Vcut, Et ve Ruh: Hayvanlamak

Gilles Deleuze

Vcut Figrdr ya da daha ok Figrn malzemesi. Her eyden nce Figrn malzemesini mekandaki ok farkl bir ey olanmaddi yap ile asla kartrmamak gerekir. Vcut bir Figrdr, bir yap deil. Dier taraftan Figr de bir vcut olduundan bir surat deildir hatta surat bile yoktur. Bir kellesi vardr, nk kelle vcutun ayrlmaz parasdr. Hatta onun salt kelle olduu bile sylense yeridir. Portre ressam olarak Francis Bacon kelleleri resimler, suratlar deil. kisi arasnda ok byk fark vardr nk. nk surat kelleyi kaplayp rten yaplam bir mekansal rgtlenmesidir. Kelle ise vcudun yoldadr stnde olsa bile Bir ruhu olmad manasna gelmez bu ama bu vcudu olan bir ruhtur, cismanidir, hayati nefestir, hayvani ruhtur O insann hayvani ruhudur: domuzuna ruh, buffalonun ruhu, itin ruhu, yarasa ruhu Bu Baconun bir portreci olarak ok zel bir projeyi yrtmekte olduu manasna gelir: surat silip atmak, suratn altnda sakl kelleyi kefedip yzeye karmak.

Vcutlarn bana gelen zrler de kellenin hayvani zellikleridir. Hayvan ekilleriyle suratn ekilleri arasnda asla bir iliki yoktur bunlar hibir zaman birbirlerine tekabl etmezler. Aslnda surat eklini emailini oktan, temizlik ve fralama ameliyatlar yznden kaybetmitir bile bunlar onu dezorganize etmilerdir ve bu sayede kelle orada tomurcuklanmtr. Ama hayvanln iaretleri ve zellikleri de asla hayvanca ekiller deildirler, temiz pak ksmlar ziyaret eden ruhlardr onlar: kelleyi ortaya karrlar suratn ardnda, suratsz, yzsz bir kelleyi bireyletirir, ona bir nitelik kazandrrlar. Baconun kulland usullerin en bata geleni ite bu temizlemedir ve ok zel bir anlam vardr. Olan bir adamn bann yerini bir hayvann kellesinin almasdr; ama bu da bir ekil olarak hayvan deil ema olarak hayvandr mesela temizlik yaplm blgede uuup duran bir kuun titrek emas te yandan surat portrelerinin simlakralar bunun yannda (1976 Triptiinde olduu gibi) yalnzca tank olarak ie yararlar. Bir hayvan, mesela gerek bir it, efendisinin glgesi gibi olan bir emadr. Ya da tam tersine herifin glgesi zerk ve belirlenmemi bir hayvani varolu kazanmtr. Glge vcuttan kendisine barnak salayp baktmz bir hayvan gibi kap gitmektedir. ekillerin birbirine tekabl etmesinin yerine Bacon resminin kurduu ayrdedilemezin, kakrlatrlamazn hayvanla insan arasna yerletirdii bir blgedir. nsan hayvan olur, ama hayvan da beraberce ruh olmadan, insann ruhuna, Eumenides ya da kader olarak aynada sunulmu insann ruhuna dnmeksizin bu olmaz. Bu asla bir ekiller birlemesi deildir, tam aksine basbaya bir olgudur: insan ve hayvan dediimiz sradan olgu yani. O kadar ki Baconun en belirgin Figr elenmi bir figrle balyor, altta yatan boa greinin zerinde hayvanyla sarmadola eleen insan.

Ayrdedilemezin bu nesnel blgesi vcudun btnyle balamalyd ama tabii ten ve et olarak vcutla. Hi kuku gtrmez ki vcudun kemikleri de var, ama onlar sadece mekansal bir yap Etle kemik arasnda bir sr ayrm yaplmtr hatta et-kemik ilikileri arasnda da Vcut ancak kemikler tarafndan ayakta tutulmaktan kurtulursa, et kemikleri kaplamay brakp ikisi karlkl bir ilikiye girebilirse kagelecektir ama bunun iin ikisinin de bamsz olmalar gerekiyor: yani vcudun maddi yaps olarak kemikler, Figrn cismani malzemesi olarak da et. Bacon Edgar Dgasnn Banyonun Ardndanndaki (1885-86) gen kadna hayrandr omurgas krlm, eti delip kyor gibi et ise daha bir krlgan ve titrek, daha bir hareketli ve akrobatik. Bambaka bir kompozisyondaki baaa edilmi bir Figrnde Bacon da benzeri bir omurgann resmini yapar. Ten ile kemikler arasndaki bu resimsel gerilim baarlmas gereken bir itir sanki. Daha belirgin bir ekilde sylemek gerekirse, resimdeki bu gerilmeyi getiren etten bakas deildir en azndan renklerin gz kamatrclyla Et vcudun yle bir durumudur ki orada ten ve kemikler kompozisyona yapsal olarak katlmak yerine yerel bir tarzda kar karya gelirler.Ayn ekilde az ve diler de nk diler minik kemiklerdir. Ette sanki ten kemiklerden damlayp dmektedir ve o srada kemikler de tenin zerine ykseliverirler. Rembrandt ve Sutine kart olarak ite bu tam manasyla Bacona zgdr. Eer Baconda vcudun yorumlanmas diye bir ey varsa bunu kalkm kolu veya kalas orada yle kemik gibi duran uzanm figrleri, etleri kemikleri zerinden sarkp dklen bir halde resmetmesidir. Bylece 1968 Triptiinin orta panelinde tanklarn nnde hayvan ruhlarna dnen uyuyan ikizler vardr --ama kollar havada uyuyan adam serileri, tek baca dikey duran uyuyan kadn dizileri, kalalar yukar kalkm uyuyan ya da uyuturucu bamls kadn figrleri... Grnteki Sadizmin ok tesinde kemikler sanki bir jimnastik aleti gibiler (iskeletimsi bir ereve gibi) ve etler orada akrobatlk yapyorlar. Vcudun atletizmi etin jimnastiine doalca uzanyor. Bacon'un eserinde dmenin nemine tank olacaz. Ama armh resimlerinde bile ilgilendii ite bu dklp dmedir ve batp giden kelle eti ifa eder. Ve 1962'deki ya da 1965'teki armhlarda tpk bir koltuk kenar ya da kemikler karkas gibi, etleri tam manasyla kemiklerin zerinden dklrken grebiliyoruz. Tpk Franz Kafka'da olduu gibi Bacon'da da omurga kemii sanki masumca uyuyan birinin vcudunun iine bir ikencecinin saplad ve derinin hemen altndan geen bir kl haline dnr. Hatta bazan resim bittikten sonra tesadfi bir boya katksyla ereti bir tarzda bir kemik eklenivermitir sanki oraya...

Ama ayn eyi --evet gerekten tam da ayn eyi et ve kelle iin de syleyebiliriz --yani insanlarla hayvanlar arasnda karar klamadmz nesnel blge iin... Kellenin et olduu nesnel olarak sylenebilir mi (yani etin ruh olduunu sylediimiz gibi)? Vcudun btn ksmlar arasnda kemiklere en yakn olan kelle deil mi? El Greco'ya bakn sonra da Hayim Sutin'in resimlerine. Sanki grlyor ki Bacon bu meseleyi onlar gibi yaamyor. Kemik yze aittir onda, kelleye deil. Bacon iin lnn kellesi yoktur. Kelle kemiksizdir. Ama asla yumuak deildir --salam ve skdr. Kelle tendir, ettir ve bir lm maskesi deil, kendini kemiklerden skp alabilen ve onlardan ayrlan sk bir et bloudur; bunlar William Blake'in bir portresi stne yaplm etdlerdir. Bacon'un kendi kellesi yrngesiz ok gzel bir bakn ziyaret ettii ettir. Ve Rembrandt' da ite bununla onurlandrr: byle bir yrngesiz et yn halinde

son bir otoportre boyam olduu iin... Bacon'un eseri boyunca kelle-et ilikisi, yani etkafallk gittike daha samimileen youn ebat deiiklikleri geirmitir. Balangta et (yani bir tarafta ten, te tarafta kemik) kelle-figrnn durduu bir erevenin, trabzann kenarna yerletirilmitir; ama ayn zamanda bu kaln damlal ve etli bir yamurun, suratn emsiyeyle kapatm bir kelleyi kuatmasdr. Papann azndan fkran lk, gzlerinden fkran acma duygusu ... bunlarn hepsinin hedefi ettir... tpk nceki iki armh vakas gibi... Ve sonra etin de kellesi vardr --armhtan dkle sala inerken... Sonra Bacon'un yapt btn kelleler de etle zdelemeye yz tutarlar --ve en incelikli olanlar arasnda etin rengine boyananlar vardr, yani kzl ve maviye... Son olarak, etin kendisi bir kelledir ve kelle sanki etin yerelliini kaybeden kuvveti olmutur --mesela 1950 tarihli Bir armha Gerilme Parac (Fragment of a Crucifixion). Orada artk et her zerresiyle haykryor ve bir it ruhu han tepesinden seyrediyor onu. Bacon'un bu resmini sevmemesinin nedeni sanki usulunu ok basit bir ekilde ak etmesidir --etin gbeine bir az kazverseydi mesele hallolurdu. Azn ve az iinin etle akrabal henz tam manasyla belirmemiti o srada --kesik bir atardamar gibi atmalyd orada veya bir atardamara batan bir i gibi olmalyd... bir atardamar kesiti... Bunu Sweeney Canekienleri'nde (Sweeney Agonistes) buluyoruz. Ve sonra az o kadar byk bir yersiz-yurtsuzlatrma kuvvetine kavuuyor ki btn eti suratsz, yzsz bir kelleye eviriyor. Bu artk belli, zellemi bir organ deil, vcudun btnnn darya kaaca bir delik --ve oradan ten ve etler darya damlyorlar... Bacon'un "lk" veya "haykr" dedii ey: ete dokunan lsz bir acma...

RESMLER

Edgar Dgas, Banyonun Ardndan, 1886... Kabul edilmeli ki Dgas'nn en ilgilendii konulardan birisi banyo sonras plak kadn figrleriydi... Benim saptayabildiim en az onbe "banyodan sonra" tablosu var... Ama Deleuze'n bahsettii "anatomik tuhafl" bu resimden baka hibir yerde bulamyoruz...

Rembrandt'n 1669 tarihli son, bitkin, sarkm etli otoportresi...

Francis Bacon: ahitler --dana eti ve hayvanlaan vcut...

RESMLER -2

Bacon --otoportre... etkafa... ve ayn anda belirsizce her yere bakabilen baklar...

Bacon, Muybridge enstantanelerinin yorumu --kovayla su dken kadn: ve suyun nereye aktna bakn... ve drt ayak stnde yryebilen felli ocuk...

RESMLER -3

T. S. Eliot'un iirinden: "Sweeney Agonistes" --Sweeney'li Canekienler... Paralanma, Canekime ve Tanklk...

Ben bu hali sadece Deleuze'n "duyuun mant" erevesinde deil, Sartre'n "pratico-inerte" mefhumu bakmndan da yorumlamaya abalamak gerektiini hep dndm...

RESMLER -4

Kpek... yani bir it... sahibinin sesi... sahibinin glgesi... lam koklamaya hazrlanyor... bence "efendisi" daha bir glge... Deleuze'n "evcil" hayvanlardan pek holanmadn biliyoruz: "bir ocuun sokakta bulduu bir kediyi eve getirip aslnda her zaman beklenen bir yarat getirmi olduunu hissettii o meum an..."

RESMLER -5

Bacon: sava k boyanm bu resim konusunda denecek ok ey var... her eyden nce etin kemikten ilk ayrl ve mezbahadaki bir hayvandan (buluttan?) gelen bir et yamurunun altnda suratn gizleyen kelle... Bacon'da ok erken bir dnemde iskeletin "darda" olduu, biime, yapya, yani yze ait olduu anlalyor... btn bir Dlzyen-Artaud'cu "Organsz Vcut" mefhumu buradan damtlabilir...