رادزور

به حداکثر یا به حداقل رساندن وی££رانی باش££د، در ت££رکیب اول، هم سهم زور در ترکیب فرق می کند و هم ترکیب باید چنان انجام پذیرد که ویران گری را به حداقل و یا ح££داکثر رس££اند. بن££ابر این، ترکی££بی

و و فن )علمک£££ه، در آن، زور ش£££رکت ن£££دارد، نیروه£££ای محرکه ، به ترتیبی ترکیب می شوند که عمل بهسرمایه و نیرو و...( با حق

حق و تنظیم رابطه ها با حقوق به حد مطلوب میل کند. سه کارکرد مهم پیدا می کند: بدین قرار، عدالت

الف. شناسایی ترکیبی که در روابط ق;;وا ک;;اربرد دارد و، نباید تولید شود و بکار رود وبر میزان عدالت

ب;;ا حق;;وق ک;;هب. به;;ترین ت;;رکیب از نیروه;;ای محرکه انس;;ان، جامع;;ه انس;;انها وبیش;;ترین ک;;ارآیی را در رشد

دارد. بنابراین، آبادانی طبیعت ج. تعیین راه مستقیم بسوی جامعه ای که بیان استقلال

طرح آن را ارائه می کند.و آزادی ، مجموعه ای از. اما انسان بمثابه مجموع استعدادها و فضلها3.11

کارها را باید انجام دهد و مجموعه ای از نیازها دارد که تنها بخش££ی از آنها، از راه مصرف کالا، برآورده می شوند. بنابراین، توزیع کارها منطبق با استعدادها و فضلها و توزیع فرآورده ها، از کالا و خدمات، به ترتیبی که همه نیازهای هم££ه انس££انها ب££رآورده ش££وند را بای££د ب££ا

سنجید. زیرا هم همگان باید به حق£وق خ££ویش عم££لمیزان عدالت

348

کنند و رابطه ها را حقوق تنظیم کنند و هم اقتصاد در روابط مسلط – زیرس££لطه، در مه££ار س££رمایه س££الاری و س££الاریهای هم££زاد آن،

قرارنگیرد. و عمل ناحق،. بنابر این که عمل برخودافزا است، عمل حق3.12

هردو بر خود افزا هستند. بنابراین، از مهم ترین کارکردهای ع££دالت انس££ان وبمثاب££ه م££یزان تم££یز ح££ق از ن££احق، تنظیم مراح££ل رشد

، دقیق تر بخ££واهیم، برپای££ه و آزادی، بر پایه استقلالآبادانی طبیعت است )جلد اول و دوم کتاب رشد(.حقوق پنج گانه

در بیان ه££ای ق££درت دانس££تنی اس££ت تعریفه££ایی ک££ه ع££دالت جسته اس££ت، ب££ه ع££دالت امک££ان نمی ده££د فعالیته££ا و رابطه ه££ا و

فعالیتها و رابطه ها، بر وفق حقوق، تنظیم شوند. فرآورده های

، در مق;;ام عم;;ل، ره;;بری در خ;;ور. وجدان به حقوندی4:خویش را می طلبد

رهبری )رهبری در مردم سالاری دو جل££د، جل££د دوم در استعداد نقد رهبری ها و پیش££نهاد ره£بری منطب££ق ب££ر حق££وق اس£ت( یکی از

و آزادیاس££تعدادهای ه££ر انس££ان اس££ت. انس££انی ک££ه از اس££تقلال ، به همه دیگ££رخویش غافل نمی شود و به یمن عمل به این دو حق

حقوق خ££ویش، خودج££وش، عم££ل می کن££د، این اس££تعداد را هم££راه دیگر استعدادها و فضلهایش بکار می ب££رد. ب££ه س££خن دیگ££ر، بمثاب££ه

انسان جامع عمل می کند. بدین قرار، میزان جامعیت پندار و گفتار و کردار هر انسان و هر جامعه،.4.1

گویای انطب££اق پن££دار و گفت££ار و ک££ردار او ب££ا حق££وق و فع££ال ش££دن هم آهن£££گ اس£££تعدادها و فض£££ل های او اس£££ت. در ح£££ال حاض£££ر، دموکراسی ها در خطرند، از جمله بدین خاطر که انسان ها ج££امعیت خود را از دست داده اند. رهبری هر انسان تابع »تخصص« گش££ته و ویران گرترین اثر آن این است که دو اک££ثریت ب££زرگ پدی££د آمده ان££د: اولی، در رهبری جامع££ه خ££ویش ش££رکت نمی کن££د و دومی، در ح££د رأی دادن ش£££رکت می کن£££د. اداره جامعه ه£££ا در دس£££ت نخبه ه£££ای

، جامعه ها را اداره می کنند. بیانقدرتمدار است که بر محور قدرت ، به انس££ان ها می آم££وزد چس££ان، بر میزان عدالت و آزادیاستقلال ، در ره££بری خ££ود را، بمثاب££ه مجم££وع اس££تعدادها و فض££لهااس££تعداد

، فعال کند. بدین قرار،انطباق با حقوق پنج گانه ب££ه ویژگی ه££ا، ح£تی ب££راین ف££رض ک£ه حق. وج££دان ب££ه حق£وق4.2

شناسایی شده باشد و مجموعه حقوق نیز شناسایی شده باشند، و بمثاب££هوجدان به خلاقیت ک£افی نیس££تند. نخس£ت، وج£دان ب££ه خ£ود

349

حقوند، باید همراه باشد با وجدان ب££ه خ££ود، بمثاب££ه مجم££وعه ای از که بنوبه خود، نیازمند تمرین این همانی با ح££قاستعدادها و فضلها

علی الاطلاق است و سپس، فعال شدن بمثابه مجموع استعدادها و و آزادیفضلها بایسته است که، نیازمند، غاف££ل نب££ودن از اس££تقلال

اس££ت ک££ه ب££از نیازمن££د تم££رین م££داوم این هم££انی ب££ا ح££ق اس££ت و را، برسرانجام، شرکت در رهبری جامعه خود و بسا جامعه جهانی

همین است؛، می طلبد،. تجددمیزان عدالت. این رهبری نیازمن£د ن£وع دیگ£ری از م£دیریت نیروه£ای محرکه4.3

است. در حال حاضر، از میزان تولید و بکار رفتن نیروهای محرک££ه در فعالیتهای مولد، بالنسبه کاس££ته و ب££ر م££یزان تخ££ریب آنه££ا - ک££ه میزان آن را روابط قوا در سطح هر جامع££ه و می££ان جامعه ه££ا تعین می کند- افزوده می شود. بدین خاطر است ک££ه ده براب££ر ک££ل تولی££د

بک££ار اس££ت. مش££تق فرآورده ه££ای جهان، سرمایه در ب££ازارناخالص نظام ه££ای اجتم££اعی، از جمل££ه، بخ££اطر جلوگ££یری از فع££ال ش££دن نیروهای محرک££ه در ب££از و تحول پ££ذیر ش££دن آنه££ا، بس££ته و ی££ا نیم££ه بسته اند. با توجه به بیشتر شدن مص££رف ب££ر تولی££د و ب££زرگ ش££دن میزان تخریب نیروهای محرکه، به آن م££دیریت نی££از اس££ت ک££ه، ب££ر

، تولی££د و توزی££ع نیروه££ای محرک££ه می££ان فعالیته££ایم££یزان ع££دالت گوناگون را به یمن تنظیم رابطه ها با حق££وق ممکن کن££د. بن££ابراین،

بای££د راه و روش ره££ا ش££دن اس££تعدادهای و آزادیبی££ان اس££تقلال رهبری از بند روابط قوا و ش££رکت همگ££ان در ره££بری جامعه ه££ا را ارائه کند؛ به ترتیبی که نظامهای اجتماعی باز و تحول پذیر بگردن££د. و این مهم شدنی نیست مگر با برخ££ورداری همگ££ان از حق££وق. در

حقیقت، . اداره ش££ورایی، انطب££اق کام££ل دارد ب££ا برخ££ورداری از حق££وق4.4

. لذا، برقراری آن نیاز دارد به جامعیت هر ش££هروند و عق££لپنج گانه . ش££ورا را عقل ه££ای خودانگیخت££ه و آزادیبرخ££وردار از اس££تقلال

می توانند تشکیل دهند که به خود بمثابه مجموعه ای از استعدادها و وجدان داشته و فعال باش££ند. وگرن££ه، ش££ورایی ک££ه عقله££ایفضلها

بب££ار نمی آورد. از این بر سر حققدرتمدار تشکیل می دهند، اجماع منظ££ر ک££ه بنگ££ریم، پاس££خ این پرس££ش: چ££را نظام ه££ای ش££ورایی

، یع££نی ش££هرونداننپاییدند؟ یافته می شود. چ££ون اس££تقلال و آزادی این همانی آنها بمثابه مجموعه استعدادها و فضلها با حق مطلق، ی££ا

حاصل نبوده است و یا زوال پذیرفته است. مطالعه نظام های شورایی که زمانی پاییده و از می££ان رفته ان££د،

با جامعه ه££ای دیگ£ر ن£یزمعلوم می کند که قرارگرفتن در رابطه قوا نظ££ام و آزادیاز عوام££ل زوال آنه££ا بوده اس££ت. بی££ان اس££تقلال

ش££ورایی و ره££بری ش££ورایی ای بای££د پیش££نهاد کن££د ک££ه در س££طح

350

نهادهای جامعه و در سطح جامع££ه و در س££طح جه££ان، تش££کیل این نظام و این رهبری ممکن شود. این££ک می دانیم ک££ه ط£رح ب££ر اص£ل

را بمثاب££ه باید طراحی شود و اجرای آن، ش££هروندانموازنه عدمی حقوند و عارف بر استعدادهای خود، در شورا، فعال کند. ن££ابرابری

در برخ££ورداری ازبالا با پایین از میان برخیزد و، بر م££یزان براب££ری و ح££ق اش£تراک، گ££ردش ک££ار ش£ورا و اختلافحقوق، از جمله حق

اعضای آن ممکن شود. این طرح، در سطح جمع های کوچ££ک،رشددرجا، قابل عمل است؛

. انبوه داده ها و اطلاع ها گردآوری شده توسط ماوراء ملی ه££ا و4.5 ، معضل این زمان شده است. این مشکل در آینده،هوش مصنوعی

بزرگ تر و ستوه آورتر می شود. در راه کاره££ا ک££ه پیش££نهاد ش££ده اند، انب££وه انس££انها فعل پ££ذیر تلقی ش££ده اند. پس راه کاره££ای پیش££نهادی

. ب££ر اص££لمربوط می شوند به مدیریت داده ه££ا و ه££وش مص££نوعی ح££اکی هس££تند، ب££از و پیکتی، همانطور که پیشنهادهای راولزثنویت

یک طرف، یعنی اکثریت بزرگ، فعل پذیر، تلقی می شود و دولت به بر دارایی ها، موظف می گردد. ح££ال آن ک££ه خصوصیتوزیع مالکیت

– و آزادیفعل پ££ذیری اک££ثریت ب£زرگ، ناش£ی از غفلت از اس£تقلال مطل££ق تم££ام اهمیت خ££ودبدین سان، این همانی جستن عقل با حق

را در اداره جامعه ها معلوم می کند -، بنابراین، تن زدن از مسئولیت و دیگ££ر حق££وق اس££ت.عمل به حقوق انس££ان و حق££وق ش££هروندی

سبب شده است که تمیزاعتیاد به اطاعت از اوامر و نواهی قدرت رابطه ها از یکدیگر، ب££رای اک££ثریت ب££زرگ، مش££کل و بس££ا ن££اممکن

بگردد. در حقیقت، یکی از عناص££ر، ترکی££بی بک££ار می رود ک££ه زور در رابط££ه ق££وا●

تشکیل دهنده آن است، در رابطه آگاهی دهنده و آگاهی گیرنده، پ££یروی ک££ردن دومی از●

اولی، ممکن نیس££ت. مگ££ر این ک££ه اطلاع ی££ا داده از عوام££ل پ££یروی گیرن££ده اطلاع از دهن££ده آن، ش££ده باش££د. در این ص££ورت، ممکن نیست با دروغ و فریب درآمیخته نشده باشد. بدین س££ان، رابطه در

و اطلاع از یکی ب££ه دیگ££ری، چ££ون نمی توان££دپوش££ش انتق££ال علم آمیخته ب££ه دروغ و ف££ریب نباش££د، ج££ز ب££ا فعل پ££ذیر ش££دن اس££تعداد

، برقرارک££ردنی نیس££ت. و آزادیرهبری، در نتیجه غفلت از استقلال و علمبنابراین، اکثریت بزرگ، بیدن خاطر که به جای عم££ل ب££ه حق

و اطلاع، فعل پذیران££ه، پ££یروی می کن££د، مس££ئول اس££ت و رهاش££دن اس££تعداد ره££بری این اک££ثریت از فعل پ££ذیری اس££ت ک££ه جمه££وری

حقوند را میسر می کند. بخصوص کهشهروندان

351

و داده و اطلاع باش££د، دری££افت کنن££ده اگر قصد تنها انتق££ال علم● باید بتواند درجا بکارشان برد. اگر نتواند و یا نخواهد بکارشان ب££رد، میان دهنده و گیرنده، رابطه مطاع و مطی££ع برق££رار می ش££ود. پس اکثریت بزرگ که دریافتی خود را قابل عمل نیابد و یا حتی نخواه££د بکارش ب££رد، بای££د بدان££د ک££ه بن££ابر ف££ریب او اس££ت و ی££ا خ££ود بن££ابر

خودفریبی دارد. . در نظرها در ب££اره فراتج££دد و تعریف ه££ا از حق££وق، بخص££وص4.6

حاصل اجرای قواعد آیین ن££امه ای، تص££ور می رود، از اینوقتی، حق ره££بری را همگ££ان دارن££د و، درمهم غفلت می ش££ود ک££ه اس££تعداد

هس££تی، پدی££ده فاق££د ق££وه ره££بری وج££ود ن££دارد، پس، ف££را تج££دد و خلاقیت، باش££د. فع££ال ب££ودننمی توان££د تنه££ا وج££دان ب££ه حق££وق

نیز عامل دیگری از عوامل تجدد اس££ت.استعداد رهبری شهروندان ک££ه در آن، اس££تعداد ره££بریاز این منظ££ر ک££ه بنگ££ریم، دموکراسی

اک££ثریت ب££زرگ، فعل پ££ذیر )انتخ££اب کنن££دگان( و اس££تعداد ره££بری منتخب££ان فع££ال باش££ند، ناس££ازگار ب££ا تج££دد و از عام££ل انحط££اط دموکراسی است. دست کم، این دموکراسی ها باید این س££مت یابی را پیدا کنند ک££ه تص££میم را جامع££ه بگ££یرد و اج££را برعه££ده منتخب££ان

، ه££رکس خ££ود و آزادیبگرد. نظ££ر ب££ه این ک££ه براب££ر بی££ان اس££تقلال خویشتن را رهبری می کند، استعداد رهبری هر شهروند بای££د فع££ال

، آن نظ££ام اجتم££اعی مطل££وب اس££ت ک££ه،باشد. بر م££یزان ع££دالت درآن، استعداد رهبری شهروندان فعال و همگان در گرفتن تص££میم

شرکت کنند. . از مشکل ها که اینک دموکراسی ها بر اصل انتخاب )اکثریت با4.7

ره££بری فعل پ££ذیر و منتخب££ان ب££ا ره££بری فع££ال و اعمال کنن££ده حق (، ب££ا آن روب££رو هس££تند، یکیحاکمیت و در واقع تابع توقعات قدرت

(: هرگاه اکثریت رأی به گروهی بده££د ک££ه لغ££و حق££وق1این است ) انسان را در برنامه خود، گنجانده باشد، آیا اکثریت این حق را دارد و منتخبان او می توانند برنامه خود را اجرا کنند؟ اگ££ر ح££ق را وض££ع شده بدانیم، وض££ع کننده ح££ق دارد آن را تغی££یر ده££د و ی££ا لغ££و کن££د.

، راه ح££ل را در این دیده اس££ت ک££ه چ££ون حق££وق انس££ان،هابرم££اس او بعن££وان انس££ان هس££تند ک££ه تش££ریفات ق££انونی راحقوق ط££بیعی

گش££ته اند، اک££ثریتطی ک££رده و موض££وعه و اص££ول ق££انون اساسینمی تواند رأی به الغای این حقوق دهد.

، کاس£تی هایی دارندک£ه بای££د رف£ع اما مسئله و راه حل هابرماسشوند:

اکثریت انتخاب کنن££ده، ق££وه ره££بری فعل پ££ذیر یافته اس££ت و این● ، بن££ابر این، از حق££وق و آزادیخ££ود، عام££ل غفلت آنه££ا از اس££تقلال

ف££ردی و جمعی ش££ان شده اس££ت. نخبه ه££ا ن££یز بمثاب££ه حی££اتذاتی

352

، از حقوق انسان غافلند. بنابراین، حق££وق انس££انکارگزاران قدرت بلااجرا هستند و الغای آنها تحصیل حاصل است. رفع این کاستی به

مطلق را بیاموزن££د این همانی جستن با حقاین است که شهروندان و رهبری فعال بجویند تا ک££ه پن££دار و گفت££ار و ک££ردار آنه££ا عم££ل ب££ه

حقوق بگردند. تبدیل ش£ده ب£ه حق£وق موض£وعه، از چ£ه منزل£تی حقوق طبیعی●

برخوردار می شوند؟ الغاءناپذیر و حتی تحدید ناپ££ذیر، ی££ا الغاءپ££ذیر و ح££تی تحدیدپ££ذیر؟ هرگ££اه پاس££خ الغ££اء و ح££تی تحدیدپ££ذیر باش££د،

الغاء می ش££ود. رف££ع این کاس££تی ن££یز ب££ه این اس££ت ک££هدموکراسی هستند. چراکه اعمال حیاتی هر موج££ود زن££ده ای حیاتحقوق ذاتی

عمل کردنها ب£ه حق£وق ذاتی حی£ات هس£تند. این حق£وق ویژگی ه£ای را دارند که یکی از آنها هستی شمول بودن آنها است.حق می گوی££د ش££ماری از جامعه ه££ا وارد دوران ب££ا آنک££ه آلن ت££ورن.4.8

را نیم££ه تم££ام خ££ود ن££یز ط£رح تج££ددفراتجدد ش££ده اند و هابرم££اس می دان££د و ب££ر این اس££ت ک££ه ب££ه یمن ارتب££اط عقله££ا – ب££ر وف££ق آیین نامه ای ک££ه او تهی££ه کرده اس££ت- ط££رح می توان££د تم££ام و کام££ل بگردد، ق££وت گرفتن تمایله££ای ق££درت محور در جامعه ه££ایی ک££ه بای££د وارد دوران فراتج££دد ش££ده باش££ند، گ££زارش می کن££د ک££ه بط££ور

تنظیم می کند. پرسشی که هابرماسروزافزون، رابطه ها را قدرت ب££ربدان پاسخ می دهد، این واقعیت را دربردارد. اف££زایش مص££رف

اس££ت. ب££دین قرار، تنظیمتولی££د ن££یز ن££اقض خوش بی££نی آلن ت££ورن رابطه ها توسط قدرت، محل عملی برای حقوق نمی گذارد. راه ک££ار این است که رابطه ها را حقوق تنظیم کنند. این راه کار از جمله نیاز

مطلق.دارد به این همانی هر شهروند با حق بدین قرار، ورود به دوران فراتجدد، وق££تی ق££وه ره££بری اک££ثریت بزرگ فعل پ££ذیر اس££ت، ق££ول متناقض££ی اس££ت. هرگ££اه فراتج££دد را

بمثاب££ه و عم££ل ب££ه حق££وق و وج££دان ب££ه خ££ودوج££دان ب££ه حق££وق خل£ق - ب£دانیم، فع£المجموعه ای از استعدادها – از جمله اس£تعداد

، نیازمند تغییر نظام اجتم££اعیشدن استعدادهای رهبری شهروندان و سازماندهی سیاسی – اقتصادی – اجتماعی – ف££رهنگی اس££ت ت££ا که شهروندان امک£ان یابن£د، برخ£وردار از م£وقعیت براب£ر، در اداره

بای££د راه و روش و آزادیجامعه خود، شرکت کنن££د. بی££ان اس££تقلال شرکت شهروندان در تغییرکردن )فعال کردن ق££وه ره££بری و دیگ££ر

ب££ا حق££وق در تنظیماستعدادها( و تغییردادن )جانشین کردن قدرت رابطه ه££ا( را درب££ر برداش££ته باش££د )بخش اول جل££د اول ارک££ان

(. بر پایه حقوق پنج گانه و کتاب قانون اساسیدموکراسی

353

به دوران فراتجدد، بدون توج££ه ب££ه انب££وه. گذار از دوران تجدد4.9 مسائلی که در آن دوران برهم افزوده و حل ناشده باقی مانده ان££د

رهبری اک££ثریت ب££زرگ یکی از آنه££ا - و- که فعل پذیرشدن استعداد تغییر ساختار جامعه ها به دو گروه بندی که دارند ب££روی یک££دیگر ن££یز در می بندند و چه خود را به یک تم££دن متعل££ق بدانن££د و چ££ه ندانن££د، دارند به دو گروه بن££دی متعل££ق ب££ه دو تم££دن ب££دل می ش££وند، بط££ور

را آلت فع£££ل ق£££درتروزاف£££زون، قوه ه£££ای ره£££بری ش£££هروندان می گرداند. ورود به دوران فراتجدد، نیاز به ق££وه ره££بری مس££تقل و آزاد متعل£££ق ب£££ه ه£££ر ش£££هروند، بمثاب£££ه حقون£££د و مجم£££وعه ای از

دارد. استعدادها و فضل ها یافتن قوه رهبری مستقل و آزاد، نیازمند آن است که هر انسان،

یع££نی در بی نه££ایت قرارگ££رفتن ویک امام بگردد: این همانی با حق درحال عمل کردن: زم££ان عم££ل را از گذش££ته های دور ت££ا آین££ده های هرچ££ه دورت££ر، ی££ک جری££ان م£داوم ش£مردن، در عم££ل ام£روز، ح££ل مسئله های بر هم اف££زوده دی££روز و متحق££ق ک££ردن نظ££ام ش££ورایی

حقون££د را لح££اظ کردن )فص£ل ام££امت در کت££اب اص£ولش£هروندان و مردم سالاری جلد دوم(، امام شدن همین است.راهنمای اسلام

بدین س££ان، هرگ££اه ق££رار ب££ر ورود ب££ه »دوران فراتج££دد« باش££د، مطل££ق، بای££د تم££رین هم££ه زوره بگ££ردد و بی££اناین هم££انی ب££ا حق

، باید روش این تمرین را نیز بیاموزد. و آزادیاستقلال . غیر از این که رهبری فعال، با غفلت از حقوق ناممکن است4.10

و ره££بری فعل پ££ذیر ب££ا غفلت از حق££وق همراه اس££ت، ق££وه ره££بری وقتی فعل پذیر است، رهبری کننده فعالی که فعل پذیران را رهبری

ره££بری می شود. زیرا وق££تی اس££تعدادمی کند، نه نخبه ها که قدرت اک£ثریت ب££زرگ فعل پ£ذیر اس£ت، یع£نی ع£املی هس£ت ک£ه اقلیت و اکثریت را پدیدآورده است. آن عامل رهبری کننده هم اکثریت تحت ح£££اکمیت و هم اقلیت م£££دعی برخ£££ورداری از ح£££اکمیت اس£££ت.بدین سان، انتقال رهبری به بیرون از انسان، حاصل رابطه های ق££وا

و... در این رابطه ه££ا و پ££ول و فن و علمو بکارافت££ادن ت££رکیب زور اس££ت ک££ه مس££لط و زی££راست. بیرون از انسان، ج££بر رابط££ه ق££وا

سلطه و پویایی های این رابطه را ببار می آورد. انسان نمی خواند، به سخن روشن، و آزادی این جبر، با استقلال

،عمل قوه ره££بری انس££ان گرفت££ار ج££بر ترجم££ان اس££تقلال و آزادی بنابراین، همه دیگر حقوق او نیست. در نتیجه، دلیل توض££یح دهن££ده عمل، نه حقوق، که ب££یرون از آن، م££وقعیت در رواب££ط ق££وا اس££ت.

گش££ت، انس££ان از ج££بروقتی عمل خود دلیل خ££ود ش££د، یع££نی حق روابط ق££وا ره££ا اس££ت. ب££دین خاطر، تم££رین این هم££انی ب££ا ح££ق، ت££ا بخ££واهی مهم اس££ت؛ مهم اس££ت زی££را رهاکنن££ده انس££ان ها از ج££بر

354

روابط قوا و از بند پویایی تخریب و مرگ است. بدین س££ان، هرگ££اه جمهور انسانها، ب££ه یمن این هم££انی جس££تن ب££ا ح££ق، ب££ر اس££تقلال و

ره££بریآزادی آگاه به این دو ح£ق عام£ل باش£ند و، ب££دان، اس£تعداد تا فعلیت بخش££یدن ب££ه ج££امعیتخویش را فعال کنند، توانا به رشد

خویش می شوند و آن نظام اجتم££اعی را می س££ازند ک££ه ش££وراهای اداره اش می کنند.شهروندان

می گوی££د م££ا – گ££روهی از جامعه ه££ا – وارد دوران. آلن تورن4.11 ش££ده ایم. آی££ا او این جامع££ه را آرمان ش££هر می دان££د وفرام££درن

براین است که متحقق شده است؟ در کت££اب او، این پرس££ش پاس££خ نمی جوی£££د. او جامع£££ه فرام£££درن را مص£££ون از ویران ش£££دن ن£££یز

او جامع££ه شناس££ی انس££اننمی داند. با آنکه می گوید جامعه شناسی است، به بدیل نیز نمی پردازد. با آنکه انسان را توانا به تغییر نظ££ام

، یکایک، و جامعه آنه££ا، آی££ا خ££ودمی داند، معلوم نمی کند شهروندان بدیل خویش شدند و یا گروهی بدیل شدند و آنه££ا جامعه ه££ا را وارد

ب££هدوران فرامدرن، کرده اند. ف££رض دوم، ن££اقض وج££دان همگ££انی و خلاقیتی است ک££ه جامعه ش££ناس از آن س££خن می گوی££د.حقوندی

پس جمه££ورمردم می بای££د خ££ود ب££دیل خ££ویش شده باش££ند و ط££رح جامعه فرامدرن را با اندیش£ه و عم£ل روزان££ه خ£ویش، اج£را ک£رده

باشند. می خواند، این س££ان تح££ول آیا جامعه هایی که او آنها را فرامدرن

کرده ان££د؟ ن££ه. پس از چ££ه رو او می گوی££د م££ا وارد دوران فرام££دن رشده ایم؟ آیا اگر او که با مشاهده وضعیتی که احزاب سیاس££ی در آنن£££د - نقش را ب£££ه جنبش م£££ردم می ده£££د- ب£££ه دو ف£££رض ب£££الا می پرداخت، به این نتیجه نمی رسید که برای وارد شدن ب££ه جامع££ه فرامدرن، جمهورشهروندان باید، بطور مداوم، بدیل/الگوی وج££دان

بمثاب££ه حقون££د عم££ل کنن££ده ب££ه حق££وق و مجم££وعه ای ازب££ه خ££ود استعدادها و فضلهای فعال، بگردند؟ اما این بدیل/اگو شدن نیاز ب££ه

، خط مس£تقیم اس£ت.تعیین جهت و مسیر و هدف دارد. مسیر حق در این خط، شدن و بط££ور م££داوم، ب££دیل/اگل££وی خ££ود گش££تن، هم نیازمن££د مش££خص ک££ردن ه££دف )ط££رح جامع££ه در اداره ش££ورائی

حقوند و جامع( و هم نیازمند دائمی ک££ردن این هم££انی ب££اشهروندان ح££ق اس££ت. چراک££ه ب££ا غفلت از ح££ق، انس££ان ها از خ££ط خ££ارج می شوند. آیا این خروج از خط، امرواقع مس££تمر نیس££ت؟ در ح££ال

حاضر، جامعه ها خارج از خط هستند یا در خط؟ این همانی جس££ته اند و هم££ه ب££دیل/ هم بدیل/اگوهایی که با حق

این همانی یافته ان££د، در هم££ه جامعه ه££ا وج££ودالگوهایی که با قدرت دارند. هرگاه نجات حی££ات در گ££روی بن££ای جامع£ه حقون££دان باش£د،

355

الگو/بدیل هایی که با حق این همانی می جویند، بک££ار آن می آین££د ک££ه رهبری و دیگ££ر اس££تعدادهای خ££ویشهر انسان فعال کردن استعداد

را ب££هرا از آنه££ا فراگ££یرد. بی££اموزد پیش رفتن در راس££ت راه رشد ، بن££ابراین، این هم££انی ب££ا ح££ق و آزادییمن غافل نشدن از استقلال

بمثابه وج££دان ب££همطلق را. وگرنه، حاصل نقد مدرنتیه، فرامدرنیته و خلاقیت انسان – ولو گویای غفلت جامعه شناس از هم££هحقوندی

دیگر استعدادها و فضلهای انسان است – حاص££لی بی ب££ر می ش££ود. در براب££ر »پس£ت مدرنیت£ه« ک£ه دف££اعینه دف£اع موف£ق از مدرنیته

شکست خورده و سبب به کرس££ی قب££ول نشس££تن پس££ت مدرنیت££همی گردد.

. اینک می توانیم دریابیم چرا برای آن که هر عم£ل انس£ان حق4.12 ره££بری او هم££راه ب££ابگ££ردد و ویژگی ه££ای ح££ق را بیاب££د، اس££تعداد

استعدادهای دیگر و فضلهای او، نه فعل پذیر که فع££ال بای££د باش££ند. از بالا شکست خورده اند زیرا با ض££د رش££دمی دانیم طرح های رشد

آغاز شدند، یعنی با فعل پذیر نگاه داشتن استعداد رهبری و نشناختن . پس نی££از ب££هانس££ان بمثاب££ه مجم££وعه ای از اس££تعدادها و فض££ل ها

وجدان بر ضرورت فع££ال ک££ردن ق££وه ره££بری و هم££ه اس££تعدادها وفضل های انسان و فعال کردن آنها نیز هست.

فع££ال رهبری همراه با استعدادها و فض££لها برای این که استعداد و ن££یز عم££ل ب££ه حق££وق، بن££ابراین،شوند، نیاز به وجدان ب££ه حق££وق

را در پیش گرفتن، نیازمن££دتنظیم رابطه ها با حقوق است. راه رشد اس££ت. ب££رآوردن اینسنجیدن مداوم پندار و گفتار و ک££ردار ب££ا حق

نی££از هم این هم££انی م££داوم ب££ا ح££ق را طلب می کن££د. آن زم££ان ک££ه پندارها و گفتارها و کردارها، ویژگی های حق را یافتند، ه££ر ش££خص،

گشته استهر گروه، هر جامعه، می تواند بگوید وارد آرمان شهری ج££امعیتک££ه، در آن، حق££وق تنظیم کنن££ده رابطه ه££ای ش££هروندان

جسته اند.

انس;;ان ه;;دف و روش می خواه;;د ت;;ا ک;;ه رش;;د. رشد5 جانشین رشد او نشود:قدرت

« و »صفرکردن رشد« و »بهزیستی بدون رشد وگرنه، »ضد رشد ( اگ££ر هم ب££ه اج££را3( و »خروج از رشد اقتص££ادی« )2اقتصادی« )

رابطه ه££ا راگذاشته شوند، به نتیجه نمی رسند. زیرا تا وقتی قدرت تنظیم می کند، از قانون برخود اف££زودن و متمرک££ز و ب££زرگ ش££دن،

بنابراین، افزودن بر ویرانی ها پیروی می کند. ت££ا2019 زیادت مصرف بر تولید و پیشخور ک££ردن)تولی££د س££ال

اول ژوئیه همان سال مصرف شده است( و تخریب عظیم نیروهای فرآورده ه££ای جه££ان در ب££ازار برابر کل تولی££د ناخ££الص10 )محرکه

356

( و فعل پ££ذیرکردن انس££ان بکار است و تخریب منابع طبیعتمشتق ، بن£££ابراین، از پیشو ط£££بیعت و فع£££ال مایش£££اءگرداندن ق£££درت

خوان££د.متعین ک££ردن آین££ده را نمی ت££وان ورود ب££ه دوران فرامدرنیته اگر انبوه مسائل برهم افزوده و در هم پیچیده از مؤلفه های جامعه

، پیش££ی باشند، پویایی ویرانی و م££رگ ب££ر پوی££ایی زن££دگیفرامدرنمی گیرد و مرگ پایان دوران فرامدرن می شود. بدین قرار،

را مجری ط££رحی می کن££د، درجا، شهروندان. این همانی با حق5.1 که، مشخصات بعدهای سیاسی و اقتصادی و اجتم££اعی و ف££رهنگی

در اختی££ار می نه££د و ش££امل فرهنگ و آزادیآن را بی££ان اس££تقلال ، اخلاق اس£££تقلال و آزادی، زب£££ان آزادی، تنظیماس£££تقلال و آزادی

رابطه ها با حقوق و اندیشه راهنمایی می شود که در این فص££ل و در کارهای دیگر، ویژگی ه££ای گون££اگون آن، شناس££ایی ش££ده اند )بخش

برپای££ه حق££وق و کتاب ق££انون اساسی دموکراسیاول کتاب ارکان و کت££اب بی££ان اس££تقلال و آزادی(. این ط££رح را ش££هروندانپنج گانه

برخوردار از قوه های رهبری فعال، ط££راحی و اج££را و ض££من اج££را نقد و تصحیح می کنند. بدین س££ان، آرمان ش££هر ف££رآورده ط££راحی و

(. بنابراین، با این فرضاجرای چنین طرحی می شود) کتاب انقلاب و راهنم£££ای، راهنم£££ای زیس£££ت در حقون£££دیک£££ه اندیش£££ه راهنما

شهروندان در وجدان و عمل به حقوق پنج گانه اس££ت و ش££هروندان به یمن این همانی با حق، به حقوق عم££ل می کنن££د و ب££ا بک££ارگرفتن مجموع££ه اس££تعدادهای خ££ویش ک££ه این££ک فع££ال ش££ده اند ط££رح راطراحی و اجرا می کنند، جامع££ه آنه££ا را می ت££وان جامع££ه فرام££درن

جای به روابط حق با ح££قخواند وقتی که به تدریج، رابطه های قوا بمثاب££ه تنظیم کنن££ده رابطه ه££ا، ج££ای ب££ه حق££وقمی دهن££د و ق££درت

می س£££پارد. از آن پس، ه£££ر ش£££هروند و جامع£££ه ش£££هروندان، ب£££ا این هم££انی م££داوم ب££ا ح££ق، بط££ور روزاف££زون ویژگی ه££ای ح££ق را

می یابند. یعنی و ص££احب نقش در ط££راحی و اج££رای ط££رح،. سمت یاب حق5.2 ترکیب می ش££ود و هم می شود. با این توجه که علم هم با زورعلم

ب££ا ح££ق. هم ب££ا ناهس££تی مند ت££رکیب می ش££ود و هم ب££ا هس££تی مند. دانستیم که غفلت از این همانی با حق، درج££ا، گرفت££ار ج££بر رواب££ط

و... ت££رکیب ک££ردن و در را ب££ازور و پ££ولق££وا ش££دن و علم و فن تخریب بکاربردن می شود. بدین سان، توج££ه ب££ه این مهم، توج££ه ب££ه

اهمیت غفلت نکردن از این همانی با حق مطلق است؛ . معیار دوم و مهم از معیاره££ا ک£ه در ط£راحی ه££ر ط£رح، بای££د5.3

، در ه££ر ش££کل از ش££کل های آنرعایت ک££رد، این می ش££ود ک££ه زور )دروغ و ظن و واقعی جلوه دادن این و آن زندگی مجازی و خی££الی

357

ک££ه لاج££رم تج££اوز ب££ه حق££وقو... و بهره کشی از انسان و ط££بیعت است( در آن، نقش نجوید و واجد تدابیر برای کاستن از خشونت ها

باشد؛ . ط££رح کلی و طرحه££ایی ک££ه در درون آن مح££ل اج££را پی££دا5.4

می کنند، در اجزاء و در مجموعه، باید از شفافیت برخ££وردار باش££ند و در جریان اجرا، به یمن نقد، شفاف تر نیز بگردن££د. از مشخص££ات طرحهای قانونی، حتی در دموکراسی های کن££ونی، مبهم ب££ودن آنه££ا اس££ت. دلی££ل آن ن££یز این اس££ت ک££ه این ی££ا آن ن££وع تنظیم رابطه ه££ا

هستند. طرحی که با اجرای آن، حق££وق تنظیم کنن££دهتوسط قدرت رابطه ها می شود، ممکن نیست، ش££فاف نباش££د. ب££دین خاطر اس££تکه وی££ژگی جامعه ه££ای اس££تبداد زده، این اس££ت ک££ه ق££انون اساسی وسیله نگاه داشتن جامعه در ت££اریکی اس££ت و خ££ود آن ن££یز، توس££ط قدرت از خود بیگان££ه، بن££ابراین، در ت££اریکی ف££رو می رود. طرحه££ای ق££انونی و طرحه££ا ک££ه دولت و بخش خصوص££ی ط££راحی و اج££را

می کنند، تاریکی بر تاریکی می افزایند. از این رو، ، به روش تجربی، قابل عمل. هرطرح باید از سوی شهروندان5.5

باشد. طرحهایی که تنها دستوری می توانند اجرا ش££وند، لاج££رم، در نقش اول را پیدا می کن££د و، به ط£ور قط££ع، زن££دگیاجرای آنها، زور

را ن££اممکن و ب££ر م££یزان ویران گ££ری و محدودش££دندر حقون££دی ش££هروندان، ب££ه س££خن دیگ££ر، ن££اتوان ش££دن آنه££ا از اندیش££یدن و

عمل کردن مستقل و آزاد، می افزاید: . ط££رح منطب££ق ب££ا حق££وق، از جمل££ه این مشخص££ه را دارد ک££ه5.6

محدودکنن£££ده ها را از می£££ان ب£££ر می دارد. هرگ£££اه این معی£££ار را در بک££اربریم، در می ی££ابیم، این جامع££ه،شناس££ایی جامع££ه فرام££درن

جامعه ای می شود که، در آن، محدود کننده و محدوده ها کم ش££مارتر ، ب££ا مراجع££ه ب££ه نظ££رمی شوند. آن رابطه با نامتعین ک££ه آلن ت£ورن

، می پ££ذیرد ول££و نظ££ر خ££ویش را دقی££ق و ش££فاف نمی کن££د،س££ارتر مطلق می شود. از این رو، در ط££راحی ه££ر ط££رح،این همانی با حق

و جامعه شهروندان با حق می شود. وراهنما این همانی شهروندان . از ویژگی ه££ای طرحه££ای مختل££ف ک££ه در جامعه ه££ای ام££روز،5.7

و غ££یر آن، هم££ه در بن££د سرمایه س££الاری وبرخوردار از دموکراسی س££الاریهای هم زاد آن، ط££راحی و اج££را می ش££وند، یکی این اس££ت:رساندن سود به حداکثر که ملازمه دارد با رساندن ویرانی ط££بیعت

در تنظیم رابطه ه££ا. اس££تثمار اک££ثریتو بیشترش££دن نقش ق££درت انس££ان وب££زرگ، یکی از ع££واقب آن اس££ت. هرگ££اه ق££رار ب££ر رشد

باشد، کاستن از میزان ویرانی ها و س££هم ق££درت درآبادانی طبیعت تنظیم رابطه ها، باید در شمار مهم ترین معیاره££ا باش££د. ب££دین قرار،

358

هیچ طرحی نباید طراحی و اجرا شود مگر این که با حق££وق پنج گانهخوانایی داشته باشد.

. از آنج££ا ک££ه طرحه££ا بای££د در درون ط££رح کلی تغی££یر نظ££ام5.8 مح££ور، ک££ارکرد مح££ور ب££ه نظ££ام اجتم££اعی حقاجتم££اعی ق££درت

پیداکنند، پس، طراحی و اجرای آنها می باید ب££ه ط£راحی طرحه££ایی بیانجامد که اجرایشان، بنوب££ه خ££ود، زمین££ه س££از ط££راحی و اج££رای طرحه££ای جدی££د، هم££ه در بطن ط££رح کلی و متحق££ق کنن££ده آن،

و جامع£ه آنه££ا در راس£ت راهبنابراین، سبب قرارگرفتن شهروندان می ش££وند. اهمیت این معی££ار وق££تی دانس££ته می ش££ود ک££ه دررشد

جامعه های امروز، چون طرح ها در درون طرح کلی قرار نمی گیرند و اجرا نمی شوند، ج££دا و بری££ده، ب££رای اس££تفاده از فرص££ت دس££ت یافتن به سود، ط££راحی و اج££را می ش££وند، عم££ر آنه££ا را س££وددهی تعیین می کند. از جمله، بدین خاطر است که میزان تخریب نیروهای

دائم در افزایش است؛محرکه . بدین قرار، زمان و مکان هر ط££رحی را ط££رح کلی ک££ه نق££د و5.9

تص££حیح و اج££رای آن دائمی بای££د باش££د، باتوج££ه ب££ه س££رمایه های در اختیار، با ترتیبی تع£یین می کن£دگوناگون و دیگر نیروهای محرکه

که تخریب نیروهای محرکه به صفر و ک££ارآیی آنه££ا ب££ه ص££د در ص££د میل کند. به سخن دیگر، »توقعات« قدرت مداری بی نقش بگردن££د.

)سرمایه بمثاب££ه تنظیم کنن££دهاز جمله، مکان و زمان را نیاز قدرت ( به برخود افزودن، به ترتیبی تعیین نکند ک££ه ب££ا ب££رآوردهرابطه قوا

شدن نیاز، زمان کوت££اه و مک££ان ب££ه دس££ت اجلی س££پرده ش££ود ک££ه مداوم انسانبیابان است. در عوض، حقوق با نقش شوند که رشد

را ایجاب می کنند؛و آبادانی روزافزون طبیعت . تبعیض ها که شاخص طرحهایی هس££تند ک££ه ط££راحی و اج££را5.10

بتواند برخود بیافزاید و متمرکز و بزرگ شود،می شوند تاکه قدرت تنظیم می شوند،در طراحی طرحها که در انطباق با حقوق پنج گانه

بی محل می شوند. از آنجا که در جامعه ها این تبعیض ها وجود دارند، از محدودکنن££ده ها وحذف آنه££ا – ک££ه س££بب ره££ا ش££دن ش£هروندان

محدوده ها نیز می شود – از رهگذر اجرای طرح، انجام می گیرد. که زاینده تبعیض ها است و در طراحی طرح ها مهم ترین تبعیض

و اجرای آنها رع££ایت می ش££ود، تبعیض بس££ود »ب££الا« اس££ت ک££ه ب££ه ضرورت با محرومیت »پایین« از امکانها و فرصتها ملازمه دارد. از این رو، در طراحی و اجرای هر طرح، برابرترشدن توزیع امکانه££ا و

بمثاب£ه مجموعه ه£ایفرصتها، با ف£رض گون£اگون ب£ودن ش£هروندان، باید لحاظ شود.استعدادها و فضل ها

359

. این واقعیت ک£££ه »ب£££الا« »من£££افع و مص£££الح عم£££ومی« را5.11 جانشین حقوق ملی کرده است و ویژگی های »من££افع عم££ومی« را،

(، توض££یحچن££د ن££وبت )از جمل££ه نگ££اه کنی££د ب££ه ارک££ان دموکراسی نیز منافع عمومی را، منافع بالایی ها، یع££نیداده ام. اینک، آلن تورن

صاحب امتیازان و ریکارانه می خواند. بدین قرار، طرحها باید رها از فرموده و منطب££ق ب££ا حق££وق و مصالح و منافع قدرتقید مصلحت

باشند. در فصل پیشین، ویژگی های مص££لحت تش££ریح ش££ده اند. این ویژگی ها می توانند کار رها نگاهداشتن طرحه££ا را از بن££د مص££لحت،

آسان کنند. . در طرح ه££ای ق££انونی ک££ه ه££دف از ط££راحی و تص££ویب آنه££ا5.12

ایجاد حقوق موضوعه و به اجرا گذاشتن آنها است، انطباق آنه££ا ب££ا و حی££ات ش££هروندی او و حی££ات ملی و انس££ان حی££اتحق££وق ذاتی

، و حی£££ان ط£££بیعتحی£££ات جامع£££ه بمثاب£££ه عض£££و جامع£££ه جه£££انی ب££ه این مهم توج££هاجتناب ناپذیر است. در حال حاض££ر، - هابرم££اس

کرده اس££ت – م£££انع برخ£££وردای از حق£££وق ذاتی حی£££ات، »حق££وق موضوعه«ای هستند که در جامعه ها وضع شده و اجرا می شوند. از

نیم££ه تم££ام )ب££ه تعب££یراین رو، ب££ه انج££ام رس££اندن ط££رح مدرنیته (، بیش از )به تعبیر آلن تورنهابرماس( و ورود به جامعه فرامدرن

مطلق، دارد؛ نیاز به جانش££ین ک££ردنپیش، نیاز به این همانی با حق »حق££وق موض££وعه« ض££د حق££وق ذاتی حی££ات ب££ا حق££وق موض££وعه

سازگار با این حقوق دارد. . بنابراین که جامعه حقوندان جامعه ای است که، در آن، قوه5.13

فعال است، حاصل ط££راحی و اج££رای طرحه££ا،رهبری شهروندان ، تهی£££هبخص££وص طرحه£££ایی ک£££ه در قلم£££رو آم£££وزش و پ£££رورش

می شوند، باید فعال کردن هر شهروند بمثابه مجموعه اس££تعدادها و باشد )تعمیم امامت(. بدین قرار، از سطح خانواده ت££ا س££طحفضلها

، هراندازه شهروندان در تهی££هجامعه و از آن تا سطح جامعه جهانی و اجرای طرحها، بیشتر شرکت کنند، استعدادهای ره££بری آنه££ا، در همک££اری ب££ا یک££دیگر، فع££ال تر می ش££وند. از این رو، طرحه££ا، در

مطل££قطراحی و اج££را، بای££د فرص££تهای این هم££انی جس££تن ب££ا حق باشند تا که هر فرصتی، فرصت تعمیم امامت و شرکت همگ££ان در

شوراها، بنابراین، تمرین اداره شورایی جامعه بگردند. با یکدیگر. در حال حاضر، در جامعه ها، رابطه های شهروندان5.14

است. رابطه انسان ب££ا، بواسطه قدرتو رابطه های آنها با طبیعت واقعیت ن££یز رابط££ه غ££یر مس££تقیم اس££ت. او واقعیت را از منظ££ر ق££درت می بین££د و توان££ا ب££ه شناس££ایی واقعیت آن س££ان ک££ه هس££ت نمی شود. از این رو، در تغییر نظ££ام اجتم££اعی، از معیاره££ا ک££ه بای££د بکارشان گرفت، یکی رابطه های نامس££تقیم را مس££تقیم ک££ردن، ب££ه

360

ترتیبی است که هر شهروند با واقعیت رابطه مس££تقیم برقرارکن££د. در آنچه به داده ها و اطلاع ها و دانش ه££ا و فن£ون و هنره£ا و بیش از هم££ه، ب££ه اندیش££ه های راهنم££ا مرب££وط می ش££ود، برق££راری رابط££ه مس££تقیم، ض££رورت تم££ام دارد. از این رو، ن££ه تنه££ا سانس££ورها بای££د ملغی باشند، بلکه بیشترین امکانها برای برقراری رابط££ه مس££تقیم

با واقعیت ها باید ایجاد شوند. باید تا ک££ه همگ££ان ب££ر این واقعیت وج££دان. این همانی با حق5.15

یابند ک££ه ه££ر ط££رح، وق££تی ترجم££ان حق££وق اس££ت ک££ه ه££دفهای آن روشهای آن ن££یز باش££ند. ب££رای مث££ال، هرگ££اه ط£رح ت££ربیت ک££ودک، مس£££تقل و آزاد بارآم£££دن او باش£££د، روش ک£££ار، مس£££تقل و آزاد

را ب££ا و فناندیش££یدن و س££خن گفتن و عمل ک££ردن می ش££ود. علم بدین قرار،آموختن علم و فن و خلق علم و فن می توان آموخت.

طرحه;;ا بای;;د بکارافت;;ادن مجموع;;ه اس;;تعدادها را ایج;;اب آموختن و جس;;تن علم وکنند تا که، برای مثال، استعداد

فن و... با استعداد خلق، هم زمان فعال شوند و آموختنعلم و فن و... را با خلق علم و فن و... همراه کنند.

بمثاب££ه مطل££ق، وج££دان ب££ه حق££وق. ب££دون این هم££انی ب££ا حق5.16 مجموعه ای که یکدیگر را ایجاب می کنند، حاصل نمی شود. چنان که

، ش££ناخته نیس££تند،هم اکنون، در جامعه ه££ا، ن££ه تنه££ا حق££وق پنج گانه بلکه، بنابر طرزفکرها، حقوق یکدیگر را ایج££اب نمی کنن££د، بلک££ه ب££ا

را ح££ق جه££ان براب££رییک££دیگر تع££ارض دارن££د. چنان ک££ه آلن ت££ورن چیس££ت؟«، می شناسد. اما خ££ود او، در کت££اب »دموکراسیشمول

می پ££ردازد. در جامعه ه£ای گرفت£اربه تع£ارض این »ح££ق« ب££ا آزادی نئولی££برال، آزادی ب££ر براب££ری مق££دم ش££مردهنظ££ام س££رمایه داری

می ش££ود. گرچ££ه براب££ری در ی££ک رش£ته ان££دازه گیری ها نقش دارد و خود حقی نیست، اما امنیت داشتن حق است و در جامعه ها مق££دم بر آزادی شمرده می شود. غ££یر از این ک££ه حق££وق بس££یاری ش££ناخته

، این و آن حق ذاتی حیاتنیستند، در مقام برآوردن توقعات قدرتبا »حق« و یا منفعتی ناقض ح££ق ذاتی جانش££ین ش££ده اند )م££الکیت

شده و منافع و مصالح جانشین جانشین مالکیت شخصیخصوصی حق££وق ملی و درم££وارد بس££یار، جانش££ین تم££امی حق££وق پنج گان££ه(

شده اند. علی الاطلاق،، ب£ه یمن این هم££انی جس£تن ب£ا حق حق£وق پنج گانه

شناسایی ش£ده اند، یع£نی حاص£ل تجرب£ه هس£تند. بن£ابر این تجرب££ه، پنج گانه و عمل خودانگیخته به آنها و ن££یز احس££اسوجدان به حقوق

امید و شادی و توانایی و زیبایی جستن و زیبا کردن و زیبا دیدن، بهاین همانی با حق، حاصل می شوند.

361

. از طرحها که در جامعه، - از س£طح ف££رد ت££ا س£طح جه££ان –5.17 طراحی و اج££را می ش££وند، کم ش££مار طرح ه££ایی هس££تند ک££ه دلی££ل ط££راحی و ص££حت و حق££انیت آن در خ££ود آنه££ا اس££ت و پرش££مار، طرحهایی هستند که دلیل صحت و حقانیت آنها در خود آنها نیست.

و شرکت در اجرای طرح کلی ک££ه بای££داقتضای وجدان به حقوندی به نظام اجتماعی باز بیانجامد که، در آن، رابطه ها را حق££وق تنظیم می کنند و »بالا« و »پایین«، در انسانهای حقوند برابر، یار و همک££ار یکدیگر در شوری ها و شورای عمومی رهبری می ش££وند، این اس££ت که دلیل صحت و حقانیت طرح کلی و هم££ه دیگ££ر طرحه££ا در خ££ود

رعایت این معیار، به تنهایی، تضمین می کند کهآنها باشد. دلیل طراحی و اجرای طرحها نیس;;ت و ه;;ر ط;;رحقدرت

. خوانایی داردبا حقوق پنج گانه . می دانیم که، چند نوبت، اجتماع بین المللی تشکیل و تصویب5.18

کرده است که کشورها از میزان تولید گازکربن بکاهن££د. پس از آن، دولتهای ثروتمند، برآن شده اند که از دولتهای فقیر، سهمیه بخرن££د.

را قاب££ل انتق££ال و قاب££ل تقس££یم ط££بیعتیعنی این که، تجاوز به حق می دانن££د. ب££ر این واقعیت اف££زوده می ش££ود، رده بن££دی انس££انها ب££ر اساس ق££ابلیت و ع££دم ق££ابلیت برخ££ورداری از حق££وق. و ب££راین دو واقعیت اف£££زوده می ش£££ود واقعیت س£££ومی ک£££ه تقس£££یم ح£££ق – همگ££انی ترین م££ورد، م££ورد ح££ق برک££ار اس££ت هم در آنچ££ه ب££ه برخورداری از حاصل کار مربوط می شود و هم در آنچه به خود کار مربوط می شود – است. ب££دین قرار، ک££ار بس££یار س££خت، تغییره££ای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی، بر پایه انتقال و تقس££یمناپ££ذیری ح££ق اس££ت. در جامعه ه££ایی ک££ه مادرش££هر س££رمایه داری هستند، این کار بازهم سخت تر است. از این منظر هم که بنگ££ریم،

، »پ££ایین«، عام££ل تغی££یر »ب££الا« ن££یزمی بی££نیم تغی££یر زیرس££لطه هامی شود.

وج££ود دارد و »ه££رکس. این دروغ که به تع££داد انس££ان ها حق5.19 برداش££تی از ح££ق دارد« و... از موان££ع وج££دان همگ££ان و وج££دان

را نیز از محل عم££ل به حقوق است و حقوق جهان شمولهمگانی هستی شمول، نیاز دارد ب££ه گ££ذارمحروم می کند. وجدان به حقوق

از اختلاف بر سر حق و ویژگی های آن ب££ه اش££تراک ب££ر س££ر ح££ق و . این گ;;ذار بنوب;;ه خ;;ود، نیازمن;;د این هم;;انیویژگی ه££ایش

جستن عقل ها با حق مطلق دارد تا که مستقل و آزاد، با نشینند و در »حق چیست« به اجماعیکدیگر، به بحث آزاد

برسند. ب£ر س£ر ح£ق، تن££اقض مطل£ق و اجم££اع می£ان این هم££انی ب£ا حق

مشاهده می شود. زیرا هرگاه معلوم نباشد که حق چیست، چگون££ه

362

می ت££وان ب££ا ح££ق مطل££ق این هم££انی جس££ت و آن گ££اه ب££ه بحث آزاد نشست و به اجماع رسید؟ این تن££اقض اهمیت ح££ق مطل££ق و بی££ان

را، بلح££اظ در برداش£تن ویژگی ه£ای ح££ق مطل£ق، و آزادیاستقلال آشکار می کن££د. چ££را ک££ه ه££ر انس££ان، در مق££ام این هم££انی ب££ا ح££ق، ویژگی های آن را، یک به یک، می آزماید و حاص££ل های تجرب££ه اس££ت که در بحثهای آزاد، بایدیگر در میان گذاش££ته می ش££ود و اجم££اع ب££ر سر حق و تعریف آن به ویژگی هایش، وجدان همگان و همگانی ب££ر حقوق، عمل به حقوق و تنظیم رابطه ها با حقوق را پایدار و قدرت

را بطور روزافزون بی محل می کند. . بدین سان، معیار خودانگیختگی هر شهروند و خودانگیختگی5.20

مطل££ق ب££ه کم££ال – که به یمن این همانی ب££ا حقجامعه شهروندان مطل££وب می££ل می کن££د-، از مهم ت££رین معیاره££ا اس££ت ک££ه بای££د در ط££راحی و اج££رای طرح ه££ا، رع££ایت ش££ود. بن££ابراین ک££ه عق££ل

و آزاد است و خودانگیختگی بیانگر فعالخودانگیخته، عقل مستقل و تولی££د و بک££اربردن نیروه££ایب££ودن هم آهن££گ اس££تعدادها و فض££لها

در حد کم££ال مطل££وب اس££ت، این معی££ار در تهی££ه و اج££رایمحرکه طرحها، بویژه، طرحهای آموزش و پرورشی، س££خت بک££ار می آی££د: طرح ه££ایی بای££د اج££را ش££وند ک££ه س££بب ب££ازهم خودانگیخته ترش££دن شهروندان، از تول££د ت££ا م££رگ، می ش££وند. اهمیت خ££ودانگیختگی از این رو است که انسان خودانگیخته، یعنی مستقل و آزاد و ام££ام )= فعال بمثابه مجموع استعدادها و فضلها، در این همانی با ح££ق و ب££ر میزان حق، بطور خودجوش( به همه دیگر حقوق عمل می کند. ام££ا انسانی که گ££وهر خ££ودانگختگی را گم می کن££د، از عم££ل ب££ه حق££وق

را پذیرفت££ه اس££ت. از این رو،ناتوان می شود چرا که بن££دگی ق££درت را ذاتی حی££ات بدان££د و روش این هم££انی و آزادیبیانی که استقلال

مطلق اس££ت را بی££اموزد،جستن با حق مطلق که استقلال و آزادیبیان استقلال و آزادی است.

. طرح های کوچ££ک و ب££زرگ ک££ه در جامعه ه£ا ط£راحی و اج£را5.21 می شوند، اغلب ملقمه هستند و بدون اطلاع از این امر تهیه و اجرا

ج££اذب یک££دیگر نیس£تند، داف££ع یکدیگرن££د. و قدرتمی شوند که حق بیان های قدرت ک££ه این££ک بی اعتب££ار ش££ده اند، از طرحه££ایی هس££تند ملقمه ای از قدرت و حق. هزینه راهنمای دولته£ای قدرتم££دار و ن££یز نهادهای قدرتمدار شدن آنه££ا بس££یار س££نگین شد ه اس££ت. ام££ا چ££را انسان ها از حقوق خویش که ذاتی حیاتشان هستند و خ££ود بای££د ب££ه آنها عمل کنند، غافل شدند – هن££وز ن££یز غافلن££د – و ب££ه این مرامه££ا گرویدن££د و گذاش££تند م££رام دولته££ا و سرمایه س££الاری و س££الاریهای

خویش غافل ش££دند و آزادیهمزادش بگردند؟ زیرا هم از استقلال

363

را م££رام خ££ود می کنن££د، درج££ا،و هم ندانستند وق££تی بی££ان ق££درت امکان عمل به حقوق را به آنها نمی دهد و برخورداری از حق££وق ی££ا این و آن مطلوب را به آینده حوال££ه می کن££د. چ££نین م££رامی، م££رام قدرت و ضد حق است. نه تنها ب£ه این دلی££ل ک££ه ق££درت از تخ££ریب پدید می آید و تخریب می کند و برخ££ورداری از حق££وق را در ح££ال و آینده ناممکن می کند، بلکه به این دلیل نیز ک££ه ق££درت و ح££ق داف££ع یکدیگرند: بدون دف££ع ح££ق، ق££درت ش££کل نمی گ££یرد. ح££ق را هم ب££ا

، دف££ع می کن££د. از حی££اتغافل کردن اک££ثریت ب££زرگ از حق££وق ذاتی این رو، هم این همانی مداوم ب££ا ح££ق طراح££ان و مجری££ان طرحه££ا و هم رعایت اصل جاذبه و دافعه ح££ق در ط££راحی و اج££رای طرح ه££ا

ضرور هستند. یکی این اس££ت ک££ه ه££دف و ع££واقب. از امرهای واقع مستمر5.22

جانبی، بن££ابراین، روش طرحه££ا، دقی££ق و ش££فاف نیس££تند. دقی££ق و شفاف نیستند زی££را ان££دازه ها دقی££ق محاس££به نمی ش££وند؛ ه££دف را

تعیین می کنند، بنابراین، در ترکیبی که بعنوان روشایجابات قدرت نیز ش££رکت دارد. در نتیج££ه، طرحه££ا هس££تند ک££ه،بکار می رود، زور

گاه، سه برابر برآورد اولیه هزینه بر می دارند و طرحها هس££تند ک££ه در نیمه رها می شوند و طرحها نیز هس££تند ک££ه اج££را می ش££وند ام££ا

آنه££ا، ب££ه ح££ال خ££ود، ره££ا می ش££وند. م££یزان تخ££ریبفرآورده ه££ای از رهگذر اندازه ناسنجی، دائم در اف££زایش اس££ت.نیروهای محرکه

از هرم££اده ب££ه ان££دازه«، در ط££بیعت اقتص££اداز جمل££ه، بن££ابر »علم وجود دارد، با در طبیعت از هر ماده به اندازه وجود ندارد، جانشین

را بمثابه اصل پذیرفت££ه و خ££ودشده است. اندیشه های راهنما ندرترا با آن تطبیق داده اند.

بنگ££ریم، غفلت او را از این از این منظر که در نظر ماکس وبر ام£££ر بس£££یار مهم، ش£££گفت آور می ی£££ابیم، در اندیش£££ه راهنم£££ایی

سازگار شد و در)پروتستانتیسم( که، بنابر قول او، با سرمایه داری و وی££ژگیاندیشه راهنمایی ک££ه س££ازگار نش££د )کاتولیسیس££م(، حق

،اندازه سنجی حق وجود ندارد )فصل اول کتاب(. در آن دو م££ذهب ، حق££وق ن££یز ح££ذفدر جریان از خ££ود بیگان££ه ش££دن توس££ط ق££درت

شدند. قدرت با اندازه شناسی ن££یز س£ازگار نیس££ت. س£ازگار ش£دن مرام با سرمایه داری، یعنی محکوم شدن آن مرام به توجیه ان££دازه

توجیه گر خ££ود رانشناسی. این شد که سرمایه داری نخست مذهب را ت££وجیه گر خ££وداز خودبیگانه و می££ان تهی ک££رد. س££پس لیبرالیسم

از خ£££ود بیگان£££ه شده اس£££ت.ک£££رد ک£££ه این£££ک در نئولیبرالیسم ، هم بای;;د واج;;د حق;;وق وبدین خاطر نیز، اندیش;;ه راهنما

هم واجد ویژگی های حق و هم روش این هم;;انی ب;;ا ح;;ق

364

وباش;;د. وگرن;;ه، ان;;دازه ناشناس;;ی، انس;;ان و ط;;بیعت.جانداران را گرفتار پویایی تخریب و مرگ خواهدکرد

و زیبایی خ££ود ح££ق اس££ت. بن££ابراین، اندیش££ه. زیبا صفت حق5.23 راهنمایی که بیان حق می شود، تع££ریفی از زیب££ایی بدس££ت می ده££د واجد تمامی ویژگی های حق و اهمیت زیبایی را در زن££دگی ف££ردی و جمعی خاطر نشان انسان می کند: حق مطلق زیبایی مطل££ق اس££ت و این همانی با حق، این همانی با زیبایی مطلق می ش££ود. این هم££انی با دوستی و امید و شادی و توانایی... و خلاقیت نیز می شود. چراکه دوستی و... در وجود و در آنچه خلق می شود، زیبا هس££تند. دوس££تی فاقد زیبایی، دوستی نیست و امید بدون زیبایی، خلاء امید است که

ناامیدی آن را پر می کند. را داشته انگاشتن و این داش££ته را زیب££ا گم££ان بدین قرار، قدرت

را زش££ت دی££دن، گزارش££گرب££ردن، هرگ££اه هم££راه باش££د ب££ا حق ازخودبیگانگی کامل در آلت بی اختیار قدرت گشتن اس££ت. ب££ا توج££ه به این مهم که در جامعه ها جلوه ه££ای ق££درت زیب££ا ب££اور می ش££وند و همگانی بودن این باور از عوامل اعتیاد »پایین« به اطاعت از اوامر و نواهی قدرت است، باتوجه ب££ه این ام££ر ک££ه این ب££اور ی££ا نتیج££ه از

و ی££ا بخ££اطر اندیش££ه در بیان ق££درتخودبیگانه شدن اندیشه راهنما راهنما بودن این و آن بیان قدرت است، نقد اندیشه ی££ا اندیش££ه های

، ض££رور اس££ت. و آزادیراهنم££ا ب££ا ه££دف بازی££افت بی££ان اس££تقلال و عم££لبدین قرار، زیبایی، معیاری است که اندازه وجدان به حقون££دی

بمثابه مجم££وع اس£تعدادها و فض£لهابه حقوق و فعال بودن شهروندانرا به دست می دهد.

را زیبا می بین££د، توان££ایی را. ازخود بیگانه ای که جلوه های قدرت5.24 هم قدرت می انگارد: در ذهن ه£ا، توان£ایی ج£ای ب£ه ق£درت داده اس£ت.

، باید توانایی را از قدرت بازشناساند ت££ا ک££ه عقله££اپس اندیشه راهنما قدرت را م£دار و مح££ور نکنن££د و ب££دان، انس££ان ها از حق£وق و توان££ایی خویش غافل نشوند. چنان که در زبان ها ک££ه کلم££ه ق££درت هم توان££ایی معنی می دهد و هم قدرت، اهل دانش، از قدرت تعریف ها کرده اند که شماری از آنها تعریف توانایی هستند: »داشتن امکان انج£ام ک££اری« و

و اجازه انجام کاری«، »قابلیت های یک ش£خص و ی££ا ی££ک»داشتن حقجسم یا یک ماده«.

همان سان که این سه تعریف معلوم می کنن££د، توان££ایی ی££ک ط££رف ، معلمدارد. وقتی دو طرف پیدا می کند، برای مث££ال، در آم££وختن علم

توانا به دادن علم و شاگرد توانا به دریافت آن هستند و رابطه، رابط££ه انتقال علم از اولی به دومی است: دو توانایی با یکدیگر رابطه برقرار

می کنند.

365

این تعریف ها نیز شده است: »مه££ار و س££لطه کس££ی اما از قدرت بر دیگری که می تواند مادی یا اخلاقی و ی££ا روانی باش££د« و »آم££ریت

«. بمثابه مجموع سه قوه« و »بسط ید حکومت بر ش££هرونداندولت یکی از عناصر تنظیم کننده ق££وا اس££ت ک££ه دردر این سه تعریف، زور

توانایی، بی محل است. پس، توانایی در قدرت از خودبیگان££ه می ش££ود وق££تی زور در ترکی££بی ک££ه بک££ار می رود، وارد می ش££ود. و ن££یز، ب££دون

، ترکیبی ک££ه زور یکی از عناص££ر آن باش££د، محل عم££ل پی££دارابطه قوا نمی کند. پس زور ذاتی قدرت است و قدرت بمعن££ای س££لطه یکی ب££ر

را بب££ار می آورد.دیگ££ری، پویایی ه££ای رابط££ه مس££لط – زیرس££لطه بدین سان، تمامی دیگر رابطه ها از تعریف رابطه ق£وا و ق£درت، خ£ارج هستند. می بینیم که شناسایی توان£ایی از ق£درت هم مش£کل نیس£ت و

هم ضرو راست. طرحهایی که تهیه و اجرا می ش££وند وق££تی در ط££رح عم££ومی رشد

و ترکیبی که در این رابط££ه )رابطه قوامحل پیدا می کنند که از قدرت بکار می رود( بکاهند و بر توانایی افراد، از جمله با بنارا بر گون£اگونی و هم عرض££ی و هم ارزی توانایی ه££ا گذاش££تن، همگ££ان را از امکان ه££ای

ضرور برای رشد برخوردار کنند. وق£تی بمثاب£ه مجموع£ه. اینک می دانیم ک£ه اس£تعدادها و فض£لها5.25

خ£ود عم£ل می کن£د. توان£اییبکار می افتند که انس£ان ب£ه حق£وق ذاتی عمل به حقوق و فعالیت هم آهنگ استعدادها و فضلها، توان££ایی و امی££د و شادی و شجاعت و زیبایی و... ب££رهم می افزای££د. ب££دین قرار، م££یزان

س££المامی££د و ش££ادی و ش££جاعت ... در همان ح££ال ک££ه گوی££ای رشد و جامعه آنها اس£ت، در همان ح£ال ک£ه خ£ود ن£یروی محرکهشهروندان

)سرمایه هایبرانگیزنده هیجان مثبت کار و افزاینده نیروهای محرکه انس££££انی و اجتم££££اعی و علمی و ف££££نی و اقتص££££ادی( اس££££ت، از ویران گری ه££ای ناامی££دی و غم و احس££اس ن££اتوانی می کاه££د و عام££ل

کاهش آسیبهای اجتماعی می شود. ، به امید و ش££ادی و ش££جاعت و ... و آزادی از این رو، بیان استقلال

هستند و نیز ب££ه ناامی££دی و غم و ت££رس و... ک££ه ط££بیعتکه ذاتی حق ناحق را تشکیل می دهند، می پردازد و روشهای اف££زودن ب££ر اولی ه££ا و

وکاس££تن از دومی ه££ا را می آم££وزد: معی££ار ص££حت ط££رح کلی رشد طرحهایی ک£ه در درون آن ج£ای می گیرن££د، اف£زایش امی£د و ش£ادی و شجاعت و زیبایی و ... است. این معی£ار، بک£ار آزم£ون روش£ی ک£ه در اجرای طرح بکار می رود، نیز می آید: طرحه£ایی ک£ه ب£ه روش تج£ربی

در اج£رای آن ش£رکت می کنن£د، امی£د واجرا می ش£وند و ش£هروندانشادی و شجاعت و... افزا هستند.

. طرح کلی و طرحه££ا ک££ه در درون آن ق££رار می گیرن££د، نیازمن££د5.26 رامعیار مهمی هستند که غفلت از آن، بزرگ و متمرکز ش££دن ق££درت

366

می کند -که کرده است -، انسان و آبادانی طبیعتنه تنها جانشین رشد و دیگر نیروهای محرکهبلکه عامل تخریب انسان بمثابه نیروی محرکه

اس££ت: ح££قو تخریب طبیعت نیز می شود. آن معیار، این وی££ژگی حق رشید است. هرگاه این معیار رعایت شود، طرح کلی و طرحهایی ک££ه در درون آن محل اجرا پیدا می کنن££د، طره££ای رش££د انس££ان و آب££ادانی

می شوند. چراک££ه ه££دف از اج££رای آنه££ا، بارآم££دن ش££هروندانطبیعت رشید، رها از ساختار اجتماعی »ب£الا« و »پ£ایین«، برخ£وردار از نظ£ام اجتماعی بازی می شود که، در آن، حقوق رابطه ه££ا را تنظیم می کنن££د. بدین قرار، انسان رشید انسانی می شود که خویشتن را بمثابه حقون££د،

توانا به این همانی با حق مطلق، متحقق گردانده است. وجود هستی محض را تصدیق می کن£د )کت£اب. می دانیم که علم5.27 و علم( می کن££د و می دانیم ک££ه ب££دون، جل££د دوم، فص££ل خ££دارشد

تعریف کردنیپذیرفتن نامتعین و امکان این همانی جستن با او، آزادی از این رو، مرام م;;ادی توان;;ا ب;;ه پ;;ذیرفتن و تعری;;فنیس££ت.

، در مح££دوده، و می دانیم ک££ه حقآزادی، وجود پیدا نکرده اس;;ت. بامحدود شونده و یا محدودکننده، این همانی پی££دا نمی کن££د. پس معی££ار در تهی£ه ط£رح کلی و طرحه£ایی ک£ه در آن مح£ل اج£را پی£دا می کنن£د،

با ح££ق مطل££ق اس££ت.بیشتر شدن امکانها برای این همانی شهروندان را از مرام ه£ایی ج£دا و آزادیاین آن معیار اس£ت ک£ه بی£ان اس£تقلال

هستند.می کند که این و آن بیان قدرت کریم است، در طراحی طرح کلی و طرحهایی. بنابراین که حق5.28

انسان و همه دیگ££رکه در درون آن محل اجرا می یابند، نه تنها کرامت زیندگان، جانوران و گیاهان، باید رعایت شود، بلکه، اجرای آنها باید ب££ر کرامت های هم££ه آنه££ا بیفزای££د. وق££تی می دانیم ک££ه سرمایه س££الاری و

ازسالاریهای همزادش، گمان می برند می ت£وان از ق£انونی ک£ه ق£درت آن پیروی می کند )برخ££ودافزودن و متمرک££ز ش££دن و ب££زرگ گش££تن و سرانجام منحل ش££دن(، منح££ل ش££دن را ح££ذف ک££رد ت££ا ک££ه س££الاریها ابدمدت بگردند، وقتی می دانیم سرمایه سالاری کم تر اعتنایی با حی££ات

را ازانسان ها ندارد و اگر بتوانند بخش££ی ب££زرگ از جمعیت روی زمین می££ان ب££ر می دارد، پس می دانیم ک££رامت انس££ان معی££ار فعالیت ه££ای س££الاری ها نیس££ت. مرام ه££ا ک££ه بیان ه££ای ق££درت هس££تند، از جمل££ه

به ک£رامت انس£ان وق£ع است، نیز که مرام سرمایه دارینئولیبرالیسم و آزادی. بنابراین، جه££ان ام££روز، نیازمن££د بی££ان اس££تقلال(4نمی نهند )

است اگر جهانیان بخواهند کرامتمند بزیند.بمثابه اندیشه راهنما ب££ا خ££ود و م££وازنه اش ب££ا حق££وق. اینک می دانیم که موازن££ه حق5.29

دیگر، عدمی است، یعنی عمل به حق££وقی ک££ه ذاتی حی££ات هس££تند دو ، نمی خواه££د، نب££ود این رابط££ه را می خواه££د. پسطرف در رابطه قوا

367

می ش££ود. این، موازن££ه ع££دمی و آزادی بی££ان اس££تقلالاصل راهنم££ای اصل، راهنمای طراحی طرح کلی و طرحهایی باید باشد ک££ه در درون طرح کلی قابلیت اجرا پیدا می کنند تا که مجریان به یمن این همانی ب££ا حق آنها را اجرا کنند و حاصل اجرا، جامعه و شهروندانی بگردد که در

این همانی با حق هستند.

مأخذها1. Jürgen Habermas, Droit et démocratie. Entre faits et normes;

Collection NRF Essais, Gallimard, Paris 1997 -La démocratie radicale de Jürgen Habermas;entre socialisme et

anarchie, par Laurrent Lemasson; Dans Revue française de science politique 2008/1 (Vol. 58), pp 39 à 67

2 .Tim Jackson, Prospérité sans croissance; Editions de Boeck supérieur; 2017

3 .Eloilaurent, Sortir de la croissance; Editions Les liens qui libèrent, 2019

4 .Néolibéralisme; de l'idéologie néolibérale à la pratique du gouvernement, écrit par par Patrick Juignet; publié In :

philosophie, science et société, 23 mars 2018

368

فهرست اسامی و واژه ها48 »حق و دموکراسی

Le nouveau siècle politque 330

Radical Democracy .)Sara Amslerتألیف 342

,265, 182 آبادانی طبیعت266 ,274 ,383 ,391

homo faberابزارساز 170

,79, 19ابوالحسن بنی صدر 154 ,191 ,192 ,221, 224 ,225 ,293 ,294

290, 63 اپلApple 177آپل

Atkinson 237آتکینسون 148 اجتماع زدایی

,66, 60, 48, 17اجماع 68 ,211 ,213 ,238,

288 ,329 ,374 ,387250 احزاب چپ

256 احزاب در فرانسه159احزاب سیاسی چپ

300 احمد خمينى37آخوند خراسانی

197اداره علمی دولت اداره مالی سرمایه سالارانه

135اقتصاد 119 ادرگار مورن

169 ادگارمورن ,289 آدمکهای مصنوعی

290 Edwardادوارد اسنودن

Snowden 281

207ادوین چادویک 178 اراده گرایی دولت

,147, 141, 131 اربابان202

208ارتش بریتانیا ,216, 199, 129 ارث

229 ,234 ,236 ,237, 240 ,243 ,244 ,245, 246 ,251 ,289

155, 124, 100آرژانتین ,47, 46, 45, 43ارسطو

52 ,53 ,191183آرمان اجتماعی

380, 52 آرمان شهری ,146, 113, 100اروپا

151 ,158 ,166 ,167, 180 ,195 ,233 ,234, 238 ,241 ,244 ,253, 258 ,259 ,283 ,287

,151, 143اروپای شرقی 179

246, 236 اروپای غربی120 اروپای قرن هجدهم

,168, 124, 101اروپاییان 169 ,170

,49, 48, 33, 18 آزادی50 ,56 ,69 ,70 ,79, 81 ,82 ,83 ,84 ,85, 87 ,88 ,92 ,99 ,100,

102 ,104 ,110 ,114, 115 ,116 ,120 ,121, 123 ,125 ,126 ,131, 132 ,133 ,141 ,142, 145 ,147 ,154 ,160,

369

164 ,173 ,174 ,176, 179 ,184 ,185 ,186, 187 ,189 ,192 ,196, 197 ,198 ,199 ,202, 203 ,205 ,207 ,208, 209 ,210 ,211 ,214, 215 ,221 ,257 ,267, 271 ,272 ,293 ,301, 302 ,304 ,305 ,310, 324 ,339 ,341 ,363, 364 ,365 ,366 ,368, 369 ,374 ,378 ,381, 386 ,388 ,391

211 آزادی مثبت و منفی ازدواج میان همجنس ها

171 آژانس ملی امنیت امریکا

282 ,158, 137, 134اسپانیا 176

84استالین ,93, 46 استبداد فراگیر

112 ,152 ,153 ,154, 157 ,191 ,369

46استبداد فراگیر کلیسا ,93استبدادهای فراگیر

108 ,115 ,126 ,152, 369

275 استخدام کننده ,99, 19, 17استعداد

104 ,110 ,116 ,117, 131 ,162 ,164 ,182, 184 ,196 ,198 ,213, 214 ,216 ,265 ,314, 322 ,328 ,329 ,338, 368 ,373 ,375 ,376, 377 ,378 ,379 ,380, 385

99استعدادهای انسان 171, 123 استعمارزدایی

,34, 33, 18, 15 استقلال48 ,49 ,50 ,53 ,62, 69 ,70 ,74 ,75 ,92, 93 ,98 ,99 ,102 ,104,

105 ,110 ,114 ,116, 121 ,122 ,123 ,131, 134 ,136 ,142 ,150, 158 ,164 ,175 ,182, 184 ,185 ,186 ,187, 188 ,189 ,195 ,212, 215 ,218 ,239 ,255, 260 ,263 ,266 ,267, 269 ,270 ,272 ,288, 293 ,294 ,296 ,297, 300 ,301 ,302 ,304, 305 ,308 ,310 ,311, 313 ,314 ,315 ,316, 324 ,328 ,329 ,331, 334 ,336 ,337 ,338, 339 ,341 ,344 ,349, 353 ,358 ,363 ,364, 365 ,366 ,367 ,368, 369 ,371 ,372 ,373, 374 ,375 ,376 ,377, 378 ,380 ,381 ,387, 388 ,390 ,391 ,392

,16, 15استقلال و آزادی 18 ,48 ,49 ,53 ,69, 70 ,74 ,92 ,93 ,98, 99 ,104 ,105 ,110,

114 ,116 ,123 ,131, 134 ,136 ,164 ,175, 183 ,185 ,186 ,187, 188 ,189 ,212 ,218, 260 ,263 ,266 ,267, 269 ,270 ,272 ,288,

370

293 ,294 ,296 ,297, 301 ,302 ,304 ,305, 308 ,310 ,328 ,331, 334 ,337 ,338 ,339, 341 ,344 ,349 ,353, 358 ,363 ,364 ,365, 366 ,367 ,368 ,369, 371 ,372 ,373 ,374, 375 ,376 ,377 ,378, 380 ,381 ,387 ,388, 390 ,391 ,392349, 294, 270 اسراف ,293, 98, 78, 77اسلام 294 ,300 ,303 ,305, 315 ,319 ,364 ,378

308 اسلام فقاهتی ,201, 197, 71 اسمیت202

196اشرافیت 113اشغال نازیها

16اصل اهنما 272 اصل ترمیم و جبران

,75, 49, 48 اصل راهنما164 ,184 ,269 ,272, 293 ,322 ,330 ,331, 333 ,348 ,349 ,358, 359 ,367

,81, 52, 47 اصل راهنمای93 ,104 ,117 ,149,

175 ,268 ,330 ,333, 334 ,349 ,363 ,392

,307, 300 اصلاح طلبان308 ,309

238 اصلاحات اجتماعی208اصول تجارت آزاد

اعلامیه جهانی حقوق بشر48 ,49 ,50 ,53 ,79, 81 ,96 ,97 ,98

اعلامیه حقوق بشر و228, 33 شهروندی

Equifaxافتضاح اکیفاکس 283258, 171, 23 افریقا

155, 100افریقای جنوبی 377, 119 افزایش مصرف

156, 108افکارعمومی 53, 52 افلاطون

122 اقتدارگرای ملی گرا ,170 اقتصاد ارتباطات

172136اقتصاد اطلاعات 170 اقتصاد تولید کننده

150 اقتصادهای ملی171 اقلیتهای جنسی

258 اقوام308, 143 الجزایر

298 الگوى اقتصادى جديد298 الگوى امريكاى لاتينى

,158, 135, 59 آلمان167 ,171 ,173 ,230, 238 ,239 ,243 ,255, 281

,91, 81, 80, 49 آلن تورن92 ,93 ,98 ,102 ,109,

136 ,137 ,184 ,217, 265 ,293 ,302 ,303, 304 ,330 ,367 ,377, 379 ,383 ,384 ,386

آلوده کنندگان محیط زیست،250

,300, 298 آمارتيا سن301

371

Amartya Senآمارتيا سن )298282, 281 آمازن

Amazon 177آمازون 104, 21امانوئل کانت امانوئل لویناس

Emmanuel Levinas 175

امانوئل ماکرونEmmanuel Macron

167113امانوئل مکرون 290 امپراطوری روم

امپراطوری سرمایه داران290

171 امپراطوریها امپراطوری های اقتصادی

177111 امدادگری

174امر قدسی ,270, 269, 268 امر واقع271 ,272

90امرهای واقع اجتماعی ,54 امرهای واقع مستمر

191 ,225 ,263 ,268, 269 ,272 ,273 ,274, 309 ,364 ,367 ,388

390, 44, 23آمریت دولت ,151, 90 امریکای لاتین

17149 امریکاییان

282 امنیت هر شهروند ,101آموزش و پرورش

108 ,112 ,119 ,123, 124 ,156 ,168 ,178, 179 ,216 ,227 ,236, 246 ,247 ,250 ,251, 252 ,253 ,257 ,265,

272 ,273 ,278 ,325, 385

206, 95, 47 انتخاب اصلح285 انتخابات دموکراتیک

انتخابات ریاست جمهوری285 امریکا

63 انتخابهای عقلانی290, 287, 286 انترنت ,155, 147, 52 انجیل

203 ,204 ,218 ,35اندیشمندان مسلمان

38173 اندیشه اقتصادی145 اندیشه توحیدی ,92, 69, 18اندیشه راهنما

107 ,136 ,267 ,305, 310 ,311 ,314 ,325, 327 ,334 ,335 ,336, 346 ,358 ,364 ,381, 389 ,390 ,392

105اندیشه مسیحی 309 انزواى بين المللى

انسان برده سرمایه سالاری50

,81, 19انسان حقوند 114 ,123 ,127 ,139, 143 ,155 ,159 ,163, 185 ,302

,103, 96انسان مدرن 104 ,107 ,108 ,130

homoانسان مقتصد aeconomicus 170

,131, 103انسان نقشمند 142 ,160 ,161 ,169 ,24, 21, 16, 15انقلاب

98 ,120 ,140 ,149, 153 ,154 ,165 ,192, 195 ,203 ,209 ,228,

372

240 ,297 ,308 ,310, 315 ,340 ,381

انقلاب پیروزمند انگلستان81

81 انقلاب فرانسه122 انقلابهای سیاسی117انقلابهای فراگیر

235 انقلابهای فنی ,124, 123, 113انگلستان

137 ,146 ,158 ,166, 168 ,171 ,172 ,176, 195 ,201 ,203 ,205, 206 ,208 ,209 ,210, 229 ,232 ,238 ,244, 254 ,258 ,282 ,286

M. J. L. Aubert 23اوبر Ulrich Beckاولریش بک

17238آیةالله جوادی آملی

,130, 129, 71 ایتالیا134 ,137 ,146 ,158, 160 ,174 ,217 ,239, 255 ,286

86ایتالیای دوران رنانس 82, 71 ایتالیایی ,78, 46, 45, 16ایران 93 ,140 ,154 ,165,

168 ,176 ,182 ,209, 297 ,306 ,309 ,311, 317 ,324 ,340 ,343, 346 ,362

299 اينديرا گاندى279 اینستاگرام

این همانی جستن با هستی351

111 بارسلون

,153, 60, 56, 15بازار 175 ,197 ,208 ,235, 268 ,273 ,276 ,277, 278 ,279 ,282 ,284, 288 ,290 ,337 ,352, 374 ,381

بازار فرآورده های مشتق15 ,175 ,268 ,273,

337 ,352 ,374 ,381 ,161بازشناسی حقوق

183 ,124, 101بازنشستگی

236 ,245 ,248 ,212, 77, 74, 34 باطل

241242 بانکهای سوئیس

231 بانیان نشریه84باور دینی

176بت پرستی Bjarneبجارن ملکویک

Melkevik 66387, 300, 48 بحث آزاد

59, 58بحثهای حقوقی 226 بحران نابرابری

بحران های اقتصادی جهان117

108بحرانهای مالی 329, 328, 300 بديل

,49, 48, 47, 33 برابری56 ,66 ,82 ,83 ,87,

100 ,120 ,123 ,126, 132 ,133 ,142 ,145, 146 ,154 ,162 ,163, 164 ,173 ,174 ,186, 195 ,198 ,199 ,200, 203 ,205 ,211 ,226, 227 ,240 ,241 ,250,

373

252 ,254 ,256 ,260, 262 ,263 ,265 ,292, 293 ,375 ,386 ,244, 147, 50 بردگان290

254, 228 برده داری282, 258 برگزیت

198, 50 برگسونIsaiah Berlin 197برلین

28 برونیسلاو مالینوسکی modernitéبن بست تجدد

51 ,229 بنگاه های کارفرمایی

230 ,231 ,232 ,238, 239 ,241 ,242 ,243, 254 ,256 ,261 ,262, 277 ,280 ,281 ,282, 289

بنگاههای کارفرمایی انتفاعی231

71 صدر بنی178 بهداشت همگانی

170 بهشت های مالیاتی Borisبوریس استارک

Stark 23, 24 ,53, 48, 18بیان قدرت

54 ,106 ,185 ,263, 266 ,305 ,326 ,346, 364 ,388 ,390

81 بیانیه استقلال امریکا بیرون رفتن عقل از تعین به

92نامتعین 36بیع

217 پاپ پی هفتم179 پارک گزی استانبول202پارلمان انگلستان

Pascal 25پاسکال 119, 44 پایان تمدن

44پایان تمدن غرب 119, 44پایان دموکراسی

پایان زندگی بر روی زمین44

Prométhée 147پرومته - posteپسا تجددگرایی«

modernisme 14816پسامدرن ها

294 پل ویی166, 165, 160پناهندگان

183پوچ انگاری اجتماعی 54 پوزیتویست

31, 30, 29 پوسپیزی ,75, 60, 42, 34, 15پول 93 ,99 ,104 ,120,

133 ,157 ,204 ,239, 255 ,278 ,279 ,283, 285 ,297 ,306 ,333, 335 ,356 ,365 ,369, 370 ,371 ,378 ,382

99پویایی تجزیه 45پویایی تلاشی 99پویایی جذب

16پویایی خشونت ,98, 91, 15پویایی زندگی

381 ,98, 91, 15پویایی مرگ

149 ,150 ,367 ,175, 15 پیشخورکردن

206 ,214 ,216 ,262, 349 ,350 ,351 ,371

,192, 188, 18پی کتی 226 ,260 ,261 ,262, 263 ,264 ,266 ,375

پیکو دلا میراندولا جیووانیGiovanni Pico della

Mirandola 82257 پیمان های بازرگانی

374

,253, 244, 211 تبعیض279 ,317 ,318 ,319, 384

113تبلیغات دولتی 101تبیینی ذهنی

,81, 80, 51, 16تجدد 84 ,86 ,87 ,88 ,89, 92 ,93 ,94 ,95 ,97,

102 ,113 ,115 ,119, 120 ,126 ,131 ,133, 134 ,143 ,148 ,151, 152 ,153 ,162 ,164, 170 ,180 ,181 ,182, 374 ,376 ,377 ,378

16تجدد وجدان انسان 46تجسم تثلیث

ترامپ ریىس جمهوری146 امریکا

135ترقی خواهان 145 تشبه گرایی

23تعریف جهان شمول حق 22تعریف حقوقی

22تعریف حقوقی حق تعریف مردم شناسانه حق

22 تغییر ساختار نهادهای

110اجتماعی تغییر نظام های اجتماعی

71 ,110237, 235 تقسیم اراضی32 تکلیف مذهبی

Alexis deتکویل Tocqueville 200

112تلسکوپ 83تمدن کار

,85, 84, 83تمدن مادی 91 ,144

112تمدنهای بزرگ 103تمدن های غیر مدرن

financement 238تمویل 156, 152 توتالیتاریسم

,150, 129, 122توتالیتر 152 ,153 ,154 ,174, 177 ,179 ,182 ,281

328, 209 توجیه گری218, 52 تورات377 تورن

209تورنز ,234, 18توزیع مالکیت

245 ,261 ,264 ,375268 تولید کل بشر

,175, 15تولید ناخالص 273 ,337 ,352 ,374, 381

Macaulayتوماس مکاولی 200

201توماس مون 143 تونس286, 285 توئیترTitien 146تیتین ,42, 41, 34, 29 ثنویت47 ,49 ,52 ,93 ,104,

109 ,149 ,164 ,184, 185 ,260 ,303 ,330, 331 ,333 ,334 ,354, 355 ,358 ,363 ,367, 375

322 ثنويت تك محورى ,42ثنویت تک محوری

330 ,334 ,355 ,363 ,128, 111جامعه ارتباط ها

162 ,49, 16, 15جامعه جهانی

51 ,70 ,81 ,110 ,134,

375

182 ,187 ,217 ,266, 274 ,288 ,304 ,305, 311 ,348 ,371 ,372, 374 ,384 ,385

289 جامعه رانت خواران33 جامعه سیاسی ,189, 110جامعه مدنی

213 ,224 ,265 ,273, 328

262 جامعه مصرف کننده ,113جامعه مصرف محور

169160, 17جامعه شناسان

,133, 119 جامعه شناسی145 ,152 ,173 ,174, 184 ,268 ,379

184 جامعه شناسی نظام ها جامعه شناسی نقشمندان

184 ,120 جامعه های حقوقی

136113جامعه های دینی 237, 153 جامعه های غربی ,80, 56 جامعه های مدرن

83 ,85 ,90 ,94 ,95, 103 ,105 ,127 ,132, 133 ,134 ,137 ,140, 144 ,146 ,153

,196جان استوارت میل 206

Locke Johnجان لاک 195

201جان هال 48 جانبداران اجماع217 جباریت شبکه ها

61جبر عقلانی بودن 150 جبرباوران

,119, 115جبرهای فنی 120

113جبهه ملی 201جرالد وینستنلی

,74جریان آزاد اندیشه ها 239

boite deجعبه پاندور pandore 241

جغرافیای گرسنگی جهان209

122 جماعت گراییها ,49 جمعیت روی زمین

291 ,392138 جمعیت مهاجر ,113, 61 جمهور مردم

183 ,248 ,256 ,265, 303 ,323 ,324 ,328, 355

183جمهور مردم دنیا 112جمهوری خواهی ,121, 84 جنبش اجتماعی

132 ,133 ,136 ,142, 143 ,151 ,153 ,154, 159

121, 119 جنبش اخلاقی137 جنبش جدید اجتماعی

179 جنبش جوانان ترک115جنبش کارگری

135جنبش لنین 154 جنبش همگانی مردم ,83جنبشهای اجتماعی

122 ,123 ,130 ,132, 133 ,134 ,135 ,142, 143 ,151 ,158 ,159, 165 ,167 ,169 ,173, 179 ,180 ,184

180 جنبشهای کارگری

376

جنبشهای ملی گرا و هویت گرا259

,206 جنگ جهانی دوم221 ,233 ,302

101جنگ دوم جهانی 205جنگل

153 جنگهای بین المللی104جهان آفریده ,24, 23, 21 جهان شمول

30 ,31 ,33 ,45 ,47, 48 ,49 ,50 ,51 ,68, 81 ,92 ,96 ,98 ,114,

115 ,120 ,131 ,132, 133 ,145 ,155 ,171, 183 ,185 ,186 ,204, 207 ,211 ,215 ,216, 228 ,268 ,304 ,361, 386

145 جهان شمول گرایی ,117 جهانی شدن اقتصاد

119 ,153 ,166 جهانی شدن و کردن

globalisation 171208چارلز

288, 275 چارلین زیتون Charlineچارلین زیتون

Zeitoun 275158چپ روشنفکر

198 چپ مارکسیست210چمبرلن

,137, 135, 27, 23 چین150 ,157 ,168 ,173, 233 ,235 ,242 ,244, 259 ,287

88حاکمیت قدرتمداران ,326 حاکمیت مصلحت

355

281 حریم زندگی خصوصی168, 135 حزب کمونیست

حزبهای چپ آلمان و ایتالیا و اسپانیا نیز این راه در پیش

158گرفتند... ,21, 19, 18, 17, 16حق 22 ,23 ,24 ,25 ,26, 27 ,28 ,29 ,30 ,31, 32 ,33 ,34 ,35 ,36, 37 ,38 ,39 ,40 ,41, 42 ,43 ,44 ,45 ,46, 47 ,48 ,49 ,50 ,51, 52 ,53 ,54 ,55 ,56, 57 ,58 ,59 ,60 ,61, 62 ,63 ,64 ,65 ,66, 67 ,68 ,69 ,70 ,71, 72 ,73 ,74 ,75 ,76, 77 ,81 ,82 ,90 ,91, 92 ,93 ,94 ,97 ,98, 99 ,100 ,102 ,106,

109 ,110 ,114 ,116, 117 ,119 ,122 ,124, 127 ,133 ,135 ,136, 142 ,158 ,171 ,173, 176 ,182 ,184 ,185, 186 ,187 ,189 ,194, 200 ,202 ,203 ,204, 205 ,207 ,211 ,212, 213 ,214 ,215 ,217, 218 ,226 ,227 ,228, 229 ,230,231 ,232, 238 ,239 ,241 ,243, 244 ,246 ,247 ,252, 254 ,256 ,257 ,260, 261 ,262 ,263 ,264, 265 ,266 ,267 ,268, 269 ,270 ,271 ,272,

377

274 ,275 ,288 ,292, 296 ,297 ,298 ,301, 302 ,303 ,304 ,305, 306 ,309 ,310 ,311, 312 ,313 ,314 ,320, 321 ,324 ,326 ,327, 330 ,331 ,332 ,333, 334 ,335 ,336 ,338, 339 ,340 ,341 ,343, 346 ,347 ,348 ,351, 352 ,353 ,354 ,355, 356 ,357 ,358 ,359, 360 ,361 ,362 ,363, 364 ,365 ,366 ,367, 368 ,369 ,370 ,371, 372 ,373 ,374 ,375, 376 ,377 ,378 ,379, 380 ,381 ,382 ,383, 384 ,385 ,386 ,387, 388 ,389 ,390 ,391, 392

,340, 106حق اختلاف 375

58, 57حق مدنی رسمی ,38حق و تکلیف در اسلام

4069, 17حقانیت حق

حقوق اجتماعی کارگران81

22 حقوق اداری22 حقوق اساسی72 حقوق اسلامی

,49, 48, 24 حقوق بنیادی51 ,80 ,88 ,89 ,90, 92 ,96 ,97 ,100 ,102,

109 ,111 ,115 ,120, 121 ,123 ,126 ,132, 133 ,137 ,141 ,146,

151 ,154 ,155 ,158, 160 ,172 ,177 ,178, 187 ,188 ,302 ,303, 304

,48 حقوق بنیادی انسان88 ,89 ,111 ,121,

123 ,141 ,146 ,160, 172 ,177 ,303

23 حقوق بین الملل عمومی ,182, 110حقوق پنج گانه

224 ,79, 70, 18حقوق پنج گانه

81 ,98 ,101 ,110, 134 ,136 ,164 ,182, 187 ,188 ,192 ,213, 215 ,217 ,224 ,260, 261 ,263 ,265 ,266, 267 ,269 ,272 ,281, 288 ,294 ,307 ,332, 337 ,368 ,369 ,372, 373 ,374 ,377 ,381, 383 ,384 ,386

,70حقوق جهان شمول 87 ,96 ,122 ,125,

127 ,165 ,387100, 60حقوق خانواده

23 حقوق داخلی ,42, 35, 25حقوق ذاتی

43 ,45 ,50 ,51 ,52, 53 ,54 ,69 ,70 ,72, 81 ,98 ,99 ,102 ,104,

107 ,120 ,121 ,134, 182 ,186 ,187 ,188, 195 ,218 ,264 ,298, 304 ,330 ,334 ,342, 348 ,359 ,360 ,362, 363 ,365 ,368 ,370,

378

371 ,376 ,377 ,384, 388 ,391

,35 حقوق ذاتی انسان182

,42, 25حقوق ذاتی حیات 43 ,45 ,50 ,51 ,52, 53 ,54 ,69 ,70 ,72, 81 ,98 ,99 ,102 ,105,

107 ,120 ,121 ,134, 187 ,189 ,195 ,218, 264 ,298 ,304 ,330, 334 ,342 ,348 ,359, 360 ,362 ,363 ,365, 368 ,370 ,376 ,377, 384 ,388

53, 47 حقوق رومی ,132, 128حقوق زنان

162 ,109, 51حقوق شهروندی

110 ,132 ,187 ,224, 274 ,288 ,304 ,305, 311 ,348 ,361 ,375

,183, 182حقوق طبیعت 266 ,274

,25, 24, 21 حقوق طبیعی46 ,47 ,58 ,60 ,66, 69 ,95 ,97 ,145 ,207,

240 ,376 ,37753 حقوق عرفی

33 حقوق عمومی47 حقوق عینی

23 حقوق غیر اروپایی81 حقوق فرهنگی زنان

,132, 100حقوق کارگران 161

56, 25 حقوق مدنی

droitsحقوق موضوعه positifs 24

,22, 21, 17حقوقدانان 23 ,24 ,25 ,26 ,28, 32 ,43 ,45 ,51 ,52, 57

47حقوقی ذهنی ,97, 94, 20, 16حقوندی

100 ,101 ,104 ,110, 111 ,112 ,115 ,118, 119 ,121 ,122 ,123, 125 ,126 ,127 ,128, 129 ,130 ,131 ,133, 137 ,139 ,140 ,143, 154 ,155 ,158 ,159, 160 ,161 ,162 ,163, 164 ,172 ,174 ,175, 178 ,182 ,183 ,184, 187 ,188 ,264 ,267, 297 ,359 ,363 ,368, 370 ,371 ,373 ,379, 380 ,381 ,382 ,386, 390274, 272, 268 حقیقت

208حکم علم 111 حکومت قانون

52 حکومت نیک کردار ,49, 17, 16حیات انسان

51 ,70 ,73 ,79 ,81, 114 ,121 ,131 ,134, 264 ,330 ,363 ,371, 384

44خاصه خودانگیختگی حق 306, 298 خامنهاى

253 خانواده های کم درآمد ,49, 48, 46, 39, 17خدا 52 ,53 ,62 ,69 ,80,

379

81 ,92 ,104 ,105, 108 ,109 ,112 ,116, 117 ,131 ,139 ,142, 146 ,147 ,149 ,183, 185 ,191 ,217 ,218, 270 ,313 ,332 ,362, 391

201, 109خداباوران 109خداناباوران

,53, 52, 24, 21 خداوند69 ,71 ,103 ,105,

109 ,131 ,185 ,186, 189 ,201 ,203 ,204, 364

,188, 92 خدمات ویران گر262 ,268 ,270 ,307

202خدمتکاران خدمتگزار یکدیگر بودن

27578, 37خراسانی

183خردگرایی مدرن 250, 36خرید و فروش

245 خزانه دولت106خصومت

189خلاقیت جمعی - selfخودمالکی

possession 194 ,114, 87, 61خودمختاری

19561خودمختاری دموکراتیک

308 دادستانی دیوان کشور308 دادگاه انقلاب

,244 دادگاه عالی امریکا280

309 دادگاه ميكونوس311 دادگاه ویژه روحانیت

309 دارابى

,227 دارایی های بنیادی247 ,260

,206, 197, 195داروین 209 ,214

202, 95داروینیسم 95داروینیسم اجتماعی

داشته های منقول و غیر235 منقول

Yale 280دانشگاه یال 135دربار سلطنتی 35 درس خارج فقه

,123, 61 دستگاه اداری132

,66, 52, 48 دموکراسی81 ,83 ,84 ,96 ,97,

109 ,114 ,115 ,119, 122 ,123 ,130 ,141, 150 ,151 ,152 ,153, 155 ,158 ,160 ,172, 177 ,178 ,189 ,192, 196 ,198 ,200 ,211, 212 ,216 ,224 ,226, 238 ,240 ,254 ,255, 256 ,257 ,265 ,266, 269 ,273 ,285 ,286, 287 ,289 ,293 ,302, 305 ,308 ,332 ,364, 366 ,368 ,376 ,377, 381 ,383 ,384 ,386

دموکراسی بر اصل انتخاب48 ,211 ,212 ,238,

254 ,302 ,178دموکراسی مستقیم

189 ,212 دموکراسی ها بر پایه انتخاب

266 دنیوی شدن

sécularisation 133

380

134دهقانان 109دوران باستان

57 دوران پسا سنت170 دوران پسا صنعتی

61دولت حقوق مدار 142دولت کفر

54 دولت مشیت مند154 دولت ملی گرا

170 دولت های رفاه دولتهای صنعتی دموکراتیک

170259 دومپینگ مالیاتی305 ديكتاتورى آزادى

298 ديكتاتورى بنام رشد320 ديكتاتوری رشد

,54, 53, 51, 21, 17دین 62 ,88 ,93 ,98 ,104,

106 ,107 ,118 ,143, 144 ,188 ,218 ,297, 303 ,311 ,312 ,319, 326 ,327 ,331 ,335, 354 ,355 ,360

90دین سالاران ,191 رابرت سولومون

294 رابطه سلطه گر -زیر سلطه

45 ,33, 17, 15رابطه قوا

34 ,42 ,43 ,45 ,73, 75 ,93 ,99 ,104 ,107,

150 ,157 ,189 ,195, 196 ,198 ,215 ,218, 260 ,261 ,268 ,271, 297 ,302 ,312 ,327, 333 ,339 ,341 ,342, 352 ,354 ,355 ,356, 357 ,358 ,360 ,362,

364 ,365 ,366 ,371, 374 ,375 ,378 ,383, 390 ,392

رابطه مسلط – زیرسلطه15 ,99 ,141 ,149,

164 ,188 ,221 ,262, 390

30 رابطه های خصم آلود144 رابطه های طبقاتی

,90, 16, 15رابطه های قوا 107 ,130 ,157 ,215, 262 ,297 ,357 ,358, 359 ,378 ,381

113راست افراطی Rembrandtرامبرانت

146135رانت خواری

,63, 62, 48, 18راولز 94 ,95 ,96 ,98 ,216,

217 ,228 ,261 ,375258, 48 رأی اکثریت

,212, 178 رأی دهندگان250 ,285

-Radcliffeردکلیف – برون Browne 27155 رژیم های توتالیتر

,89, 88, 86, 75, 44 رشد93 ,99 ,105 ,106,

110 ,116 ,124 ,131, 142 ,150 ,158 ,167, 168 ,175 ,185 ,188, 189 ,191 ,192 ,206, 211 ,217 ,218 ,221, 226 ,233 ,235 ,241, 249 ,250 ,257 ,260, 263 ,265 ,266 ,267, 269 ,270 ,271 ,274,

381

275 ,276 ,277 ,278, 287 ,291 ,292 ,293, 294 ,299 ,300 ,301, 303 ,306 ,307 ,310, 312 ,313 ,314 ,316, 317 ,318 ,320 ,321, 322 ,323 ,324 ,325, 326 ,327 ,328 ,329, 330 ,331 ,332 ,333, 334 ,336 ,337 ,339, 340 ,341 ,342 ,343, 344 ,346 ,347 ,348, 349 ,350 ,352 ,353, 354 ,356 ,358 ,359, 364 ,368 ,370 ,372, 375 ,379 ,380 ,381, 383 ,384 ,390 ,391

206رشد تصاعدی جمعیت 310, 305 رفع فتنه

189رهبری شوندگان 189رهبری کنندگان

63 رهنمودهای اخلاقی272, 269 روابط قوا

Robertروبرت مرتون Merton 174

Robertروبرت مرسر Mercer 285 ,131 روحیه دموکراتیک

17331 رؤسای ایلها Roscoeروسکو پوند

Pound 27 ,57, 54, 33, 32 روسو61 ,95 ,100 ,119,

212290 روم قدیم

Richardریچارد اورتون Overton 195

Richardریچارد تالر Thaler 279

Richardریچارد سنت Sennett 82

,189, 185زبان قدرت 366

128زندگی جنسی ,34, 27, 17, 16, 15زور 42 ,43 ,44 ,45 ,46, 50 ,54 ,69 ,72 ,73, 74 ,75 ,92 ,93 ,94, 98 ,99 ,102 ,104,

113 ,120 ,125 ,149, 157 ,163 ,176 ,185, 188 ,204 ,218 ,260, 264 ,274 ,297 ,310, 311 ,312 ,313 ,314, 316 ,317 ,322 ,325, 326 ,331 ,332 ,333, 334 ,335 ,341 ,343, 346 ,347 ,348 ,349, 351 ,357 ,359 ,360, 364 ,365 ,366 ,368, 369 ,370 ,371 ,372, 375 ,378 ,382 ,388, 390

,134, 96, 16زیرسلطه ها 136 ,145 ,186 ,387

Sigmundزیگموند فروید Freud 152

236, 23 ژاپن Gérard Cornuژرارد کرنو

2322 ژرژ ودل

.Joseph Eژوزف استیگلیتز Stiglitz 275

Julia Cagéژولیا کاژه 256

382

,290, 275 ژیل سن پل292

- Gilles Saintژیل سن پل Paul 275

,116, 110, 92سارتر 185 ,365 ,383

,96, 49 سازمان ملل متحد138

,132سازماندهی اجتماعی 168

سازماندهی زندگی اجتماعی120

سازماندهی عمومی جامعه121

160سازمانهای مذهبی سازوکارهای از رشدماندگی،

221 Samsungسامسونگ

177202ساموئل هارتلیب 90 ساموئل هانتینگتون

Sao Paulo 166سائوپولو 308 سپاه

208سرراندولف روت ,98, 89, 85 سرمایه داری

113 ,119 ,134 ,152, 168 ,177 ,197 ,198, 199 ,206 ,207 ,210, 214 ,216 ,217 ,218, 226 ,229 ,230 ,232, 234 ,240 ,262 ,268, 269 ,272 ,274 ,288, 290 ,337 ,341 ,349, 350 ,386 ,387 ,389, 392

,113سرمایه داری جهانی 168

,134سرمایه داری مالی 177

سرمایه گذاریهای بین المللی258

205سرویلیام پتی 285 سفیدکردن پول

100, 60 سقط جنین ,39, 38, 37, 36سلطنت

40 ,41 ,42 ,47 سلطه روسیه شوروی سابق

151 سلطه سران ماوراءملی ها

89113سلطه گروه سالاری

Siliconسلیکون والی Valley 287

243, 230, 180 سندیکاها91سهم کارفرمایی

91سهم کارگر از درآمد 143 سودان

سوسیال دموکراتهای اروپایی96

,153, 89 سوسیالیسم198 ,210 ,216 ,226, 228 ,229 ,230 ,239, 250

سوسیالیسم بر اصل228 مشارکت«

سوسیالیسم برپایه مشارکت259 و

سوسیالیسم دموکراتیک228

286, 230 سوئد242 سوئیس

266 سیاست جهانی176سیاهان امریکا

383

سیدمحمدکاظم طباطبایی36یزدی Sisyphe 147سیزیف

206سیسموندی 102شارل بودلر Charlesشارل لوبن

Leben 26146, 108شاهان

86شاهکارهای هنری 281 شبکه جاسوسی Myriadشرکت میریاد

280287 شرکتهای چینی

35 شريعت شش سناریو در جهان بدون

275 کار71 شهر مولیانو

146 شهرهای خودگران ,50, 33, 19شهروندان

58 ,70 ,71 ,83 ,87, 88 ,90 ,91 ,93 ,101,

106 ,121 ,129 ,133, 136 ,138 ,139 ,161, 178 ,179 ,189 ,211, 212 ,213 ,214 ,215, 216 ,242 ,244 ,245, 247 ,248 ,249 ,256, 266 ,269 ,282 ,283, 285 ,289 ,302 ,304, 305 ,309 ,317 ,328, 346 ,348 ,349 ,350, 351 ,352 ,354 ,359, 367 ,370 ,374 ,375, 376 ,377 ,378 ,379, 380 ,381 ,382 ,383, 384 ,385 ,387 ,390, 391 ,392

150, 135 شی جین پینگ

Xi Jinping شی جین پینگ135

37, 36شیخ انصاری 179, 155, 100شیلی

88شیوه تولید 31 صاحب آمریت ها

211, 46 صاحب ولایت صاحب ولایت بر زمین و

46آسمان 52 صاحبان فلسفه قدرت

294 صادق قطب زاده صفات ثبوتیه و سلبیه خداوند

53325 صنايع ايران

245 صندوق بیمه بیکاری245 صندوق بیمه بیماری

166 صنعت زدایی205صید ماهی 142 ضد جنبش

127ضد یهودگرایی ,129طبقه های اجتماعی

165 ,166 ,44, 28, 24, 16طبیعت

46 ,47 ,51 ,55 ,57, 67 ,68 ,69 ,70 ,71, 75 ,79 ,80 ,81 ,84, 90 ,95 ,98 ,105 ,108,

110 ,112 ,113 ,114, 118 ,129 ,131 ,134, 136 ,141 ,143 ,144, 148 ,152 ,153 ,156, 162 ,170 ,173 ,180, 181 ,182 ,187 ,204, 207 ,209 ,210 ,214, 215 ,216 ,217 ,218, 238 ,248 ,262 ,263, 264 ,265 ,266 ,267, 268 ,269 ,270 ,271,

384

273 ,274 ,288 ,303, 304 ,305 ,307 ,311, 319 ,320 ,321 ,324, 331 ,336 ,337 ,344, 348 ,349 ,350 ,351, 352 ,359 ,361 ,362, 366 ,367 ,368 ,371, 372 ,381 ,382 ,383, 384 ,385 ,386 ,389, 391

178 طرحهای دموکراتیک113طرد پناهندگان

171, 60 طلاق ,52, 46, 26, 25 عدالت53 ,54 ,62 ,63 ,64, 83 ,88 ,95 ,96 ,98,

111 ,114 ,199 ,216, 221 ,224 ,226 ,227, 228 ,243 ,244 ,245, 246 ,247 ,252 ,260, 261 ,269 ,274 ,293, 349 ,369 ,370 ,371, 372 ,373 ,374 ,376

,83, 54 عدالت اجتماعی96 ,111 ,199 ,216,

221 ,227 ,228 ,247, 260 ,264 ,274 ,293, 349 ,369 ,371

,243, 227 عدالت مالیاتی244 ,245

227 عدالت محیط زیستی23 عدم مجازات عرفی گردانی

sécularisation 18336عروة الوثقی

183, 181عصر روشنایی 229 عصر صنعت بزرگ

103, 81 عصر صنعتی31 عقاید اخلاقی

,48, 16عقل قدرت مدار 297 ,306 ,311 ,313, 327 ,328 ,351 ,352, 353 ,364

,92, 69, 17عقل مستقل 175 ,307 ,315 ,316, 328 ,329 ,333 ,364, 387

,49, 43, 42, 34, 15علم 50 ,56 ,73 ,74 ,75, 78 ,81 ,89 ,93 ,95, 99 ,104 ,105 ,120,

124 ,157 ,182 ,187, 208 ,252 ,260 ,263, 268 ,271 ,318 ,333, 334 ,335 ,336 ,347, 348 ,349 ,354 ,357, 364 ,365 ,369 ,370, 371 ,372 ,375 ,378, 382 ,385 ,389 ,390, 391

,336, 268 علم اقتصاد389

335, 326 علم الیقین ,221, 117, 82, 77علی

294105عمل مریم

105عمل مسیح عوام فریبی ضد خارجی

113 ,38, 27, 26, 18غرب 45 ,71 ,92 ,109 ,113,

119 ,126 ,150 ,168, 171 ,174 ,175 ,176, 184 ,185 ,187 ,188,

385

192 ,213 ,220 ,221, 222 ,223 ,254 ,285, 302 ,303 ,332 ,346

,286 غولهای اطلاعاتی287

فاجعه های محیط زیستی166

utilitarismeفایده گرایی 183

hypermodernitéفراتجدد 82

135فراماسونها ,98, 94, 91 فرامدرن

100 ,111 ,114 ,115, 117 ,118 ,121 ,129, 132 ,136 ,137 ,140, 141 ,144 ,145 ,146, 147 ,149 ,150 ,151, 155 ,156 ,161 ,164, 165 ,167 ,169 ,172, 177 ,178 ,179 ,379, 381 ,382 ,384

,125, 110, 92فرامدرنیته 172 ,380 ,381 ,90, 25, 23, 21 فرانسه112 ,113 ,120 ,123, 124 ,129 ,130 ,134, 135 ,137 ,166 ,167, 168 ,176 ,180 ,191, 209 ,224 ,228 ,238, 239 ,242 ,243 ,244, 249 ,251 ,252 ,253, 255

26 فرانسوا تره330, 217, 184فرانسوی 49 فرانسویان

,120, 95, 15 فرآورده های175 ,204 ,268 ,273,

337 ,352 ,368 ,371, 373 ,374 ,381 ,389

277 فرآورده های کشاورزی individualismeفردگرایی

161194فردگرایی ملکی

109, 105فرزند خدا فرزند خدا شدن انسان

105105فرشته حامل پیام

,85, 71, 52, 18 فرهنگ90 ,91 ,92 ,121 ,127,

129 ,132 ,134 ,135, 143 ,153 ,155 ,156, 157 ,162 ,168 ,173, 174 ,175 ,179 ,180, 182 ,189 ,202 ,213, 228 ,288 ,323 ,339, 346 ,381

145 فرهنگ گرایی ,99, 19, 18, 17فضلها 104 ,110 ,121 ,130, 164 ,175 ,182 ,185, 189 ,216 ,260 ,265, 273 ,292 ,310 ,320, 328 ,337 ,344 ,345, 349 ,350 ,352 ,362, 363 ,368 ,372 ,373, 374 ,378 ,380 ,384, 385 ,387 ,390 ,39135 فطرت

355 فعال و فعل پذیر ,53, 41, 35, 34 فقه

127 ,31117فقهای دین ها

35 فقیه طراز اول شیعه ,38, 37, 36, 35فقیهان

46 ,51

386

,54, 52فلسفه قدرت 109

38فلس£فۀb حق£وق بشر ,50, 43, 42, 34, 15فن

75 ,93 ,99 ,104 ,108, 120 ,122 ,157 ,163, 182 ,252 ,260 ,263, 271 ,274 ,276 ,283, 297 ,314 ,316 ,321, 333 ,334 ,335 ,337, 357 ,364 ,365 ,369, 370 ,371 ,372 ,378, 382 ,385

286 فوکس نیوز Ramosفيدل والدز رامس

Fidel Valdez 300 ,281, 279, 278 فیس بوک

282 ,285 ,286 ,290 Philipفیلپ توین بی

Toynbee 198 ,52, 48, 37, 32 فیلسوف

71 ,119 ,184 ,35, 21, 17فیلسوفان

37 ,46 ,51 ,52 ,53, 105

207, 194فئودالها 31 قاضیان

,58, 18قانون اساسی 60 ,69 ,70 ,110 ,134,

182 ,188 ,192 ,213, 217 ,224 ,238 ,243, 244 ,253 ,254 ,263, 265 ,266 ,272 ,281, 288 ,304 ,308 ,311, 368 ,370 ,376 ,377, 381 ,382

238 1949قانون اساسی

47 قانون انتخاب اصلح308 قتلهاى زنجيرهاى

,290, 209, 208قحطی 291 ,18, 17, 16, 15قدرت

25 ,27 ,30 ,33 ,34, 38 ,39 ,41 ,42 ,43, 44 ,45 ,46 ,47 ,48, 50 ,51 ,52 ,53 ,60, 67 ,70 ,73 ,74 ,75, 81 ,87 ,88 ,89 ,91, 92 ,93 ,97 ,98 ,104,

105 ,106 ,108 ,109, 113 ,114 ,115 ,117, 118 ,120 ,126 ,130, 131 ,133 ,135 ,136, 141 ,142 ,146 ,149, 152 ,154 ,155 ,156, 157 ,159 ,165 ,174, 175 ,176 ,178 ,184, 185 ,187 ,188 ,189, 194 ,197 ,198 ,202, 204 ,205 ,206 ,207, 208 ,209 ,212 ,215, 216 ,229 ,230 ,231, 232 ,235 ,237 ,239, 240 ,241 ,245 ,247, 248 ,254 ,255 ,260, 261 ,262 ,263 ,264, 266 ,269 ,270 ,273, 274 ,275 ,277 ,278, 279 ,281 ,282 ,283, 284 ,285 ,288 ,292, 297 ,301 ,302 ,303, 304 ,305 ,306 ,307, 309 ,310 ,311 ,312, 314 ,315 ,318 ,320,

387

321 ,323 ,324 ,326, 327 ,328 ,331 ,332, 334 ,336 ,337 ,338, 339 ,340 ,341 ,342, 343 ,345 ,346 ,347, 348 ,349 ,351 ,353, 355 ,358 ,359 ,360, 362 ,363 ,364 ,365, 366 ,367 ,368 ,369, 370 ,371 ,373 ,375, 376 ,377 ,378 ,380, 381 ,382 ,383 ,384, 385 ,386 ,387 ,388, 389 ,390 ,391 ,392

قدرت تام حزب کمونیست157

146 قدرت دینی88قدرت مطلق یک شاه

111 قدیس ها57قرارداد اجتماعی

176قرارداد وین ,78, 77, 53, 34 قرآن82 ,98 ,127 ,191,

192 ,218 ,225 ,293, 294 ,353 ,360

,115, 112قرن بیستم 122 ,153 ,173 ,179, 206 ,228 ,229 ,233, 234 ,237 ,240 ,254, 290

,102, 59قرن نوزدهم 134 ,162 ,206 ,209, 210 ,228 ,229 ,230, 237 ,240 ,244 ,246, 254

254 قشرهای کم درآمد137, 106, 42, 34قهر

208قوانین طبیعی

159قوه مجریه 158قوه مقننه

كميسيون حقوق بشر309 سازمان ملل متحد،

298 كنفرانس وين294, 191 کاتلین هیگینز

Carbonnier 52کاربونیه، ,124, 84کارفرمایان

135 ,142 ,276 ,277, 279 ,281 ,287 ,290, 345

,123, 97 کارفرمایی ها167 ,175 ,180 ,214, 229 ,230 ,141, 135, 91, 55 کارگر

144 ,238 ,28984کارگران عضو سندیکاها

Karl-ottoکارل – اتو آپل Apel 63

Karl Poperکارل پوپر 174

کارهای بنی صدر در نقد188اسلام

285 کامبریج آنالیتکا ,50, 42, 33, 32 کانت54 ,57 ,62 ,95 ,195

276 کاهش عرضه کار36حاشیه بر مکاسب کتاب

کتاب »درباره حکومت و201اطاعت«

کتاب »رهبری در دموکراسی189

کتاب »گنجینه انگلستان201

,266, 189کتاب ارکان 293 ,364 ,366 ,381

,264 کتاب اقتصاد توحیدی294

388

کتاب بررسی اجمالی مبانی37اقتص£اد اس£لامی

,53 کتاب توتالیتاریسم154 ,293 ,294

49 کتاب دفاع از مدرنیته185کتاب دوم

262 کتاب سرمایه و مرام کتاب سیر اندیشه سیاسی

266 در سه قاره ,293, 49 کتاب عقل آزاد

364 کتاب فلسفۀb حقوق بشر

40 کتاب، »حقوق مفاهیم

هستند، چگونه ممکن است مفاهیم را تصاحب

207کرد« ,83, 82, 75, 24کرامت

87 ,100 ,102 ,120, 121 ,123 ,128 ,133, 145 ,154 ,174 ,183, 184 ,186 ,191 ,302, 359 ,360 ,370 ,392

203کرامول Christianکریستین لارومه

Larroumet 22122 کشتار ارمنیان

208کشفهای علمی کشورهای انگلیسی زبان

228112کشورهای لاتین

108کشیشان 213کلاسیک نخبه گرا

Claude Lefortکلود لوفور 302 ,82, 53, 47, 46کلیسا 109 ,331

171, 112کلیسای کاتولیک 167 کمیسیون اروپایی

کنفرانس جهانی پاریس168

27 کنفوسیوس71 کنگره گفتگوی فرهنگها

.J.-Lکوماروف و روبرت Comaroff et S.

Roberts 29198 وزفژکیت

112کیهان 87گالیله

گرایشهای سیاسی ضد117دموکراسی

308 گرباچف113گردهم آیی ملی

337, 209, 49 گرسنگی308 گروگان گیری.

308 گروگانها137 گروه های جهادگرا

Green 211گرین Gustave leگوستاو لوبن Bon 152

,282, 281, 177گوگل 29023, 22 لارومه

Lawrenceلاورنس کهلبرگ Kohlberg 63

53 لاییک84, 72 لائیک

128لذت جویی 100لغو حکم اعدام

153 لنینLou Reed 169لو رید

,135, 59, 55, 48لیبرال 150 ,195 ,198 ,201,

389

202 ,206 ,207 ,208, 209 ,210 ,211 ,216

135لیبرال مسیحی ها ,152, 96, 81لیبرالها 194 ,195 ,197 ,198, 199 ,200 ,201 ,203, 205 ,207 ,208 ,210, 216 ,221

,158, 107, 18لیبرالیسم 194 ,195 ,197 ,199, 201 ,202 ,203 ,206, 207 ,208 ,209 ,210, 211 ,213 ,215 ,216, 217 ,220 ,221 ,222, 223 ,259 ,266 ,293, 352 ,389

351 مادی گری ,144, 90, 79, 56 مارکس212 ,302

198, 197مارگارت تاچر Mazeaud 23مازود

,55, 54, 32 ماکس وبر56 ,57 ,59 ,62 ,71,

114 ,155 ,38971 ماکیاول

244 مالکان برده ها135مالکان زمین

229 مالکان سرمایه ,47, 37, 24, 18مالکیت

49 ,50 ,51 ,56 ,79, 81 ,91 ,98 ,142 ,193,

194 ,195 ,197 ,198, 199 ,200 ,201 ,202, 203 ,204 ,205 ,206, 207 ,210 ,211 ,212, 213 ,214 ,215 ,216, 217 ,218 ,226 ,227, 228 ,229 ,230 ,231,

232 ,233 ,234 ,235, 236 ,237 ,238 ,239, 240 ,241 ,243 ,244, 245 ,246 ,247 ,248, 250 ,254 ,257 ,258, 261 ,264 ,265 ,266, 268 ,270 ,271 ,272, 275 ,278 ,280 ,281, 283 ,286 ,287 ,288, 289 ,291 ,292 ,304, 386

مالکیت انسان بر سعی270, 218, 18خویش

,24, 18مالکیت خصوصی 47 ,49 ,50 ,51 ,81, 91 ,98 ,193 ,194,

197 ,198 ,199 ,200, 201 ,202 ,203 ,204, 205 ,207 ,211 ,212, 213 ,214 ,215 ,216, 217 ,218 ,226 ,228, 229 ,230 ,232 ,234, 236 ,239 ,241 ,243, 244 ,250 ,254 ,257, 261 ,264 ,265 ,266, 268 ,270 ,275 ,281, 291 ,292 ,375 ,386

,91, 18مالکیت شخصی 193 ,194 ,195 ,197, 198 ,199 ,200 ,201, 202 ,204 ,207 ,211, 212 ,213 ,214 ,215, 216 ,217 ,218 ,261, 264 ,265 ,266 ,268, 270 ,272 ,281 ,304, 386

مالکیت هوشهای مصنوعی291

390

204مالکیتهای بزرگ مالیات تصاعدی بر ارث

233 ,245 ,226 مالیاتهای تصاعدی

236 ,240 ,241 ,243, 254

246 مالیاتهای غیر مستقیم28 مالینوسکی

Manuelمانوئل کاستل Castells 172

258, 257 ماوراء ملی ها ,238 مبارزات انتخاباتی

239 ,255 ,256 ,106مبارزه اجتماعی

132 ,367 ,28, 27, 23, 22 مجازات

29 ,30 ,31 ,32 ,44, 45 ,100 ,102 ,155,

242 ,341 ,35622مجازات دولت

32 مجازاتهای اقتصادی32 مجازاتهای غیر بدنی238 مجلس سنا حق وتو

208مجلس عوام انگلیس 254, 238 مجلس لردها

مجمع تشخیص مصلحت311 ,354

مجمع تشخیص مصلحت319, 311 نظام

مجمع مختلط سهامداران و232 مزدبگیران

36محقق اراکی 36محق£ق ن£ایىنی

محمد حسین طباطبایی34 صاحب المیزان

,78, 60, 46محیط زیست 81 ,92 ,95 ,113 ,137,

143 ,163 ,166 ,168, 176 ,180 ,181 ,182, 214 ,248 ,250 ,257, 259 ,262 ,265 ,292, 319 ,327 ,343 ,352, 368 ,369 ,371

138, 80 محیط های طبیعی80 محیط های فنی

104مدار ماده مدار بسته مدارس و مؤسسات عالی

252 ,50, 48, 45, 16مدرنیته

87 ,89 ,92 ,96 ,102, 110 ,114 ,115 ,138, 148 ,155 ,184 ,185, 380 ,384

266 مدیریت جهانی389, 146مذهب

240 مرام نومالکیت گرایی37مرتضی مطهری

269 مردم سالارى شورایی ,126, 71 مردم سالاری

300 ,301126, 86مرزهای ملی

71 مرسیلیو دی پادوا203مساوات طلبان

228, 127 مستعمره ,89, 85, 83, 16مسلط ها

91 ,96 ,97 ,98 ,99, 121 ,135 ,136 ,186, 272

53, 46مسیحیان ,183, 98, 25 مسیحیت

188 ,217 ,21854 مشروعیت دموکراتیک

208مشیت الهی 96, 60مصالح دولت

391

308, 94 مصدق143 مصر

,94, 73, 35, 18مصلحت 296 ,297 ,298 ,301, 302 ,304 ,305 ,306, 307 ,308 ,309 ,310, 311 ,312 ,313 ,314, 315 ,316 ,317 ,318, 319 ,320 ,321 ,322, 323 ,324 ,325 ,326, 327 ,328 ,329 ,330, 331 ,333 ,334 ,336, 338 ,339 ,340 ,341, 342 ,344 ,345 ,346, 347 ,348 ,349 ,350, 351 ,352 ,353 ,354, 355 ,356 ,357 ,358, 359 ,360 ,361 ,362, 368 ,384

256 معافیتهای مالیاتی ,109, 108, 85معلمان

124 ,156 ,252 ,253, 278 ,345278, 215, 214 معلولان35 مفسده

150 مقام خلیفةاللهی32 مقامهای دینی ,195, 56مک فرسون

202 Macohersonمک فرسون

56360, 186مکارم اخلاق

36مکاسب 95ملاحظات اخلاقی

258 ملتهای همجوار240 ملی گرایان افراطی

,126, 113ملی گرایی 153 ,259

317 منابع نفت ایران منافع سامانه های اجتماعی

97256, 253 منشاء اجتماعی

,43, 42, 34 منطق صوری45 ,52 ,54 ,334

مهاجرتهای جمعیت های انبوه137

,70, 49, 16موازنه عدمی 75 ,81 ,117 ,164,

176 ,215 ,260 ,261, 266 ,268 ,272 ,293, 331 ,333 ,341 ,349, 354 ,363 ,367 ,374, 392

247 مؤسسه های نخبه پرورG.H. Mead 63مید

202میدلندز 114, 99میشل فوکو

309 ميكونوس112میکروب

290 میکروسفت Microsoftمیکروسفت

177112میکروسکوپ

164, 113میل جنسی 198 میلتون فریدمن

113نازیسم 127, 95نازیها

89 ناسیونالیسم60 نافرمانی مدنی

نحله مدافعان جبراقتصادی90

90نحله ملی گراها 197نحله منفعت گرایی

389, 268 ندرت ,47, 44, 29, 28, 16 نزاع

85 ,90 ,91 ,100 ,104,

392

106 ,121 ,129 ,134, 141 ,144 ,145 ,146, 147 ,165 ,280

,97 نزاع های اجتماعی106 ,114 ,129 ,134, 147 ,173

127, 125نژادپرستی ,150 نظام استعماری

153 ,17123نظام حقوق آلمان

238 نظام فدرالی194, 53 نظام فئودالی ,230, 229 نظام مالیاتی

248 ,258197نظر بنتام

,30, 29, 27, 26نظریه 38 ,46 ,47 ,62 ,63, 78 ,95 ,195 ,196,

202 ,203 ,206 ,208, 209 ,255 ,277 ,282, 291 ,367

نظریه حقوق طبیعی مدرن47

260 نظریه های فلسفی38نظری£ۀb سلطنت

324, 321, 317 نفت189نهادهای حقوق محور

,123, 60 نهادهای سیاسی134 ,156 ,172 ,179, 189 ,237 ,254

123 نهادهای سیاسی آزاد38نهج البلاغه 275 نوبل اقتصاد

,16, 15نیروهای محرکه 42 ,44 ,50 ,74 ,75,

101 ,132 ,177 ,178, 188 ,206 ,214 ,215,

218 ,262 ,265 ,266, 267 ,268 ,269 ,270, 271 ,272 ,274 ,294, 310 ,312 ,314 ,315, 316 ,317 ,326 ,327, 331 ,332 ,334 ,337, 338 ,340 ,341 ,344, 346 ,347 ,348 ,349, 354 ,359 ,368 ,371, 372 ,374 ,381 ,383, 387 ,389 ,391

,154, 15نیروی محرکه 167 ,183 ,260 ,274, 333 ,344 ,391

,389, 211 نئولیبرالیسم392

,55, 54, 48, 32 هابرماس57 ,64 ,66 ,68 ,69, 81 ,376 ,377 ,384

199, 196, 56هابس 210هابهاوس

298 هاشمى رفسنجانى153, 136هانا آرنت

153 هاناآرنت Henry Fordهانری فورد

290198 هایک162, 90 هگل146, 123 هلند

,67, 30, 28 همبستگی111 ,119 ,121 ,123, 128 ,129 ,140 ,178, 211 ,216

همبستگی های خانوادگی160

171 همجنس گرایان

393

,233, 200, 137هند 235 ,242 ,244 ,253, 259 ,299 ,300

146 هنر بورژوازی فلاماند53, 15هو الحق

Hoebel 27هوبل 276 هوش مددکار

,260, 148 هوش مصنوعی263 ,267 ,275 ,276, 277 ,278 ,279 ,280, 287 ,288 ,289 ,290, 375279 واتساپ

,123, 114وجدان انسان 127 ,145 ,172 ,183

,114, 17وجدان به حقوق 123 ,139 ,158 ,164, 176 ,187 ,188 ,263, 267 ,288 ,360 ,367, 368 ,373 ,376 ,377, 380 ,385 ,386 ,387

,83, 82, 80 وجدان به خود92 ,100 ,101 ,103,

104 ,108 ,111 ,112, 113 ,116 ,119 ,120, 121 ,122 ,124 ,125, 126 ,129 ,131 ,139, 143 ,146 ,147 ,154, 159 ,160 ,161 ,162,

163 ,164 ,172 ,175, 373 ,377 ,379

,123, 118 وجدان زدایی128 ,160

182وجدان علمی ,138, 17وجدان همگانی

139 ,140 ,379 ,387140 وجدانهای تاریخی299 وزير خارجه چين

,113وسائل ارتباط جمعی 156 ,169 ,181 ,231, 238 ,239 ,255 ,286

وضع مالیات تصاعدی بر متصاعد کردن گازکربن

249Vélasquez 146ولاسکز

,299 ولايت مطلقه فقيه310 ,316 ,328

,54, 44 ولایت مطلقه فقیه72 ,154 ,307 ,308,

309 ,312 ,354 ,355212ولایتمندی

18ویژگی های زبان آزادی 208ویگ ها

127یهودیان، 98یهودیت

52 یونان باستان181یونانیان باستان

394