Sociale en culturele pedagogiekBinnen de leerstof worden er drie vragen centraal gesteld:

1. Wat maakt de sociale en culturele pedagogiek tot een specifieke pedagogiek?2. Wat zijn typische en hedendaagse praktijken van de sociale en culturele pedagogiek?3. Op welke manier levert de sociale en culturele pedagogiek een bijdrage aan

burgerschapseducatie?

1. Wat maakt de sociale en culturele pedagogiek tot een specifieke pedagogiek?

1.1. OrganisatiesBij de Vieze Gasten, Tutti Fratello, Zinneke, Companie Taraten (Leuven).

organisaties die op een kunstzunnige manier met mensen bezig zijn en rond vragen die er 🡪in de samenleving leven werken.

● Tutti Fratelli = Antwerpse organisatie die theater maakt rond verschillende thema’s zoals armoede en mensen die aan de rand van de samenleving zitten.

1.2. Samenlevingsopbouw of opbouwwerkersZe hebben geen bureau, hun werkveld is een bepaalde buurt of regio; ze zijn veel op de baan

in buurten waar het samenleven niet easy is omw armoede of diversiteit gaan ze 🡪initiatieven op gang brengen om het samenleven terug te bevorderen

1.3. Waarvoor staat sociale en culturele pedagogiek?Het staat voor veelsoortige praktijken:• Soms op een ‘negatieve’ wijze omschreven ‘het is pedagogiek maar geen onderwijs

of ortho-pedagogiek’• Geen welomschreven ‘doelgroep’ (maatschappelijk kwetsbare groepen maar kunnen

zich ook tot iedereen richten).

⇨ rijke discussies over focus en eigen aanpak en nood aan theoretische verdieping

1.4. Wie introduceerde de term ‘sociale pedagogiek?Het is in Duitsland begonnen. • Mager (1810 – 1858): zette sociale pedagogiek af tegen de individuele pedagogiek en

tegen staatspedagogieko Belang van ‘totale opvoeding’: een theorie van de opvoeding tot sociale

burgers die in en vanuit vrijheid eigen leven vormgeveno Rond 1850 hanteerde hij voor het eerst de term sociale pedagogieko Staatspedagogiek (mensen opvoeden tot goed burgerschap, goed lid van de

staat) + indivuduele pedagogiek (focus op individu los van de maatschappelijke context waarin ze zitten)

met beide is er iets te kort🡪▪ Hij wilt een pedagogiek waarin hij het heeft over een

pedagogiek die mensen opvoed tot sociale burgers (verschil met individuele) maar dat moet vanuit de gedachte dat de

1

mensen vrijheid en discussie hebben de samenleving vorm kunnen geven -> Dat is een verschil met de staats! Want die andere zet burgers aan om samen na te denken dus daarom sociale pedagogiek

• Diesterweg (1790 – 1866): educatie dient een sociale missie te hebben (bestrijden van armoede en stimuleren van democratie en gelijkheid)

o ‘Volksschule’: onderwijs voor volwassenen is de geijkte weg om iedereen de kans te geven zichzelf te ontwikkelen, het eigen leven te bepalen en de eigen situatie te verbeteren • Zo wilde hij komen tot volksverheffing (dat ze niet alleen arbeid

verrichten)o Educatie moet gekoppeld zijn aan een sociale en maatschapellijke missie:

alles wat hij doet als pedagogoog wilt hij doen door armoede te bestrijden en de democratie te stimuleren

• Natorp (1854-1924) sluit aan bij Mager: individu en samenleving zijn altijd op elkaar betrokken en deze wederzijdse betrokkenheid wordt gevoed door gemeenschapsopvoeding

o opvoeding is altijd sociaal bepaald en gemeenschap wordt pas mogelijk door opvoeding

o Accent op het belang van de gemeenschapsopvoeding. want hij zegt mens nooit als enkel indivudi begrijpen we moeten ze altijd plaatsen in gemeenschap en wederzijdse betrokkenheid. De gemeenschap voedt altijd mee op en zonder opvoeding is er geen gemeenschap en je hebt die pedagogiek nodig om de gemeenschap verder te laten ontplooien en daarom is opvoeding altijd sociaal bepaald.

o Sociaal pedagogiek is DE pedagogiek omdat die de focus op de gemeenschap legt en dat is de focus die je moet hebben als pedagoog

• Herman Nohl (1879 - 1960) sluit aan bij Diesterweg: sociale hulp naar weeskinderen en jeugd (buiten de sfeer van de familie en de school)

o een educatief proces dat gegrond is in liefde en begrip o sociale pedagogiek verbinden met mensen die het niet gemakkelijk hebben

en dat is hier de jeugd en weeskinderen• naar de jeugd moet je meer initiatieven hebben die belangrijk zijn voor

die educatieve ervaringen

⇨ Zwarte bladzijde van sociale pedagogiek: je zit in Duitsland en daarom hebben de pedagogen de opkomst van het Nazisme en Hitler meegemaakt en hierdoor is het belang en het opvoeden van het volk meegenomen in het Hitlergedachtegoed dus op een bepaald moment was de sociale pedagogiek ondersteunend voor het Nazisme (bv Hitler Jugend)

o Hierna is het stilgevallen omtrent de pedagogen in Duitsland omdat niemand het meer aandurfde er nog iets over te zeggen

2

1.5. Gemeenschapsvorm doorheen de tijd? = Intermezzo Het is een intermezzo want als je luistert naar wat de pedagogen zeggen merk je dat er een grote interesse is in de gemeenschapsvormen

▪ Gemeenschaps = groep mensen die regelmatig activiteiten ontwikkelen en zich engageren voor elkaar en soms ook een op een gelijke manier over dingen denken

● Klassieke sociologen (bvb. Durkheim, Simmel, Tönnies) hebben veranderingen in het type gemeenschap verbonden met maatschappelijke ontwikkelingen.

o Ze dachten na over hoe de samenleven mogelijk is en op welke manier ze een gemeenschap vormen is de oorsprong van de sociologie

⇨ Deze twee wetenschappen zijn ontstaan tegen de IR aan.

● De preïndustriële samenleving is een landbouwmaatschappij (gemeinschaft): duurzame nabijheid/weinig contact met ‘anderen’/geringe arbeidsdeling. Mensen zijn betrokken op elkaar omwille van sterke groepsidentiteit en duidelijke regels en hiërarchie (mechanische solidariteit: het enige wat je moet doen is gewoon wat er van je verwacht wordt en dan ben je een deel van de groep)

● Met de opkomst van de industrialisering (en de verankering van de natiestaat) krijgt het gemeenschapsleven een andere basis. (cfr. gesellschaft en organische solidariteit).

o Andere basis: het kan niet anders dan dat er andere vormen van gemeenschappen tot stand komen• organische solidariteit: andere vorm van betrokkenheid op elkaar,

complexer, geen frequent contact met altijd dezelfde mensen dus anoniemere en vluchterige contacten dus anonieme onafhankelijkehdi van elkaar wordt erkend maar ook de confrontatie met andere mensen die op een andere manier dan jij denken wordt frequenter

Ook sociaal pedagogen proberen die gemeenschapsvormen centraal te stellen binnen die veranderende maatschappij door de IR.

● Grote aantallen mensen waren in fabrieken nodig om massaproducten te fabriceren. Van alle kanten trokken arbeidsmigranten uit arme plattelandsstreken naar de fabriekssteden om daar te werken en om sociaal te stijgen.

● Door de industrialisatie groeide de arbeidsdifferentiatie en expandeerde de ruimtelijke en sociale mobiliteit.

3

● De samenleving wordt zakelijker, complexer, vluchtiger en anoniemer, maar tegelijk namen de onderlinge afhankelijkheden toe en onderkende men door de ontmoetingen en confrontaties de menselijkheid van andere groepen.

● Uit deze netwerken ontstonden nieuwe informele en formele vormen van solidariteit. Risico’s op ontslag, op ziekte, op arbeidsongeschiktheid werden door vakbonden, verlichte fabriekseigenaren en later door de overheid ondergebracht in collectieve regelingen.

● De grote trend die uit dergelijke analyses naar voren treedt: van traditionele gemeenschappen in kleine verbanden op basis van informaliteit en gelijkenis naar een modern gemeenschapsleven dat gestalte krijgt in grotere verbanden, gegrondvest op lossere vormen van gelijkenis….

● Bijdrage sociale en culturele pedagogiek:o Mensen samenbrengen (ontmoeten, spreken, vertellen, discussie, tekenen,

toneel maken, foto’s…)o Waarin thema’s naar voren kunnen treden die met het samenleven te maken

hebben (vb. problemen huisvesting)o Erg diverse vormen om dit naar voren te halen: via kunst, via tekeningen in

het zand, via het leren lezen/schrijven,… o Ervaring dat het niet om individuele problemen gaat en krachten bundelen

om verandering te stimuleren.

1.1.1.Sociale nederzettingen ‘settlement movement’“These groups which are called settlements have naturally sought the spots where the dearth of this applied knowledge was most obvious, the depressed quarter of the great cities. They gravitate to these spots, not with the object of finding clinical material, not to found ‘sociological laboratories”, not, indeed, with the analytical motive at all, but rather in a reaction from that motive, with a desire to use synthetically and directly whatever knowledge, they, as a group, may possess, to test its validity and to discover the conditions under which this knowledge may be employed” (Addams, 1899, p. 35).

• Settlement movement: idee dat de unief en profs en studenten die daar studeren en onderzoek doen dat zij zich beter zouden gaan vestigen in allerlei buurten waar er hoge noden zijn en ze dan ter plaatse OZ doen wat kennis kan opbrengen en daarom de omstanigheden verbeteren in die buurten

• Hull house: theater, jeugdrechtbank, speeltuin, publieke keuken, publiek zwembad….cursussen voor volwassenen, nieuwe wetten rond kinderarbeid, het samen verzamelen van demografische gegevens van de buurt, ….

In haar teksten komen er twee dingen naar voren:1. sympathetic knowledge” (meelevende kennis)

o Door een fysieke locatie, een huis, aan te bieden kunnen mensen met verschillende achtergronden met elkaar in contact komen.

o Door met elkaar te praten, te dansen, te feesten, te sporten, … wordt ‘sympathetic knowledge’ oftewel ‘sociaal meelevende kennis’ opgebouwd.

o De afstand tussen mensen wordt op die manier verkleind omdat de zogenaamde ‘abstracte’ ander een concrete persoon wordt. Door de andere beter te leren kennen, worden eigen ervaringen en inzichten bijgesteld en

4

aangepast. Door de andere beter te begrijpen, en empathie te ontwikkelen, zullen mensen ook op een meer positieve of constructieve manier met elkaar om kunnen gaan.

⇨ Het lijkt een idealistisch idee maar het is wel echt een broeiend nest van activiteiten

2. lateral progress” (laterale, zijdelingse vooruitgang) o Vooruitgang vindt enkel plaats als er vooruitgang is voor allen. Vooruitgang

voor enkelingen leidt niet tot werkelijke vooruitgang. o Vooruitgang kan enkel het resultaat zijn van democratische processen.

Vooruitgang kan dus niet top-down opgedrongen worden of ook niet enkel gebaseerd zijn op principes

o vb. vrouwenbeweging en vakbondswerk

1.6. Wat drijft de sociale pedagogiek?• Heeft haar wortels in Verlichtingsdenken

• “durf je eigen verstand te gebruiken” (Kant)• ‘Sociale vooruitgang’ is mogelijk dankzij menselijke interventie (niet meer de

voorbestemdheid of goddelijke kracht)• Ieder mens kan mee deel uitmaken van het project van Verlichting. Daarom

het belang van emancipatie van alle mogelijke onderdrukte en achtergebleven groepen, zoals bijv. mensen die in armoede leven, jongeren, arbeiders, vrouwen. (‘volksverheffing’, ‘volksontwikkeling’)

• Staat van bij haar begin voor de vraag hoe zij de idealen van de Verlichting via educatie wil waar maken maar heeft ook aandacht voor samenlevingsproblemen die het gevolg zijn van een te ver doorgedreven vooruitgangsgeloof• De mens is geen op zichzelf staand individu, maar maakt altijd deel uit van

een gemeenschap.• Maatschappelijke uitsluiting dient te worden tegengegaan (‘kritische

pedagogiek’)• Een doorgeslagen professionalisering dient te worden tegen gegaan

(‘leefwereldgericht sociaal werk’)• Belang van democratie en openbreken van éénzijdige kijk van

humanisme/verlichting (‘diversiteitsdenken’, ‘duurzame ontwikkeling’, …)

• Definitie: Het is een pedagogiek waarin sociale én educatieve interventies gecombineerd worden om vorm of gestalte te geven aan het mens-zijn en het samenleven• Beweegt zich ‘letterlijk’ binnen het sociale of maatschappelijke leven • ‘Wat is zinvol samen leven’ wordt telkens weer gesteld• In het zich tot elkaar verhouden, ligt de mogelijkheid tot educatie (erg diverse

vormen dragen de mogelijkheid van educatie in zich: bv. in de vorm van een volkshogeschool, in de vorm van een buurthuis, in de vorm van een jeugdbeweging of een jeugdhuis`

5

• De interventies zijn erop gericht om de mens en de samenleving vorm te geven

• Ze stellen zich vragen zoals wat is duurzaamheid en democratie. Dit stellen ze als een open vraag (openheid naartoe de mensen waar op dat moment mee gewerkt wordt)

• Kernkwesties• Het belang van ervaring• Bottom-up processen• De gehele mens• Een perspectief bieden… (bovenstaande allemaal ervaringsgerichte

pedagogiek)• Aanpassen vs maatschappelijke transformatie (kritische pedagogiek)

🡪 vertrekken allemaal bottom-up dus van wat de mensen aangeven 1.7. Figuren van de sociale pedagogiek

1.1.2.Grundtvig (1783-1872)• Hij was een Deen• Volkshogeschoolsbeweging:

o NU noemt dit een vormingsplusschoolo Het moet een intensieve vorm van onderwijs zijn, dus leerkrachten en

leerlingen moeten verblijven op de schoolo Rosa Parks is ook naar deze school geweest

• Leren is enkel mogelijk als er een groot respect is voor de levenservaring van beide partijen. Grundtvig vond daarom ook dat volkshogescholen residentiële scholen moesten zijn waar leerkrachten en leerlingen gedurende een aantal maanden samenleven en samenwerken. De organisatie en het bestuur van de school diende opgenomen te worden door studenten en leerkrachten samen.

• Het betreft een verlichting van het individu dat zich verbonden weet met de bredere mensheid en dit over verleden, heden en toekomst heen.

• Conversatie en mondelinge communicatie• de rijkdom en kracht van hun eigen, levende moedertaal, de nationale geschiedenis,

het grondwettelijk kader, de geografie, de wetenschap en de literatuur1.1.3.Mary Parker Follett (1868-1933)

• Gemeenschapscentra in buurten en scholeno for overcoming civic apathy, further mutual understanding among groups,

and creating a local framework for the integration of churches, trade associations, lodges and youth groups

• Diversiteit maakt en samenleving sterker en rijker . o Door met elkaar te communiceren en met elkaar te interageren kwamen

mensen tot creativiteit en leerden ze. o Het was ook door met elkaar te communiceren en te interageren dat mensen

tot democratie konden komen: “To be a democrat is not to decide on a certain form of human association, it is to learn how to live with other men… The group process contains the secret of collective life, it is the key to democracy, it is the master lesson for every individual to learn, it is our chief hope for the political, the social, the international life of the future

6

• Genuine power can only be grown, it will slip from every arbitrary hand that grasps it; for genuine power is not coercive control, but coactive control. Coercive power is the curse of the universe; coactive power, the enrichment and advancement of every human soul.” 1.1.4. John Dewey (1859-1952)

• Ervaring is niet een sluier die de mens van de wereld afsluit, maar juist een middel om steeds dieper tot de werkelijkheid door te dringen.

• Zet zich af tegen het statische mensbeeld wat in de filosofie overheerst sinds Plato waarbij filosofen zich bezig houden met het trachten vast te leggen van de kern van het menszijn. Dewey gaat uit van een mens die vanaf zijn geboorte actief bezig is kennis te vergaren, problemen te analyseren en op te lossen of te omzeilen. Een mens dus die niet alleen onderworpen is aan krachten van zijn omgeving maar die ook probeert te veranderen. De mens is in staat te anticiperen en zich aan te passen, of zelfs zijn omgeving aan te passen.

• Alleen door te handelen – en dus niet door louter passieve observatie – kan kennis worden verworven. En die kennis blijft altijd verbonden met het handelen: ze drukt immers de relatie uit tussen onze handelingen en de gevolgen ervan

• De mens is ondenkbaar zonder zijn sociale context, al zijn ervaringen zijn opgebouwd in die omgeving. Bij alles wat hij overweegt kan hij niet anders dan de sociale context meenemen. Hiermee wordt het individu niet tegenover de gemeenschap geplaatst, maar wordt beschouwd als deelnemer in de gemeenschap. Ook hier dus geen dualistisch model maar een benadering vanuit een samenhang. De mens is niet denkbaar in isolement

• Democratie heeft met méér te maken dan met bestuurskunde alleen, maar met een manier van samen leven die als zodanig naadloos volgt uit de intersubjectieve constitutie van de mens.

• Twee pedagogische criteria waaraan deze zouden moeten voldoen. o Ten eerste gaat het om de vraag hoe talrijk en gevarieerd de stemmen zijn die

een kans krijgen om van zich te laten horen. o Ten tweede gaat het om de vraag hoe volledig en vrij de interacties tussen de

verschillende groepen zijn die hun kijk op het samen leven vandaag willen binnen brengen.

1.1.5.Klaus Mollenhauer (1928-1998)• De huidige samenleving omvat veel meer invloeden dan het gezin en de school • Pedagogische interventies vertrekken vanuit de leefwereld… de talloze momenten

van ‘deskundigheid’ van de mensen zelf (mensen demonstreren hoe ze hun eigen leven trachten uit te bouwen en wat ze hierbij belangrijk achten).

• Opvoeding en emancipatieo pedagogische interventies dienen zich niet te richten op het realiseren van

institutionele doelstellingen (bedacht door hulpverleners)• Dergelijke interventies die vertrekken vanuit de leefwereld van mensen maken het

mogelijk dat kwesties van rechtvaardigheid en gelijkheid naar voren konden treden. Op die manier kreeg sociaal beleid ‘bottom up’ ook vorm. • Pedagogische interventies en sociaal beleid liggen daarom in elkaars

verlengde en sociaal pedagogen dienen zich dan ook te engageren in het mee vorm geven aan een sociaal beleid

7

1.1.6.Oskar Negt (1934)• Vormingswerk Vakbond

o Het zichtbaar maken van klasse-conflicten en hoe deze een bijdrage kunnen leveren aan de vorming van klasse-bewustzijn

• De aanname dat arbeiders zelf in staat zijn om de maatschappelijke omstandigheden die hun leven mee vorm geven te analyseren, te interpreteren, te verklaren en ook strategieën te ontwikkelen om de situatie te veranderen

• Een zelfregulerend proceso Er werd samen bepaald wat de focus zou zijn en hoe men de noodzakelijke

kennis waarop men reflecteerde zou verzamelen. De kennis die uit deze reflectie voortkwam stond niet op zich maar werd gebruikt/toegepast om de eigen praktijk ook te veranderen

• Holistisch leerconcepto Negt richtte zich op subjectieve ervaringen die een groep van mensen

gemeenschappelijk hebben en benaderde deze ervaringen in al zijn cognitieve, sociale en emotionele dimensies.

1.1.7.Hans Thiersch (1935)• Leefwereldgerichte hulpverlening

o Door het onderzoeken van de leefwereld van mensen kon men nagaan welke probleemdefinities zij hanteren en welke mechanismen er spelen die meer humane en sociaal rechtvaardige levensomstandigheden belemmeren.

o houdt in dat men dient te vertrekken vanuit de manier waarop mensen hun leven zien en ervaren. Dit gebeurt door zich onder te dompelen in de complexe realiteit van het leven van mensen; in hun bezorgdheden en in hun netwerken waar ze deel van uitmaken. Door de reconstructie van de leefwereld van mensen wordt de dynamische en complexe relatie tussen de persoon in kwestie en de samenleving belicht.

• De sociaal-pedagogische praktijk o heeft betrekking op interacties tussen mensen en deze kunnen niet gepland

worden in welomschreven te bereiken resultaten1.8. De Canadese Antigonisch beweging

• Volwassenenvorming als een middel tot sociale en economische organisatie en verbetering. Concreet trachtte deze beweging, door middel van publieke vergaderingen en lokale studieclubs, de sterktes en zwaktes van de gemeenschap in kaart te brengen. Vaak leidden deze analyses tot de oprichting van coöperatieven (huisvestingscoöperatieven, handelscoöperaties…) Dit gebeurde niet enkel in Canada!

• Een coöperatie is "... een autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale en culturele behoeften en ambities te behartigen door middel van een onderneming waarvan ze samen eigenaar zijn en die ze democratisch controleren" (ICA-definitie).

1.9. Kernkwesties1.1.8.Belang van ervaring

• De sociaal pedagoog is ‘gedoemd’ om telkens opnieuw te zoeken, samen met de mensen met wie hij werkt, naar een aanpak die een antwoord biedt op de problemen die mensen ervaren.

8

• Wat de sociaal pedagoog met deze anderen bindt is de ervaring van de situatie. Door vanuit deze ervaring te vertrekken, over deze ervaring uit te wisselen en te reflecteren, kunnen ze samen komen tot leren en handelen.

• ‘pragmatisme’ (Dewey) en ‘kritische pedagogiek’ (Freire)1.1.9.Bottom-up processen en het samen vorm geven aan een

collectieve toekomst• Richtinggevende principes: participatie, eigenaarschap, gelijkheid… om blijvend

attent te zijn voor machtsprocessen, expertmodel etc.• Zie Dewey en 2 pedagogische/democratische principes

• (1) hoe talrijk en gevarieerd zijn de stemmen die een kans krijgen om van zich te laten horen.

• (2) hoe volledig en vrij zijn de interacties tussen de verschillende groepen die hun kijk op het samen leven vandaag willen binnen brengen.

• Groepsprocessen en samen mee vorm geven aan een collectieve toekomst• Het gaat voor de sociaal pedagoog dus niet over het samen bereiken van een

concreet op voorhand vastgelegd doel (vb. het bereiken van betere arbeidsomstandigheden, het kunnen lezen, het opvoeren van een bepaald toneelstuk).

• Het gaat over samen reflecteren over de bestaand orde, en zo samen andere mensen worden die op een andere manier nadenken over en op een ander manier handelen in de bestaande orde.

• Het gaat over samen op een andere manier kijken naar de werkelijkheid, en zo ook een andere mens en een andere gemeenschap worden die een andere toekomst schept of mogelijk maakt.

• Vooruitgang in de sociale pedagogiek betekent niet het wegwerken van een deficit op individueel vlak (vb. 1 persoon die kan leren lezen), of het wegwerken van een deficit op structureel vlak (vb. toekenning van migrantenstemrecht).

• Vooruitgang is wel dat mensen ervaren dat ze een stem hebben en mee de samenleving kunnen vorm geven en dus kunnen leren lezen en kunnen opkomen voor hun rechten 1.1.10. De Gehele mens

Een holistisch mensbeeld• 5 complementaire bestaansdimensies

o Cognitieve kennisverwerker en rationele onderzoeker

▪ Kennen, kennis verwerven, inzicht krijgen, beroep doen op de rede

▪ Doel: kennis en inzicht om de wereld beter te begrijpen en zich zelfstandig te kunnen orienteren

o Handelingsgerichte en vaardige actor

▪ Kunnen, vaardigheden, handelingsbekwaamheid en gerichtheid

▪ Doel: handelingsbekwame burgers en vaardige actoren die volwaardig kunnen partciperen en mee de samenleving vorm geven

o Zin- en waardenzoeker

9

▪ Zingeving, betekenisverlening, zoektocht naar het waardevolle, wat verantwoord is en het normatieve karakter van onze tussenkomsten, morele reflexie

▪ Doel: ethisch handelen en een rechtvaardige samenlevingo Communicatieve en actief luisterende mens

▪ Ontmoeting, dialoog, delen van ervaringen, complementair en kennisverwerver

▪ Doel: zich kunnen plaatsen in de dagelijkse leefwereld en die evenwichtig duiden

o Levenskrachtige en creatieve explorator

▪ Expressie, zintuiglijke waarnemingen, speels, plezier, zoeken naar het mooie in de mens – natuur en kunst

▪ Doel: een esthetisch bestaan en een ludiek leven • Het sociaal-cultureel werk en de 5 bestaansdimensies

o Aandacht voor elk van deze dimensieso Aandacht voor samenhang en integratie ervan bij het plannen van activiteiten

en programma’so Werken aan de ontplooiing van deze dimensieso Doel: persoonlijk zinvol en maatschappelijk verantwoord leven

1.1.11. Geen methode of techniek, wel een perspectiefHet gaat niet om het toepassen van een methode of techniek, ze richten zich op een perspectief openen voor de mensen waarmee hij werkt. Ze vallen niet samen met het volgen van een procedure.• Uiteraard hanteert de sociaal pedagoog specifieke methoden en werkvormen, maar

het handelen van de sociaal pedagoog valt niet samen met het louter volgen van één of andere procedure of stappenplan die door een bepaalde methode of werkvorm wordt voorgeschreven.

• Of ook nog anders gezegd: bij sociale pedagogiek draait het in de eerste plaats om een handelen die een concrete vorm wil geven aan belangrijke maatschappelijke waarden (zoals democratie, solidariteit, rechtvaardigheid, humanisering).

• De manier waarop bepaalde methoden en werkvormen mee worden ingezet worden dus gekneed vanuit deze focus. 1.1.12. Inpassen VS transformatie

Ze zijn hier enorm mee bezig en raken er eigenlijk niet uit. • Sociaal pedagogisch handelen wil ook altijd voor ieder kind, iedere jongere en iedere

volwassene de mogelijkheid van een toekomst te openen en ook open houden.• ‘Educatieve ervaring’ (cfr. Hellemans)• Het samen vorm geven van een antwoord waarin mensen kunnen ervaren dat ze niet

gevangen zijn in hun milieu of volkomen bepaald zijn door hun verleden, dat ze (opnieuw) ‘kunnen’ (beginnen) en dus een bijdrage kunnen leveren aan een meer duurzame, rechtvaardig samenleven.

10

• De democratische noodzaak – om de samenleving in termen van pluraliteit en conflict en niet in termen van eenheid en consensus te denken.

• Kern van het pedagogisch handelen: zwaarte van het verleden terug openen en kansen bieden

• Omdat de sociaal pedagoog wil werken op/kijken naar het punt waar maatschappelijke structuren en individuele ontplooiing elkaar ontmoeten, wordt de sociaal pedagoog met een dubbele uitdaging geconfronteerd:

o “Enerzijds de uitdaging om individuen voor te bereiden op de samenleving en anderzijds de uitnodiging om de samenleving te stimuleren rekening te houden met de persoonlijke en sociale noden van deze personen” (Schugurensky, 2014, 371).

o Is social pedagogy essentially the embodiment of dominant societal interests which regard all educational projects, schools, kindergarten or adult education, as a way of taking its values to all sections of the population and of exercising more effective social control; or is social pedagogy the critical conscience of pedagogy, the thorn in the flesh of official agenda, an emancipatory program for self-directed learning processes inside and outside the education system geared towards the transformation of society?” (Lorenz 1994, p. 93, in Smith, 2009).

Paolo Freire: een pedagogie van de onderdrukten • Werkte in Latijns-Amerika en de 3e wereld, is ook minister van onderwijs geweest

o Hier leefden ze al heel lang in armoede en werden ze onderdrukt (tot zwijgen gebracht)

• Educatie heeft altijd te maken met een vraag naar samen leven.• Haalt naar voren dat educatie nooit neutraal is: staat ten dienste van de verdere

onderdrukking of van bewustwording/emancipatie. • Reageert tegen een opvatting waarin educatie wordt gezien als een middel om

mensen aan te passen aan nieuwe uitdagingen in de samenleving. • Aandacht voor vorming: een besef dat er ook andere mogelijke perspectieven

waardevol zijn.

De pedagogiek van Freire• Freire werd belast met de concrete taak volwassen mensen te leren lezen en

schrijven. • Een dubbele pedagogische ingreep vereist:

(1) mensen moeten zich bewust worden van processen van onderdrukking: leren inzien dat er geen noodzaak zit in de gangbare orde der dingen en dat structurele verandering mogelijk is(2) mensen moeten geëngageerd geraken om de strijd aan te gaan om hun menselijkheid en vrijheid te herwinnen, om zelf en in eigen naam vorm en betekenis te geven aan hun wereld.

Hoe kijken mensen naar de situatie waarin ze leven (citaten uit de film)“Ze lijken te weten dat ze in een vicieuze cirkel zijn beland, nog voor hun geboorte.”

“De mensen leven in zeer erbarmelijke omstandigheden, ze wonen in krotten, zijn vaak werkloos en arm. … Ze willen graag weg, maar er is geen andere uitweg.”

“Ze oordelen over zichzelf zoals de rijkere mensen dat doen. Sommige denken dat het zo hoort en dat ze compleet nutteloss zijn.”

11

“Uiteindelijk wordt er in sommige gevallen gedacht dat het misschien wel hun lot is. ”“Ze zijn hun situatie beu en hebben het gevoel dat, wat ze ook proberen, er niets veranderd.”“Ze begrijpen niet waarom de samenleving hen niet wil of kan helpen terwijl er wel genoeg

middelen zijn.”

Freire haalt het zwijgen naar voren …. de stille armoede• Mensen zijn nog ‘louter’ toeschouwers bij wat er in hun leven/leefomgeving gebeurt • Freire haalt naar voren dat dit kan leiden tot een eigen ‘cultuurpatroon’

o ‘cultuur van het zwijgen’: isolement, berusting, apathie, weinig aangepaste voorzieningen

o ‘criminalisering’ die leiden tot maatschappelijke uitsluitingo ‘permanent afhankelijk zijn van bijstand’

• Freire haalt naar voren dat dit eigen cultuurpatroon geen eigenschap is van mensen maar een gevolg van een leerproces (socialisatie)

o Het is niet je eigen schuld dat je in armoede zit, de onderdruking en uitsluiting kan zo indringend zijn dat er een cultuur van zwijgen ontstaat en je moet als pedagoog zoeken om dit proces te doen kantelen

Een probleemstellende pedagogieVertrekken vanuit bezorgdheden die mensen hebben benoemd (de generatieve thema’s)• Pedagoog moet ‘tussen de mensen staan/gaan leven’ en op basis van die ervaring

generatieve thema’s ontwikkelen:o thema’s die de mensen in kwestie echt aanbelangen/hen aanspreken

(voedsel, huisvesting, arbeidscondities, etc.) en dus veel discussie generereno thema’s die een gesprek mogelijk maken waarin de structurele ongelijkheden

naar voren kunnen komen en kunnen leiden tot actie en verandering van structuren (erkennen van grenssituaties: onbeproefde mogelijkheden)

o Freiaanse klas: de woorden worden gelezen en nieuwe woorden worden gevormd en tegelijkertijd wordt de discussie gevoerd over waar staan die woorden voor en op welke manier halen ze de ervaringen over hoe je in de samenleving moet leven naar voren.

o Je moet sterk reflecteren over wat speelt er maar geen reflectie zonder actie! Na discussie altijd gesprek met wat kunnen we veranderen

Grenssituatie in discussie: ervaart dat je op een grens staat tussen wat er allemaal is in je 🡪leven en daardoor onbeproefde mogelijkheden durft te erkennen. Wijst er dus op wanneer de mensen uit die cultuur van het zwijgen durven te springen en nieuwe mogelijkheden zien.

Deze kernkwestie blijft een duidelijk spanningsveld

12

Freire denkt via een actie model maar typisch voor een freiraanse klas is dialoog dus kenmerken van de tussenpositie.

Er zijn ook artikels die zeggen dat hij wordt verweten dat hij een bepaald beeld heeft van een bewuste en geemancipeerde burger voor ogen heeft ideaalbeeld van waar moet die armoedemens eindigen later als burger door te veranderen

1.10. Speech van HellemansEen redervoering voor de afgestudeerde studenten pedagogische wetenschappen. Het gaat over het verschil tussen begrijpen en rechtvaardigheden + het verschil tussen weten en denken. Ze is een neutraal speker: ze wilt ingaan op wat maakt de pedagoog tot pedagoog

1.1.13. Start speech: bekommernisZe stelt vast dat er veel bewegingen zijn in onze samenleving die erop wijzen dat pedagogen gelijk worden gesteld met ingenieurs. Hellemans gaat een bepaald aspect van het handelen van pedagogen naar voren halen en zo ook het verschil met ingenieur.• Zoals een ingenieur een wagen ontwerpt en hierbij gebruik maakt van technieken

die ontwikkeld zijn op basis van theoretische inzichten ontleend aan disciplines van de mechanica

• ?? zo ook ontwikkelen pedagogen weliswaar geen wagens maar mensen en puttend uit andere disciplines??

Waarom deze bekommernis?Er zijn verschillende ontwikkelingen in onze samenleving:• Do’s and dont’s in de puberteit• Meer ontwikkelede technieken omtrent hersenen

1.1.14. De vergelijking gaat niet op! Handelen als een pedagoogVerschillende redenen waarom er een verschil is tussen een pedagoog en ingenieur• Geen be-werken van materiaal en zelfs geen be-handelen maar een samen-handelen.

Opvoeding is niet werken met mensen, het is in relatie zijn met mensen.• Verbetering is ook het doel van het ontwerp van de ingenieur maar het perspectief

van verbetering in opvoeding is uiteindelijk humanisering. Opvoeding impliceert een

13

Freire denkt via een actie model maar typisch voor een freiraanse klas is dialoog dus kenmerken van de tussenpositie.

Er zijn ook artikels die zeggen dat hij wordt verweten dat hij een bepaald beeld heeft van een bewuste en geemancipeerde burger voor ogen heeft ideaalbeeld van waar moet die armoedemens eindigen later als burger door te veranderen

engagement voor een betere, een humanere wereld waarin mensen als ‘iemand’ erkend worden, erkend worden in hun menselijke waardigheid.

• Humanisering is echter geen finaliteit, geen doel dat vlekkeloos in een middel – doel schema kan worden ingepast. Het is een perspectief dat op een andere manier werkzaam is.

o De werkzaamheid; waarop je rond een doelstelling werkt is niet een soort van middel van doen en denken om de humanisering vorm te geven.

🡪 perspectif humanisering = op een andere manier werkzaam zijn

1.1.15. Een radicaal voorbeeldZe houdt een pleidooi voor wat zij de ondeskundigheid wilt noemen van het pedagogisch handelen. Die ondeskundige mimenten zijn de momenten wanneer professionals niet kunnen terugvallen op experimenten, resultaten van onderzoeken en dergelijke (evidence based werken)BV: wat een orthopedagoog doet is steunen op evidence based onderzoek: hij doet is omdat het vroeger al bewezen is dat dergelijke interventie werkt en effect heeft

Wat te doen met jongeren die een moord hebben gepleegd?• Handelt het begeleidingsteam on-professioneel wanneer ze naar heropname

streven van die jongeren in de samenleving? o Hier schrikt ze van en ze stelt zich de vraag of men dan onprofessioneel

handelt omdat ze soms is buiten het boekje treden en beslissingen nemen die niet binnen een kader vallen maar wel juist lijken.

• In het nemen van die risico’s is men nooit volledig gedekt door ‘deskundigheid’.

Een treffend antwoord op de radicale stelling“Het team kan gesteund op wetenschappelijk onderbouwde analyses en prognoses een aanpak uittekenen die volstrekt gedekt wordt door deskundigheid.” Maar de vraag die blijft hangen: • Is het nu gewoon dit dat men op dat moment moet doen? • Doet men ook genoeg … binnen de grenzen van wat men weet en kan weten? • Doet men recht aan de betrokkenen in dit geval alle betrokkenen?

1.1.16. Een gewaagde actieDe vraag naar wat een pedagoog moet doen moet starten vanuit begrijpen wat er leeft in de specifieke situatie, het oordeel over wat er moet gebeuren kan nooit afgeleid worden uit deskundigheid. • Een onderscheid tussen begrijpen en rechtvaardigen• Het oordeel zal niet zondermeer kunnen worden afgeleid uit deskundigheid.

o Zolang ik iets doe omdat ik weet, binnen de grenzen van wat ik weet, te moeten doen ben ik alleen maar bezig invulling te geven aan een bekend programma.

• Het moment van de gewaagde actie, het moment van het denken van het ‘misschien’ waarin men moet uitvinden wat kan zijn zonder te weten

o Openen van allerlei opties kan nooit afgeleid worden uit wetenschappelijk onderzoek

14

1.1.17. Beroep en professie – einde speech• Professie houdt een engagement in. • Beroepen waarbij er meer in het spel is dan vakdeskundigheid

o Pedagogen hebben ook proefessie, maar vakdeskundigheid is ook heel belangrijk

• Beroepen die bovenop het weten, het kunnen, de competentie een soort verplichting inhouden, een verplichting t.a.v. iets wat niet meteen kan ingevuld worden maar waarvan wel de overtuiging bestaat dat mogelijk kan gemaakt worden. Het gaat om iets wat misschien zou kunnen zijn.

• Het denken van dit misschien is van een andere aard dan het kennen en weten.o Het kennen geeft een antwoord op de vraag ‘wat waar is’ maar het weten

van wat is kan geen antwoord geven op de vraag naar wat juist en te-recht is.o Het denken vindt zijn aanzet buiten zichzelf , in het aangesproken zijn door

het of de andere in een concrete situatie. o Het denken heeft een antwoordkarakter. Het is een antwoord op een situatie

die hier en nu vraagt om een oordeel betreffende wat juist is.

Hellemans oproep: koester die momenten van gewaagde actie en denk niet ik handel niet via het model. Durf deze acties en beslissingen te nemen.

2. Wat zijn typische hedendaagse praktijken van sociale en culturele pedagogiek?

We beperken ons hierbij tot Vlaanderen.

FMDO (federatie voor minderheidsgroepen in Vlaanderen) behoort tot sociaal cultureel volwassenwerk net zoals LABO vzw (vormingsorganisatie in Gent met gedachtegoed van Freire), welzijnsschakels en ORBID (werken rond immigranten, vluchtelingen)

1.11. Sociale en culturele pedagogiekWat ze als een belangrijk perspectief zien is het belang van maatschappelijke innovaties.

Het is een zeer ruim veld waarin het gaat over amateurskunsten (toneelgezelsschappen) , sociaal artistiek en cultureelwerk met volwassen , jeufdwerk, lokaal cultureel werk, cultueeel erfgoed, samenlevingsopbouw en educatie.

• Sociaal-Cultureel? Waarom dit koppelteken? o Zijn op elkaar aangewezen (geen cultuur zonder sociale inbedding maar

evenmin is er een social leven denkbaar zonder gedeelde culturele opvattingen, normen en waarden)

o Gaat het vooral om het genereren van sociale effecten (en dus een vorm van social werk)? Maar aandacht voor cultuurwerk, cultuuroverdracht etc. is prominent aanwezig (cfr. valt ook onder de bevoegdheid van cultuur en niet welzijn)

15

▪ Sommigen leggen de nadruk op het sociale en zeggen dat het sociaal culturele deel uitmaakt van sociaal werk

▪ Anderen leggen de klemtoon op het culturele. • Bevoegde minister = Sven Gatz (cultuur, jeugd en media)

o Het belang van cultuuroverdrachtis zeer belangrijk binnen sociaal cultureel werk

• Keuze om ook ‘educatief werk’ op te nemen in tabel: organisaties en initiatieven die van vorming en educatie een belangrijke doel hebben gemaakt maar geen deel uitmaken van formeel onderwijs

o Dit is anders dan het schoolse onderwijs!• Nauwe verwantschap tussen beiden nl. educatieve functie binnen SCW, innovatieve

praktijken die complementair zijn aan onderwijs (bibliotheek, basiseducatie) o Educatief werk lag buiten het onderwijs want enkele lokale bibs zijn een

ondersteuning gestarto Ook de basiseducatie is een praktijk die los staat van de schoolse educatie,

het is ontstaan door burgers1.12. Leuvense focus: sociale én culturele pedagogiek

• Focus op sociaal cultureel werko Hierdoor spreken we niet meer van sociale pedagogiek, maar van sociale en

culturele• Belang van het artistieke en kunst

o Kwam meer en meer op• Diversiteit aan culturen in onze samenleving

o Pedagogiek in nauwe samenhang met diverse culturele samenleving

1.13. Een definitie probleem?Sociaal cultureel op een eenduidige manier omschrijven is moeilijk. Het brengt namelijk twee adjectieven samen die allebei meerdere betekenissen hebben

o Sociaal = gemeenschap (gelijke kansen/aandacht voor de meest kwetsbaren)o Cultureel = kunsten (normen, waarden, verwachtingen, doelen, idalen die

bepalend zijn voor handelingen van een collectief

Eenduidige definitie ook niet mogelijk door:• Er komen steeds praktijken bij (als antwoord op maatschappelijke vragen) en ook de

opvatting inzake waar deze praktijken voor staan verandert.o De visie waar de praktijken voor staan veranderd voortdurend, net zoals dat

er elke dag nieuwe parktijken tot stand komen, hierdoor ontstaan er nieuwe maatschappelijke vragen.

• Beleid van overheid staat niet stil: soms terughoudend inzake veranderingen maar ook mee sturend/aanjager van veranderingen

o Willen de samenleving ondersteunen (bv subsidies)o OF zijn juist terughoudend

16

2.1.1. Kaderconcepten: Levenslang en Levensbreed leren1. Levenslang = op de arbeidsmarkt stellen zich nieuwe ontwikkelingen en hiermee

moet je kunnen omgaan.2. Levensbreed = ook in de vrije tijd , zijn er kansen om te leren

o we leven in een samenleving die zo snel evolueert dat er altijd geleerd blijft, ook als je volwassen bent

o Schema : Vlaanderen heeft een enorm rijk palet aan initiatieven om leren in de volwassenheid verder te bevorderen • Onderwijs aan volwassenen; cursussen rond taal, software,

leerkrachtenopleiding, TKO (tweedekansonderwijs) • I&I = initiatieven naar vluchtelingen , NT2 (nederlandse tweede taal)

Ook de verschillende domeinen hebben verschillende ministersDit is opnieuw een probleem voor de eenduidige definitie. • Volwassenonderwijs = Vlaams Minister van Onderwijs en Vorming (Hilde Crevits)• Sociaal – cultureel volwassenenwerk = Vlaams Minister van Cultuur, Media en Jeugd

(Sven Gatz)• Beroepsopleiding = Vlaams Minister van Werk, Economie, Innovatie en Sport (P.

Muyters)• Openbare diensten en voorzieningen = Vlaams Minister van Cultuur, Media en Jeugd

(Sven Gatz)2.1.2. Kaderconcepten: het middenveld

Sociaal cultureel werk behoort tot het middenveld = ruimte die zich situeert tussen het individu, de overheid en de economie.

o Organisaties die in het middenveld zitten hebben een andere dynamiek dan enkel een focus op het individu, de winst of de staat

o Het gaat om initiatieven van burgersMiddenveld:= alle autonome organisaties en structuren die bestaan uit sociaal geengageerde individuen die hun krachten vrijwillig bundelen, maar toch buiten de formele beslissingsfora vallen. Het middenveld vormt daarmee het brede terrein van alle mogelijke vormen van spontane

17

associaties waaraan burgers vrijwillig kunnen participeren en vanuit een gedeeld verantwoordelijkheidsbesef hun stem laten horen, onafhankelijk van bijvoorbeeld publieke besturen en politieke partijen. Het middenveld bevindt zich dus tussen enerzijds de individuele burger en zijn familie en vrienden (de privésfeer) en anderzijs de overheid (de politieke sfeer). Vaak wordt daarbij nog een derde speler vernoemd: de markt.

• Relatie tot overheid: doorgeefluik, partner, bemiddelaar en intermediair, buffer, belangenbehartiger, tegenmacht…

o• Maatschappelijke impact verandert/fluctueert: van een sterk en ideologisch

gegronde positie naar de vraag ‘wie vertegenwoordigt deze middenveldorganisaties eigenlijk?’ maar ook ‘niet meer weg te denken partners’ (bvb. Beheersovereenkomsten)

Impact die de organisaties veranderd• Vroeger/oude: je had een vereniging voor de socialistische vrouwen, katholieke

vrouwen dus band met politieke ideologie 🡪 We leven in een samenleving waardoor die band niet meer echt mogelijk is dus dan komt

er de vraag waar staan die middenveldorganisaties nu voor• Nieuwe: volgens een bepaalde maatschappelijke kwestie bv milieubeweging

Middenveld = het topje van de ijsberg• Organisaties met een stevige structuur, ruime achterban, brede naambekendheid

(vaak met financiële steun van overheid). o Er zijn goede zichtbare organisaties, deze zijn eerder wat loch want ze gaan

niet meer zoeken naar nieuwe antwoordeno De kleinere organisaties (onder water) zijn veel innovatiever en hebben

nieuwe antwoorden op maatschappelijke vragen 🡪 op deze moeten we zicht krijgen

o Typisch voor middenveld = heel veel organisaties die niet bekend zijn omdat ze klein zijn, geen formele structuur hebben en/of nieuw zijn

• Sociaal-culturele praktijken ontwikkelen zich overal waar mensen samen ageren en interageren met het oog op vormgeving en vernieuwing van mens en maatschappij (synoniemen: informele vormen van betrokkenheid, lichte gemeenschappen, incidentele participatiebereidheid

2.1.3.Terugkerende karakteristieken?• Doelstellingen zijn zowel individu- als maatschappijgericht ( ≠ financiële winst)

o Auteurs kiezen voor het woord ‘empowerment’ om centrale focus aan te geven maar geven ook een continuum aan lopende van maatschappelijk participatie, over bijdrage aan debat tot maatschappelijk engagement/actie

• Functies: wat ziet het SCW als centrale opdracht? (keuzes/focus, profilering, legitimering: al dan niet bewust)

o Een veel gebruikte indeling is: culturele, educatieve, gemeenschapsvormend, maatschappelijke activering

• Ze stellen empowerment centraal: versterken van het individu en sociale mobiliteit mogelijk maken)

18

1.14. Wat is een sociaal-culturele functie?• Het gaat over de aard, de structurering van de praktijk en het soort processen die je

wilt stimuleren om tot een eindresultaat te komen. 2.1.4.De aard en de processen die je beoogt

• Maatschappelijke bewegingsfunctie, cultuurfunctie, leerfunctie en gemeenschapsvormende functie staan centraal.

o Nadenken over de doelstellingen en de praktijk de we daarrond vormgeven is vooral gericht om samen met mensen te leren om naar die doelstelling te komen

2.1.5.De sociaal culturele functiesAIF+• Doelstelling: een open en diverse samenleving creëren• Gemeenschapsvormende functie: samen tafelen, mensen op elkaar betrekken,

zowel mensen die het goed hebben als mensen die het minder goed hebben. Mensen uit hun isolement halen en lokaal netwerk creëren

• Cultuurfunctie: door samen te tafelen uitwisselen van cultuur.

Café Combinne (vormingsplus)• Doelstelling: nieuwkomers integreren in onze samenleving• Leerfunctie: nieuwkomers en Vlamingen leren op informele manier van elkaar.• Gemeenschapsvormende functie: versterken van de interactie tussen

nieuwkomers/anderstaligen en Vlamingen

Vredesactie • Doelstelling: kernwapens weg uit België• Maatschappelijke bewegingsfunctie: mensen/groepen ruimte bieden om zelf sociale

actie te ondernemen en zelf verandering in gang zetten, te wegen op het beleid.1.15. Een laboratorium voor een betere samenleving

De overheid zegt dat we een maatschappelijk laboratorium rol moeten opnemen. Deze is expliciet bedoeld om bij te dragen aan een betere samenleving, meer duurzaamheid; rechtvaardigheid en minder armoede. • Sociaal-cultureel werk speelt een verbindende rol. We verbinden mensen met elkaar.

In groepen, netwerken en bewegingen bieden we ruimte tot ontwikkeling van mensen en gemeenschappen.

• Sociaal-cultureel werk vervult een kritische rol. We maken kwesties uit de leefwereld van mensen tot publieke zaak. We dragen bij aan de maatschappelijke dialoog over relevante thema’s en kwesties.

• Ten slotte vervult het sociaal-cultureel werk de rol van maatschappelijk laboratorium. We ontwikkelen innoverende praktijken die een antwoord bieden op maatschappelijke vraagstukken. We proberen de bakens in de samenleving te verzetten.

Democratie staat voor ‘Reclaim en Reframe’Burgers die het recht claimen om bepaalde vragen die door de overheid niet worden opgenomen (of op een manier opgenomen dat er nog vragen zin)

19

Reclaimen van mogelijkheid om maatsch kwesties zelf op te nemen en op zoek te gaan 🡪naar een antwoord en die te reframen (innovatief daarin te zijn, anders dan wat de samenleving tot nu beschrijft)

Een samenleving waar alles rond zwemmen draaitBeeld je in dat alles rond zwemmen gaat: het is enorm belangrijk en dus moet je goed kunnen zwemmen maar er zijn snelle en trage zwemmers, mensen die het voor de lol doen of een olympische droom hebben

Als je nu in die samenleving leeft: wat is dan de rol van middenveld organisaties? - leerfunctie: probreen dat alle mensen goed kunnen zwemmen - Vercshillende gemeenschappers van zwemmers bij elkaar brengen (vrijetijds,

olympische..) diversiteit centraal stellen en kennis laten maken met elkaar🡪

MAAR soms is er meer. Nodig dan ervoor te zorgen dat iedereen leert zwemmen en betrokken is met elkaar want niet iedereen kan zwemmen, goed zwemmen, De rol als middenvelspeler: mensen stimuleren om met elkaar te spreken en op die manier het probleem van de ‘jeuk waardoor ze niet kunnen zwemmen’ zichtbaar maken en zeggen dat het niet te maken heeft met individu, er is nood om de structuren rond het zwembad te bespreken en te veranderen (kritische rol opnemen)

Maatschappelijke spelregels veranderenMisschien is het belangrijk om als middenveld organisatie naast de kritische en verbindende rol ook op een creatieve wijze na te denken hoe zwmmen op een andee manier vorm zou kunnen krijgen Dus andere vormen van zwembaden enz voorstellen 🡪Rol middenveld: concept op een andere manier vorm te geven (bv geen chloor meer te gebruiken) dus oproep om labo rol zeker op te nemen!

2.1.6.Een laboratorium voor een betere samenleving• Een laboratorium staat gelijk met experimenteren. In laboratoria worden eerst op

kleine schaal experimenten uitgevoerd, die later als ze succesvol blijken, op veel grotere schaal worden verspreid. En dat is precies de kracht van sociaal-cultureel werk en sociaal-culturele praktijken.

• Een tweede element dat van wezenlijk belang is om van maatschappelijke innovaties te kunnen spreken, is de mate waarin de innovaties ook echt de spelregels hebben veranderd. In het Engels hebben we het over ‘gamechangers’. Het internet is bijvoorbeeld zo’n gamechanger. We werken anders, we verplaatsen ons anders, we kopen anders, we gaan anders om met informatie, enz.

• ‘Spelregels’ gebruiken we hier als voor alle onderliggende structuren, systemen, waardenopvattingen en machtsbalansen die in een bepaald domein van het samenleven het handelen en de interacties tussen mensen onderling en met systemen fundamenteel sturen en bepalen. Spelregels scheppen dus mogelijkheden maar stellen tegelijk ook grenzen aan wat kan en mag.2.1.7.Hoe maatschappelijk innoverende praktijken herkennen?

• De ‘hypothese van de veelbelovendheid’: de aanname of zelfs het geloof dat het realiseren van de praktijk spelregels zal veranderen op een manier die ooit historisch relevant zal blijken.

20

• De tweede voorwaarde, het veranderen van spelregels, kan wel een duidelijke toetssteen zijn voor innoverende praktijken. Maatschappelijk innoverende praktijken moeten een voorafbeelding zijn van de spelregels die ze voor ogen hebben. Ze moeten als experiment nieuwe, fundamenteel andere spelregels, stimuleren of uitproberen.

• Spelregels die leiden tot een meer duurzame, democratische en inclusieve samenleving. Praktijken die de voorafbeelding zijn van hoe de toekomst er zou kunnen uit zien.

1.16. Sociaal artistiek werk• Elke mens is drager van cultuur en moet de kans krijgen om deze te uiten…..Iedereen

kan aangesproken worden op het samen maken van kunst en zeker ook mensen die leven in precaire levensomstandigheden

• Internationale term: ‘community arts’ (gemeenschapskunst, participatieve kunstpraktijk)2.1.8.Een nog jonge sector met een dubbele finaliteit

• Jaren ‘90: opmars Vlaams Blok (‘91) +Algemeen Verslag van de Armoede (’94)

• 2000: ‘sociaal-artistieke projecten’ in experimenteel reglement (Bert Anciaux)• 2006: opname in Kunstendecreet

o Verbreding welzijnsbegrip: recht op cultuur + kunst als een krachtige educatieve praktijk (geen hulpverlening)

o Verbreding kunstenbegrip: kunsten meer divers en inclusief maken + sociale thema’s op de agenda

2.1.9.Kunst en democratie?• Sociaal artistieke praktijken kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan een nieuwe

invulling van democratie. o In een geglobaliseerde wereld heeft enkel een bepaald model van democratie

kans op slagen: een democratie die een veelheid van singuliere stemmen van burgers stimuleert;

o Democratie zal in de toekomst alvast enkel nog legitimiteit behouden wanneer ze de transformatie van ongelijkheden tot de kern van haar politiek maakt en wanneer ze voortdurend nieuwe ‘barbaren’ toelaat.

1.17. Jeugdwerk?• Goed jeugdwerk is een laboratorium van de civiele maatschappij;• Goed jeugdbeleid is geen jeugdzorgbeleid;• Goed jeugdwerk respecteert de eigenzinnige leefwereld van kinderen en jongeren;• Goed jeugdwerk combineert nutteloze speelsheid met speelse nuttigheid

1. Samenlevingsopbouw1.18. Missie en doelgroep van samenlevingsopbouw

• Missie = Het recht op menswaardig leven voor maatschappelijk kwetsbare groepen.”o Focussen zich op groepen waar basisgrondrechten geschonden worden

21

▪ Basisgrondrechten = voeding, school, woning • Werkdomeinen

o Toegang tot grondrechten o Leefbaarheid in gebieden met slechte leefomstandigheden

1.19. Armoede?• Jaarlijks bereiken we duizenden mensen die het om financiële, sociale of andere

redenen moeilijk hebben. Dat is een erg diverse groep: mensen in armoede, werklozen, alleenstaanden, maar ook mensen zonder wettig verblijf, sociale huurders, woonwagenbewoners, enzovoort. Dagelijkse beslommeringen over geldgebrek, een zwakke gezondheid, problemen met openbare instanties, maken dat ze de pedalen kwijt geraken. Zij worden op het tweede plan geschoven door maatschappelijke mechanismen die uitsluiting en achterstelling veroorzaken en in stand houden.

• Uitgangspunt van Samenlevingsopbouw: iedereen heeft recht op een goeie job, sociale bescherming, behoorlijke huisvesting, een gezond leefmilieu, cultuur en ontspanning. Toch zijn er in onze samenleving mensen voor wie deze basisrechten grotendeels dode letter blijven.

• Samen met maatschappelijk kwetsbare groepen werken opbouwwerkers aan veranderingen die de situatie waarin deze mensen leven en hun positie in de maatschappij verbeteren.

o OF: Samenlevingsopbouw wil structurele veranderingen die een oplossing bieden voor gemeenschappelijke problemen van achterstelling en uitsluiting. En het ondersteunt en versterkt kwetsbare groepen om daarin zelf een rol op te nemen.

1.20. Samenlevingsopbouw?• "Er is geen alternatief," zo wordt beweerd. Met ons nieuw meerjarenplan 2016-2020

willen we deze pensée unique doorbreken. Een solidaire en rechtvaardige samenleving is mogelijk. Maar dan moet er wel voor gekozen worden. Samenlevingsopbouw neemt de handschoen op. Onze projecten tonen hoe een betere samenleving eruit kan zien.

• In de periode 2016-2020 werken de negen instituten intensief samen over zes thema's:

o wonen op maat, de kloof arbeidsmarkt-laaggeschoolden, de strijd tegen onderbescherming vanuit basisvoorzieningen, betere toegang tot gezondheidszorg, gelijke onderwijskansen voor alle kinderen en de campagne 'Ieders stem telt' bij de komende verkiezingen.

o Gedreven door een gezonde dosis verontwaardiging brengen we de komende jaren de noden en behoeften van mensen in kwetsbare posities in het maatschappelijk en politiek debat.

• LINK Freire: armen zitten in de cultuur van het zwijgen ze zien geen mogelijkheden 🡪meer om te zoeken naar oplossingen

Voorbeelden van wat ze willen realiseren• Kwaliteitsvol en betaalbaar wonen (vb onderdoordachte sanering en sociale

verdringing 19 eeuwse stadsgordel, Huurdersyndicaat, Vlaams huurderplatform,

22

belangen campingwonen en zoeken naar alternatieven, Vereniging Inwoners Sociale Woningen …)

o Huurderssyndicaat: hier kunnen de huurders naartoe als ze problemen hebben met de huisbaas

o Mensen in armoede wonen meestal in slechte woningen, hebben echter weinig kracht van spreken om hier verandering in te brengen

• Iedereen energie• Maatschappelijke dienstverlening op maat (vb. Lokale dienstencentra…)• Recht op arbeid en inkomen (bvb. sociale werkplaatsen, sociale economie, • Onderwijs als sociale hefboom (Lokaal Overlegplatform, schoolopbouwwerk…)• Gezondsheidszorg voor kwetsbare groepen• Leefbaarheid en samenleven (Belbus, …)• Participatie (vb. bewonersparticipatie in sociale woonblokken, verenigingen waar

armen het woord nemen…)

2.1.10. Armoede in Belgie• Bijna 1 op 7 Belgen moet zien rond te komen met een inkomen dat lager is dan een

armoededrempel van € 1.115 voor een alleenstaande of € 2.341 voor een koppel met twee kinderen

o Verborgen armoede: je ziet het niet, ze zweven rond die armoedegrens

• Onderschatting omwille van ondervertegenwoordiging van mensen in armoede in survey-onderzoek

o Opvallend meer vrouwen, ouderen, werklozen, allochtonen, laaggeschoolden

o Ook de leeftijd speelt een rol :

▪ Er wordt een hoger risico genoteerd bij jongeren (16-24j): 21,2 %. Bij kinderen (0-15j) bedraagt dit cijfer 17,2 %.

▪ Armoede bij ouderen (65+) bedraagt 15,4 %. Dit cijfer moet weliswaar genuanceerd worden want het houdt geen rekening met het feit bijvoorbeeld of iemand over vermogen beschikt of eigenaar is van een woning (met een reeds afbetaalde hypotheek).

• Diversiteit van armoede:o Generatiearmoede: laag welzijn en welbevinden, afhankelijkheid, sociaal

isolement, overlevingsstress, weinig positieve leerervaringen in formele educatie…

o Allochtone armen: discriminatie, structurele oververtegenwoordiging in risicogroepen (laaggeschoold, werkloos)

o Nieuwe armen: (biografische) schok, drop-out

• Naast de 'objectieve indicatoren' die het armoederisico meten, wordt in SILC ook gepeild naar de subjectieve armoede. Deze is gebaseerd op de eigen inschatting van de respondenten betreffende de mate waarin ze rondkomen op het ogenblik van het

23

interview. In 2016 gaven 21,5 % van de Belgen aan moeilijk tot zeer moeilijk rond te komen. Dat is een gevoel dat bij de eenoudergezinnen stevig toeslaat

o Hoger dan 1 op 7 Belgen

2.1.11. Armoede als sociale uitsluiting• Definitie van armoede door Universiteit Antwerpen

o 'Armoede is een netwerk van sociale uitsluitingen dat zich uitstrekt over meerdere gebieden van het individuele en collectieve bestaan. Het scheidt de armen van de algemeen aanvaarde leefpatronen van de samenleving. Deze kloof kunnen ze niet op eigen kracht overbruggen.‘

• Armoede is relatief • Armoede kan niet herleid worden tot louter een inkomensprobleem. • Een kringloop waar de gezinnen die in armoede niet zomaar uitgeraken . Want het

zijn vele samenhangende problemen, die elkaar versterken. Bovendien kunnen die zowel oorzaak als gevolg zijn.

1.21. Structuur en geschiedenis• De sector Samenlevingsopbouw dat zijn negen instituten

o acht regionale, één in elke Vlaamse provincie en in de steden Antwerpen, Brussel,Gent

o en één landelijk• De negen instituten worden erkend en gesubsidieerd door de Vlaamse overheid

(minister van Welzijn) (decreet Maatschappelijk opbouwwerk, 26 juni 1991).• De regionale instituten voeren een meerjarenplan uit in hun werkgebied. Zij

ondersteunen de opbouwwerkers, en soms ook buurtwerkers, die lokaal projecten uitvoeren. Voor heel de sector samen gaat het om 152 projecten.

• De instituten stellen hun expertise ook ter beschikking van onder meer provinciale en lokale besturen. 2.1.12. Geschiedenis

• Kleinschalige initiatieven met beperkte professionalisering o Buurthuizen: van caritasgedachte over woon- en leefomstandigheden

naar aandacht voor kansenongelijkheido Territoriaal opbouwwerk: op gemeente- en streekniveau over een

diversiteit van onderwerpeno Categoriaal opbouwwerk naar specifieke groepen toe (thuislozen,

etnisch-culturele minderheden, woonwagenbewoners en homo’s. …)o Functioneel opbouwwerk: welzijnsraden die inspelen op de diversiteit

binnen het werkveld

• 1983: herstructurering door Karel Pomao Organisatorisch: één groot instituut (Viboso) met projecteno Methodisch: projectmatig werken, professionalisering

• Erkenning van het middenveld (organisaties tussen overheid en individuele burger) maar wat met hun autonomie?

24

o Projectmatig werken aan concrete oplossingen voor collectieve problemen in buurten, wijken of streken. Afgebakend in tijd en ruimte structurele aanpak kansarmoede?

o Schaalvergroting: opbouwwerkers als flexibel interventieteamo Scherpere taakomlijning: buurtwerk verloor erkenning

⇨ Uiteindelijk: decreet maatschappelijk opbouwwerk 1991

2.1.13. Wat toont de geschiedenis?• Terugkerende vraag naar legitimiteit

o Het opbouwwerk wil de emancipatie ondersteunen van mensen in kansarme wijken. Daarvoor tekende Samenlevingsopbouw een ‘grondrechtenboom’ uit die de aandacht moet vestigen op de sociale en politieke grondrechten van mensen en de noodzaak om deze rechten via sociale contestatie in de praktijk te brengen. Het politieke raamwerk van Samenlevingsopbouw kiest daarmee duidelijk voor de vertegenwoordiging van kansarme buurten in het beleid.

o MAAR: wiens belangen dient de opbouwwerker? Is hij of zij een neutrale intermediair, een vertegenwoordiger van de overheid/staat in de buurt of een vertegenwoordiger van de buurt in de overheid/staat?

• In de geschiedenis van het opbouwwerk blijkt zich een permanente strijd voor te doen over de legitimiteit van het beroep.

o Deze discussie wordt gedomineerd door de vraag wiens belangen de opbouwwerker dient: is hij of zij een neutrale intermediair, een vertegenwoordiger van de overheid/staat in de buurt of een vertegenwoordiger van de buurt in de overheid/staat?

o Alle mogelijke antwoorden op deze vraag zijn inmiddels uitgebreid verdedigd en aangevallen.

1.22. Wat doet de opbouwwerkerHet gaat nooit over 1 vorm van uitsluiting van armoede: het is altijd op meerdere gebieden (meerkoppige draak)

Object van verandering• Opbouwwerkers begeven zich naar mensen en

beluisteren de problemen/bekommernissen o Streven naar verandering: kan je op individuen

mikken, op organisaties • Met een tijdelijk project naar een duurzaam resultaat

o Voorbeeld met de tuintjes in Bruggeo Wij werken aan situaties die voor een groep

mensen een probleem vormen: een lastige verhuis omdat een sociale woonwijk wordt gerenoveerd, moeilijke contacten tussen kansarme ouders en de school, conflicten of eenzaamheid in een buurt, te

25

weinig betaalbare huizen in de streek, de sluiting van een camping met bewoners die niet weten waarheen …

o Na één, twee, zes jaar gaan de opbouwwerkers weg. Maar ze laten de zaak niet in de steek. Ze hebben mee gezorgd voor een duurzaam resultaat: een wijkcomité of een buurthuis, een ontmoetingscentrum voor senioren, een laagdrempelige buurtdienst, een kringloopcentrum met opleiding en werk voor laaggeschoolden, een draaiboek voor huurderparticipatie in een sociale huisvestingsmaatschappij, een structurele maatregel van de gemeente of de Vlaamse overheid …

Subject van verandering

• De groep is expert o Er wordt altijd met groepen

gewerkt• We springen niet meteen in de

diepte o We brengen alle partners

rond de tafel, heel wat actoren worden mee betrokken

• Elkaar ontmoeten en steun vinden als het nodig is • Nieuwe dingen leren en doen

Wat doet de opbouwwerker• Structurele beleidsveranderingen die een oplossing bieden voor gemeenschappelijke

problemen van achterstelling en uitsluiting (Politieke kernopdracht)o Mensen betrekken bij raden, commissies… van beleido Actie voeren bvb voor meer sociale woningen, rond energiefactuur…o Resultaat: sociaal en participatief gecorrigeerd beleid

• Ondersteunen en versterken van kwetsbare groepen zodat ze zelf hun stem kunnen verheffen, zodat ze ook opnieuw geloven in eigen kunnen en participeren aan alle domeinen van de samenleving, ook aan het beleid (Agogische/handelende kernopdracht)

o Individuele problemen vertalen naar een analyse van onrechtvaardige maatschappelijke structuren

o Mensen een stem geveno Concrete alternatieven construeren

• Participatie als motorTEKST:Jacobs M. (2011). Op zoek naar… De plaats en betekenis van participatie binnen de sector Samenlevingsopbouw. Brussel: Samenlevingsopbouw Vlaanderen

o Er zijn kritische vragen hierover te stelleno Er zijn diverse vormen van participatie

26

2.1.14. Participatie, er zijn daar toch wel wat vragen rond te stellen

• Participatie als motor voor de agogische en politieke kernopdracht

MAAR!!o Participatie is een containerbegripo Participatie is een modewoord

o Een middenklassefenomeen...

▪ Vereist kennis, vaardigheden maar ook levensomstandigheden bepalen de mentale en fysieke ruimte voor participatie

o Dat past binnen de context van de actieve welvaartstaat

▪ “de zwakste groepen moeten participeren, de andere mogen”o Dat het elementaire ‘er bij horen’ vaak vergeet

▪ toegang hebben tot basisdienstverlening en eigen kijk van burgers serieus nemen

twee verschillende vormen van participatie• Instrumentele participatie

o het beleid wil een draagvlak dus burgers worden betrokken bij het beleidsproces

o participatie als norm en met een specifiek opvoedingsideaalo Gericht op toekomstig burgerschap …Je bent nu nog geen burger… o Gericht op behoud bestaand samenlevingsmodel

• Principiële participatieo participatie als uitgangspunt en als recht o erkenning probleem- en oplossingsdeskundigheid doelgroepo dé burger bestaat niet, iedereen participeert op zijn maniero samenlevingsmodel in vraag stellen

participatie in de praktijk• De logische conclusie: principiële participatie?• Maar PRAKTIJK toont veel mengvormen

o Energie en Armoede – Turnhouto Bruggen naar Rabot

1.23. Wat is het streefdoel van de opbouwwerkerInclusie staat voor gelijkwaardigheid en volwaardig burgerschap en wil een samenleving creëren zonder drempels en dit voor mensen met een functiebeperking, voor etnisch-culturele minderheden, voor kortgeschoolden, voor armen, enz. Hindernissen voor participatie worden verwijderd, zodat iedereen naar eigen vermogen kan deelnemen aan het maatschappelijk leven.Het is de maatschappij die zich aanpast en diversiteit als een meerwaarde ziet. De verantwoordelijkheid tot ‘aanpassing’ ligt niet bij een sociaal achtergestelde groep, zoals bij integratie.

27

2.1.15. Wat schuift inclusie naar voren• Internationale beleidsorganen (VN – Millenium doelstellingen)• Wetenschappelijke onderzoekers• Praktijkwerkers

2.1.16. Inclusie: stof voor pittige debattenDe ‘andere’, diegene die niet overeenkomt met de zelfdefiniëring, is in een inclusieve maatschappij niet iemand die enkel moet ‘getolereerd’ worden, maar iemand die men respecteert voor wie hij of zij is, iemand met wie we op een rationele manier van elkaar kunnen leren. Op die manier wil een inclusieve maatschappij iedereen respecteren in zijn of haar waardigheid. Een inclusieve samenleving is een samenleving die inzet op de participatie van iedereen, een samenleving waarin elk lid een aandeel heeft en waar de notie van wederkerigheid centraal staat.

o Eigen invuling per lando Sociaal? Cultureel?... intersectionaliteit (van doelgroepdenken naar

transversaal/inclusief beleid)o Eenzijdige focus op arbeido Het vervagen van bepaalde culturele tradities?

3. Kunst als hefboom tot maatschappelijke verandering?1.24. Teksten die voorliggen

• Cartografie van artistieke praktijken …. en ook kritische kanttekeningen (Gielen)• Kunst en mogelijkheden tot engagement met pluraliteit en verschil in

armoedebestrijding (Danny Wildemeersch)1.25. Een nog jonge sector met een dubbele finaliteit

• Jaren ‘90: opmars Vlaams Blok (‘91) +Algemeen Verslag van de Armoede (’94)

• 2000: ‘sociaal-artistieke projecten’ in experimenteel reglement (Bert Anciaux)• 2006: opname in Kunstendecreet

• Er werd een specifieke keuze gemaakt om geen apart decreet te maken• Verbreding welzijnsbegrip: recht op cultuur + kunst als krachtig ‘middel’ in

pedagogische settings

28

• Verbreding kunstenbegrip: kunsten diverser en inclusief maken + sociale thema’s op de agenda

3.1.1.Sociaal artistieke praktijken: centrale bouwstenen• Een sociaal proces dat diverse mensen samenbrengt

• Diversiteit: mensen in de marge van de samenleving zoals mensen in armoede, met een beperking, met psychologische problemen en dergelijke

• Waarin een directe betrokkenheid van deelnemers op maatschappelijke vragen tot stand kan komen

• Vanuit een artistiek proces dat creativiteit, verbeelding en confrontaties genereert• Via kunst ook het engagement om terug de maatschappelijle problemen op te

nemen in het artistieke proces• En tevens wordt gekenmerkt door een deskundig, grensoverschrijdend

samenwerkingsverband tussen sociale en culturele actoren (bruggen tussen welzijn en cultuur)• Brug tussen organisaties binnen de welzijnsector en mensen die in de

cultuur/kunst werkzaam zijn

4. Cartogrofie (tekst v an Gielen)1.26. We leven in een culturele werf…

• De maatschappelijke ombouw is vandaag zo diepgaand. In die werf moeten we met zijn allen een maatschappelijk verband bij elkaar knutselen. Nieuwe ontwerpen/praktijken en creativiteit zijn hoogst nodig en dit verhoogt het maatschappelijk belang van kunst.

• Kunst staat niet los van de samenleving

Een eerste kanttekening• kunst en engagement kent erg diverse vormen en is eigenlijk zo oud is als de kunst

zelf. • Kunstenaars waren altijd betrokken bij wat leefde in de maatschappij

• Vandijk en Rubens: gaven de samenleving weer (niet in zijn geheeel, meer over de geldschieters van hun schilderijen)

• Michellangelo: zal zelf nooit spreken over een maatschappelijke geengageerde kunst

• Het belang van een publiek en publieke ruimtes (theater, tentoonstelling, musea…): kritiek en discussies door een publiek van connaisseurs en het ontstaan van esthetische criteria.

• ‘Kunst veredelt’ : Bij de bouw van de Vooruit in Gent geloofde men nog nadrukkelijk in de culturele emancipatie van de arbeider. Door de arbeider onder te dompelen in de schone kunsten, de wereld van de esthetiek, zou deze cultureel geëmancipeerd worden. Door kunst kon het menselijk karakter meer verheven en de geest verfijnd worden. De universaliteit van de esthetische ervaring hing hier samen met de democratische politiek. Zij garandeerde de participatie aan een collectief bestaan van gelijke burgers waarbij zowel rationaliteit als sensibiliteit een rol speelde.

• Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw ontstond een meer (maatschappij)kritische kunst. De betrokkenheid van de kunstenaars was niet meer gericht op het tonen van verbondenheid met wat in de wereld gaande

29

was. Nu ging het om het in beeld brengen van mistoestanden met het oog op een mogelijke verandering.

• Sociaal-artistieke praktijken: een praktijk dat samen met betrokkenen (armen, mindervaliden..) film, theater, fototentoonstelling etc. maakt en dus creativiteit, verbeelding en confrontaties genereert en waar sociale en culturele breuklijnen uit de samenleving naar voren treden

1.27. Teksten van Pascal Gielen'Kunst moet de ambetanterik uithangen en kleur bekennen’ • De spanning tussen autonomie en de dienstbaarheid van de kunst is niet nieuw maar

zit vanaf het begin van de avant-garde ingebakken in de kunst van de westerse wereld. - Zijn positie in de discussie is heel duidelijk: kunst moet nieuwe vragen

openstellen • Met zijn boek Community Art stelt hij zich de vraag naar de noodzaak, de

mogelijkheden en grenzen van Community Art. • Hij heeft het over de rol van actuele kunsten als ‘gemeenheid’ (i.p.v.

gemeenschapskunst) en ‘onmaat’ (i.p.v. meerderheidsdemocratie) die dus maatschappelijke evidenties in vraag stelt. Dit in tegenstelling tot de ‘creatieve economie’, die volgens hem slechts berekende risico’s neemt en zich daarom eerder op de middelmaat richt.- Gemeenheid gebruiken theunis🡪- Kunst kan heel breed worden creatieve economie🡪

Het is van belang de kenmerken van de artistieke kunst te bewaren en het niet in een te ruime context te zien.

4.1.1.De casus verdonck – Kalender 2009 Antwerpen• ILLEGALE IMMIGRANT UIT KRITIEK• Kartonnen huis met reclameslogans

• ‘Nokia, connecting people’ • ‘Mijn thuis is waar mijn Stella staat’

• Pamflet in kinderlijk handschrift• Illegale immigrant: ‘Mijn situatie wordt niet serieus genomen’• Verdonck: ‘Kinderlijk geschrift behoort tot mijn artistieke stijl’

Wat is hier aan de hand?• Confrontatie tussen een artistieke stijl en een serieus sociaal probleem

• Kunstenaar Activist⬄• Artistiek werk of sociaal werk?• Kunstwereld of politieke domein?• Artistieke autonomie versus sociaal engagement

⇒ Wat zijn diverse vormen van gemeenschapskunst of ‘community art’?

30

4.1.2.Gemeenschapskunst: een windroos• Noorden = digestief (museum)• Oosten = allorelationeel• Zuiden = subversief (winkelcentrum)• Westen = autorelationeel

Alle kunst is relationeel• Esthétique relationelle? (Nicolas Bourriaud)

• Beweging die kunstwerken maakt waardoor mensen relaties aangaan met elkaar, er wordt gekozen om kunst te laten gaan over wat er in de samenleving leeft

• Verdonck = Autorelationeel• De relatie met anderen komt tot uiting in een kunstwerk/eigen artistieke

identiteit op te bouwen• Allorelationeel?

• Kunst wordt politiek en gaat op in de samenleving (vb. situationisten: (http://vimeo.com/39185516); andersglobalisten, feministische, homobeweging, etc.)

• Kan tot ‘artistieke zelfmoord’ leiden

Digestief versus subversief • Subversieve kunst : 'Kunst die de ambetanterik uithangt

en kleur bekennen’ • Digestieve kunst:

= Bevestigen de reeds bestaande waarden, normen en gewoonten in een samenleving

Conformeren aan de heersende opvattingen en regels in een samenleving

Niet noodzakelijk negatief: Volkskunst (Hollandse klompendansers, Tirolerdansers, Kantklossers)

Gielen stelt kritische vragen over sociaal artistieke praktijken • NGO-kunst? (BAVO)

• Pragmatische aanpak• A-politiek• Negatie van structurele problemen

• Repressieve Tolerantie (Herbert Marcuse) • Community art is ‘booming’ in neoliberale regimes• Vervangt de infrastructuur van de welvaartstaat (goedkoper, projectmatig,…)

• Pastorale macht (Michel Foucault) • Herder – pastoor – sociaal werker - gemeenschapskunstenaar• Publieke biecht – micropolitiek – biopolitiek

Vaak korte projecten (6maanden) om daarover een kunstwerk te kunnen maken maar aan🡪 de echte oorzaak wordt nooit geraakt

31

Door deze kunst toe te staan onderdrukt het beleid een heel ander groot protest

Conclusie: kunst en gemeenschap• Digestieve kunst heeft haar waarde: rechten kennen vooraleer rechten opeisen

(subversie)• Community wapen tegen heersende ideologie van het individualisme en ⬄

persoonlijk winstbejag• Community = ‘Architecture against the current new capitalism’ (Sennett)• MAAR gemeenschap moet anders worden gedacht dan Gemeinschaft van Tönnies• Andere vormen van (samen)leven genereren via confrontatie tussen vele singuliere

en dissonante vormen van verbeeldingskracht (multitude)• Minderheidsdemocratie: beweging van singuliere naar collectieve

(postfundamenteel) <-> representatieve liberale democratie

5. Op welke manier levert de sociale en culturele pedagogiek een bijdrage aan burgerschapseducatie• Sociale pedagogiek en burgerschapsvorming? : even een terugblik• Wat heeft het wassen van psychiatrische patiënten te maken met burgerschap?

o Gaat mensen wassen in psychiatrische klinieken in Nederland en verbindt dit met burgerschap

• Burgerschapseducatie/vorming? (Biesta)o Niet alleen: het aanleren van kennis/vaardigheden/houdingen (focus op ik)o Wel: zich verhouden tot een vragen die het samen leven oproepen

(aandacht/zorg voor de wereld, wat buiten het ‘ik’ valt)1.28. Burgerschap als rode draad

• Samenlevingsopbouw:o 2 kernopdrachten (agogische en beleidsopdrachteno Onderscheid tussen instrumentele en principiële participatie en tussen

passieve en actieve participatie ….. 🡪 tekst van Jacobs o Centrale begrippen die verbonden kunnen worden met burgerschap

• Sociaal-Cultureel Volwassenenwerk:o functies o Civiel perspectief en burgerschapsopvattingen ….

• Sociaal-artistiek werk: o ‘Kunst moet de ambetanterik uithangen’o Dissensus, onwetende meester, transformatieve van ‘hier en nu’

• Jeugdwerko ‘nutteloze speelsheid en speelse nuttigheido Laboratorium voor civiele maatschappijo Eigenzinnig leefwereld ……

32

1.29. Even een terugblik: burgerschap als rode draadWWerkdefinitie van sociale pedagogiek

• beweegt zich ‘letterlijk’ binnen het sociale of maatschappelijke leven • de vraag ‘Wat is zinvol samen leven’ wordt telkens weer gesteld• belang om dit niet voor maar samen met burgers te doen • belang van educatie die zich inlaat met iets dat buiten het individu ligt: wat jij

wenst/van belang acht is dit ook zo voor jouw leven in de samenleving (het samen leven met anderen/dingen)?

1.30. Kernkwesties: bottom-up processen, integratie-transformatie, perspectief openen

• Het gaat voor de sociaal pedagoog dus niet over het samen bereiken van een concreet op voorhand vastgelegd doel (vb. het bereiken van betere arbeidsomstandigheden, het kunnen lezen).

• De bestaande orde ontzekeren: samen op een andere manier kijken naar de werkelijkheid, en zo ook een andere mens en een andere gemeenschap worden die een andere toekomst schept of mogelijk maakt.

• Niet: het wegwerken van een tekort/probleem op individueel vlak (vb. 1 persoon die kan leren lezen), of het wegwerken van een deficit/probleem op maatschappelijk vlak (vb. toekenning van migrantenstemrecht). WEL: dat mensen ervaren dat ze een stem hebben en mee de samenleving kunnen vorm geven en dus kunnen leren lezen en kunnen opkomen voor hun rechten

1.31. Tekst van PolsOpbouw wetenschappelijk artikel: eerst komt er een soort van probleemstelling. Verder volgt er ook een soort van auteursreferentie met wie ze zich vergelijkt en dergelijke.

Ze laat zich inspireren door de etnografie: het beschrijven van het samenleven van mensen. Er wordt gefocust op de samenleving in de kliniek zelf, hoe er daar geleefd wordt.

5.1.1.Kenmerken van het onderzoek van Pols• Niet de vraag: ‘of’ mensen/psychiatrische patienten al dan niet burger zijn

o Iedereen is burgero Richt zich NIET op de individuen

• Wel de vraag: ‘welke praktijken’ van burgerschap willen we verder stimulereno Dit burgerschap krijgt in de praktijken verder vormo Richt zich WEL op de praktijk van het wassen en wat daaruit mogelijk wordt

• Pols heeft het over 4 repertoires (handelingen, idealen, kennis, materialiteit)o Focus op wat mensen doen en hoe dit ook de interacties tussen mensen mee

vorm geeft • Idealen: wat mensen belangrijk vinden• Kennis: over de wereld die daarin verondersteld wordt• Materialiteit: wat heeft de verpleegster aan, wat brengt ze mee bij het

wassen is ook belangrijko In een op het eerste gezicht ‘neutrale’ activiteit (het wassen van mensen)

zitten bepaalde opvattingen vervat inzake hoe mensen het samen leven met elkaar vorm geven (en dus burgerschap vorm krijgt). • Wassen doe je gewoon neutraal🡪

33

5.1.2.Focus op autonomie leidt tot problemen• Wat is de focus op ‘samen leven’ wanneer ‘autonomie’ de centrale waarde is? ‘It is

unclear how the autonomous individuals can relate to one another, apart from not hindering each other.’

o Focus op autonomie individu staat central beperkt ons als we wilen 🡪nadeken over hoe we willen samenleven

• Vanuit de aandacht voor autonomie is er de aanname dat burgers gelijk zijn in hun rechten, plichten en competenties. Dit perspectief leidt al snel tot problemen wanneer sommige personen afwijken van deze norm.

o Focus op autonomie kan ervoor zorgen dat alle burgers gelijk zijn, het voor iedereen hetzelfde is

o Mensen die afwijken: je hebt een beperkt begrippenkader over wat je met die mensen gaat doen en daarom wil je ze naar de norm hervormen

⇨ Pleidooi voor een kliniek of residentieel verblijf als plek waar ‘discussie/publiek debat’ mogelijk is (wat is normaal/abnormaal, wie ben ik als professional)?o geen kliniek met allemaal autonomie individueno WEL debat, discussie in de kliniek

5.1.3.Repertoire 1: het wassen• Wat zijn de voorkeuren van patiënt (washandje of spons, badschuim of zeep…)

o Verpleegster wilt deze meenemen in hoe er gewassen wordt• Verplegend personeel tracht patiënt ‘te verleiden’

o Weten wat de persoonlijke voorkeuren zijn en zich ook organiseren om deze te verkrijgen

o Het bewaken van de private sfeer• Ze houden rekening met al deze voorkeuren omdat ze de private sfeer

willen behouden Een patiënt is iemand die van anderen verschilt door eigen smaak, 🡪

belangen en normen• Toelaten van verschil betekent dus tot op zekere hoogte tolerantie voor ‘vuil zijn’.

o BV dat een patient een keer zegt: vandaag niet want ook dit maakt deel uit van voorkeuren, behoeftes en de private sfeer kennen

5.1.4.Repertoire 1: de private burger• Respect voor privacy en zelfsturing zijn centrale waarden in het bewaken van de

vrijheid van het individu)• Een gemeenschap (als er al over wordt gesproken) is ‘niet meer’ dan een

verzameling van individuen die elk gedreven zijn door eigen voorkeuren en belangen• Het (niet) wassen doet een spanning ontstaan tussen het belang van individuele

autonomie en de autonomie van anderen (‘dit gaat te ver’ of ‘wettelijke grens’). 5.1.5.Repertoire 2: het wassen

• Wassen is een vaardigheid die iedereen kan/moet verwerven en dus het aanleren van deze vaardigheid staat centraal (‘trainen’)

o Verpleegster gaat dit opvolgen als je het als een vaardigheid ziet. Dan ga je ook alles willen bijhouden

Assessment en planning 🡪 zijn belangrijk om vaardigheden op een systematische wijze in kaart te brengen/aan te leren

34

• Professioneel ingrijpen is legitiem want gericht op het stimuleren van onafhankelijkheid… de herintrede in samenleving,

o Wat de verpleegster doet: je mag dingen eisen, je mag stimuleren om alleen te wassen want het is in het perspectief van we willen hen onafhankelijk maken en mogelijks terug in de samenleving heropnemen

5.1.6.Repertoire 2: de onafhankelijke burger• Het belang van basisvaardigheden om als burger een onafhankelijk leven te leiden:

zo veel mogelijk zelf doen en hierdoor eigen leven organiseren en zelf keuzes maken.• Vrijheid kan je pas verwerven via het aanleren van vaardigheden. • Professionals kunnen hierbij ondersteuning bieden, zij beschouwen zichzelf niet als

deel uitmakend van publieke sfeer (ze zijn neutraal)• ‘Vuil zijn’ is geen optie en er zijn dus geen alternatieven ter beschikking om zelf

invulling te geven aan ‘burgerschap’.

5.1.7.Repertoire 3: het wassen• Professionals trachten voeling te krijgen met eigen levensproject van patiënten en

dit ook verder te stimuleren (als meerwaarde voor samenleving).o Er wordt gevraagd; wat ga je doen vandaag en dergelijke

• Het aanleren van wassen moet dus altijd betekenis krijgen vanuit deze behoefte om eigen levensproject te vervullen.

o Het is pas betekenisvol als het gekoppeld kan worden aan een eigen levensproject van de patient

• ‘wassen’ en ‘gekleed’ zijn: basisvoorwaarden om te kunnen doen wat echt van belang is (cfr. Piramide van Maslow).

o Basisbehoeften van een mens om als mens te functioneren o Je wilt de patient naar boven laten gaan in de piramide

5.1.8.Repertoire 3: de actieve burger• Een burger is iemand die er in slaagt zijn capaciteiten tot volle ontwikkeling te

brengen en op die manier een bijdrage te leveren aan de samenleving: door te werken, door te reizen, door contacten te leggen etc.

• Wat het eigen levensproject is, blijft een private aangelegenheid.• Het ‘niet’ wassen is een indicatie dat bepaalde psychiatrische patiënten nooit tot

burgerschap zullen komen.o

35

5.1.9.Repertoire 4: het wassen• Bij het ‘wassen’ gaat het in de eerste plaats om het zorg dragen voor het samen

leven tussen verzorgers en patiënten (niet een basisvaardigheid of een middel om hogere doelen te bereiken).

• Het gaat om het samen leven met anderen dat steeds weer tot stand komt in dagdagelijkse handelingen (niet toepassen van een methode, wel onvoorspelbaar en telkens weer voorwerp van conversatie).

• Onderhandelen/conversatie is van belang want er zijn geen vaste normen en gericht op het openen van nieuwe mogelijkheden.5.1.10. Repertoire 4: de relationele burger

• Het is in relatie met anderen dat ‘patiënt’ zijn en ‘verpleger’ zijn vorm krijgt en ook telkens weer ter discussie kan worden gesteld (een geëngageerde/kritische betrokkenheid op elkaar)• It is not only the patients who have to be or to become citizens, but the

nurses as well. By being part of the network of their patients, they enact the citizenship they proclaim

• In doing so, the citizens establish new norms together. ‘‘Normality’’ in relations between citizens does not refer to norms that are given (such as autonomy); the norms have to be performed, refreshed, and re-established in each situation (see Winance 2001, 2002).

1.32. Gert BiestaAgainst learning: reclaiming a language for education in an ago of learing

- Postieve leerervaringen bevorderen- Vraaggericht werken vanuit de leerbehoeften- Zelfstandig en geindividualiseerd leren- Leerplezier

5.1.11. Nieuwe taal is het gevolg van samenloop van ontwikkelingen

• Steeds meer volwassenen participeren aan allerlei ‘leeractiviteiten’, vaak op een individuele basis en rond thema’s als ‘mijn lichaam’, ‘wie ben ik’, ‘werken aan mijn relatie’….

• Nieuwe leertheorieën hebben aandacht voor kennisontwikkeling (i.p.v. ‘kennisopname’)

• ‘de lerende als consument’ met recht op kwaliteitszorg en het mee vorm geven van het leerprogramma

• Postmodernisme en de twijfels omtrent emancipatie en educatie

5.1.12. Belangrijkste bewaar van Biesta• Educatie’ als een ‘economische transactie’

• Focus ligt op het ‘tegemoet komen aan de leerbehoeften bij de lerende’.• Wat is de rol en positie van leerkracht? Is het inzicht in de eigen

leerbehoeften altijd zo duidelijk?• Focus ligt op de efficiëntie en effectiviteit van het educatieproces.

• Wat met de nood aan een open en democratisch debat over inhoud en doelstellingen van educatie?

36

• Wat OOK belangrijk is in onze samenleving: ervaringen die er ons van bewust maken dat de samenleving erg divers is en dat educatie deze ervaring verder kan voeden/mee richting geven. : “an image of a learning society conceived as a society in which the real encounters with who and what is other are a constant and continuous possibility”5.1.13. Waar vindt Biesta inspiratie?

• ‘Vorming’, ‘Bildung’, ‘ Bildning’, ‘liberal education’, ‘Edification’, ‘Cultivation’ als een rijke traditie om over educatie na te denken

• Drukt een streven om educatie te zien in het licht van ‘wie ben ik in het samen leven met anderen, dingen, dieren, klimaat…?’

• Drukt een streven uit om ‘educatie’ meer te laten zijn dan het ‘verwerven’ van kennis/vaardigheden en het zich ‘zo maar’ aanpassen aan nieuwe uitdagingen

• Biesta stelt een verschuiving vast van een aandacht voor ‘vorming/educatie’ naar ‘leren’ en zoomt in op wat we hierdoor dreigen te verliezen. 5.1.14. Intermezzo

• Leven jullie in een beschermde bubbel… of worden jullie regelmatig geconfronteerd met mensen die erg verschillend zijn dan jezelf?

• Wat doet deze confrontatie met jou?• the good citizen is the one who fits in, the one who goes with the flow, the one who

is part of the whole• the good citizen is the one who stands out from the crowd, the one who goes against

the flow, the one who bucks the trend, as they say in English, and who, in a sense, is always slightly 'out of order.' 5.1.15. Pleidooi voor educatie in plaats leren

Belang van een educatie die de betrokkenheid op het samen leven centraal stelt: zich inlaten met iets dat buiten zichzelf ligt• Leren houdt altijd het risico in dat het jou verandert: ‘Vertrouwen zonder zekerheid’• Leren is niet enkel het verwerken/in bezit nemen van kennis, maar ook het ingaan op

een appèl/de vraag: hoe kijk jij daar naar? Wat denk je? …: ‘Vormend geweld’ in confrontatie met de ‘ander’

• Verantwoordelijkheid van de leerkracht ligt in het tot zijn recht laten komen van singuliere betrokkenheid van de student: ‘Verantwoordelijkheid zonder kennis’

De democratische noodzaak – om de samenleving in termen van pluraliteit en conflict en niet in termen van eenheid en consensus te denken.

37