NÜBÜVVETİN SINIRLARI VE HZ. PEYGAMBER’İN

RÜYADA GÖRÜLMESİNİN TEŞRÎ’ DEĞERİ

M. Raşit AKPINAR

ÖZET

Bu çalışma, tarih boyunca bazı ekollerin, ideolojilerini Hz. Muhammed’in şahsında son bulan nübüvvet müessesesi ile ilişkilendirerek temellendirme çabalarının İslam hukuk ilminin esasları çerçevesinde geçersizliğini ortaya koymayı hedeflemektedir. Bu çabalar arasında en bilineni, insanlık tarihinde Allah’tan son vahyi alan Hz. Peygamber ile, vefatından sonra rüya yolu ile irtibat kurma iddialarıdır. Makalede, fıkıh âlimlerinin Hz. Peygamber’in henüz hayatta iken işlediği fiilleri bile, bağlayıcılık değeri açısından çeşitli tasnif ve taksimler altında büyük bir titizlikle incelemesine atıfta bulunularak, rüyada Hz. Peygamber’den işitildiği iddia edilen söz ve buyrukların teşrî’e esas teşkil etmeyeceği vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Rüya ile amel, rüyanın bağlayıcılığı, Hz. Peygamber’in tasarrufları, nübüvvet.

LIMITS OF PROPHECY AND LEGISLATIVE VALUE FOR HAVE DREAMT OF MUHAMMED

ABSTRACT

This study aims at invalidate the efforts to justiify of some trends and schools their ideologies throughout the history by associating the Prophecy that has ended with Hz. Muhammad, within the Islamic law methodology. The invalidity of allegation of communicating with the last prophet Hz. Muhammad through dreams was tried to be proved by the views of Islamic lawyers. In addition, by reference the examining of law scholars with great care even the actions in terms of binding value that the Prophet did when he was still alive, it is emphasized thad the promises and commands which are alleged to have been heard from the Prophet in the dream will not be the basis for Islamic legislation.

Keywords: Act in the direction of dream, binding of dreams, the prophetic conducts, prophecy.

Giriş

Bu makale, 17-19 Ekim 2014 tarihinde Gaziantep Üniversitesi İlahiyat Fakültesi tarafından düzenlenen “Hz. Peygamber’in Nübüvvetinin Süresi ve Kapsamı” başlıklı çalıştayda sunulan bildirinin gözden geçirilmiş ve ilaveli halidir.

Arş. Gör. Dr., Gaziantep Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Temel İslam Bilimleri Bölümü İslam Hukuku Anabilim Dalı, rasitakpinar@gmail.com.

İslam düşünce tarihinde çoğunluğu teşkil etmemekle birlikte

son vahyin muhatabı Hz. Peygamber ile vefatından sonra rüya yoluyla

irtibat kurma iddiasında bulunan bazı akımlar, fikir ve ideolojilerini

nübüvvet müessesesiyle ilişkilendirerek temellendirme çabası içinde

olmuştur. En yaygın şekliyle bu ilişki, hadislerin sübut ve sıhhat

tespiti ile çeşitli meselelere ilişkin fıkhî hükümlerin istinbatı

işlemlerinin rüya yolu ile doğrudan Hz. Peygamber’e isnad edilmesi

biçiminde tezahür etmiştir. Bu tutumlardan ilkinin, hadis metodolojisi

açısından önemli bir kriter olan isnadın fonksiyonunu bütünüyle

değersiz kıldığı, diğerinin ise İslam hukuk ilminin hüküm elde etmede

öngördüğü kural ve yöntemler hiyerarşisini işlevsiz hale getirdiğini

söylemek mümkündür. Esasen İslam hukukçularının Hz.

Peygamber’den sadır olan tasarrufları bile bağlayıcılık değeri

açısından çeşitli tasniflere tabi tutması, rüyada Peygamber’den

işitildiği iddia edilen söz ve buyrukların bilgi ve teşrî’î değeri haiz

olmadığını ortaya koyacak mahiyettedir. Makalede öncelikle fıkıh

âlimlerinin bu sınıflandırmalarına değinilecek, ardından da Hz.

Peygamber’in rüyada görülmesi ile ilgili değerlendirmelerine yer

verilecektir.

İslam Hukukçularının Nübüvvetin Sınırlarını Tespit

Mahiyetinde Bazı Değerlendirmeleri

İslâm Hukuk tarihinde ilk defa Mâlikî fakihlerinden

Karâfî’nin1 (ö. 684/1285) Hz. Peygamber’in davranışlarını sistematik

olarak tebliğ, fetvâ, kazâ ve imâmet formunda dörtlü bir sınıflamaya

tabi tutmasını, doğurduğu pratik sonuçlar bakımından nübüvvetin

konu ve sınırının tespitinde önemli bir adım olarak görmek

mümkündür.2 Hz. Peygamber’in tasarrufları başlığı altında sonraki 1 Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şehabeddin Ahmed b. İdrîs, el-İhkâm, Beyrut 1995, s. 99-

101; Muhammed Tâhir b. Âşûr, İslâm Hukuk Metedolojisi, (trc. Vecdi Akyüz, Mehmet Erdoğan), İstanbul 1988, s. 47; Murat Şimşek, İslâm Hukukunda Bağlayıcılık Bakımından Hz. Peygamber’in Tasarrufları, (Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi SBE Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı, Konya 2008.

2 Hadis ve fıkıh sahasındaki çalışmalarıyla şöhret bulmuş son dönem Hindistanlı âlimlerden Enver Şâh Keşmîrî (1875-1933), esasen Hz. Peygamber’in fiillerinin bağlayıcılık değerinin henüz kendisi hayatta iken sahabe tarafından belirlenme

2

âlimler tarafından da yapılan bu ve benzeri tasnifler, bir tasarrufun

(fiilin) -hangi kategoriye girdiği hakkındaki tartışmalar bir tarafa

bırakılırsa- bağlayıcılık değerini tâyin etmede büyük önem

taşımaktadır.3 Kısaca ifade edecek olursak Hz. Peygamber’den

teşrî’/tebliğ amacıyla sâdır olmayan tasarrufların bağlayıcı olması için,

belli durumlarda belli şartların varlığı (örneğin kazâî bir hükümse

hâkimin hükmü); yahut da belli makamların izni (örneğin devlet

başkanı) gerekli görülmüştür. Sözgelimi onun (sav), devlet başkanı

sıfatıyla icrâ etmiş olduğu bir fiil, mutlak surette bağlayıcılık arz

etmediği gibi, hâlihazırdaki devlet başkanının onayı olmaksızın câiz

dâhi görülmeyebilir. Aynı şekilde onun (sav) kâdı sıfatıyla verdiği bir

hüküm, ancak hâkimin kararıyla birlikte örneklik teşkil edebilir.4

Fıkıh usûlü kitaplarında Hz. Peygamber’in fiillerinin

bağlayıcılık açısından sünnet-i hüdâ ve sünnet-i zevâid şeklinde

taksim edilmesini de, nübüvvetin sınırını tespit bağlamında ele almak

mümkündür.5 Bu ayrıma göre sünnet-i hüdâ, farklı derecelerde

çabasına ilişkin çok sayıda örnek bulunduğunu belirtmiş ve sünnetin bağlayıcılık değerini tespit etme bağlamında Hz. Peygamber’e isnad edilen bütün fiillerin fıkıhla ilişkisinin kurulamayacağını net bir şekilde ifade etmiştir. Bu çerçevede tehzîbü’l-ahlâk, tehzîbü’l-elfâz, mehâsin vb. kavramlarla işaret ettiği, hadis kitaplarında yer alan insanın söz ve davranışlarını güzelleştirme veya şahsiyetini inşa etmeye yönelik mürûet ve âdâb (hüsnü muâmele) türü hükümlerin, teşrî’ değeri taşımadığı gerekçesiyle Sünnet olarak vasıflandırılmaması gerektiğinin altını çizmiştir. Benzer şekilde, muâmelât sahasına ilişkin bir kısım davranışın sulh veya karşılıklı rıza gibi şartları taşıması halinde dinen câiz ve geçerli olacağına işaret etme maksadıyla hadislere konu edilen normlar olduğunu, bu nedenle teşrî’ değeri taşımadığını dile getirmiştir. Hz. Peygamber’in borcunu talep eden Ka’b b. Mâlik’e alacağının yarısından vazgeçmesini, borçluya da kalan miktarı hemen ödemesini emretmesini de bunun örnekleri arasında zikretmiştir. bk. Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh, Feyzu’l-Bârî alâ Sahîhi’l-Buhârî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2005, II, 191; V, 14-15; Keşmîrî, el-Arfü’ş-şezî alâ Câmii’t-Tirmizî, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 2007, II, 418. Şu halde Karâfî’nin ilk oluşu, meseleyi sistematik bir şekilde ele almış olmasıyla izah edilmelidir.

3 Keşmîrî ile aynı çağı paylaşan Tunuslu âlim Muhammed b. Âşûr’un (1879-1973), Hz. Peygamber’in tasarruflarını on iki farklı kategoride tasnifi şöhret bulmuştur. Buna göre Hz. Peygamber’in fiilleri, teşrî’, iftâ, kazâ, imâret, irşâd, musâlaha, yol gösterme, nasihat, te’dib, yüce hakikatleri öğretme, gönülleri en güzele yönlendirme ve gündelik işler başlıkları altında incelenmektedir. İbn Âşûr, Muhammed Tâhir, Makâsıdü’ş-şerîati’l-İslâmiyye, Tunus 1978, s. 30-38.

4 Örnekler için bk. Şimşek, Murat, “Tarihi Süreçteki Gelişimi Açısından Hz. Peygamber’in Tasarruflarının Tasnifi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 15 (2010), s. 304-310; Akif Köten, “Hz. Peygamber’in İmamet Tasarrufu”, Din-Devlet İlişkileri Sempozyumu, İstanbul 1996, s. 101.

5 Serahsî, Usûl, Beyrut 1954, I, 113-115.

3

bağlayıcı olan müekked ve gayr-i müekked sünneti içine alırken; Hz.

Peygamber’in tebliğ veya teşrî niteliği taşımayan ve insan olması

hasebiyle yaptığı davranışları için ‘sünnet-i zevâid’ tâbiri

kullanılmıştır. Bu bağlamda onun (sav) yeme-içme, giyim tarzı ve

zevkleri bu ikinci kısım sünnetin içinde mütalaa edilmiş ve dolayısıyla

dinî mükellefiyetlerin kapsamı dâhilinde görülmemiştir.6

Hz. Peygamber’in Rüyâda Görülmesinin Teşrî’ Değeri

İslâm hukukçularının Hz. Peygamber’in rüyâda görülmesiyle

ilgili yaklaşımlarının, nübüvvetin süresini tespit mahiyetinde

değerlendirilmesi mümkündür. Şöyle ki, bir takım zorlama yorum ve

teviller ile nübüvvetin kimi şahıs ve kurumlar uhdesinde günümüzde

de devam ettiğini iddia eden Kâdiyânîlik7 gibi uç örnekler bir kenara

bırakıldığında, Hz. Peygamber ile vefâtından sonra irtibat kurma

çabası olarak görülebilecek bir anlayışın, zaman zaman İslâm geleneği

içinde tebârüz ettiği söylenebilir. Çalışmanın bu kısmında, bir bakıma

nübüvvetin süresini uzatma fonksiyonu icrâ ettiği düşünülen bu

çabanın, ‘Hz. Peygamber’in rüyâda görülmesi’ formunda karşımıza

çıkan pratiği, İslâm hukukçularının görüşleri çerçevesinde ele

alınmaya çalışılacaktır.

6 Pezdevî, Kenzü’l-vüsûl ilâ ma’rifeti’l-usûl, Mir Muhammed Kütüphane ve Merkezi İlim ve Edeb, Karaçi, s. 139; Teftazânî, Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavzîh li metni’t-Tenkîh fî usûli’l-fıkh, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, II, 258; Keşmîrî, Feyzu’l-Bârî, II, 166; III, 166.

7 Hareketin kurucusu Mirza Gulâm Kâdıyânî (ö. 1908), kendisinin “kitap getiren kişi” anlamında bir peygamber olmadığını, nebîliğinin “Allah’ın has ve seçilmiş bir kulu” manasında değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmiş, bu çerçevede peygamberliğinin mecazî anlamda zıllî (gölge) ve burûzî (yeniden belirme) biçiminde anlaşılabileceğini belirtmiştir. bk. Mirza Gulam Ahmed, Keramatu’s Sadikın, Sialkot 1894, s. 85; Ancak onun önceleri kendisinin sadece bir “müceddid” olduğu biçimindeki söylemlerinin zaman içerisinde “vadedilen mehdi”, “mesih”, “nebinin gölgesi”, “şeriat getirmeyen nebi”, “resul” ve en sonunda “şeriat getiren resul” iddialarına evrildiği dile getirilmiştir. Nitekim taraftarları da Mirza Gulâm’ın gerçek anlamda bir nebî olduğunu ileri sürmüş ve kendisine inanmayanları tekfir etmişlerdir. Keşmîrî, Feyzu’l-Bârî, I, 143; III, 534, 245, 300, 306; Fığlalı, Ethem Ruhi, “Kâdıyânîlik”, DİA, XXIV, 139.

4

Fıkıh âlimlerinin, ontolojik temeli hadislere8 dayanan rüyâ

konusuyla ilgili yaklaşımlarını iki ayrı kısımda incelemek

mümkündür: Önce salîh rüyaların bilgi kaynağı olup olmaması

meselesine yaklaşımlarına, daha sonra ise Hz. Peygamber’i rüyâda

görmenin hükmü ile ilgili görüşlerine yer verelim:

Birinci aşamada, hadislerde Allah’tan bir müjde olduğu ifade

edilen Rahmânî/sâdık/sâlih rüyâların9, kendisini gören kişi için bir

hüküm değeri taşıyıp taşımadığına ilişkin âlimlerin genel kanaati,

Şâtıbî’nin (ö. 790/1388) şu sözleriyle özetlenebilir: Görülen rüyâ

bilinen şer’î delillere aykırı olmazsa, rüyânın sahibi için bir anlam

ifade edebilir. Dolayısıyla isteyen kişi, İslâmî kaidelere ters olmamak

kaydıyla gördüğü rüyâ ile amel edebilir. Ancak, bu rüyâların her ne

kadar vâkıada doğruluğu ortaya çıksa ve bu, birçok kez tekrarlanmak

sûretiyle süreklilik kazansa bile, Peygamberlerin rüyâsı gibi vahyin

kontrolünde olmadığı için hata imkânı her zaman olacaktır. Üstelik

gerçekleşene kadar rüyânın doğruluğu da anlaşılamayacaktır.

Tahakkuk ettikten sonra da olayın kendisi esas alınacak ve rüyâya

itibar etmeye gerek kalmayacaktır.10

Öte yandan sâlih rüyaların, hadislerde belirtildiği üzere

nübüvvetin bir parçası olarak değerlendirilmesi11 veya Allah’a izâfe

edilmesi, bu rüyâlar üzerine hüküm bina edilmesini gerektiren bir

8 Bu hadislerden bazısı şöyledir: “Peygamberlik dönemi bitti, geriye mübeşşirât (müjdeci mahiyette rüyâlar) kaldı.” Buhârî, “Ta’bir”, 5; “Sâlih rüyâ, peygamberliğin kırk altı cüzünden bir cüzdür.” Buhârî, “Ta’bir”, 2; “Zaman yaklaşınca mü’minin rüyâsı yalan çıkmaz; çünkü mü’minin rüyâsı nübüvvetin kırk altı cüz’ünden bir cüzdür.” Buhârî, “Ta’bir”, 26; “Sen bana öyle bir şey sordun ki, daha önce ümmetimden hiç kimse böyle bir soruyu bana sormadı. Ondan maksat, mü’minin gördüğü veya mü’mine gösterilen sâdık rüyâdır.” Müslim, “Rüyâ”, 6.

9 Sâlih rüyâların doğru veya yanlış olmasından bağımsız olarak iyi (hasen) rüyâlar anlamına geldiği de ifade edilmiştir. bk. el-Aynî, Umdetü’l-kârî, XV, 246.

10 Şâtıbî, el-Muvâfakât, (trc. Mehmet Erdoğan), İz Yayıncılık, İstanbul, IV, 77-78; Konu ile ilgili bir değerlendirme için ayrıca bk. İsmail Köksal, “Rüyaların Fıkhî Boyutu”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIII/2, (2008), s. 50.

11 İlgili hadisler şerh edilirken, bir şeyin cüz’ünün, o şeyin vasfının varlığını gerektirmeyeceği ifade edilmiş, buna örnek olarak da yüksek sesle ezanın bir parçası olan “Eşhedü en lâ ilâhe illellâh” cümlelerini söyleyen kimsenin, ezan okuduğunun ileri sürülemeyeceği verilmiştir. İbn Hacer, Fethu’l-Bârî bi şerhi Sahîhi’-Buhârî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1959, XII, 375; el-Aynî, Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîh’l-Buhârî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001, XXIV, 202.

5

unsur olarak görülmemiştir. Hatta rüyâ ile amel, Hz. Peygamber’in

müslümanlara miras bıraktığı iki kaynak olan Kitap ve Sünnet’e, bir

üçüncüsünü ilave etmeye kalkışmak olarak nitelendirilmiştir.12 Ayrıca

birçok fıkıh kitabında ‘uyuyanın sorumsuzluğunu’ deklare eden

hadis13 delil gösterilerek rüyâ gören kimsenin rüyâsından ötürü hiçbir

şekilde mükellef tutulamayacağı dolayısıyla teklif sorumluluğu

bulunmayan bir kişinin de rüyasında gördüğüyle amel edemeyeceği

ifade edilmiştir.14

Gerçekleşen bazı rüyâların Kur’ân tarafından konu edinilmiş

olması da, rüyâ ile amel edebilmenin bir argümanı olarak

kullanılmıştır.15 Ancak burada göz ardı edilmemesi gereken önemli bir

husus, Kur’ân rüyâlarında ya rüyâyı gören kişinin doğrudan

peygamber olduğu ya da rüyânın yorumlanmasında mutlaka bir

peygamberin rol aldığı gerçeğidir. Peygambere izâfe edilen rüyânın

ise vahiy kavramından bağımsız düşünülemeyeceği ittifakla sabittir.16

Bu gerçeğe rağmen, kendisi bir peygamber olan ve oğlunun rüyâsını

bizzat tâbir eden Hz. Yâkub’un, ona kavuşamayacağı endişesiyle

üzülmesi ve gözlerini kaybetmesi düşündürücüdür. Zira o (as), Hz.

Yusuf’un rüyâsında gördüğü on bir yıldız, güneş ve ayın secde edişini,

oğlunun peygamber olarak seçileceğine ve Rabbinin ona nimetlerini

tamamlayacağına yoran kişidir.17

Aynı sebeple, kadir gecesinin Ramazan’ın son yedi gecesi

içinde aranması veya İslâm’ın önemli bir şiârı olan ezanın sahabe

rüyası ile sabit olduğuna ilişkin hadislerin,18 Hz. Peygamber’in ikrar 12 İbnü’l-Hâc el-Abderî, el-Medhâl, Mektebetü Dâri’t-türâs, Kahire, IV, 286;

Komisyon, Fetâvâ’ş-şebeketi’l-İslâmiyye, 4473, 8138 nolu fetvalar.13 “Uyanıncaya kadar uyuyandan, bulûğa erinceye kadar çocuktan ve iyileşinceye

kadar akıl hastasından kalem kaldırıldı.” Ebû Dâvûd, “Hudûd”, 16.14 Üsâme, Muhammed Avâdî, Ahkâmü Tefsîri’r-rü’yâ ve’l-ahkâm fi’l-Kur’âni’l-

Kerîm ve’s-sünneti’l-mutahhara, Mektebetü’s-Sünne, Kahire 1990, s. 48. İsmail Köksal, “Rüyaların Fıkhî Boyutu”, s. 49.

15 bk. Üsâme, Muhammed Avâdî, Ahkâmü Tefsîri’r-rü’yâ, s. 6.16 Şâfiî, el-Ümm, Dâru’l-Vefâ, Mansûre 2001, II, 317.17 Yûsuf 12/4, 6, 84, 93.18 Bu hadisler şöyledir: “Ben sizin rüyâlarınızın Ramazân’ın son yedi gecesi içinde

birbirine uygun düşmüş olduğunu görüyorum. Artık Kadir gecesini Ramazân’ın son yedi gecesi içinde arayın.” Buhârî, “Fazlü Leyleti’l-Kadr”, 2, 3. “Abdullah b. Zeyd’e rüyâsında ezan gösterildi. Sabahleyin hemen Rasûlullah’a gelerek; “Ben uyku ile uyanıklık arasında iken bir de baktım ki, birisi geldi bana ezanı öğretti”

6

mahiyeti arz eden tabirini gözden kaçırarak rüya ile amelin bir

gerekçesi olarak kullanılması da güçlü bir argüman olmaktan uzaktır.

Hz. Peygamber’in zaman zaman sahabeye rüyâ görüp görmediklerini

sorduğu ve onların rüyalarını tabir ettiğine ilişkin rivâyetler de bu

bağlamda değerlendirilmelidir.19

Fakihlerin rüyâ ile amel edilip edilmeyeceğine dair görüşlerini

bu çerçevede tespit ettikten sonra ikinci aşamada, fıkıh kitaplarının her

şeyden önce Hz. Peygamber’i rüyâda görme konusunu, dinin

tekemmül ettiği ve nübüvvetin, kendisinin (sav) vefâtıyla birlikte son

bulduğu vurgusuyla ele aldığı zikredilmelidir.

Hz. Peygamber’in rüyâdaki emir ve tavsiyelerinin bağlayıcılık

arz etmeyeceği hükmü bazı hukukçuların fetvalarına şu şekilde

yansımıştır:

Mâlikî fakihi Karâfî, rüyâsında Hz. Peygamber’i, karısının üç

talakla boşanmış olduğu haberini verirken gördüğünü söyleyen bir

kişinin nikah akdinin geçerliliğine hükmetmiş, fetvasına gerekçe

olarak da Hz. Peygamber’den uykuda işitilen haberlerin, râvilerin

uyanıkken rivâyet ettiklerine tercih edilemeyeceğini öne sürmüştür.20

Bir başka örnekte, Şâfiî fakihi İbn Abdüsselâm’ın (ö.

660/1262); rüyâsında Hz. Peygamber’in, kendisine: “Falanca yerde

hazine var, git ve onu al, ve artık beş vakit namaz kılma!” dediğini

gören kimseye -bu kişi Hz. Peygamber’in haber verdiği yerde

gerçekten bir hazine bulmuş olsa dâhi- beş vakit namazın tevâtüren

sâbit olduğunu, rüyânın ise en iyi ihtimalle âhâd haber sayılabileceğini

hatırlatarak onunla amel edemeyeceği fetvasını verdiği görülür.21

diyerek rüyasını nakletti. …Rasûlullah da, “Ya Bilal, kalk da bak Abdullah b. Zeyd sana ne söylerse ezberle ve aynen icra eyle” buyurdu.” Ebû Dâvûd, “Salât”, 27. Ayrıca rüyaya dayanarak hüküm verilemeyeceği gerekçesiyle ezanın bu şekilde sabit oluşu problemli bulunmuştur. bk. İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, Dâru Âlemi’l-Kütüb, Riyad 2003, II, 48.

19 Buhârî, “Ta’bir”, 47; Dârimî, “Rüyâ”, 13.20 Karâfî, ez-Zahîre, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 1994, XIII, 273. Âlimlerin

tamamı, Hz. Peygamber’in rüyada söylediklerinin sünnetine arz edilmesini zorunlu görmüş ve teâruz etmesi durumunda, uyanıkken sabit olan rivâyetlerin, rüyâdakilere tercih edileceği konusunda ittifak etmiştir. bk. İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, XII, 387, 389; Komisyon, el-Mevsûa, XXII, 11.

21 Komisyon, el-Mevsûatü’l-fıkhiyye, Vizâretü’l-Evkâf, Kuveyt 1992, XII, 11.

7

İmam Nevevî (ö. 676/1277) de aynı şekilde bir kişinin,

rüyâsında Hz. Peygamber’i gerçekten görmüş olsa bile ondan (sav)

duyduğu dinî ahkâma taalluk eden emir ve yasaklar ile amel

edemeyeceğini belirtmiştir.22

Kaynaklarda sıkça atıf yapılan meşhur bir fetva da şöyle

formüle edilmiştir: Şâban ayının yirmi dokuzunda Hz. Peygamber,

herhangi bir kimsenin rüyasına girip: “Yarın, Ramazan’ın birinci

günüdür, oruç tutunuz!” diye emretse bu rüyâ ile amel edilmez.23

Son dönem İslam hukukçularından Şevkânî’ye (ö. 1250/1834)

göre rüyâda Peygamber’i görmenin hüccet değeri taşıdığına dair bir

delil bulunmadığından rüyâlar, sahibi veya bir başkası için bağlayıcı

değildir. Her ne kadar bazı hadisler, rüyâda şeytanın Hz.

Peygamber’in yerine temessül edemeyeceğini haber verse de,24 onu

(sav) gören kişi, tahammül ve edâ ehliyetini haiz olmayacağı için veya

hıfzının zayıflığı ve rüyâyı yanlış hatırlama ihtimaline binâen rüyâ ile

amel etmekle yükümlü tutulamaz. Rüyâ görenin zabtı ölçülse bile yine

de bu rüyâ, kimse için herhangi bir delil niteliği taşımaz.25

Rüyâ sahibinin uykusunda iken Hz. Peygamber’i doğru

anlayamama ihtimalinin bulunması, rüyâsıyla amel edilemeyeceğinin

bir başka delili sayılmıştır. Öyle ki, rüyâsında Hz. Peygamber’in,

kendisine içki içmesini emrettiğini iddia eden bir kişi, aslında onun

(sav) “içki içme” şeklindeki nehyini yanlış duymuş, yanlış anlamış

veya lafzın bir kısmını (mesela, ‘ تشرب sını) eksik hatırlamış’ال‘ ın’ال

olabilir. Hz. Peygamber, kendisi için ta’rîz maksadıyla bu ifadeyi 22 Nevevî, Ravzatü’t-tâlibîn ve umdetü’l-müftîn, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut 1991,

VII, 16.23 Halil Gönenç, Günümüz Meselelerine Fetvalar, Yâsin Yayınevi, İstanbul 2007,

II, 301.24 “Rüyâsında beni gören, doğru görmüştür veya doğruyu görmüştür. Zira şeytan,

benim sûretime giremez.” Buhârî, “İlim”, 38, “Ta’bir”, 10; Müslim, “Rüyâ” 11. Bu hadisin Buhârî ve Müslim’de yer alan, ‘Beni rüyâsında gören uyanıkken de görecektir.’ biçimindeki rivâyeti, hadisin sahabe nesli için söz konusu olduğu şeklinde de anlaşılmasına imkân sağlamaktadır. Bu durumda hadisin, hicret etmemiş sahabîleri kastettiği ifade edilebilir. Aynı hadise “… ahirette görecektir” şeklinde mana verenler de olmuş ve bunların bir kısmı, ahirette onu (sav) görmeyi, şefaatinden faydalanmaya hamletmiştir. bk. İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, XII, 385; İbnü’l-Hâc el-Abderî, el-Medhâl, s. 291.

25 Şevkânî, İrşâdü’l-fühûl, Dâru’l-Fazîle, Riyad 2000, s. 1021; Komisyon, el-Mevsûa el-Fıkhiyye, XXII, 11.

8

kullanmış da olabilir.26 Nitekim uyanık olduğu halde bile şeytan ve

nefsinin vesveselerine yenik düşebilen insanın, uykusunda bu

tehlikeye maruz kalması evleviyetle mümkündür. Zaten ilgili hadis,

lafzı itibariyle rüyâda görülen Hz. Peygamber’in yalnızca suretinin

gerçek olduğunu haber vermekte, onun (sav) emir ve yasaklarını

muhtevî kelâmının gerçekliğini ise garanti etmemektedir.27 İşte bütün

bu bilinmezlik ve ihtimaller sebebiyle rüyâlar üzerine hüküm bina

edilemeyeceği söylenebilir.

Özetle, her ne kadar bazı kaynaklarda rüyâlar, Rahmânî veya

nefsânî/şeytânî biçiminde tasnif edilmiş ve sâdık rüyâların nasıl tespit

edilebileceğiyle ilgili bazı ipuçları verilmiş olsa da, rüyâ sahibinin,

gördüğü rüyâyı doğru anlayıp anlamadığının ve rüyâsının

tâbire/yoruma ihtiyaç duyup duymadığının bilinememesi, rüyâların

amel edilebilirlik açısından bir değer taşımadığını göstermektedir.

Yine belirtilmelidir ki, hukukî bir sonuç doğurmasa bile ihbârî

formdaki (emir veya nehiy içermeyen) sadık rüyaların doğruluğu da

ancak rüya tahakkuk ettikten sonra anlaşılabilecektir.28

Burada dikkat çekilmesi gereken bir husus da sadık rüyâ ile

onu gören kişinin kerâmeti (iyiliği) arasında doğrudan bir bağın

kurulamayacak olmasıdır. İnançlı ve dindar bir kişi, şeytânî bir rüyâ

görebileceği gibi, fâsık veya inanmayan kimse de sâdık rüyâlar

görebilir.29 Nitekim Firavun’un ve Hz. Yûsuf’un idam edilen zindan

26 Keşmîrî, Feyzu’l-bârî, I, 340-341.27 İbnü’l-Hâc el-Abderî, el-Medhâl, s. 287-289.28 Günümüzde rüyâların kişiler üzerindeki etkilerini incelemek, rehabilitasyon

amaçlı rüyâ tâbirleri geliştirmek ve rüyâ ile sosyal, duygusal ve ruhsal zekâ arasındaki ilişkiyi araştırmak maksadıyla bazı çalışmaların yapıldığı bilinmektedir. (Örnek için bk. Ali Seyyar, Küresel Rüyâ Çalışmaları, http://www.sosyalargem.com/argem/01/27062012.asp, 05.05.2015.) Bu çalışmaların rüyânın, sahibi üzerindeki tesirinin bir takım istatistiklerle kanıtlanabileceği yönündeki iddiası, ancak söz konusu rüyâ gerçekleştikten sonra test edilme imkânı bulacağından amel edilebilirlik açısından bir anlam ifade etmeyecektir. Geliştirilen terapi ve tedavi yöntemlerinin rûhî gelişime sağladığı diğer bazı yararlar ise henüz bilim tarafından tam manasıyla kanıtlanmamış olup bu metnin konusu dışında kalmaktadır.

29 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, XII, 381.

9

arkadaşının rüyâları gerçekleşmiştir. Aynı şekilde Hz. Peygamber’in

sâlih olmayan kimseler tarafından rüyâda görülmesi de mümkündür.30

Sonuç

İslam hukukçularının Hz. Peygamber’in söz ve fiillerinin teşrî’

değerini tespit mahiyetinde ortaya koyduğu bazı sınıflandırmalar,

nübüvvetin sınırlarını belirlemeye yönelik bir adım olarak

değerlendirilebilir. Âlimlerin Hz. Peygamber’in hayatta iken işlediği

fiilleri bile bağlayıcılık değeri açısından büyük bir titizlikle incelemesi

dikkate alındığında, bu analizden yoksun olması hasebiyle rüyâlarda

Peygamber’den işitildiği iddia edilen söz ve buyrukların teşrî’e esas

teşkil edemeyeceğini söylemek mümkündür. Hz. Peygamber’in

rüyâda görülmesinin imkânını kabul eden İslam hukukçuları, rüyâ ile

yeni bir hükmün getirilemeyeceği ve hadislerin sıhhat tespitinin

yapılamayacağı konusunda büyük ölçüde görüş birliği içindedir. Bu

durum, tarih boyunca bazı ekollerin, fikir ve ideolojilerini Hz.

Muhammed’in şahsında son bulan nübüvvet müessesesi ile

ilişkilendirerek temellendirme çabalarının geçersizliğini ortaya

koyacak mahiyettedir.

30 Alâeddîn b. el-Attar, Fetâva’l-İmâm en-Nevevî, (thk. Muhammed Haccâr), Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1996, s. 275.

10

BİBLİYOGRAFYA

Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed b. Musa

(855/1451), Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîh’l-Buhârî, Dâru’l-

Kütübi’l-İlmiyye, 2001.

-------, Şerhu Süneni Ebî Dâvûd, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1999.

Alâeddîn b. el-Attar, Fetâva’l-İmâm en-Nevevî, (thk. Muhammed

Haccâr), Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1996.

Çelebi, İlyas, “Rüya”, DİA, XXXV, 306-309.

Gönenç, Halil, Günümüz Meselelerine Fetvalar, Yâsin Yayınevi,

İstanbul 2007.

İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr (ö. 1252/1836),

Dâru Âlemi’l-Kütüb, Riyad 2003.

İbn Âşûr, Muhammed Tâhir (1879-1973), İslâm Hukuk Metedolojisi,

(trc. Vecdi Akyüz, Mehmet Erdoğan), İstanbul 1988.

İbn Battâl, Şerhu Sahîh’i-Buhârî, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 2000.

İbnü’l-Hâc el-Abderî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b.

Muhammed el-Fâsî (ö. 737/1336), el-Medhâl, Mektebetü Dâri’t-

türâs, Kahire ts.

İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-

Askalânî (852/1449), Fethu’l-Bârî bi şerhi Sahîhi’-Buhârî,

Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1959.

Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şehabeddin Ahmed b. İdrîs (684/1285), el-

İhkâm, Beyrut 1995.

-------, ez-Zahîre, Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 1994.

Karaman, Hayrettin, “Bağlayıcılık Bakımından Rasûlullah’ın

Davranışları”, Hz. Peygamber ve Aile Hayatı, İslami İlimler

Araştırma Vakfı (İSAV), İstanbul 1998, s. 97-120.

Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh (1875-1933), Feyzu’l-bârî alâ

Sahîhi’l-Buhârî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2005.

11

-------, el-Arfu’ş-şezî alâ Câmii’t-Tirmizî, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye,

Beyrut 2007.

el-Mevsûatü’l-fıkhiyye, Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye,

Kuveyt 1992.

Komisyon, Fetâvâ’ş-şebeketi’l-İslâmiyye, 4473, 8138 nolu fetvalar.

Köksal, İsmail, “Rüyaların Fıkhî Boyutu”, Fırat Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, XIII/2, (2008).

Köten, Akif, “Hz. Peygamber’in İmamet Tasarrufu”, Din-Devlet

İlişkileri Sempozyumu, İstanbul 1996.

Mirza Gulam Ahmed, Keramatu’s Sadikın, Sialkot 1894.

Nevevî, Muhyiddîn Ebu Zekeriyya Yahya b. Şeref (676/1277),

Ravzatü’t-tâlibîn ve umdetü’l-müftîn, el-Mektebü’l-İslâmî,

Beyrut 1991.

Pezdevî, Ebü’l-Hasan Ebü’l-Usr Fahrülislam Ali b. Muhammed b.

Hüseyin (482/1089), Kenzü’l-vüsûl ilâ ma’rifeti’l-usûl, Mir

Muhammed Kütüphane ve Merkezi İlim ve Edeb, Karaçi.

Serahsî, Ebu Bekir Muhammed b. Ebû Sehl (483/1090), Usûl, Beyrut

1954.

Seyyar, Ali; Aydar, Hidayet, Peygamber ve Sahabe Rüyaları, Nesil

Yayınları, İstanbul 2015.

-------, Küresel Rüyâ Çalışmaları,

http://www.sosyalargem.com/argem/01/27062012.asp,

05.05.2015.

Şâfiî, Ebu Abdullah Muhammed b. İdrîs (204/819), el-Ümm, Dâru’l-

Vefâ, Mansûre 2001.

Şâtıbî, Ebu İshâk İbrahim b. Musa (790/1388), el-Muvâfakât fî usûli’ş-

şerî’a, (trc. Mehmet Erdoğan), İz Yayıncılık, İstanbul.

Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali (1250/1834), İrşâdü’l-

fühûl, Dârü’l-Fazîle, Riyad 2000.

Şimşek, Murat, İslâm Hukukunda Bağlayıcılık Bakımından Hz.

Peygamber’in Tasarrufları, (Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi

12

Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı,

Konya 2008.

-------, “Tarihi Süreçteki Gelişimi Açısından Hz. Peygamber’in

Tasarruflarının Tasnifi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi,

15 (2010).

Teftazânî, Sa‘düddîn Mes’ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn

Abdillâh el-Herevî eş-Şâfiî (792/1390) Şerhu’t-Telvîh ale’t-

Tavzîh li metni’t-Tenkîh fî usûli’l-fıkh, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,

1. Baskı, Beyrut ts.

Üsâme, Muhammed Avâdî, Ahkâmü Tefsîri’r-rü’yâ ve’l-ahkâm fi’l-

Kur’âni’l-Kerîm ve’s-sünneti’l-mutahhara, Mektebetü’s-Sünne,

Kahire 1990.

13