De bijeenkomst staat in het teken van het thema Leiderschap.

Voorafgaand aan de bijeenkomst is een begeleidende notitie met de

agenda meegestuurd over beschikbare kennis op het thema leiderschap

binnen Vilans. Aan het begin wordt gevraagd welke dilemma’s ten

aanzien van leiderschap de aanwezigen graag willen adresseren

gedurende de bijeenkomst. Een gemeenschappelijk dilemma betreft

zelforganisatie. Een deel van de organisaties heeft bewust wel gekozen

voor zelforganisatie en een deel niet. Deelnemers willen graag stilstaan

bij de verschillende vraagstukken die deze organisatievorm met zich

meebrengt. Een groot deel van de discussie gaat over leiderschap op

verschillende niveaus van de organisatie.

Frisse-blik-sessie LeiderschapVilans 14 februari 2018

Vilans heeft recent onderzoek gedaan naar ‘Leiderschap in alle lagen van de organisatie’

als onderdeel van het Kennisprogramma Waardigheid en trots. Het onderzoek bestaat

uit twee delen: (1) het in kaart brengen van de huidige wetenschappelijke kennis door

een literatuurstudie naar state of the art kennis over leiderschap, en (2) verdiepend

actieonderzoek in de praktijk van drie verpleeghuizen, waarin deze kennis in de

verpleeghuispraktijk wordt toegepast, geëvalueerd en verbeterd. Ook heeft Vilans

recent intensief gewerkt aan het onderwerp Netwerk-Governance. Want leiderschap

is een belangrijk onderdeel van governance, oftewel het inrichten van ‘goed bestuur’

in de langdurende zorg. En die langdurende zorg wordt meer en meer vormgegeven in

een samenwerkend netwerk. De literatuurstudie naar leiderschap en de uitkomsten

van onderzoek naar Netwerk-Governance worden in dit hoofdstuk kort beschreven. De

volledige rapporten zijn gratis beschikbaar (zie onderaan dit hoofdstuk)..

Leiderschap op verschillende niveaus in de organisatie

Kennisbundel

De literatuurstudie wilde inzicht krijgen in passende leiderschapsstijlen ten aanzien

van de huidige veranderingen in de langdurige zorg, inclusief methoden en strategieën

voor de vertaling van leiderschap naar de praktijk. De conclusies van de literatuurstudie

laten een breed en uitgewerkt overzicht zien van leiderschapsstijlen met gedragingen en

kenmerken, waarbij aandacht is voor een gebalanceerde afweging in stijlen afhankelijk

van de context. De tekst van de studie is gratis beschikbaar (zie de bijlage).

Qua stijl van leidinggeven, onderscheidt de literatuur enerzijds relationeel leiderschap

en anderzijds taakgericht leiderschap. Dit onderscheid wordt ook wel transformationeel

leiderschap versus transactioneel leiderschap genoemd. Relationeel (transformationeel)

leiderschap is primair gericht op personen en het aangaan van (motiverende) relaties

met hen. Deze vorm van leidinggeven gaat vooral uit van een proces (de ‘transformatie’).

Een gezamenlijke visie is daarbij leidend. Taakgericht (transactioneel) leiderschap is juist

primair gericht op het vervullen van taken: een leidinggevende draagt een taak over (de

‘transactie’) aan een werknemer die die taak vervolgens volbrengt.

De literatuur toont een tendens binnen de langdurende zorg richting relationele en

in het bijzonder transformationele leiderschapsstijlen. Toch benadrukken diverse

studies óók dat ‘goed’ leiderschap niet kan worden bereikt door enkel de inzet van

relationele leiderschapsgedragingen. Leiderschap is complex en multidimensionaal

en wordt gemedieerd door verschillende factoren, zowel op organisatie- als individueel

niveau. Ondanks dat een relationele grondhouding centraal staat in de bestudeerde

artikelen, vragen bepaalde situaties en contexten daarom soms om meer taakgerichte

aspecten. Zo wordt in een studie onder andere aangegeven dat hiërarchischer ingerichte

verpleeghuizen en verpleeghuizen met onderlinge afhankelijkheden baat hebben bij

leiderschap met taakgerichte aspecten. In een andere studie worden ook concrete

voorbeelden gegeven van situaties waarin zowel taakgerichte als relationele stijlen

samen komen. Het toepassen van een combinatie van leiderschapsstijlen – aangepast

naar de situatie en personen - ligt dan ook voor de hand.

Verder laat de literatuurstudie zien dat direct leiderschap – waarbij de fysieke

afstand tussen leidinggevende en medewerkers klein is – leidt tot betere resultaten.

Ook bespreekt de literatuurstudie gedistribueerd leiderschap. Hierbij koppelen

managers leiderschap los van hun eigen positie en framen het als een collectieve

verantwoordelijkheid en inspanning. Leiderschap wordt zo benaderd als breder

organisatieconcept en minder als verbonden met functies, posities en personen. Deze

stroming sluit aan bij concepten als zelfsturing, die groeien in populariteit.

Literatuurstudie state of the art leiderschap

transformationeel leiderschap

versus taakgericht leiderschap

direct leiderschap

leidt tot betere resultaten

Meer weten:

• Informatie over het kennisprogramma Waardigheid en trots

• Literatuurstudie naar Leiderschap in alle lagen van de organisatie

https://www.waardigheidentrots.nl/kennisprogramma-waardigheid-en-trots/https://www.waardigheidentrots.nl/wp-content/uploads/2017/04/Literatuurstudie-kennisprogramma-Leiderschap.pdf

Leiderschap in de verpleeghuispraktijk

In drie verpleeghuizen vindt momenteel actie-onderzoek plaats naar leiderschap, waarin

de kennis uit de literatuurstudie in de verpleeghuispraktijk wordt toegepast, geëvalueerd

en verbeterd. De eindrapportage is gratis beschikbaar (zie de bijlage).

Twee modellen blijken bruikbaar in de reflectie op de observaties uit de

verpleeghuispraktijk: (1) Levels of Leadership Consciousness, en (2) Levels of

Organizational Consciousness, beiden van Richard Barrett.

Het model ‘Levels of Leadership Consciousness’ beschrijft de zeven niveaus van leiders.

Het model gaat er van uit dat leiders groeien en ontwikkelen door de zeven niveaus

van leiderschap te doorgronden, zowel op persoonlijk- als organisatieniveau. Een

authentieke, full-spectrum leidinggevende beheerst zijn/haar persoonlijke dynamiek,

evenals de culturele dynamiek van de organisatie/eenheid die hij/zij leidt.

Het model ‘Levels of Organizational Consciousness’ beschrijft de zeven niveaus van

organisatie-ontwikkeling. Het model gaat ervan uit dat alle menselijke groepsstructuren

zich ontwikkelen in zeven stadia. Elk stadium richt zich op een specifieke

gemeenschappelijke behoefte.

Figuur 1. Levels of Leadership Conciousness

zeven niveaus van leiders

zeven niveaus van organisatie-ontwikkeling

In lijn met de literatuurstudie laat dit actie-onderzoek zien dat er niet één goede

vorm voor leiderschap is, maar dat ‘goed’ leiderschap afhankelijk is van de situatie

en de personen. Beide modellen kunnen behulpzaam zijn in de reflectie op de eigen

praktijk: Sluit het door mij beoefende leiderschap aan bij de situatie? Dit kan zowel op

organisatie-, team- of individueel niveau. En kan verschillen per situatie. Bijvoorbeeld:

een instabiel team met een hoge doorloop, veel medicatiefouten en geen goede

PDCA-cyclus heeft meer baat bij een teamleider gericht op ‘crisismanagement’ en/

of ‘relationshipmanagement’ (zie modellen). En ook vice/versa: zorgmedewerkers

die cliënt-georiënteerd werken, hebben baat bij een meer ‘inspirational leader’ en/of

‘mentor/partner’.

Uit dit actie-onderzoek is meermaals gebleken dat veel observaties zijn te verklaren

op basis van de mismatch tussen de behoefte aan een bepaald leiderschap en het

daadwerkelijk beoefende leiderschap.

Figuur 2. Levels of Organzational Conciousness

Meer weten:

• Artikel over Levels of Leadership Consciousness.

• Artikel over Levels of Organizational Consciousness.

Er is niet één goede vorm van leiderschap. Het is afhankelijk van de situatie en de personen.

https://www.valuescentre.com/sites/default/files/uploads/the_7_levels_of_leadership_consciousness.pdfhttps://www.valuescentre.com/sites/default/files/uploads/2010-07-06/The%207%20Levels%20of%20Organisational%20Consciousness.pdf

Zorg- en welzijnsaanbieders, gemeenten, zorgverzekeraars en burgerinitiatieven werken

steeds meer binnen een netwerk samen, zodat zij een integraal antwoord kunnen geven op

vragen van burgers. In dergelijk nieuwe samenwerkingspraktijken rijst de vraag: hoe gaan

we zo’n netwerk van samenwerkende organisaties besturen? Hoe gaan we de governance

invullen? Dit vraagt om nieuwe vormen van governance, waarbij de huidige regulerende

systemen (met individuele belangen) toe bewegen naar meer fluïde netwerken, waarin

collectieve belangen individuele belangen overstijgen.

De governance wordt in nieuwe samenwerkingspraktijken meer horizontaal ingericht.

Er wordt gewerkt vanuit nieuwe waarden zoals gelijkwaardigheid en vertrouwen. Pauline

Meurs van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving heeft het begrip vertrouwen

in dit verband verder uitgewerkt en geeft een driedeling aan: het gaat om intenties,

competenties én prestaties. Dat betekent dat partijen niet alleen samen plannen maken en

intenties uitspreken, maar ook dat ze samen bepalen welke competenties en activiteiten

passend zijn om die plannen uit te voeren. Tot slot zullen partijen samen de prestaties

(lees: resultaten) moeten waarderen en bepalen of bijsturen nodig is. Dit vraagt van

partijen pro-activiteit, koers houden op wat je gezamenlijk wilt bereiken en lef hebben om

elkaar aan te spreken.

Netwerk-Governance

Meer weten:

• Publicatie over governance tussen organisaties

• Artikel waarin wordt gereflecteerd op de nieuwe governancecode. En waar ook aandacht

is voor integrale samenwerking

• Essay over governance in een veranderend zorgstelsel

steeds meer binnen een netwerk

samenwerken voor een integraal antwoord

https://www.vilans.nl/vilans/media/documents/producten/hoe-werkt-governance-tussen-organisaties.pdfhttps://www.vilans.nl/producten/over-nieuwe-governancecode-soms-bestuurlijk-ongehoorzaamhttps://www.vilans.nl/producten/governance-in-een-veranderend-zorgstelsel

In een literatuurstudie naar wát onderliggende waarden van integrale zorg zijn, vond Vilans

de volgende waarden:

Vervolgonderzoek van Vilans richt zich op o.a. de volgende vragen:

• Hoe verhouden individuele waarden en collectieve organisatiewaarden zich in een

netwerk van integrale zorg? En hoe kan dit gedrag en besluitvorming verklaren?

• Hoe kunnen waarden worden gebruikt om netwerken van integrale zorg te sturen en de

governance in te richten?

Meer weten:

• Artikel over waarden en principes van integrale zorg.

https://www.vilans.nl/docs/vilans/over_vilans/pdf/editorial-uic-minkman-april-2016.pdf