vrgorac prostorni plan

Prostorni plan ureenja grada Vrgorca

GRAD VRGORAC

PROSTORNI PLAN UREENJA GRADA VRGORCA

_________________________________________________________________________________________________

URBOS doo Split Biro za prostorno planiranje, urbanizam i zatitu okolia

Split/Vrgorac, prosinac, 2006. godine


GRAD VRGORAC

PROSTORNI PLAN UREENJA GRADA VRGORCAA/ TEKSTUALNI DIO B/ GRAFIKI DIO 1:25000

Potvrujem da je ovaj elaborat sastavni dio Odluke o donoenju Prostornog plana ureenja Grada Vrgorca. Vjesnik slubeno glasilo Grada Vrgorca Br. 09/06, od 16.12.2006. Klasa: 021-05/06-01/50 Ur.broj: 2195/01-01/01-06-1; od 15.12. 2006. Gradsko vijee Grada Vrgorca

PREDSJEDNIK GRADSKOG VIJEA Mate Jelavi

Split/Vrgorac, prosinac, 2006. godine


Naruitelj:Naziv elaborata:

GRAD VRGORAC

PROSTORNI PLAN UREENJA GRADA VRGORCA

Izvritelj:

URBOS doo SplitBiro za prostorno planiranje,. urbanizam i zatitu okolia

Direktor: Gordana Radman, dipl.in.arh.

Koordinator plana: mr.sc. Zoran Radman, koordinator izrade Radni tim:Gordana Radman, dipl.in.arh. Maja Madiraca, dipl.oec. Katarina Pulji, dipl. in.arh. Hrvoje Bota, dipl.in.arh. Larisa Bai, dipl.in.gra. mr.sc. Zoran Radman, prof.pol. Ivana Bubi, dipl.oec. Ana Radalj, dipl.ing.arh Seka Roje, arh.teh. Hrvatske ume Hrvatske vode Hrvatske ceste HEP

Suradnja:

Split/Vrgorac, prosinac, 2006.. godine


Sadraj:I. II. III. IV. Izvod iz sudskog registra tvrtke URBOS doo Split Suglasnost za upis u sudski registar nadlenog Ministarstva Rjeenje o upisu u imenik ovlatenih arhitekata i inenjera u graditeljstvu za odgovornu osobu u pravnoj osobi (Gordana Radman, dipl.ing.arh.) Suglasnosti i miljenja na konani prijedlog PPUG Vrgorac prema Zakonu o prostornom ureenju (Narodne novine, br: 30/94, 68/98, 61/00, 32/02 i 100/04) i drugim posebnim Zakonima.

Odluka o donoenju prostornog plana ureenja Grada Vrgorca (Vjesnik slubeno glasilo grada Vrgorca, br. 09/06, od 16.12.2006. sa ODREDBAMA ZA PROVOENJEA/ TEKSTUALNI DIO PLANAI. 1 1.1 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.1.3.3 1.1.3.4 1.1.4 1.1.4.3 1.1.5 1.1.6 1.1.7 1.1.7.3 1.1.7.4 1.1.7.5 1.1.7.6 1.1.8 1.1.9 1.1.9.3 1.1.9.4 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 1.3 2 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 OBRAZLOENJE............................................................................................................................................ 1 POLAZITA................................................................................................................................................................ 1 Poloaj, znaaj i posebnosti podruja grada Vrgorca u odnosu na prostor i sustave upanije i Drave.................... 2 Osnovni podaci o stanju u prostoru ............................................................................................................................ 2 Prostorno razvojne i resursne znaajke ..................................................................................................................... 4 Kulturna i prirodna batina........................................................................................................................................ 17 Prirodna batina ....................................................................................................................................................... 17 Graditeljsko nasljee ................................................................................................................................................ 18 Stanovnitvo ............................................................................................................................................................. 23 Ekonomsko stanje stanovnitva ............................................................................................................................... 26 Domainstva............................................................................................................................................................. 27 Stanovanje................................................................................................................................................................ 27 Gospodarstvo ........................................................................................................................................................... 28 Poljoprivreda ............................................................................................................................................................. 29 Stoarstvo ............................................................................................................................................................. 33 umarstvo ............................................................................................................................................................. 33 Ostale djelatnosti ...................................................................................................................................................... 36 Drutvene djelatnosti ................................................................................................................................................ 38 Objekti infrastrukture ................................................................................................................................................ 40 Cestovni promet ....................................................................................................................................................... 40 Vodnogospodarstvo.................................................................................................................................................. 40 Planski pokazatelji i obveze iz dokumenata prostornog ureenja ireg podruja i ocjena postojeih prostornih planova ..................................................................................................................................................................... 43 Strategija prostornog ureenja i program prostornog ureenja................................................................................ 44 Prostorni plan upanije splitsko-dalmatinske ........................................................................................................... 45 Prostorni plan ureenja Grada Vrgorca.................................................................................................................... 48 Ostali dokumenti prostornog ureenja i drugi dokumenti ......................................................................................... 49 Ocjena stanja, mogunosti i ogranienja razvoja u odnosu na demografske i gospodarske podatke te prostorne pokazatelje ............................................................................................................................................................... 51 CILJEVI PROSTORNOG RAZVOJA I UREENJA.................................................................................................. 53 Ciljevi prostornog razvoja upanijskog znaaja........................................................................................................ 53 Razvoj gradova i naselja posebnih funkcija i infrastrukturnih sustava...................................................................... 53 Racionalno koritenje prirodnih izvora...................................................................................................................... 54 Ouvanje ekoloke stabilnosti i vrijednih dijelova okolia......................................................................................... 54 Ciljevi prostornog razvoja gradskog znaaja ............................................................................................................ 54 Demografski razvoj................................................................................................................................................... 55 Odabir prostorno razvojne strukture ......................................................................................................................... 55 Razvoj naselja, drutvene, prometne i komunalne infrastrukture............................................................................. 56 Zatita krajobraznih i prirodnih vrijednosti i posebnosti i kulturno-povijesnih cjelina ................................................ 57


2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.1.3 3.2.1.4 3.2.1.5 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.3 3.3.1 3.3.1.3 3.3.1.4 3.3.1.5 3.3.1.6 3.3.2 3.4 3.4.1 3.4.1.3 3.4.1.4 3.4.1.5 3.4.1.6 3.4.1.7 3.4.2 3.4.2.3 3.4.2.4 3.4.2.5 3.4.3 3.4.4 3.4.4.3 3.4.4.4 3.4.4.5 3.5 3.6 3.6.1 3.6.2 3.6.3 3.6.4 3.6.5 3.6.6 3.6.7 3.6.8 3.6.9

Ciljevi prostornog ureenja naselja na podruju grada ............................................................................................ 58 Racionalno koritenje i zatita prostora.................................................................................................................... 58 Utvrivanje graevinskih podruja naselja u odnosu na postojei i planirani broj stanovnika, gustou stanovanja, izgraenost, iskoritenost i gustou izgraenosti, obiljeja naselja, vrijednosti i posebnosti krajobraza, prirodnih i kulturno-povijesnih cjelina ........................................................................................................................................ 59 Unapreenje ureenja naselja i komunalna infrastruktura ....................................................................................... 59 PLAN PROSTORNOG UREENJA......................................................................................................................... 61 Prikaz prostornog razvoja na podruju grada u odnosu na prostornu i gospodarsku strukturu upanije................. 61 Organizacija prostora i osnovna namjena i koritenje povrina ............................................................................... 61 Graevinska podruja............................................................................................................................................... 62 Graevinska podruja namijenjena razvoju i irenju naselja.................................................................................... 63 Graevinska podruja radnih zona........................................................................................................................... 63 Podruja za turizam, port i rekreaciju ..................................................................................................................... 64 Poljoprivredne povrine ............................................................................................................................................ 64 umske povrine ...................................................................................................................................................... 65 Eksploatacijska podruja .......................................................................................................................................... 65 Iskaz prostornih pokazatelja za namjenu povrina................................................................................................... 66 Prikaz gospodarskih i drutvenih djelatnosti............................................................................................................. 67 Gospodarske djelatnosti ........................................................................................................................................... 67 ista industrija i proizvodno zanatstvo ..................................................................................................................... 68 Poljoprivredna proizvodnja ....................................................................................................................................... 69 umarstvo ............................................................................................................................................................. 74 Usluge, ugostiteljstvo, trgovina i promet................................................................................................................... 76 Drutvene djelatnosti ................................................................................................................................................ 77 Uvjeti koritenja ureenja i zatite prostora.............................................................................................................. 79 Mjere zatite krajobraznih i prirodnih vrijednosti i kulturno povijesnih i naseljskih cjelina ........................................ 80 Prirodna batina ....................................................................................................................................................... 80 Krajobraz ............................................................................................................................................................. 83 Poljoprivredno zemljite............................................................................................................................................ 84 umsko zemljite...................................................................................................................................................... 84 Graditeljska batina .................................................................................................................................................. 85 Prometni infrastrukturni sustav ................................................................................................................................. 92 Cestovni promet ....................................................................................................................................................... 92 eljezniki promet..................................................................................................................................................... 93 Zrani promet ........................................................................................................................................................... 93 Energetski sustav ..................................................................................................................................................... 94 Vodnogospodarski sustav ........................................................................................................................................ 96 Vodoopskrbni sustav Vrgorac................................................................................................................................... 96 Odvodnja otpadnih voda podruja grada Vrgorca .................................................................................................... 99 Ureenje vodotoka, zatita od poplava i melioracijska odvodnja ........................................................................... 102 Postupanje s otpadom............................................................................................................................................ 104 Sprjeavanje nepovoljna utjecaja na okoli............................................................................................................ 104 Zatita tla ................................................................................................................................................................ 105 Zatita voda od oneienja i zagaenja................................................................................................................ 105 Ouvanje istoe zraka .......................................................................................................................................... 107 Mjere zatite biljnog i ivotinjskog svijeta ............................................................................................................... 107 Mjere zatite uma ................................................................................................................................................. 110 Zatita od erozije i bujica ........................................................................................................................................ 110 Mjere zatite od poara .......................................................................................................................................... 112 Mjere zatite od potresa ......................................................................................................................................... 112 Mjere sklanjanja stanovnitva................................................................................................................................. 113


I.

OBRAZLOENJE

1 POLAZITAPolazita za izradu Prostornog plana ureenja grada Vrgorca ( u daljnjem tekstu: Prostorni plan) ine: skupina propisa koji reguliraju oblast prostornog planiranja i ureenja prostora, ustroj jedinica lokalne samouprave 1, odrednice prostornih planova irih podruja (Prostorni plan upanije, Strategija prostornog ureenja RH i Program prostornog ureenja RH), specifinost i osobitost prostora, ukljuujui gospodarske i demografske odlike, prirodnu osnovu i dr. Osnovni dokumenti na razini Drave s kojima je usklaen prostorni plan su Strategija prostornog ureenja Republike Hrvatske 2, Program prostornog ureenja 3 i Prostorni plan upanije Splitskodalmatinske. Strategijom prostornog ureenja Republike Hrvatske utvrena su polazita, ciljevi prostornog ureenja, osnove za planiranje i usklaivanje prostornog razvoja, prostorno razvojna i planska usmjerenja dugoronog razvoja cjelokupnog hrvatskog dravnog teritorija s posebnim osvrtom na usklaenje prostornog razvitka izmeu njegovih pojedinih dijelova. Programom prostornog ureenja poblie su odreeni osnovni ciljevi razvoja u prostoru, kriteriji i smjernice za ureenje prostornih i drugih cjelina, te prijedlozi prioriteta za ostvarivanje ciljeva prostornog ureenja. Programom su odreene i osnove za organizaciju, zatitu, koritenje i namjenu prostora, sustav sredinjih naselja i sustav razvojne dravne infrastrukture na osnovi projekcije do 2015. godine s prioritetima do 2005. godine te mjere i smjernice za zatitu i unapreenje okolia. Strategija i program ine jedinstveni dokument prostornog ureenja i polazite za izradu upanijskih planova. Prostornim planom upanije razrauju se ciljevi, smjernice i mjere prostornog razvoja iz strategije i Programa, te istim treba odrediti vee cjeline zajednikih obiljeja, uvjete za planiranje uih jedinica, te prostorne elemente, smjernice i kriterije za:

smjetaj djelatnosti s gledita znaajki pojedinane djelatnosti i specifinosti prostora u odnosu na tehnoloke procese, veliinu i kapacitete, poloaj u naselju ili izvan naselja, prirodne i razvojne karakteristike prostora, odnosno naselja, racionalno koritenje prostora te oblikovanje i dimenzioniranje naselja (graevinskih podruja) u odnosu na razvojna obiljeja, demografsku situaciju (porast pad broja stanovnika), funkcije i tip naselja, prirodna razvojna obiljeja prostora i druge relevantne aspekte ureenja i izgradnje naselja, utvrivanje prirodne i funkcionalne cjelovitosti gospodarskih, infrastrukturnih i prirodnih sustava te prostora i sustava od interesa za obranu, donoenje planova nie razine na temelju stvarnih potreba i specifinih problema te za one aspekte i sastavnice koje se ne mogu odrediti dovoljno jasno u prostornim planovima upanija.

Zakon o podrujima upanija, gradova i opina (Narodne novine, br.10/97) Odluka Zastupnikog doma Hrvatskog dravnog sabora 27.06.1997.g. 3 Odluka Zastupnikog doma Hrvatskog dravnog sabora 07.05.1999.g. (Narodne novine, br:50/99)1 2

__________________________________________________________________Urbos doo Split

1


Prostornim se planom Grada usklauju i osiguravaju interesi koji proizlaze iz ustroja lokalne samouprave i uprave, meu kojima su najznaajniji:

ravnomjerni gospodarski i drutveni razvitak usklaivanje interesa i stajalita opina i gradova s interesima upanije i Drave uvjeti za ureenje i zatitu prostora sustav sredinjih naselja mrea objekata drutvenih djelatnosti odreivanje uvjeta i osiguravanje prostora za prometnu i drugu infrastrukturu i dr.

Prostorni plan polazi od temeljnih postavki:

racionalnog koritenja prostora potivanje prirodnih i antropogenih karakteristika prostora zatite prostora i okolia podizanje kvalitete ivljenja na prostoru upanije interdisciplinarnog sagledavanja i rjeavanja problema

1.1 Poloaj, znaaj i posebnosti podruja grada Vrgorca u odnosu na prostor i sustave upanije i DraveGrad Vrgorac zauzima znaajno mjesto u upaniji splitsko-dalmatinskoj po svom poloaju, koncentraciji stanovnitva, gospodarskim djelatnostima i prirodnim vrijednostima. Splitsko dalmatinska upanija, a u sklopu nje i grad Vrgorac pripada prostornoj cjelini upanija jadranske Hrvatske. Grad Vrgorac smjeten je na krajnjem sjeveroistonom rubu upanije, izmeu Makarskog primorja i Imotske krajine, odnosno razdjelne crte prema Dubrovako-neretvanskoj upaniji i granice prema Republici Bosni i Hercegovini. Za razliku od sjevernog, sjeverozapadnog i jugozapadnog dijela ovog podruja koji je izrazito planinski kraj, ogranienih razvojnih mogunosti, istoni i jugoistoni dio koji se sputa prema Baini i dolini Neretve, predstavlja izrazit gospodarski potencijal, prije svega za razvitak poljoprivrede. Posebnim vrijednostima hrvatskog prostora, na nain kako je utvreno Strategijom prostornog ureenja Republike Hrvatske smatraju se zatiena podruja prirode, spomenici graditeljske batine i zatiene povijesne cjeline i znaajni prirodni resursi. Prostor grada Vrgorca svojim prirodnim raznolikostima, bogatom krajobraznom osnovom, te istaknutim vrijednostima graditeljske batine, moe se svrstati u vrijedan prostor RH uz primjenu daljnjih mjera zatite i unapreivanje temeljnih vrijednosti.

1.1.1 Osnovni podaci o stanju u prostoruGrad Vrgorac zauzima krajnji istoni zagorski dio upanije splitsko-dalmatinske. Od obalnog morskog podruja odvojena je planinama Biokovo i Rili (Sv. Ilija, 1033 m, V. Kapela, 1160 m i apanik, 920 m), obuhvaa udolinu izmeu planinskih grebena Biokovo Rilii i ibenik Motokit, sa pripadajuim planinskim padinama zabiokovske upe do Vrgorca, zatim planinsko podruje ibenika i Motokita, krku uvalu Bunina i zapadne dijelove povremeno plavljenih polja Rastoka i Jezera.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

2


Na sjeverozapadu granii s opinama Runovii i Zagvozd, sjeveru i sjeveroistoku s BIH, na jugoistoku s opinom Gradac, a na jugozapadu s opinom Podgora. Slika 1. Podruje grada Vrgorca

Nalazi se na znaajnom prometnom pravcu iz srednje Dalmacije ka donjem toku Neretve (Napoleonova cesta Sinj-Trilj-Blato na Cetini-estanovac-Zagvozd-Vrgorac-V.PrologMetkovi, sa odvojcima: Vrgorac-Jezero-Ploe i Vrgorac-Ljubuki-apljina-Mostar). Taj prometni pravac dobio je jo vie na znaaju izgradnjom ceste preko prijevoja Stupica (Biokovo-Rili na visini od 700 m nadmorske visine) ka Makarskoj, tj. cestovnim spojem na Jadransku magistralu (Rava-Stupica-Makarska). Slika 2. Panorama grada Vrgorca

Podruje grada Vrgorca ima povrinu od 277,80 km, to ini 6,14% Splitsko dalmatinske upanije.

kopnene povrine

__________________________________________________________________Urbos doo Split

3


ini ga dvadeset i etiri naselja; Banja, Dragljane, Draevitii, Duge Njive, Dusina, Kljenak, Kokorii, Kotezi, Kozica, Mijaca, Orah, Podprolog, Poljica Kozika, Propatnice, Raane, Rava, Stilja, Umani, Veliki Prolog, Vina, Vinjica, Vlaka, Vrgorac i Zavojane. Na podruju grada Vrgorca prema popisu iz 2001. godine ivi 7593 stanovnika, to ini 1,64% stanovnika upanije. Gustoa naseljenosti je 27,33 st/km Tablica 1. Povrina naselja, stanovnitvo i gustoa naseljenosti NASELJA Banja Dragljane Draevitii Duge Njive Dusina Kljenak Kokorii Kozica Kotezi Mijaca Orah Podprolog Poljica Kozika Propatnice Raane Rava Stilja Umani Veliki Prolog Vina Vinjica Vlaka Vrgorac Zavojane UKUPNO: Povrina km % 7,96 6,85 5,71 6,67 6,11 9,43 7,72 7,84 24,35 4,45 10,83 5,08 32,20 11,05 31,95 9,90 15,35 7,95 4,59 3,75 7,84 10,61 12,89 26,72 277,80 2,87 2,47 2,06 2,40 2,20 3,40 2,78 2,82 8,77 1,60 3,90 1,83 11,60 3,98 11,50 3,56 5,53 2,86 1,65 1,35 2,82 3,82 4,64 9,62 100,00 Stanovnici 2001. Broj % 242 94 184 128 540 102 171 314 109 126 367 419 255 225 204 184 376 240 471 184 19 59 2188 392 7593 3,19 1,24 2,42 1,69 7,11 1,34 2,25 4,14 1,44 1,66 4,83 5,52 3,36 2,96 2,69 2,42 4,95 3,16 6,20 2,42 0,25 0,78 28,82 5,16 100 Gustoa naseljenosti st/km 29,09 13,41 31,72 17,34 86,40 10,15 20,46 12,91 13,01 25,40 32,28 83,97 7,93 19,31 6,55 17,66 24,06 29,60 101,73 46,23 2,26 5,16 160,76 13,48 27,33

1.1.2 Prostorno razvojne i resursne znaajkeKlimatska obiljeja Podruje grada Vrgorca ima izmijenjenu mediteransku klimu. To je klimatski tip karakteristian za Dalmatinsku Zagoru i druge prostore koji se nalaze u neposrednom zaleu Jadranskog primorja do kojih bar djelomino dopiru mediteranski utjecaji.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

4


Mediteranski utjecaji dopiru iz doline Neretve preko polja Jezero i Rastok i najizrazitiji su u istonom dijelu podruja. Njihov utjecaj sve vie slabi idui ka zapadnim dijelovima Grada, a najmanji je u sjevernom planinskom prostoru ibenika i Matokita. Ova se klima karakterizira niim srednjim temperaturama i znatno veim koliinama padalina nego u primorskom pojasu, ali je raspored padalina tokom godine zadrao mediteranski reim. Preko 70% ukupnih padalina je u zimskoj polovici godine, od poetka listopada do oujka. Temperatura Prema petnaestogodinjem praenju, u donjoj tabeli date su srednje mjesene i godinje temperature zraka. Tablica 2. Srednje mjesene i godinje temperature zraka. I II III 4,2 5,8 9,4 Proljee 14,0 Vegetacijski period 20,6 Godinja 15,0 IV V 13,8 18,9 Ljeto 24,9 VI 23,1 VII VIII 25,8 25,8 Jesen 15,6 IX 21,5 X XI 15,7 9,5 Zima 5,5 XII 6,6

Kako se vidi iz ovih podataka srednja temperatura za viegodinji period iznosi 15C, dok je minimalna u sijenju, a maksimalna u srpnju i kolovozu, temperaturna amplituda je 21,6 . Srednje temperature zimskih mjeseci su za 3- 4 nie nego u dolini Neretve i u susjednom primorju, dok su godinje temperaturne amplitude za 2- 4 vee. Tablica 3. Usporedba srednjih temperatura sa okolnim podrujem Srednje temperature Usporedba s podrujima Vrgorac Opuzen 4,2C 7,5C 25,8C 25,2C 15,0C 16,0C 21,6C 17,7C okolnim Imotski 4,7C 23,8C 13,8C 19,2C

Srednja sijeanjska Srednja srpanjska Srednja godinja Godinja amplituda

Apsolutna maksimalna temperatura u toku ljeta dostie i do 38,5C u VIII, a apsolutna minimalna u toku zime sputa se i do -11,0C. Tablica 4. Mjesene maksimalne i minimalne temperature I 17,6 11,0 II 21,2 -7,0 III 24,5 -3,1 IV 29,5 1,3 V 31,4 3,7 VI 35,3 10,6 VII 37,3 13,0 VIII 38,5 10,8 IX 34, 7 9,3 X 29, 2 2,0 XI 22, 5 -4,4 XII 18, 8 -5,2

Max min.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

5


Broj studenih dana je za nekoliko puta vei nego u susjednom primorju i delti Neretve (od 5 do 8 puta), dok je broj hladnih dana u toku godine za 2 do 3 puta vei. Ledenih i studenih dana ima u zimskim mjesecima (0,2 dana), hladnih dana ima ee i prosjeno oko 15 u godini. Srednji datumi temperaturnih pragova javljaju se 10 do 30 dana kasnije a prestaju 20 do 40 dana ranije nego u dolini Neretve i susjednom primorju. Za vegetacijski period vrlo su znaajni srednji datumi nastanka i prestanka srednje dnevne temperature od 10C koja se javlja izmeu 6. oujka do 4. prosinca ili 273 dana. Padaline Registrirane oborine na meteorolokoj postaji Vrgorac za petnaestogodinji period pokazuju da ovo podruje ima znatno veu koliinu padalina u odnosu na primorski pojas, ali raspored padalina tijekom godine ima tipini mediteranski reim. Preko 70% ukupnih padalina je u zimskoj polovici godine, od poetka listopada do oujka. Tablica 5. Srednje mjesene i godinje padaline I II III 186 171 200 Proljee 477 Vegetacijski period 756 mm (38,4%) Godinja 1964 IV V 164 113 Ljeto 123 VI 50 VII VIII 25 48 Jesen 702 IX 127 X XI 229 346 Zima 662 XII 305

Srednja godinja koliina padalina iznosi 1964 mm, to je za preko 80% vie nego u primorju i oko 50% vie nego u Delti. Meutim, srednji broj dana s padalinama u toku godine vei je za samo 4% (Vrgorac-111, Opuzen-107, Makarska-106). To znai da su padaline na podruju Vrgorca znatno intenzivnije, a posljedica su reljef i njegove ortografske karakteristike. Najvie oborina padne u jesen, zatim u zimi, manje u proljee a najmanje u ljeto. U toplom razdoblju (3-9 mj.) padne svega 471 mm ili 24%. Osobito je malo oborina u ljetnim mjesecima (6-8) kada je sua redovita pojava. Tablica 6. Index sue I 111 II 73 III 58 IV 33 V 38 VI 24 VII 12 VIII 13 IX 30 X 48 XI 126 XII 116 prosj ek 46

Broj dana sa snijegom je 2 do 5 puta vei nego u Delti i susjednom primorju, a broj dana sa mrazom je dva puta vei nego u Delti i ak 10 puta nego u makarskom primorju. Relativna vlaga Srednja vrijednost relativne vlage u vrgorakom kraju ja 66%. Ona je najnia u srpnju (58%), a najvea u prosincu (72%).

__________________________________________________________________Urbos doo Split

6


Tablica 7. Kretanje relativne vlage I 58 % II 67 % III 68 % IV 63 % V 66 % VI 63 % VII 58 % VIII 58 % IX 64 % X 70 % XI 72 % XII 72 % prosj ek 66%

Naoblaka i insolacija Prosjek naoblake je neto vei nego u delti Neretve, jer iznosi 5,1 (u Opuzenu 4,8) pa je s tim u vezi broj oblanih dana u toku godine za oko 5% vei nego u Delti, i oko 20% vei nego u susjednom primorju. Broj vedrih dana je u vrgorakom kraju 15-20% manji nego u delti Neretve i primorju. Srednja godinja insolacija 2400 do 2500 sati, a srednji godinji broj vedrih dana u godini iznosi 60-80 dana. Vjetar Na podruju grada Vrgorca prevladavajui vjetrovi su iz sjeveroistonog (bura, levanat) i jugoistonog (jugo), ali su esti i iz zapadnog kvadranta. Uestalost jakih i olujnih vjetrova dvostruko je manja nego u susjednom primorju, a prosjeno puu 20 jaki, odnosno 2 dana olujni vjetrovi. Tokom godine uglavnom prevladavaju tri tipa vremena: - suh, hladan i uglavnom vedar tip vremena zastupljen u toku zime i poetkom proljea, uz buru i tramontanu; - topao i vlaan tip vremena (kini) koji nastaje uz jugo i lebi; - vedar, suhi i vrui tip, karakteristian za ljetne tiine ili lagane vjetrove iz zapadnog i sjeveroistonog kvadranta. One najee javlja u srpnju i kolovozu, obino uz ljetne sue. Geoloki sastav, morfoloke karakteristike podruja i reljef Podruje grada Vrgorca je kraki vapnenaki prostor, po emu se bitno ne razlikuje od okolnih prostora ireg podruja. Podruje je izgraeno od krednih i tercijarnih naslaga. Kreda je zastupljena s rudistnim vapnencima i dolomitima. Planinski greben Biokovo, ibenik, Miovija, Matokit i Rilii izgraeni su od krednih vapnenaca. U planinskim podrujima Raana i Velikog Prologa i jugoistono od Vrgorakog jezera istalone je kompleks turoskih naslaga, uglavnom dobro uslojenih vapnenca (K22). Cenomanske naslage (K21) izgrauju teren u irem "luku" s jugozapadne strane Vrgorakog jezera, te dijelove podruja oko Kozice i Kljenka. Na velikom prostoru zapadno i sjeverno od Vrgorca istaloeni su senonski vapnenci (K23) i to kao debelo uslojeni do gromadski vapnenci. Miliolidni vapnenci i vapnenaste trangesivne bree (Pc, E) te foraminiferski vapnenci (E1,2) pruaju se u uskim zonama u podruju Zavojana i Velikog Prologa. Kredni dolomiti grade uglavnom zaravnjene i blago valovite terene (istoni dio udoline D. Raane-Rvaa). Uslojeni vapnenci turonske starosti (K22) izgrauju podruje Raana, Velikog Prologa i podruje jugoistono od Staevice. U podruju Kozica-Kutac u uskoj zoni dolaze ploasti dolomitini vapnenci (1K22) i uslojeni hourodontni vapnenci(2K22), kao i uslojeni

__________________________________________________________________Urbos doo Split

7


vapnenci gornjeg turona (4K22). Dobro uslojene do gromadaste vapnence senona (K23) nalazimo u podruju Velikog Prologa, brda Matokit i u irokom prostoru izmeu upe i Tihaljine. Debljina tih naslaga iznosi oko 600 m. Kompleks uslojenih vapnenaca debljine 550 m (2K23) prua se od upe do Vrgorakog polja. Klastine naslage flia (E2,3) nalaze se u manjoj mjeri kod Vrgorca i Velog Prologa. Kvartne naslage najveu rasprostranjenost imaju u morfoloki najniim dijelovima terena. Izgrauju polja Rastok i Vrgorako polje. Jezerski sedimenti istaloeni su u Rastok polju i Vrgorakom polju. Geomorfoloke karakteristike razmatranog prostora rezultat su sloenih geolokih, litolokih, hidrogeolokih i klimatolokih procesa. U sklopu razvedenog reljefa iji glavni oblici imaju duu os orijentiranu u dinarskom smjeru (sjeverozapad-jugoistok) moe se izdvojiti nekoliko osnovnih tipova reljefa. To su kraka polja, krake zaravni i planinsko podruje. Morfoloki oblici dananjeg terena uvjetovani su u prvom redu litolokim sastavom naslaga i njihovim poloajem, tektonskim pokretima i djelovanjem egzogenih i endogenih faktora. Slika 3. Reljef Vrgorca

Planinski greben Biokovo prua se rubnim junim dijelom vrgorakog podruja. Na planinski greben Biokovo jugoistono se nastavlja planinski greben Rilia, koji s Biokovom ini prirodnu barijeru vrgorakog podruja s jugoistone strane. Paralelno s grebenom Biokovo-Rilii na sjever pravcem sjeverozapad-jugoistok prua se ,,planinski greben Matokit (Sv. Rok 1062 m) - Miovija (Mihovil 1247 m) - ibenik (V. ibenik 1314 m), navedeni planinski grebeni izgraeni su od krednih vapnenaca. Izmeu lanca Biokovo - Rilii juno i Matokit - Miovija - ibenik sjeverno protee se zaravnjena i blago valovita krka udolina od Donjih Raana do Rave, sa pripadajuim padinama Biokova i ibenika te nekoliko manjih krkih uvala, meu kojima se po plodnosti i prostranstvu istie ona kod Zavojana. Manji od nje su uvale i ponikve kod G. Raana i u podbiokovlju. Ovaj prostor predstavlja zapadni dio vrgorakog podruja. Udolina od D. Raana do Rave nastala je u tercijarnim flinim naslagama (zapadni dio) i krednim vapnenaako-dolomitskim stijenama (istoni dio) pa su u njoj dosta plodna

__________________________________________________________________Urbos doo Split

8


pjeana i ljunana tla pogodna za uzgoj vinove loze i duhana. U odnosu na ukupne povrine zapadnog podruja, obradive povrine su relativno male i ne pruaju vee mogunosti razvoja poljoprivrede, posebno i zbog toga to je ovo podruje bezvodno, pa ne postoji mogunost autohtonog natapanja (isti je sluaj i sa sjevernim podrujem). Planinske padine Biokova na ovom dijelu obrasle su niskom listopadnom umom, ikarom i ibljacima, a padine ibenika su uglavnom ogoljele sa kraparima i ponegdje obraslim kamenjarima. Neke povrine prema Gornjim Raanima i iznad Zavojana obrasle su ikarom i ibljacima. Sjeverno podruje nalazi se na najvioj nadmorskoj visini (iznad 600 m n.m.) meu vapnenakim grebenima koji se izdiu i do (1314 m-Veliki ibenik) izmeu kojih su nastale manje krake udoline, uvale i ponikve prekrivene crvenicom i planinskom crnicom (to su ujedno i jedine plodne povrine tog podruja). Vapnenake padine planinskih grebena i manje krake zaravni obrasle su ikarom i ibljacima, a na ogoljelim povrinama (krapari) rastu kamenjare. Ovi prostori slue za ispau stoke (ovaca i koza). Na ovom prostora postoje samo 2 naselja i 28 zaseoka, gdje su uvjeti za razvoj poljoprivrede nepovoljni. Istoni dio Grada je najprostraniji, najnaseljeniji i ujedno najraznovrsniji po prirodnim karakteristikama. Ovaj se prostor reljefno a i ekonomski moe podijeliti u dvije cjeline: sjeverni, zapadni i juni prostor je planinsko podruje; te sredinji i istoni koji zauzimaju kraka polja Bunina, Rastok i Jezero. Planinski prostori ovog dijela promatranog podruja (planinska podruja Rilia i Matokit) su krko-vapnenaki prostori s manjim krkim udolinama i uvalama uz naselja Orah, Stilju, Prapratnicu, Vinjicu, Klijenak i Duge Njive. One su uglavnom prekrivene crvenicom i jedine su plodne povrine ovih planinskih prostora. To je preteno bio stoarski kraj. Planinski prostori su uglavnom obrasli niskom listopadnom umom, ikarom i ibljacima. Na sredinjem i istonom dijelu smjetena su kraka polja Bunina, Rastok i Jezero (Vrgorako polje). Ovo su najvrjednije poljoprivredne povrine (kraka polja, Rastok i Vrgorako polje). Vrgorako polje predstavlja izrazitu morfoloku pojavu, koje ima dinarski smjer pruanja (duine 15 km a irine izmeu 0,8-3km) nagnuto je prema jugoistoku. Iako su povremeno plavljena (Vrgorako polje plavljeno je rijekom Maticom, ponornicom, a kroz Rastok kraj naselja Banja protjee rjeica Matica), intenzivnije su obraena. Rastok je zatvoren prema jugu od Vrgorca do Prologa brdom Gradina (480 mnm), a od V.Prologa brdom Zve (462 mnm). Polja su nastala na mekim i manje propusnim stijenama (tercijarne fline naslage i kredni dolomiti) i prekrivene plodnim vrstama tla (silikatno-karbonatna pjeana tla).

__________________________________________________________________Urbos doo Split

9


Slika 4. Polja

Depresija Bunina, zapadno od Vrgorca, manje je plodnosti od Rastoka i Jezera s manje zastupljenom poljoprivredom. To je jedna vea krka uvala, zatvorena sa svih strana, klimatski dosta nepovoljna zbog temperaturnih inverzija. Polje je bez stalnog izvora, ali s nekoliko estavela u sjeverozapadnom dijelu uvale od kojih je najvea Betina iji se otvor nalazi u dijelu Kokorike "depresije". Ovo polje, meutim poznato je po znaajnim leitima bituminoznih kriljevaca. Mineralne sirovine Podruje nije bogato mineralnim sirovinama. Na irem podruju Vrgorca razvijene su naslage gornje krede, paleogena i kvartara. Najpoznatija sirovina koja se eksploatirala iz doba postojanja Mletake republike je asfalt (u naslagama gornje krede). Od ostalih sirovina znaaj imaju ciglarske gline, tehniki kamen te postoji potencijalna mogunost eksploatacije arhitektonsko-graevnog kamena. Iz dolomitskih terena iznad Dragljana vadi se dolomitski pijesak. Polje Bunina zapadno od Vrgorca (Vrgorako polje) poznato je po znaajnim leitima bituminoznih kriljaca, asfaltne bree i istog bitumena (lokalitet Paklina) koji se vadio sa 50 do 60 m dubine, dok se asfaltne bree i bituminozni kriljci mogu dobivati povrinskim kopom na okolnim padinama. Izmeu Kljenka i Vrgorca takoer postoje i leita boksita, ije su zalihe jo neistraene. Dosadanja rudarsko-geoloka istraivanja na vrgorakom podruju pokazala su da istraene sirovine nemaju posebne ekonomske vrijednosti. Time se ne iskljuuju daljnja istraivanja koja bi mogla pruiti toan uvid geoloke strukture leita, kvalitet i rezerve mineralnih sirovina. Samo na taj nain mogue je pojedine mineralne sirovine privoditi u fazu eksploatacije. Seizmike prilike Posebno valja naglasiti da je cijelo podruje Grada tektonski nestabilno i pripada potresnoj zoni VIII/IX stupnja po Mercallijevoj skali. Ovaj kraj su i u novije vrijeme zahvaali potresi jaine do 7 MCS. Zbog tektonske nestabilnosti prostora mogu se oekivati pomicanja tla praena potresima srednje jaine, o emu treba voditi rauna kod izgradnje veih objekata visokogradnje i kod znaajnih graevinskih zahvata infrastrukture. Stoga je neophodna izrada seizmike mikrorajonizacije cijelog podruja Grada.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

10


Hidrogeoloki odnosi Za hidrogeoloke odnose najznaajniji su litoloki i tektonski odnosi. Podzemni i povrinski tokovi formiraju se ovisno o odnosu propusnih i nepropusnih naslaga. Najvei dio podruja ine dobro vodopropusne stijene-raspucani i okreni vapnenci, tako da sva voda koja pade na njih vrlo brzo ponire u podzemlje gdje formira vodene tokove. Nepropusne naslage ine barijere za teenje podzemnih voda, a mogu biti potpune, nepotpune (visee) ili relativno ovisno o tome kako podzemna voda prolazi kroz njih. Najznaajnije za hidrogeoloke odnose na ovom podruju su hidrogeoloki odnosi vezani za sliv izvora Banje i Butine. ire podruje sliva izgrauju preteno karbonatne naslage trijasa, jure i krede te karbonatne i klastine naslage tercijara, a polja su prekrivena tercijarnim naslagama. itavo podruje sliva i ireg podruja odlikuje se intenzivnom tektonskom poremeenou. Za podruje slivova Banje i Butine interesantne su tektonske jedinice Biokovo, Biokovska zagora i Imotski. Za podruje sliva Banje i Butine najznaajnija je tektonska jedinica "Biokovska zagora". Obuhvaa podruje Grabovac-Slivno-Rastok polje-Nova sela tj. sjeverno od poteza upaDragljani-Vrgorako polje-Neretva. Sjeverna granica je Cista-Lovre-Runovi-VitinaLjubuki-apljina. Glavna karakteristika je vrlo velika tektonska poremeenost to se oituje vrlo intenzivnim boranjem i rasjedanjem, te izrazito ljuskavom strukturom. Posebno izraeno je podruje upe, Vrgorca, Prologa i cijela irina ove jedinice do Neretve. Strukturno su to najee reverzno nagnute kredne antiklinale navuene na foraminiferske vapnence ili fli. Za sliv Banje i Butine znaajne su barijere u podruju Klenovac-Runjani-Drinovci te upaDragljane-Kokori koji definiraju sjeveroistonu i jugozapadnu razvodnicu odnosno granicu sliva. Razvodnica od Turije do Dragljana ide du flinih nepropusnih naslaga, a od Dragljana do Kokoria du navlaenog kontakta krednih i paleogenskih vapnenaca. Taj dio razvodnice povuen je pretpostavkom da vode iz tog podruja i juno od njega ne dolaze na izvore Banja i Butina, ve na izvore u zapadnom dijelu Vrgorakog polja. Zapadnu granicu sliva ini razvodnica na potezu Poljica-Krstatice-Turija, a ima karakter podzemne zonarne i djelom povrinske razvodnice. Nalazi se unutar dobro vodopropusnih karbonantnih stijena. S obzirom da se radi o vrlo okrenom terenu kretanje podzemnih voda u ovom podruju moemo okarakterizirati kao vrlo sloeno, a uvelike ovisi o koliini oborina. Sliv izvora Banje i Butine dio je ireg sliva priobalnih izvora i izvora u dolini Neretve od Ploa do Metkovia. Rastok polje s izvorom Banja ini stepenicu, te isto tako sa svojim kvartarnim sedimentima viseu barijeru, za podzemne vode koje iz izrazito krkog zalea gravitiraju moru. Podzemne vode dolaze iz smjerova Slivno, Puteevica i ipovaa. Za vrijeme velikih voda, izvor Banja (odnosno izvorina zona u zapadnom dijelu polja) poplavi dio Rastok polja iz kojeg voda odlazi ponorima smjetenim u podruju Potprologa. U isto vrijeme je i u podruju Slivna takoer poplavljen dio polja, a voda u jako kinom periodu izlazi iz jame Gvozdenica. Istraivanjima je utvreno da vode u to podruje dolaze iz podruja sjeverno od Slivanjske depresije, to upuuje da je sliv izvora daleko iri. U sunom razdoblju dubina do podzemne vode znatno se poveava tako da se u Slivnom spusti i do 100 m ispod najnie kote polja. U Rastok polju na izvoru Banja razina podzemne vode se takoer sputa i do cca 50 m ispod kote izvora. Glavnina vode iz

__________________________________________________________________Urbos doo Split

11


Rastoka ponire i pojavljuje se na itavom nizu uz sjeverni rub Vrgorakog polja, odnosno mogu se dovesti u izravnu vezu funkcioniranje Banje, ponora u Rastoku i aktivnosti izvora u spomenutom Vrgorakom polju. Ispitivanjima je utvrena izravna i vrlo brza podzemna veza izvora Banja i ponora u Rastoku sa izvorom Butina. Vrlo je vjerojatno da zbog struktura i morfolokog poloaja, vode iz Kokoria, odnosno estavele Betina (Bunina) ne dolaze na izvor Butina ve samo na izvore u zapadnom dijelu Vrgorakog polja (Nuga, Vlaka, Studena). Za hidrogeoloke odnose u uem podruju izvora Banja i Butina moe se kazati da podruje Slivna za oba izvora treba promatrati kao jednu cjelinu jer je sliv izvora Banja dio sliva Butine. Prema ranijim hidrogeolokim istraivanjima (1983. god.) te studije Arano-BrelaMetkovi povrinske i podzemne vode iz podruja Stilja, Prapatnica, Orahovlje te Rastok gravitiraju prema izvoru Banja odnosno prema izvoru Butina. Za izvor Banja znaajno je da vodu prema pretpostavci iz studije dobiva iz podruja Slivna, a dio vode procjeivanjem povrinske vode iz podruja Prapatnica-Stilja. Vode koje izviru u podruju Banje povrinski teku Rastok poljem i poniru u nizu ponora od Tolia vira do Crvenog vira kod Potprologa. Za jako velikih voda ponori ne mogu progutati svu koliinu vode te se veliki dio polja poplavljuje. U sunom periodu podzemne vode teku podzemnim putovima prema izvorima u Vrgorakom polju odnosno prema izvoru Butina. Moe se pretpostaviti da dio voda iz podruja Slivna i podruja sjeverno od Orahovlja odlazi prema ipovai i dalje u sliv Tihaljine, ali je sigurno da dio podzemnih voda iz tog podruja dolazi do Rastok polja i izvora Butina. Podzemne vode iz podruja Matokit-Gradina teku prema Vrgorakom polju, najveim dijelom prema izvoru Butini, manjim dijelom prema izvorima Studena i Kruka. U sliv izvora Butina takoer se mora ubrojiti i povrinski tok Matica koji je kanalom Brza Voda povezan rijekom Tihaljinom tako da znatan dio dolazi i iz tog podruja. Najvrjednije prirodno bogatstvo vrgorakog podruja predstavljaju izvorita od kojih su najznaajnija Banja i Butina. Banja se nalazi na krajnjem sjeverozapadu Rastok polja. To je jama sa vodom i funkcijom povremenog izvora. Situirana je u razlomljenim vapnencima gornje krede u sjeverozapadnom kutu polja. Otvor jame nalazi se na koti od 75 m.n.m. Prihranjivanje Banje vri se iz krkog prostranog podruja prema sjeverozapadu putem jakih rasjeda na potezu Slivno-Prapatnica. Pretpostavlja se da u sunoj sezoni prema Banji gravitira znatna koliina podzemne vode (nekoliko stotina l/sek). Prema kemijskoj analizi, voda sa izvorita Banje spada u tvrde vode kalcijsko-hidrokarbonatnog tipa. Izvor Butina nalazi se na sjevernom rubu Vrgorakog polja, na kontaktu krednih vapnenaca i kvartarnih naslaga polja u mjestu Dusina, na koti od oko 27 m.n.m. Prihranjivanje izvora se vri preko rasjedno-pukotinskih sistema iz okrenog i propusnog karbonatskog zalea prema Rastok polju i prema Vrgorcu. Ovaj izvor je stalan te se iz njega formira vodotok koji nakon cca 1200 m utie u glavni tok-Maticu. Sa izvora Butina sada se opskrbljuje vodom grad Vrgorac, a u budunosti e se koristiti za opskrbu naselja oko vrgorskog polja. Bogatstvo stalnih i povremenih izvorita karakteristika je "mokrih" polja Rastok i Vrgorakog jezera. Mnoga polja, ovisno o godinjem dobu (proljee, jesen) pretvorena su u prava jezera jer je izdanost izvora vea od kapaciteta gutanja ponora. Na povrinama polja razvijena je normalna hidrografska mrea sa stalnim i povremenim povrinskim tokovima. Obino su to rijeke koje izviru iz jakih vrela da bi nakon povrinskog otjecanja ponirale bono, na junim obodima polja, gdje su formirani ponori. Tako su na kvartarnim

__________________________________________________________________Urbos doo Split

12


sedimentima Rastok polja i Vrgorakog jezera formirani mnogobrojni ponori smjeteni na jugozapadnom obodu polja. Vode vrgorakog podruja pripadaju slivu mora i rijeke Neretve. Vode Matice u Vrgorakom polju provedene su tunelom do Bainskih jezera. Na sjeveroistonom rubu polja na kontaktu krednih krenjaka i kvartarnih krednih naslaga nalaze se stalni i povremeni izvori, koji prihranjuju vode Matice. Jugozapadni obod polja obiljeen je ponorima i estavelama. Tablica 8. Registar ustanovljenih vrela, izvora estavela i ponoraNAZIV PODRUJE RASTOKA Krenica Bezimena estavela Grgia vrelo Velika Banja Ponor Galia jama Matica 2 ponora Tolia vir i Virine Ponorska zona Jelovii, Dropulii, Slivetine, Erceri, Bijele zidine; Radalj, Makov klanac Brezdan Kurkamen Bue ponor Dolac ponor Betina ponor Studena PODRUJE VRGORAOG JEZERA Ponor Vlaka izvor Nuga Marin vir Pojila izvor Mrtva izvor Podustva izvor Buk Podvinje izvor + + + + + + + + + + + + + + STALNO VRELO POVREMENO VRELO + + ESTAVELA PONOR PRIMJEDBA

zona za sanaciju Suni periodponor, kiniestavela Povremeno pravo krako vrelo sa kanalom

+ + + + + + +

Glavni ponor u Rastok polju

+

na sjevernom obodu polja

__________________________________________________________________Urbos doo Split

13


Kruka vrelo Butina vrelo Stinjevac vrelo Lukovac Stine-ponor Tuibelja Glava Izvorsaka zona iznad i ispod Didine glavice Zona izmeu Didine glavice i Staevica ponora Staevica ponor Mali vir Vir na Crpaljima Lovrin vir Gnjeev vir Dulo vir Podkamenice Dumia-Lazina izvor Tale mali Tale veliki Crni vir

+ + + + + + + + + + + + + + + + + + +

u ekstremnim sluajevima presui

najjai polje

dren

za

glavni dren za srednji dio polja

Nikad ne presui Nikad ne presui Voda je odvedena u tunel Vratarskim vrelima

Kobiljaa Vir-vrelo

+ +

Izvor: Vodoprivredno rjeenje sliva rijeke Trebiat, Energoinvest, Sarajevo, 1979. Vode vrgorakog podruja takoer pripadaju slivu rijeke Trebiat koji obuhvaa podruja Posuja, Gruda, Ljubukog, itluka i Imotskog. Iako podruja Rastoka i Vrgorakog jezera ne pripadaju ortografskom slivu rijeke Trebiat, oni su kanalom Parilo-Brza voda povezani s Trebiatom, ime su ova podruja u hidrografskom smislu vrsto vezana za sliv rijeke Trebiat. Iz navedenog je oito da su hidrogeoloki odnosi na ovom podruju veoma kompleksni, te se njihovim izuavanjem, racionalnom eksploatacijom i zatitom stiu znaajni preduvjeti u koritenju prirodnih potencijala ovog krakog podruja. Stoga je u buduem razdoblju potrebno racionalno koristiti i gradnjom kanalizacionog sustava i ureaja za proiavanje otpadnih voda sprijeiti zagaenja voda koje jo uvijek nije kritino. Zatita voda, naroito podzemnih na podruju grada Vrgorca ima izuzetno znaenje s obzirom da se na podruju grada nalaze zone sanitarne zatite (razliitih nivoa zatite), te nekoliko znaajnih kaptiranih krakih izvorita (Banja, Butina, Klokun, Modro oko, Prud) te zahtijeva oprez i ispravan pristup pri planiranju i realizaciji koritenja prostora. Iz tih razloga izgradnja kanalizacijske mree grada Vrgorca sa ureajem za proiavanje predstavlja prioritetan zadatak na zatiti voda od vanosti za Dravu i upaniju Splitsko dalmatinsku.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

14


Pedoloke karakteristike Geoloka graa, reljef, klima, vegetacija i ovjek uvjetovali su odgovarajuu tvorbu i razvoja tala na ovom podruju. U vrgorakom podruju ima vie tipova tala, te podtipova i niih jedinica. Uglavnom prevladavaju skeletnoidna i skeletna tla koja pripadaju smeem tipu, crvenici, rendzini i crnici. Osim toga nalazimo koluvijalna, aluvijalna i antropogena tla i litosole. Granice pedosistemskih jedinica najee su odreene prirodom matinog supstrata i reljefom terena. Litosoli (kamenjare) vezani su za iste vapnence. Vapneno-dolomitna crnica dosta je zastupljena zemljina jedinica. Pojavljuje se na razliitim reljefnim poloajima od najniih do najviih vrhova ibenika. Rendzina je razvijena na flinim i dolomitnim vapnencima. Vitosol i tlo njiva nevezanih jezerskih sedimenata, karbonatnih-aluvijalno karbonatno, ogoljelo, antropogeno - rendzina na nezavisnim jezerskim sedimentima i ljuncima (70:20:10) prekriva najvei dio Vrgorakog polja. Sjeverne rubne dijelove polja ini aluvijalno-kolivijalno, karbonatno, neogoljelo tlo. Sjeverozapadni dio polja Rastok prekriveno je sa aluvijalno karbonatnom, ogoljelim, antropogeniziranima, duboko glinasto ilovastim tlom. Dok je na jugozapadnim povrinama nazono eutrino smee, ilimerizirano, pjeskovito glinasto, antripogenizirano tlo. Smee tlo na vapnencu i dolomitu je najzastupljenije tlo na ovom podruju uz manju nazonost crvenice na vapencima. Crvenice su manje zastupljene, a nalazimo ih uglavnom na zaravnjenim formama reljefa. Antropogena tla po svim svojstvima jako variraju, od vrlo plitkih do vrlo dubokih, od neskeletnih do apsolutno skeletnih. To su tla vrtaa i polja na kojima su prisutni raznovrsni vapnenci. Vegetacija Openita je karakteristika ovog podruja pretena degradiranost njegovih umskih povrina. U pravilu stupanj degradacije je jai na niim poloajima, tj. na onom dijelu koji je bio pod direktnim utjecajem ekstenzivnog i neracionalnog koritenja umskih povrina (sjea, paa). Kako je utjecaj ovjeka bio negativan, to je klimatogena umska vegetacija danas znatno izmijenjena, odnosno stanje i sastav prvobitnih uma sauvao se tek na ogranienim povrinama , dok na najveem dijelu prevladavaju manje ili vie izloeni degradacijski stadiji te prvobitne vegetacije. S fitocenolokog gledita razlikujemo dva umsko-vegetacijska podruja i to: submediteransko podruje listopadne vegetacije. Submediteransko podruje listopadne vegetacije pokriva najvei dio vrgorakog ueg podruja kra. Razlike u sastavu vegetacije submediterana ovise o razlici u nadmorskim visinama, tako da ovdje moemo luiti nii pojas listopadne vegetacije karakteriziran klimatogenom zajednicom hrasta medunca i bijelog graba (Carpinetum orientalis), te vii pojas s klimatogenom jedinicom hrasta medunca i crnog graba (Seslerieto-Ostryetum). Unutar nieg pojasa listopadne vegetacije pojavljuju se eumediteranski florni elementi izmijeani sa submediternaskim listopadnim vrstama. Od istonog dijela podruja Grada prema Prologu i dalje na zapad, nazona je zelenika, lemprika i esmina, a kao jo termofilniji element i planika koja zapadno od Vrgorca u KO. Rava stvara gusto obrasle sastojine.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

15


Zajednica hrasta medunca i bijelog graba (Carpinetum orientalis H-i) see najee do nadmorske visine 600-700 m, zavisno od reljefnih prilika. Ovo je najrasprostranjenija biljna zajednica u vrgorakom podruju. Vrste koje dominiraju o ovoj asocijaciji su bijeli grab (Carpinus orientalis), medunac (Quercus pubescens), crni jasen (Fraxsinus ornus), mrika (Juniperus comunis) i dr. Gdje je utjecaj negativnih antropogenih faktora bio jo izrazitiji potisnuta je grmolika vegetacijska ikara, pa su prostrane povrine zajednice medunca i bijelog graba degradirane do krajnjeg stadija kamenjara obraslih oskudnom vegetacijom zeljastih vrsta i polugrmova, koji slue jo za siromanu ispau stoke sitnog zuba. Zajednica medunca i crnog graba (Seslerieto-Ostryetum Horvet H-i) razvijena je u viim pojasevima i nadovezuje sa na bjelograbovo podruje do povrina naseljenih bukvom (Biokovo). Na brojnim istinama i uz rubove ume i ikara crnog graba, posebno u prelaznom podruju prema zoni bukovih uma, razvijene su povrine kamenjarskih panjaka. Obiljeja prirodne sredine bitno su utjecali i odreivali nain ivota na ovom podruju, takoer e u veoj ili manjoj mjeri utjecati na budui razvoj vrgorakog podruja, bilo da stvara povoljne uvjete za odvijanje odreenog razvojnog procesa ili da predstavlja oteavajuu okolnost. Poloaj vrgorakog prostora, a posebno u odnosu na susjedna podruja, razvojna sredita, dravnu granicu i prometne pravce koji se preko njega proteu prua mogunosti za integriranje Grada u iri regionalni prostor. Pogodnosti znaajne blizine obalnoj fasadi, odnosno makarskom turistikom podruju u kojem Vrgorac moe participirati svojim resursima (planinskim predjelima, poljodjelstvom i stoarstvom) slabi barijera masiva Biokova, probijanje tunela kroz Biokovo ova oteavajua okolnost se moe prevladati. Reljef, geoloka graa, klima, pedoloka osnova, vegetacija i vodni potencijali ine povoljne uvjete razvoju poljodjelstva, stoarstva i specifinih vidova turizma (lovni, rekreacijski, seoski, zdravstveni). Hidroloki odnosi i nedovrena regulacija vodotoka jo uvijek su ograniavajui faktori potpune iskoritenosti poljoprivrednih povrina. Poseban utjecajni imbenik su sloeni hidrogeoloki odnosi krakog terena glede opasnosti zagaenja podzemnih voda i koji postavljaju stroge zahtjeve prilikom odreivanja naina i koritenja prostora. Reljefna determiniranost prostora znatno utjee na planiranje i izgradnju potrebnih prometnica na vrgorakom prostoru, te na ukupnu organizaciju gradskog prostora.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

16


1.1.3 Kulturna i prirodna batina 1.1.3.3 Prirodna batinaNa podruju grada Vrgorca nalazi se dio jedne od najmarkantnijih planina primorskog niza Dinarida - Biokovo, pod posebnom zatitom u smislu Zakona zatiti prirode u kategoriji parka prirode. Slika 5. Park prirode Biokovo

Raspored i formiranje biljnog svijeta Biokova, njegova razvojna dinamika uvjetovana je prirodnim karakteristikama ovog masiva, njegovim skoro osamljenim poloajem, jer poput visoke barijere stri iz mora, krakim obiljejem njegove vapnenake podloge koja se brzo zagrijava ali i sui, reljefom i konfiguracijama, mjeavinom klime u kojoj s visinom raste koliina oborina, a opada temperatura, vjetrovima i ostalim prirodnim znaajkama. Na sastav i izgled dananjeg biljnog pokrova utjecala je prolost i razvoj biljnog svijeta tokom raznih geolokih razdoblja, ega su posljedica brojni florni relikti. Biokovo spada u biljnogeografskom pogledu u posebnu Balkansko-Apeninsku oblast mediteranskog karaktera, koja je u tercijaru predstavljala jedinstveni dio istonog Sredozemlja. umski pokrov, osim obalnog pojasa, veoma je oskudan i u velikoj mjeri degradiran kroz dugotrajni antropozoogeni utjecaj. Degradaciju su pospjeile i prirodne znaajke (reljef, klima i dr.). U posljednje vrijeme vidljivi su procesi prirodne obnove vegetacije. Najnia obalna zona je podruje zimzelenih uma hrasta esmine s crnim jasenom i hrastom meduncem, gdje dominiraju saene ume alepskog bora. Iznad pojasa borovih kultura prostire se relativno uska zona ume bijelog graba do strmih obronaka. Na najveim strminama uspijeva oskudna vegetacija specifina za ove poloaje. Prostrane platoe nekada je pokrivala primorska i brdska uma bukve od koje su sauvani samo tragovi po nepristupanijim poloajima i vrtaama. Danas ovu najveu zonu kamenjara obrauje travnata vegetacija s grmljem. Neto nie vrhove Biokova pokriva uma crnog graba s elementima primorske ume bukve a najvie poloaje, uz oskudne ostatke predplaninske bukve, uglavnom kleica- Juniperus nana (Sv. Jure, Vrac, Troglav). Na pojedinim sjevernim lokalitetima (Kimet, Kaoci) javlja se i uma jele posebnog submediteranskog tipa. Ispod ume jele na unutranjim padinama Biokova prostire se pojas ume crnog graba sa aikom,

__________________________________________________________________Urbos doo Split

17


a u najdonjoj etai ikare bjelograbia. Na Biokovu se pojavljuje i endemska vrsta dalmatinskog crnog bora tanjuraste kronje. Unutar podruja parka prirode Biokovo pojedinani lokaliteti imaju svojstva posebnih rezervata (rezervati umske vegetacije, botaniki rezervati i geomorfoloki rezervati). Za sada su lokaliteti zatieni u kategoriji parka prirode, te se ovim planom predlau za zatitu u kategoriji posebni rezervat ( botaniki, geomorfoloki, umske vegetacije...) Tako su od rezervata umske vegetacije najznaajniji: - Kaoci najsauvanija i najkompaktnija povrina pod biokovskom jelom. Protee se od Kaoca (n.v. 1000 m) do Ozdravaa (1250 m). - Kimet- Suvid; znatno manje uee jele: Teren je rastrgan s bezbroj vrtaa i kamenitih grebena. Jela dolazi u manjim grupama na sjevernim zasjenjenim ekspozicijama kao i u vrtaama. - Bukovac; krajnji sjeverozapadni dio ume crnog dalmatinskog bora na Biokovu. Svi lokaliteti ume dalmatinskog crnog bora predstavljaju reliktnu zajednicu. Bukovac je na istonoj ekspoziciji iznad Ovjeg polja. - Borovnik se nalazi iznad Basta na primorskoj padini iznad Kuranika. - ibenik-Borovac iznad naselja V. Brda i Bakovia na visini od 1250-1450 m. - Voac; cjelovita umska povrina bukve Od botanikih rezervata su najznaajniji Sv. Ilija - ibenik - tropac - Troglav. Od geomorfolokih rezervata su najznaajnija podruja Kuranik - Voac - i Nevistina stina Ovje polje. U 1981. godini je Republiki zavod za zatitu prirode suraivao kod izrade Prostornog plana parka prirode Biokovo, koji je bio na javnom uvidu na podruju tadanje opine Makarska. Plan je raen za itavo podruje parka prirode ali ga tadanje opine Imotski i Vrgorac nisu usvojile, pa plan nije na snazi. Zatita prirode u gradu Vrgorcu nije kompleksnije obraivana, ali osnovni principi zatite dati su u sklopu Regionalnog prostornog plana junog Jadrana, prema tom planu na podruju grada Vrgorca nisu registrirani vrijedni objekti prirode koje bi trebalo zatititi. Podruje grada Vrgorca u smislu zatite prirodnih odlika nije do sada evidentirano, tako da je na tom podruju pod zatitom samo dio planine Biokovo, koji teritorijalno pripada Gradu.

1.1.3.4 Graditeljsko nasljeePovijesni razvoj Na temelju povijesnih podataka o razvoju Grada i sauvanih materijalnih ostataka, graditeljsko nasljee tog podruja moe se svrstati u est osnovnih razdoblja, i to: predpovijesno razdoblje, rimsko razdoblje, srednjovjekovno razdoblje, tursko razdoblje, mletako razdoblje i razdoblje 19. i 20. stoljea. Predpovijesno razdoblje Najstariji poznati stanovnici ovog podruja bili su Iliri, konkretnije njihovo pleme Ardijejaca, koji su ivjeli na potezu od Cetine do desne obale Neretve. Materijalne ostatke ivota tog razdoblja dokazuju nalazi oruja i nakita, te gomile i gradine kao i tragovi najranijih naselja.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

18


Tako su prapovijesne fibule naene u gomili kod Banje i uvaju se u splitskom arheolokom muzeju, gdje se nalaze i ostaci nakita, sjekire i koplja pronaeni u Kozici i Orahu. Brojne gomile pronaene u razliitim dijelovima Grada Vrgorca predstavljaju grobove ilirskog predpovijesnog stanovnitva (Prolog). Sistematskim rekongnisticiranjem terena sigurno bi se utvrdilo jo vie prapovijesnih gradina i gomila, koje bi bilo potrebno istraiti i o njima voditi rauna prilikom bilo kakve izgradnje. Rimsko razdoblje Razdoblje rimske urbanizacije nae obale i zalea, koje zapoinje u I. stoljeu n.e., ini se da je samo periferno dotaklo prostor dananjeg Grada. Najblii rimski grad bila je Narona u blizini dananjeg Metkovia, i dananje vrgorako podruje je bez sumnje pripadalo gravitacionoj zoni toga grada. Takoer se u blizini podruja Grada, zapadno od Vrgorca, nalazi Bigeste, jedna od vojnikih stanica zagorske linije koja se pruala od Burnuma do Narone. Na irem podruju spomenutih rimskih punktova ivjeli su Ardijejci, osjeajui manje ili vie utjecaje rimske kulture i civilizacije. To dokazuju nalazi rimskog rtvenika, koji se jo u 13. stoljeu nalazio uzidan u Martinevu kulu, nedaleko od Vrgorca, 1972. god. prenesen je u zbirku upskog ureda u Vrgorcu. Temeljitim istraivanjima vjerojatno bi se nalo jo ostataka iz rimskog razdoblja. Srednjovjekovno razdoblje Vrgorac je jedan od rijetkih dalmatinskih gradova u kojoj nisu sauvani, ili bar do sada evidentirani ostaci starokranskog, predromanikog, romanikog ili gotikog graditeljstva. Srednjovjekovna povijest tog kraja poevi od ranosrednjovjekovne Paganije, koju u 10. stoljeu spominje bizantinski car i pisac Konstatin Porfirogenet, a u okviru koje se nalazi u vrgoraki kraj, a sve do kasnog srednjeg vijeka s razvijenim feudalnim odnosima, vezivala se naizmjenino za jedno od junoslavenskih srednjovjekovnih drava, u zavisnosti od toga koja je u pojedinim momentima gospodarila tim podrujem. Pojedina naselja ovog kraja spominju se najranije u ispravama 15. stoljea. Tako se poetkom tog stoljea spominje naselje Jezero, u emu povjesniari prepoznavaju samo naselje Vrgorac. Sredinom 15. stoljea spominje se naselje Vrgorac pod nazivom Vergolaz. Tako se sredinom 15. stoljea spominju naselja Kozica, Dragljane, Raane (Hraane i Vrdovo), Vina (Vinica), pa ta naselja, bez obzira dali se i danas mogu u njima promai ostaci, mogu se smatrati srednjovjekovnim lokalitetima. Kulturno nasljee srednjeg vijeka ostalo je sauvano u brojnim stecima i obrambenoj arhitekturi. Steci se nalaze u nekoliko nekropola koje datiraju iz 14. i 15. stoljea, i to u: Prapatnici, Stilji, Zavojanima, Dragljanima, Kljenku, Ravi, Kotezima, Velikom Prologu i Umanima. Najznaajniji arhitektonski spomenik ovog razdoblja je vrgoraka tvrava. Stari grafiki izvori pokazuju tvravu i samo naselje obrubljeno obrambenim zidinama koje zavravaju u tzv. gibelinskim zubcima, vjerojatno iz 14. i 15. stoljea. Tvrava je u znatnoj mjeri sauvana i nalazi se na breuljku, sjeverno od dananjeg grada, nepravilnog je ovalnog tlocrta i ukljuuje predzie s ulaznim vratima, crkvicu sv. Antuna, ostatke nastamba i spremite. Ostaci etverokutne kule (donona) predstavljaju najstariji dio tvrave. Sjeveroistono od tvrave nalazi se visoka okrugla kula, koja je branila pristup tvravi. Od niza drugih kula koje su se ouvale u samom naselju, Dizdareva (Kapetanova) kula pripada takoer predturskom srednjovjekovnom razdoblju i sagraena je 1480. Na kuli je postavljena spomen ploa, kao spomen na rodnu kuu istaknutog hrvatskog pjesnika Tina Ujevia.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

19


Povijesno-arhitektonskim istraivanjem starih crkava, kao to je stara kapela u Stilji, vjerojatno e se identificirati i ostaci srednjovjekovne crkvene arhitekture u raznim podrujima tog kraja. Tursko razdoblje Drugom polovinom 15. stoljea Turci zauzimaju neke kljune pozicije u Hercegovini, nakon toga 1480. godine i podruje vrgorake krajine, kojim e vladati vie od dva stoljea. Glavno tursko uporite vrgorakog kraja bio je Vrgorac s dobro ouvanom tvravom. Pisani i grafiki izvori dokumentiraju postojanje damije i minareta u Vrgorcu. Damija je kasnije pretvorena u crkvu, a minaret 1861. godine poruen. Adaptirana crkva na kojoj su se jasno prepoznavali ostaci damije sruena je 1913. god., a kada je i zapoeta gradnja nove crkve. Znaajni objekti graditeljskog nasljea predstavljaju i kule u samom naselju, a jedna od najzanimljivijih je Cukarinovia. Raosova kula bila je nekada vlasnitvo Hasan-bega Dizdarevia samo kat i prizemlje, ova kula je u tronom stanju. Priblino iste visine, ali bolje sauvana je Pakerova kula. Ispod Klariia nalazi se kula Mumin-age Atlagia (tzv. Elezova kula), takoer s prizemljem i katom. U Vrgorcu, a to je vidljivo iz crtea iz 18. stoljea nalazilo se vie kula iz turskog razdoblja. Sline kule nalazile su se i u ostalim naseljima, kako to dokazuje sauvana kula u Ania (Zavojane). Za vrijeme turske vladavine Vrgorac je bio "dizdarije", tj. utvrda sa manjom vojnom stanicom, kontrolirajui itav karaj. Mletako razdoblje Za razliku od drugih, naroito priobalnih krajeva koje je Venecija zaposjela ve sredinom 15. stoljea, u posjed vrgorakog kraja Mleani dolaze koncem 17. stoljea i vladaju njime dva stoljea. Od poetka 18. stoljea nije bilo znaajnijih fortifikacija u tom kraju, tako da se tvrava u vrijeme Mletaka zaputa i propada. Najznaajniji spomenici tog perioda su crkvene graevine koje su tada podizane u svim upama, iako bi detaljnija istraivanja za mnoge objekte utvrdila predmletako razdoblje. Tako npr. u Dusini postoji crkva sv. Petra, u Kozici sv. Ilije (sauvana samo apsida), u Orahu crkva sv. Marka iz konca 18 st., te znatno starija crkva sv. Ilije u Buljanima, u Poljicima crkva sv. Jure, u Kljenku crkva Svih Svetih na groblju, u Velikom Prologu Gospina crkva iz kraja 17 stoljea, u Umanima stara crkva sv. Mihovila, u Draevitiima stara crkva s. Martina, u Zavojanima crkva Male Gospe iz 18. stoljea, te crkva sv. Ante u Dragljanima. Razdoblje 18. i 19. stoljea Nakon pada Venecije na Vrgorakom, kao i na drugim podrujima Dalmacije, nastupio je period kratkotrajne austrijske uprave 1797. do 1806. godine. Vrgoraka krajina bila je administrativno vezana sa Makarskom. Makarska je bila sredite okruja i u sljedeoj, francuskoj upravi od 1806. do 1913. kada je vrgoraki kraj dobio svoju opinu. To razdoblje pozitivno se odrazilo na poboljanje infrastrukture, naroito cesta. Druga austrijska uprava (1813.-1918.) zadrava podruje Grada u okviru makarskog, odnosno splitskog okruja. Od kraja 1981. godine vrgoraki kraj je u sklopu drave SHS. U itavom tom razdoblju (od poetka 19. stoljea do kraja II sv. rata) nema znaajnih objekta graditeljskog nasljea. Unato tome, pojedine zgrade, posebno u Vrgorcu, karakteristine za svoju epohu, zasluuju panju i zatitu, isto kao i objekti ambijentalnih vrijednosti u pojedinim drugim mjestima sagraenih bez stilskih osobina. Spomenici Vrgorako podruje nije toliko bogato graditeljskim i kulturnim nasljeem kao to su to primorski gradovi Dalmacije. Prolost vrgorakog kraja, ukljuujui i kulturna dobra, meutim, nije do sada dovoljno istraena.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

20


Spomenika batina vrgorakog podruja sastoji se od prapovijesnih utvrda, gradina i gomila koje se nalaze na vrhu uzvisina ili padina brda. One predstavljaju najstarije spomenike koji svjedoe o vrlo ranoj nastanjenosti tog kraja. Sporadini nalazi iz rimskog razdoblja ukazuju na rairenu nastanjenost vezanu uz plodna polja koja su uvijek bila izvor ivota. Meutim, zbog izostanka sustavnih arheolokih istraivanja ne moe se utvrditi rasprostiranje tog sloja. Srednji je vijek zastupljen nekropolama, posebno onih sa stecima, te s utvrdama. upske crkve, i one manje posveene uobiajenim svecima, pripadaju najee 18. stoljeu, jer i u ovom kraju turska vladavina od 15. do poetka 18. stoljea nije pogodovala toj izgradnji. One sagraene krajem prolog i poetkom 20. stoljea spadaju tipologijom u neostilske okvire tog vremena. Uz njih su i groblja na kojima se nalaze stari tipovi grobnica. Te crkve s grobljima predstavljaju zasebne spomenike cjeline. Najstarije stambene zgrade mogu se prepoznati do 17. stoljea unatrag, to je posebno uoljivo u samom Vrgorcu. U selima ima ponegdje slikovitih sklopova kua koji predstavljaju lijepe primjere tradicijskog graditeljstva. Prapovijesne gradine i gomile prepoznatljive su u tom krajoliku te ih treba u cjelini sauvati. One ponekad dolaze u pitanje pri izgradnji vodospremnika na uzvisinama ili pak pri izgradnji prometnica. U tim sluajevima treba omoguiti arheoloka istraivanja s kojima e se odrediti njihov znaaj i po tome odluiti kako izgraditi objekt bez unitavanja spomenikih vrijednosti. Isto se odnosi i na eventualne arheoloke nalaze pri takvoj izgradnji kada treba osigurati arheoloka istraivanja koja e odrediti rasprostiranje arheolokog objekta i njegovu vrijednost po kojoj e se odrediti daljnje uvanje tog spomenika kulture. Srednjovjekovna groblja, pa i ona sa stecima, moraju se potpuno sauvati. Ona predstavljaju najstarije svjedoanstvo o hrvatskom bitku na tim prostorima, a s odgovarajuim istraivanjima pruaju mogunost osvjetljivanja tog naeg povijesnog razdoblja. Srednjovjekovne su tvrave najstarije graevine koje su se sauvale u tom kraju. One se uklapaju u obrambeni sustav ueg i ireg prostora u prolosti te izuavanjem pruaju mogunost utvrivanja svih tipolokih odlika te gradnje. Obnovljene pruaju mogunost koritenja u kulturne svrhe ili pak u rekreacijske, kao to je sluaj s tvravom Gradinom u Vrgorcu na kojoj se ve nekoliko godina obavljaju radovi obnove. upske crkve s grobljima istiu se u prostoru i u naseljima, kao i manje crkve koje su uvijek vezane s civilizacijskim dometom mjesta. One predstavljaju najznaajnije spomenike kulture u tom kraju. Njihovo uvanje mora biti usmjereno zadravanjem osnovnih oblika jer predstavljaju izraz onodobne gradnje. Isto tako treba uvati i stare grobnice koje se esto mijenjaju i rue zbog neodgovarajueg ukapanja ili izgradnje novih grobova. One po svom obliku pripadaju prolom vremenu i ondanjem nainu ukapanja, to vue korijen u pradavnim obiajima. Stambena se izgradnja na selu uklapa u tipologiju tradicijskog graditeljstva u zagorskom dijelu Dalmacije, pa poneke zgrade imaju i spomenikih vrijednosti. Meutim, uvanje tih vrijednosti dolazi u suprotnost s novim nainom ivljenja koje se mijenja po uzoru na grad. Stara kua postaje neprikladna, ona se zaputa, naputa i uskoro postaje ruevina. Nova izgradnja esto rui staru i tako nestaje sklad sela u svojoj cjelini i njegove odlike zbijene izgradnje. S tim je u svezi i tipologija nove gradnje koja se u pravilu razlikuje od tradicijske. Stoga bi nova gradnja trebala teiti oblicima tradicijske, koja prua mogunosti u svojoj

__________________________________________________________________Urbos doo Split

21


vanjtini koritenja u suvremenom ivljenju, a posebno treba zadrati osebujnu zbijenu izgradnju. Naroito su vrijedne stare zgrade u samom Vrgorcu, koji je registriran kao spomenik kulture s odlikama urbane cjeline kod Dravne uprave za zatitu prirodne i kulturne batine. Tu se istiu stambene kue na kat ili dva, uzduna tlorisa s dvostrenim krovom i uz njih kula za obranu. Taj oblik kua s kulom u Vrgorcu predstavlja jedinstven primjer u Dalmaciji. Dobro su se sauvale etiri kule, a od njih je obnovljena Kapetanovia kula, inae rodna kua pjesnika Tina Ujevia. Od kua je najvrjednija kua Elezovih, danas u ruevnom stanju. Problem ouvanja tih zdanja je u njihovoj namjeni po kojoj bi one ostale sauvane. Tinova je kula privedena kulturnoj namjeni (muzejska zbirka), a ostale bi trebalo sauvane i obnovljene uklopiti uz ivljenje u cjelini nove stambene kue, ne mijenjajui im osnovne odlike utvrenja. Nepokretna kulturna dobra na prostoru grada Vrgorca u upanijskom prostornom planu su:120 Vrgorac Kljenak BOBANCI ruralna cjelina E 0,01 121 Vrgorac Kokrii PERVANA ruralna cjelina E 0,00 122 Vrgorac Vrgorac VRGORCA urbana cjelina RST-986 0,20 1167 Vrgorac Dragljane crkva Sv. Ante 1168 Vrgorac Dusina crkva Sv. Petra 1169 Vrgorac Kasaba-Zavojane kula Cukarinovia 1170 Vrgorac Kljenak crkva Svih svetih 1171 Vrgorac Kokorii kula Pervan 1172 Vrgorac Kokorii crkva Sv. Jure 1173 Vrgorac Koteze arheoloki lokalitet sa stecima 1174 Vrgorac Koteze crkva Sv. Antuna opata i groblje sa stecima 1175 Vrgorac Kozica crkva Sv. Ilije 1176 Vrgorac Mali Prolog upna kua i kapela 1177 Vrgorac Orah crkva Sv. Marka 1178 Vrgorac Otrii crkva Sv. Nikole 1179 Vrgorac Prapatnica nekropola steaka 1180 Vrgorac Prapatnica prapovijesni lokalitet stiljska gradina 1181 Vrgorac Prapatnica crkva Sv. Roka i groblje 1182 Vrgorac Raane crkva Sv. Mihovila 1183 Vrgorac Raane crkva Sv. Stjepana 1184 Vrgorac Rava prapovijesna gradina Majii 1185 Vrgorac Rava crkva Sv. Mihovila 1186 Vrgorac Stilja crkva Sv. Ivana krstitelja 1187 Vrgorac Umane crkva Sv. Mihovila 1188 Vrgorac Veliki Prolog gospina crkva i steci 1189 Vrgorac Vinjani crkva Sv. Roka 1190 Vrgorac Vrgorac prapovijesne velike gomile 1191 Vrgorac Vrgorac tvrava gradina 1192 Vrgorac Zavojane crkva Sv. Marije s grobljem

sakralni spomenik sakralni spomenik fortifikacija sakralni spomenik fortifikacija sakralni spomenik arheoloki lokalitet sakralni spomenik sakralni spomenik sakralni spomenik sakralni spomenik sakralni spomenik arheoloki lokalitet arheoloki lokalitet sakralni spomenik sakralni spomenik sakralni spomenik arheoloki lokalitet sakralni spomenik sakralni spomenik sakralni spomenik sakralni spomenik sakralni spomenik arheoloki lokalitet fortifikacija sakralni spomenik

E E E E E E RST-3089 RST-3090 E E E E E E E E E E E E E E E E RST-755 E

__________________________________________________________________Urbos doo Split

22


1.1.4 StanovnitvoUsporeujui veliinu populacionog kvantuma grada Vrgorca s veliinom njegove teritorije moe se ustvrditi da se radi o slabo naseljenom podruju, s prosjenom gustoom naseljenosti od 26,42 stanovnika na km u 2001. godini, to je, osim opine Lastovo, najnia razina gustoe naseljenosti na podruju Dalmacije. Niska gustoa naseljenosti kao rezultat prirodnih, a posebno niza ekonomskih i izvanekonomskih imbenika, ukazuje da na tom prostoru, tijekom dosadanjeg razvoja, nisu ostvarene mogunosti jae koncentracije stanovnitva. Stalan pad broja stanovnika karakteristian je za itavo razdoblje od 1948. - 1991. godine, dok u posljednjem desetogodinjem razdoblju 1991-2001 podruje biljei blagi porast od 1,3%. U posljednje vrijeme evidentan je i poremeaj strukture stanovnitva to danas predstavlja jedan od najozbiljnijih problema i ogranienja budueg razvoja. Uz takav pad broja stanovnika biljei se i vrlo nizak prirodni prirataj.

Tablica 9. Kretanje broja stanovnika grada Vrgorca 1948. 2001. 1948. 1621 1953. 1961. 1971. 11612 11246 9927 1981. 8228 1991. 7497 2001 7593

Slika 6. Kretanje broja stanovnika grada Vrgorca 1948. 2001.14000 12000 10000 broj stanovnika 8000 6000 4000 2000 0 1948. 1953. 1961. 1971. godina popisa 1981. 1991. 2001.

Dok je u 1953. godini promatrano podruje imalo 11.612 stanovnika u 1991. godini je za 31,7% stanovnika manje. Opadanje broja stanovnika je zapoelo ve nakon 1921. godine, ali nikada pad nije bio tako velik kao u razdoblju 1971-1981. godine (ak 17,1%). Posljednje desetogodinje razdoblje ukazuje na lagani rast od 1,3 %. Pad broja stanovnika karakteristian je za sva podruja i sva naselja grada Vrgorca (osim za naselje Vrgorac, gdje je zabiljeen porast stanovnitva), od ega je najmanji u istonom, najnaseljenijem dijelu gdje se nalazi i samo gradsko sredite. Po tome se moe zakljuiti da

__________________________________________________________________Urbos doo Split

23


gotovo itavi grad Vrgorac predstavlja depopulacijsko podruje, to predstavlja jedan od temeljnih ogranienja budueg razvitka ovog podruja. Tablica 10. Prikaz kretanja stanovnitva po naseljima za 1981.1991. i 2001. godinu1981. godina 8228 1350 6878 214 152 205 192 409 149 190 258 334 298 308 352 643 244 375 177 551 269 558 202 55 98 1350 645 1991. godina 7497 1697 5800 210 115 177 145 447 125 185 196 309 163 290 325 421 288 316 178 416 242 514 197 36 67 1697 508 2001. godina 7593 2188 5405 242 94 184 128 540 102 171 314 109 126 367 419 255 225 204 184 376 240 471 184 19 59 2188 392 Indeks 2001/1981 92,28 162,07 78,58 113,08 61,84 89,76 66,67 132,03 68,46 90,00 121,71 32,64 42,28 119,16 119,03 39,66 92,21 54,40 103,96 68,24 89,22 84,41 91,09 34,55 60,20 162,07 60,78 Indeks 2001/1991 101,28 128,93 93,19 115,24 81,74 103,96 88,28 120,81 81,60 92,43 160,20 35,28 77,30 126,55 128,92 60,57 78,13 64,56 103,37 90,39 99,17 91,63 93,40 52,78 88,06 128,93 77,17

Grad Vrgorac Gradska naselja Ostala naselja Banja Dragljane Draevitii Duge Njive Dusina Kljenak Kokorii Kozica Kotezi Mijaca Orah Podprolog Poljica Kozika Propatnice Raane Rava Stilja Umani Veliki Prolog Vina Vinjica Vlaka Vrgorac Zavojane

Analizirajui kretanja po naseljima opaamo da su naselja, smjetena u sjeverozapadnim, zapadnim, jugozapadnim i junim rubnim dijelovima gradskog podruja (Mijaca, Poljica Kozika, Raane, Kozica, Dragljane, Duge Njive, Kljenak, Vinjica i Zavojane) zabiljeila najvei pad stanovnika u dvadesetogodinjem razdoblju 1981-2001. god. od ak 77% do 45%. Dok su naselja (Rava, Prapatnica, Kokori, Kotezi, Vina, Umane, Draevitii, Orah, Banja, Veliki Prolog, Potprolog) blia Vrgorcu i smjetena u blizini polja Bunina, Rastok i Jezero i u podruju vodenih tokova i izvorita, zabiljeila manji pad stanovnika od 30% do 2%, a neka ak i rast (Banja, Dusina, Orah, Podprolog i Rava). Takva kretanja ukazuju da je u naseljima u istonom dijelu grada manje izraen proces depopulacije iz slijedeih razloga: - u tim podrujima postoje povoljniji prirodni uvjeti za poljodjelske aktivnosti; - u tim su podrujima gospodarske aktivnosti bile znaajnije zastupljene; - ta podruja vie gravitiraju gradskom sreditu u kojem su koncentrirane sredinje funkcije; - kroz ta podruja prolaze znaajnije prometnice prema Hercegovini i prema luci Ploe i Metkoviu.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

24


Nepovoljan utjecaj na kretanje broja i strukture stanovnitva, pored zateenog stanja, predstavljaju i ratna zbivanja, pod ijim su utjecajem dodatno poremeene dobne i spolne strukture stanovnitva. Poto emigracija obuhvaa uglavnom mlae, radno sposobno stanovnitvo, to moe utjecati na poremeaje u dobno-spolnoj strukturi i razine nataliteta i fertiliteta. Jedna od najznaajnijih pokazatelja strukture stanovnitva je dobna struktura stanovnitva. Tablica 11. Dobna struktura grada Vrgorca grad Vrgorac postotak UKUPNO 7593 100 0-19 2213 29,15 20-59 3645 48,01 vie od 60 1701 22,40

Slika 7. Dobna struktura grada Vrgorca

0-19 20-59 vie od 60

Koeficijent starosti pokazuje udio (%) osoba starijih 60 i vie godina u ukupnom stanovnitvu, kada taj udio prelazi 12% smatra se da je podruje poelo stariti. U gradu Vrgorcu taj udio iznosi 22,40%. Indeks starosti pokazuje broj starih 60 i vie godina prema broju mladih stanovnika manje od 20 godina; P (60+) Xs = x 100 P (0-20) Kritina vrijednost indexa starenja je 40, za grad Vrgorac indeks starenja je 76,86, dakle moe se ustvrditi da je promatrano podruje demografski poprilino staro.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

25


1.1.4.3 Ekonomsko stanje stanovnitvaTablica 12. Stanovnitvo prema izvorima sredstava za ivot mirovina i ostali prihodi socijalna naknada uk. br. stanovni ka prihodi od rada prihodi od rada i ostali samo mirovina nepoznat o 201 2,65 26 prihod od i i Povreme na potpora ostali prihodi 2 0,03 osobe osobnim prihodom 2168 28,55 2539 42,86 428 7,23 PRIMANJA

Broj Postotak

7593 100

1929 25,41

223 2,94

1.567 20,64

59 0,78

175 2,3

157 159 3.121 2,07 2,09 41,1

Tablica 13. Stanovnitvo prema aktivnosti ukupno aktivno obavlja stanovnitvo stanovnitvo zanimanje Broj Postotak 7593 100 2710 35,69 2009 26,46 s uzdravano stanovnitvo 2715 35,76

Radni kontingent predstavlja samo demografski okvir radnih resursa drutva. Budui da meu njima postoje osobe koje nisu sposobne ili se ni pod kojim uvjetima nee ukljuiti na trite rada, potencijalni radni resursi gospodarstva su neto manja skupina, a samo osobe koje su se aktivno ukljuile na trite rada predstavljaju stvarnu ponudu rada. Radni kontingent zahvaen je procesom starenja, no njegovo daljnje poveanje u razdoblju do 2015. godine osigurava ouvanje njegova udjela u ukupnom stanovnitvu i zadovoljavajui okvir radnih resursa gospodarstva. Stope aktivnosti u neposrednoj su vezi s uvjetima na tritu rada, odnosno gospodarstvenim kretanjima. U godinama naglog pada gospodarskih trendova i zaposlenosti od 1991. godine stope aktivnosti se smanjuju, a njihovo postepeno poveanje moe se oekivati tek nakon preokreta gospodarskih trendova, te e vjerojatno tek krajem projiciranog razdoblja premaiti ranije dostignute razine.

Tablica 14. Stanovnitvo staro 15 i vie godina po zavrenoj kolskoj spremi Ukupno Broj Postotak 5924 100 bez kole 258 4,36 nezavrena zavrena osnovna kola 2668 45,04 i srednja kola visoka i via

Najvei udio u obrazovnoj strukturi zauzima kategorija srednje kole, a kategorije stanovnitva koje su zavrile vie i visoko kolsko obrazovanje zauzimaju udio od 7,23%.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

bez prihoda


Slika 8. Stanovnitvo staro 15 i vie godina po zavrenoj kolskoj spremi

3000 2500 2000 1500 1000 500 0 bez kole nezavrena srednja i zavrena kola osnovna kola visoka i via

1.1.5 DomainstvaTablica 14. Broj i veliina domainstava 1981-2001. god. Podruje 1981. Broj 2347 401 1946 1991. Broj 2269 504 1765 2001. Broj 2245 602 1643

Grad Vrgorac Gradsko naselje Ostala naselja

Prosjen a veliina 3,5 3,37 3,53



Prosjena veliina domainstava 2001. godine na itavom podruju grada Vrgorca iznosi 3,38 lana, a u 1991. godini 3,3 lana. Oigledno je da je u poslijednjem desetogodinjem razdoblju dolo do stabilizacije veliine domainstava, uz ak blagi porast u gradskim naseljima.

1.1.6 StanovanjeTablica 15. Stanovi na podruju grada Vrgorca Ukupno stanovi za stalno stanovanje stanovi koji se koriste povremeno ukupno nastanjeni privremeno naputeni stanovi u vrijeme nenastanjeni za sezonskih odmor radova u poljoprivredi Broj 2.951 2.307 1.996 216 95 540 101 m 191.977 158.738 141.731 13.365 3.642 28.125 5.001 Stanovi u kojima se samo obavljala djelatnost 3 113 27

__________________________________________________________________Urbos doo Split


Na podruju grada Vrgorca danas ima 2951 stanova, od kojih je nastanjeno 1996 stana. Usporeujui podatke sa 1991. godinom biljeimo poveanje stambenog fonda od 2,4%. Odnos stanova i stanovnika je danas u omjeru 2,6 stanovnika na jedan stan. U proteklom razdoblju stambeni standard na itavom vrgorakom podruju znatno se poboljao to je vidljivo iz pokazatelja veliine i opremljenosti stambenog fonda.

1.1.7 GospodarstvoU razvoju podruja grada Vrgorca i ireg podruja razlikuju se dva osnovna razdoblja. U razdoblju koje je trajalo do kraja II. svjetskog rata ovo se podruje razvijalo na temelju poljoprivrede. Poljoprivreda kao osnovica razvoja uvjetovala je i tip naseljavanja, oko polja za ratarska naselja i u pobrima za stoarska, te tip naselja koja su uglavnom nekompaktna i sastavljena od vie zaselaka. Poslije II. svjetskog rata razvoj se temeljio na industriji, ali su se industrijski pogoni locirali uglavnom na priobalnom podruju, i to preteito u uem gradskom podruju Splita i njegovim predgraima. Lociranje industrijskih pogona u priobalnom podruju imalo je kao posljedicu jake migracije iz zagorskog i otonog podruja i depopulaciju tih podruja, a s druge strane takav je tip urbanizacije u priobalju izazvao funkcionalne i strukturalne konflikte. Posljedica je takvih procesa da je cijeli prostor grada Vrgorca funkcionalno ovisan o Splitu, budui da stanovnitvo na tom podruju moe zadovoljiti tek oko 1/5 svojih potreba. Meutim, i unutar samog podruja razvoj je bio izrazito polariziran te je odreeni (iako nizak) stupanj koncentracije aktivnosti i sadraja prisutan samo na podruju gradskog sredita - Vrgorca. Obzirom na znaajne probleme u gospodarstvu i proces transformacije vlasnitva (pretvorbe poduzea) gdje dolazi do prestrukturiranja djelatnosti, racionalizacije proizvodnje, promjene odnosa u strukturi upravljanja i sl. danas je jako teko oslikati stanje gospodarstva grada Vrgorca (dio poduzea prestalo s radom, u dijelu poduzea smanjen je obim rada, smanjen broj zaposlenih i sl.), tim vie to se promjene odvijaju jako brzo. U dananjem trenutku, jedino su na podruju Vrgorca koncentrirane gospodarske djelatnosti (proizvodnja tekstilnih proizvoda i trikotae, izrada kone galanterije, prerada duhana, vinarija, graevinska industrija, itd.), objekti drutvenog standarda, osnovne i specijalizirane trgovine, te banke i financijske institucije. Ostala naselja Grada (tek dio tih naselja) imaju samo trgovine prehrambenim artiklima i eventualno specijaliziranu trgovinu. Od ukupno 2710 aktivnih stanovnika podruja grada zaposleno ih je 2009, a nezaposleno 701, odnosno 26 %. Vidljivo da je posljednjih godina dolo do smanjena gospodarskih aktivnosti u sekundarnom sektoru (smanjen obim industrijske proizvodnje, smanjene investicije u graditeljstvu i sl.), a s druge strane su poveane aktivnosti u uslunim djelatnostima i to posebno u trgovini, posredovanja, ugostiteljstvu i drugim uslugama. Gospodarstvo grada Vrgorca organizira se i ostvaruje kroz osnovne djelatnosti; poljodjelstvo, industrija i obrt.

__________________________________________________________________Urbos doo Split

28


1.1.7.3 PoljoprivredaProstor grada Vrgorca je tipino krako podruje isprepleteno krakim zaravnima s planinskim visoravnima i brdskim obroncima, s krakim poljima u niem jugoistonom dijelu. Glavna obiljeja klime su vlane i prohladne zime te suha i vrua ljeta. Prepoznatljiv je utjecaj mediteranske klime koja prodire dolinom Neretve prema Vrgorskom jezeru i sve vie slabi u istonom dijelu. Za poljoprivredu je bitno da se minimalne temperature javljaju od sijenja do oujka te u studenom i prosincu. Apsolutne maksimalne temperature (do 38,5 C) mogu takoer nepovoljno utjecati na razliite kulture. Ukupne koliine oborina su velike ali je njihov raspored nepovoljan za veinu kultura, osobito malo oborina je u ljetnim mjesecima kada je sua redovita pojava, pa je potrebno navodnjavanje. Ljetni mjeseci, srpanj i kolovoz, su aridni (20), semiaridni su travanj do rujna (indeks 20-40), a humidno razdoblje traje od listopada do travnja. Vodeni tokovi su znaajni samo u krakim poljima. Matica u Vrgorskom jezeru sabire oborinske i izvorne vode te ih sprovodi u vie ponora u jugoistonom dijelu polja (Kratua, Krtinovac, Crni Vir). Glavni izvori u Vrgorskom polju su Kutac, Kruka, Butina, Stinjevac, 3 3 Lukavac i Vir. Maksimalne vode iznose 100 m /sec., a minimalne 1,9 m /sec. Problem plavljenja, rjeava se odvodom vode sa polja, kroz tunele, prema moru kod Ploa. Rastok matica odvodi vode vlastitog sliva, izvore Banja, te vode koje pritjeu iz Mlade u Hercegovini. 3 3 Maks

vrgorac prostorni plan

Documents