T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2960

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1915

VERG‹ TEOR‹S‹

YazarlarDoç.Dr. Ali ÇEL‹KKAYA (Ünite 1, 2)Doç.Dr. Naci Tolga SARUÇ (Ünite 3)Prof.Dr. Fatih SAVAfiAN (Ünite 4, 5)

Prof.Dr. Mehmet Cahit GÜRAN (Ünite 6, 7)Prof.Dr. ‹sa SA⁄BAfi (Ünite 8)

EditörProf.Dr. ‹sa SA⁄BAfi

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Yrd.Doç.Dr. Figen Ünal Çolak

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flmanlar›Funda GürbüzEmine Koyuncu

GrafikerlerAyflegül Dibek

Hilal Küçükda¤aflanGülflah Karabulut

Aysun fiavl›

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Vergi Teorisi

ISBN 978-975-06-1625-9

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Vergi uyumunda makro ve mikro s›n›rlar› aç›klayabilecek,Vergi kaç›rma ve vergiden kaç›nmay› ay›rt edebilecek,Vergi kaç›rman›n analizinde kullan›lan teorik modelleri tart›flabilecek,Vergi kaç›rman›n belirlenmesi ve ölçüm yöntemlerini aç›klayabilecek,Vergi kaç›rmay› etkileyen faktörleri aç›klayabilecek,Vergi uyumu ile ilgili temel kavramlar› tan›mlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Vergiye Uyum• Vergi Uyumunda K›s›tlar• Vergi Kaç›rma, Vergiden Kaç›nma• Vergi Kaç›rman›n Ekonomik

Etkileri

• Vergi Kapasitesi ve Vergi Gayreti• Vergi Rekabeti, Vergi Cennetleri• Kay›t D›fl› Ekonomi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN

Vergi Teorisi Vergi Uyumu veK›s›tlar›

• VERG‹ UYUMU• VERG‹ UYUMUNDA MAKRO

SINIRLAR• VERG‹ UYUMUNDA M‹KRO

SINIRLAR• VERG‹ KAÇIRMANIN EKONOM‹K

ETK‹LER‹ • VERG‹ KAÇIRMANIN

BEL‹RLENMES‹ VE ÖLÇÜMYÖNTEMLER‹

• VERG‹ KAÇIRMANIN ANAL‹Z‹• VERG‹ KAÇIRMAYI ETK‹LEYEN

FAKTÖRLER• VERG‹ UYUMU ‹LE ‹LG‹L‹

KAVRAMLAR

3VERG‹ TEOR‹S‹

VERG‹ UYUMU Vergi uyumu mükelleflerin vergilendirmeye iliflkin beyannamelerini zaman›ndaidareye teslim etmesini, beyannamelerin vergi yükümlülü¤ünü tam olarak yans›ta-cak flekilde beyannamenin dolduruldu¤u tarihte geçerli olan yasal mevzuata uy-gun olmas›n› ve zaman›nda vergisini ödemesini gerektirir. K›saca, vergi uyumumükellefin vergi ile ilgili yürürlükteki tüm kurallara uyarak vergisini ödemesi flek-linde tan›mlanabilir. Vergi uyumunun ana unsurlar› befl bafll›k alt›nda toplanabilir:

• Vergiye tabi gelirin do¤ru beyan edilmesi, • Matrahtan indirilebilecek giderlerin do¤ru gösterilmesi, • Vergi beyannamesinin süresi içinde doldurulmas›,• Vergi beyannamesindeki hesaplamalar›n do¤ru yap›lmas›,• Vergilerin zaman›nda ödenmesi.Vergi ahlak› d›flar›dan bir bask› ve zor kullanma olmadan mükellefin vergi uyu-

munun gönüllü olarak yüksek olmas›n› ifade eder. Vergi ahlak› vergi uyumunu et-kileyen önemli bir faktördür. Vergi ahlak› vergi ödeme konusunda içsel bir moti-vasyon olarak kabul edilebilir. Yap›lan birçok çal›flma vergi ahlak›n›n ülkeden ül-keye çok ciddi farkl›l›klar gösterdi¤ini ortaya koymufltur. Vergi ahlak›n›n özellikleKuzey Avrupa ülkelerinde yüksek, Akdeniz ülkelerinde ise daha düflük oldu¤ugözlenmifltir.

Vergi uyumu ve vergi ahlak› kavramlar›n› tan›mlay›n›z. Aralar›nda nas›l bir iliflki mevcuttur?

Devletler vatandafllar›n vergi yasalar›na uygun davranmalar›n›, vergilerini za-man›nda ve eksiksiz ödemelerini isterler. Devletin amac› vergi uyumunu art›rmak-t›r. Vatandafl›n vergiye uyumunu ilgilendiren iki çeflit s›n›rdan bahsedebiliriz: i)vergi uyumunda devlet kaynakl› s›n›rlar (makro s›n›rlar); ii) vergi uyumunda mü-kellef kaynakl› s›n›rlar (mikro s›n›rlar). Baflar›l› bir vergi politikas› uygulamas› içinhem makro hem de mikro s›n›rlar›n göz önünde bulundurulmas› gerekir.

VERG‹ UYUMUNDA MAKRO SINIRLARVerginin bir birim dahi art›r›lmas›n›n mümkün olmad›¤› noktaya vergilemenin s›-n›r› denir. Vergilemenin s›n›r›n›n belirlenmesinde hukuki, ekonomik, politik, psi-kolojik ve benzeri ögelerin birlikte dikkate al›nmas› gerekir. Örne¤in, mükellefle-rin psikolojik durumlar› vergilemede baflar›y› etkileyen önemli bir faktördür ve

Vergi Uyumu ve K›s›tlar›

Vergi ahlak› mükelleflerindevletle aralar›ndaki iliflkiyibelirleyen davran›flnormlar›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

devletçe dikkate al›nmal›d›r. Savafl veya deprem gibi ola¤anüstü koflullarda mükel-leflerin vergiye olan negatif tepkileri azalmaktad›r. Bu iddiaya dayal› Peacock veWiseman’›n S›çrama Tezi’ne göre savafl gibi ola¤anüstü dönemlerde insanlar›n ver-giye karfl› bak›fl› olumlu hâle gelmekte devletler daha fazla vergi toplayabilmekteve harcama yapabilmektedir. Örne¤in, ülkemizde 17 A¤ustos 1999’da gerçekleflenMarmara depreminden sonra artan kamu harcamalar›n› karfl›lamak için çeflitli ver-giler bafllat›lm›fl, baz› vergilerin oranlar› art›r›lm›flt›r. Mükellefler bu yeni vergilereve vergi art›fl›na negatif tepki vermemifltir. Vergilemenin hukuki, ekonomik, malive politik s›n›rlar› afla¤›da s›ras›yla aç›klanacakt›r.

Vergilemenin Hukuki S›n›r› Vergilemede hukuki s›n›r anayasa, yasa ve di¤er mevzuattan kaynaklan›r. Tarihtedevletin karfl›laflt›¤› ilk hukuki vergi s›n›rlamas› 1215 y›l›nda ‹ngiltere’de kral›n ka-bul etti¤i Büyük Özgürlük Ferman› (Magna Carta Libertatum) ile gerçekleflmifltir.Bu ferman ile krala ait s›n›rs›z olan vergilendirme yetkisi s›n›rland›r›lm›flt›r. ‹ngilte-re’de demokrasinin yerleflmesi bak›m›ndan da çok önemli olan bu sözleflme ilekral vergilendirme konusunda kendisini s›n›rlayan hukuki bir metni kabul etmifltir.Büyük Özgürlük Ferman› ile bafllay›p geliflen süreçte, hukukun kral›n isteklerin-den daha önemli oldu¤u kabul edilmifltir. Vergileme yetkisini de kapsayan birçokyetki kraldan aflamalarla al›n›p, halka veya halk temsilcilerine verilmifltir.

‹ngiltere’nin sömürgesi durumunda olan Amerika’da protestocular ‹ngiltere’dengelen yüksek vergili çay› protesto etmek amac›yla K›z›lderili k›l›¤›na girerek ton-larca çay› Boston Liman›’na dökmüfllerdir. 16 Aral›k 1773 y›l›nda gerçekleflen buolay ‘Boston Çay Partisi’ olarak bilinmektedir. Bu protestolar ve bu protestolara ‹n-gilizlerin verdi¤i sert tepkiler Amerika’ya ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›racak savafl›n fitili-ni atefllemifltir. Bu protestolarda halk ileride vergilemede bir kural olacak olan‘temsilsiz vergi olmaz’ slogan›n› kullanm›flt›r.

Temsilsiz vergi olmaz prensibinin uyguland›¤› ülkelerde al›nacak vergiler ko-nusunda son söz halk›n kendi içinden seçti¤i temsilcilere aittir. ‘Temsilsiz vergi ol-maz’ ilkesi ile ayn› anlama gelen ‘kanunsuz vergi olmaz’ ilkesinin sonucu olarakhalk›n ne kadar vergi ödeyece¤ine kral de¤il halk temsilcileri arac›l›¤›yla kanunlarç›kartarak karar vermektedir.

Türkiye’de de hukuki vergi s›n›rlamas› Anayasa ile bafllar. Temsilsiz ve kanunsuzvergi olmaz prensibi 1982 Anayasas› 73. maddesinde aç›k bir flekilde belirtilmifltir:

“Herkes kamu giderlerini karfl›lamak üzere, mali gücüne göre, vergi ödemekle yü-

kümlüdür. Vergi yükünün adaletli ve dengeli da¤›l›m›, maliye politikas›n›n sosyal

amac›d›r. Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler, kanunla konulur, de-

¤ifltirilir veya kald›r›l›r. Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin muafl›k,

istisnalar ve indirimleriyle oranlar›na iliflkin hükümlerinde kanunun belirtti¤i yu-

kar› ve afla¤› s›n›rlar içinde de¤ifliklik yapma yetkisi Bakanlar Kuruluna verilebilir.”

Verginin hukuksal s›n›rlamas›nda Anayasal ‹ktisad› savunanlar vergi oranlar›-n›n anayasada belirtilmesini istemektedirler. Vergi oranlar›n›n hükûmetlerce kolay-ca de¤ifltirilmesini önlemek için böyle bir anayasal önlem almak istemektedirler.Çünkü anayasan›n de¤ifltirilmesi kanunlara göre daha zordur.

Vergilemenin Ekonomik S›n›r›Vergi kapasitesinin en etkin biçimde kullan›labilinece¤i nokta verginin ekonomiks›n›r›d›r. Bir ülke için GSYH, bir birey için gelirinin tümü verginin ekonomik s›n›-

38 Vergi Teor is i

r›n›n son noktas›d›r. Bir bireyin gelirinin tümünün vergilendirilmesine müsaderedenir. Müsaderede kiflinin tüm gelirine devlet el koyar. Bu durumda mükellef ge-lirini oldu¤undan düflük göstermek için her türlü yolu deneyecektir. Devletler ver-gi politikas›n›n baflar›l› olabilmesi için vergi al›rken bireyin ekonomik s›n›r›n› dik-kate almas› gerekir.

Vergilemenin Mali S›n›r›Mevcut bir vergi oran›n›n art›r›lmas›na ra¤men vergi has›lat›nda art›k bir art›fl›n ol-mad›¤› noktaya gelindi¤inde verginin mali s›n›r›na ulafl›lm›fl demektir. “Vergileme-de ço¤u kez iki kere iki dört de¤il, bir eder” kural› vergi oranlar› ile vergi has›lat›aras›nda do¤rusal bir iliflkinin olmad›¤›n› ifade eder. Vergi oranlar› ile vergi has›la-t› aras›nda do¤rusal bir iliflkinin olmad›¤› Laffer E¤risi yard›m› ile aç›klanabilir.

fiekil 3.1’de gösterilen Laffer e¤risifleklinden görülece¤i üzere vergi oran› 0iken vergi has›lat› 0’d›r. Benzer flekildevergi oran› %100 iken vergi has›lat› yine0’d›r (gelirlerinin tümüne el koyan birvergi idaresine hiçbir mükellef gelir be-yan etmeyecektir). Vergi oran› artarkenbelli bir maksimum noktaya kadar vergihas›lat› da artmakta ancak bu nokta geçi-lirse vergi oran›n›n artmas›na ra¤men ver-gi has›lat› düflmeye bafllamaktad›r. Laffere¤risi vergi oranlar› ile vergi gelirleri aras›ndaki iliflkinin belli bir noktadan sonraters yönlü oldu¤unu göstermektedir. Fakat uygulamada bu vergi oran›n›n ne oldu-¤unun tespitinde güçlükler vard›r. Bu maksimum noktan›n ne oldu¤u ülkeden ül-keye, farkl› zamanlarda ve kültürlere göre de¤ifliklik göstermektedir. Yap›lan am-pirik çal›flmalar ABD’de 1921-1986 y›llar› aras›ndaki vergi indirimlerinin vergi has›-lat› üzerindeki pozitif etkileri oldu¤unu göstermektedir.

Optimal vergi oran›n› aç›klay›n›z?

Kaynaklarda Laffer e¤risini ilk kim buldu tart›flmas› yap›lmaktad›r. Baz›lar›, ilk olarakDupuit’in 1844’te bu e¤riyi ortaya koydu¤unu iddia etmektedir. E¤riye ismi verilen Profe-sör Laffer 2004 y›l›nda bir makale yay›nlam›flt›r. Laffer bu makalesinde ‹bni Haldun veKeynes’in Laffer e¤risinin aç›klanmas›nda kullan›lan bilgileri kendisinden önce ortayakoydu¤unu kabul etmektedir. Profesör Laffer’in bu aç›klamas›na ra¤men, literatürde bue¤ri yayg›n olarak Laffer e¤risi ad›yla kullan›lmaktad›r.

Vergilemenin Politik S›n›r› Vergi nedeniyle oylar›n düflmeye bafllad›¤› noktadan önceki durum vergilemeninpolitik s›n›r›d›r. Vergi oran› artarken belli bir maksimum noktaya kadar oy say›s›da artmaktad›r fakat belli bir noktadan sonra oy say›s› düflmeye bafllayacakt›r. Seç-menlerin amac› kendi ç›karlar›n› maksimize etmektir, politikac›lar›n amac› ise se-çimleri kazanarak hükûmet oluflturmak, hükûmetlerin amac› ise yeniden seçim ka-zanabilmektir. Bu nedenle politikac›lar seçmenlerin vergi ile ilgili karar ve istekle-rini mümkün oldu¤unca yerine getirmeye çal›fl›rlar. Politikac›lar gerek hükûmeteseçilebilmek veya hükûmette kalabilmek için vergi ile ilgili kararlar›nda verginin

393. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

fiekil 3.1

Optimal vergi oran›

100

Vergi oran› (%)0

Laffer E¤risi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2 S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

politik s›n›r›n› göz önünde bulundururlar. Hükûmetler vergi say›s›n› ve oranlar›n›kendilerinin oyunun düflmeye bafllayaca¤›n› tahmin ettikleri noktaya kadar art›rmae¤ilimindedirler. Politikac›lar verginin politik s›n›r›n› zorlamak yerine afla¤›da ör-nekleri sunulan birtak›m manipülasyonlara gidebilirler.

• Vergi mükellefi taraf›ndan hissedilmeyen veya az hissedilen ve Katma De-¤er Vergisi ve Özel Tüketim Vergisi gibi ‘fiyata dahil’ dolayl› vergiler politi-kac›lar taraf›ndan tercih edilir.

• Politikac›lar oy tehdidi ve oylama gücü bulunmayan ekonomik birimleri di-¤er ekonomik birimlere göre daha yüksek oranda vergilemek isterler. Bu-nun en güzel örne¤i gümrük vergileridir. Zira birçok gümrük vergisinde ver-gileme, seçimlerde oy kullanamayacak yabanc› ülke üreticilerini ve vatan-dafllar›n› hedef almaktad›r.

• Politikac›lar vergi yasalar›n›n ve bütçe sürecinin karmafl›k ve anlafl›lmaz ol-mas›n› isterler. Vergi kanunlar›nda s›k yap›lan de¤ifliklikler, s›k yap›lan ver-gi reformlar›, gelir vergisinde oldu¤u gibi tarife yap›s›n›n karmafl›kl›¤›, büt-çedeki gelir (ve gider) kalemlerinin çoklu¤u bu varsay›m›n gerçekli¤ine ilifl-kin örnekler olarak düflünülebilir.

• Politikac›lar karars›zlar›n vergi yükünü azalt›rken özellikle kendi partilerinidesteklemeyen seçmenlerin vergi yükünü artt›rmak isterler.

VERG‹ UYUMUNDA M‹KRO SINIRLARVergi uyumunda mükellef kaynakl› s›n›rlar afla¤›daki gibidir:

• Vergi yans›mas›,• Verginin ikame etkisi, • Vergi kaç›rma ve vergiden kaç›nma.

Vergi Yans›mas› Vergi yans›mas› vergi mükellefinin üzerindeki vergi yükünü baflkalar›na aktarma-s›d›r. Vergi yans›mas›, vergi ödeyen mükellefin/firman›n ödedi¤i vergiye karfl› ver-di¤i bir tepkidir. Vergi yans›mas› mekanizmas›yla mümkünse ödenen verginin ta-mam›, de¤ilse bir k›sm› baflkalar›na aktar›lmaya çal›fl›l›r. Verginin amortisman› ve-ya kapitilizasyonu da vergi yans›mas›n›n bir çeflididir.

Vergi al›nmas› (veya art›r›lmas›) nedeniyle vergi konusu olan mal›n de¤erininazalmas›na verginin amortisman› denir. Bir verginin kald›r›lmas› (veya azalt›lma-s›) nedeniyle vergi konusu olan mal›n de¤erinin artmas›na ise verginin kapitilizas-yonu denir. Verginin amortisman› mükellef aleyhine iken verginin kapitilizasyonumükellef lehinedir.

Verginin amortisman› ve kapitilizasyonu gayrimenkullerde veya devlet tah-villerinde söz konusu olabilir. Gayrimenkul veya tahvilin de¤erini etkileyen di-¤er faktörler sabitken, vergi art›fl veya azal›fllar›n›n etkisi vergi amortisman› ve-ya vergi kapitilizasyonuna yol açar. Verginin amortisman› ve kapitilizasyonuafla¤›da örneklendirilmifltir:

Di¤er fleyler sabit varsay›m› alt›nda, bir evin y›ll›k geliri (getirisi) T20 bin, piya-sada ortalama faiz oran›n›n %5 oldu¤unu varsayal›m. Bu evin sermaye de¤eri (y›l-l›k gelir/ortalama faiz) formülü ile hesaplan›r ve (20.000/0,05) = T400.000 olarakbulunur. Bu evin y›ll›k gelirinden %10 vergi al›n›rsa, ödenecek vergi T2.000 ola-cakt›r. Vergiden sonra y›ll›k gelir (20.000-2.000) = T18.000 olacakt›r. Vergiden son-ra evin sermaye de¤eri yeniden hesaplan›rsa, sermaye de¤eri (18.000/0,05) =T360.000 olarak bulunur. Vergi nedeniyle evin sermaye de¤eri 400 bin liradan 360

40 Vergi Teor is i

bin liraya düflmüfltür. Sonuçta evin üzerine sal›nan bir vergi evin de¤erini azaltm›fl-t›r, bu azalma vergi amortisman›na örnektir. Ayn› verileri kullanarak, evin serma-ye de¤eri 360 bin lira iken vergi kald›r›lacak olursa sermaye de¤eri 400 bin lirayaç›kacakt›r, bu da vergi kapitilizasyonuna örnektir.

Vergi yans›mas›n›n di¤er ekonomik etkileri kitab›m›z›n dördüncü ünitesindedetayl› bir flekilde aç›klanmaktad›r.

Verginin ‹kame EtkisiÖdenen vergi kiflinin üzerinde gelir etkisi veya ikame etkisi yaratabilir. Ödedi¤ivergi nedeniyle mükellefin daha fazla çal›flmak suretiyle vergiden önceki gelir dü-zeyine ç›kmas›na gelir etkisi, tüketimini k›sarak dinlenmeye ve/veya e¤lenmeyeyönelmesine ise ikame etkisi denir. Gelir etkisi ekonomi aç›s›ndan olumlu ve iste-nen bir etki iken ikame etkisi tersi yöndedir.

Gelir ve ikame etkisi Laffer e¤risiyard›m›yla aç›klanabilir. fiekil 3.2’deyer alan A alan› gelir etkisi bölgesidir.A alan›nda vergi oran› artmas›na ra¤-men kiflilerin ödedikleri vergi miktar›artmaya devam etmektedir. B Alan›n-da ise vergi oran› artarken kiflilerinödedikleri vergi miktar› azalmaya bafl-lamaktad›r. B Alan›nda verginin ikameetkisinin yan› s›ra vergi kaç›rma ve/ve-ya vergiden kaç›nma yüzünden vergigelirleri azal›yor da olabilir.

Vergi Kaç›rma ve Vergiden Kaç›nmaYasal aç›dan bakt›¤›m›zda vergi kaç›rmak, mükellefin vergi yükünü yasa d›fl› yol-larla azaltmas›yken (örne¤in gelirini düflük beyan etmek), vergiden kaç›nma mü-kellefin vergi yükünü yasal yollarla düflürmesidir. Buna göre vergi kaç›rmak yasa-d›fl› ve riskli bir davran›flt›r çünkü yap›lan denetimler sonucunda yakalanan mükel-lef cezai müeyyideye tabi olacakt›r. Öte yandan vergiden kaç›nma tamamen yasalve risksiz bir davran›flt›r. Vergi kaç›rma ve vergiden kaç›nman›n yasall›k ve riskaç›s›ndan özellikleri Tablo 3.1’de özetlenmifltir.

Vergiden kaç›nma yasal boflluklardan yararlanmak suretiyle olabilece¤i gibi,mükellefin vergiden muaf olan veya daha az vergilendirilen ekonomik aktivitelereyönelmesi fleklinde de olabilir. Vergiden kaç›nmada temel üç yöntem kullan›labilir:

Birincisi, vergi nedeniyle kifli mal› sat›n almayabilir. Buna vergiye maddi anlam-da intibak da denir. Bu bir vergiye karfl› davran›flt›r, kifli vergiyi do¤uran olay› mey-dana getirmeyerek vergiden kaç›nmaktad›r. Bir kifli mal›n fiyat›n› yüksek bularak al-maktan vazgeçebilir veya ihtiyaçlar›n› erteleyebilir. Günümüzde tüketim üzerindenal›nan vergiler fiyat›n içinde gizlidir. Mal›n fiyat›nda gizli olan vergi miktar› kadar birindirim olmas› durumunda kifli mal› sat›n almaya karar verirse, kiflinin güncel fiyat-tan vergi nedeniyle mal› almaktan vazgeçti¤i ve vergiden kaç›nd›¤› ifade edilebilir.

Yasal m›? Riskli mi?

Vergi Kaç›rma Hay›r Evet

Vergiden Kaç›nma Evet Hay›r

413. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

fiekil 3.2

Optimal vergi oran›

100

0

A B

Vergi oran› (%)

Laffer E¤risi: Gelirve ‹kame Etkisi

Tablo 3.1Vergi Kaç›rma,Vergiden Kaç›nma

Vergi kaç›rma yasa d›fl› veriskli bir davran›flken,vergiden kaç›nma yasal verisksiz bir davran›flt›r.

‹kincisi, vergi nedeniyle kifli vergili mal› stok yapabilir. Buna vergiye zamananlamda intibak denmektedir. Vergi nedeniyle kifli vergili mal› stok yapabilir. Buyöntemle kifliler ‘gelecekte’ ödeyece¤i vergiden kaç›nmaktad›r. Stoklaman›n mali-yeti ile kaç›n›lacak vergi miktar› karfl›laflt›r›l›r, stoklaman›n maliyeti daha düflük isestok yap›l›r. Stoklama maliyeti düflük ve son kullanma tarihi uzun ürünlerde do¤alolarak bu durumla daha fazla karfl›lafl›lacakt›r.

Üçüncüsü, kifliler al›flverifl, ticaret veya yat›r›m yapmak için düflük vergi oran›uygulanan veya hiç vergi olmayan yerleri (vergi cennetleri gibi) tercih edebilir. Bu-na vergiye yer anlamda intibak da denir. Vergi nedeniyle düflük vergi oran› uygu-lanan veya hiç vergi olmayan yerlere gidilerek yat›r›m yap›labilir.

Vergiden kaç›nma, devletler taraf›ndan sosyal ve ekonomik aç›dan faydal› so-nuçlar do¤uraca¤› için teflvik edilmifl olabilir ya da tersi sonuçlar do¤urabilir. Ör-ne¤in, sigara üzerinden al›nan yüksek vergiler tüketimi k›sarak faydal› bir sonuçdo¤ururken, yüksek gelir vergisi kiflilerin uzmanl›k alan› d›fl›nda kendi ifllerini (evboyama, dekorasyon, tamir iflleri vb.) yapmaya teflvik edece¤i için ekonomik aç›-dan düflük verimlili¤e yol açacakt›r.

Vergiden kaç›nma ve vergi kaç›rma birbirinin ikamesi olabilece¤i gibi tamam-lay›c›s› da olabilir. ‹kame, bir davran›fltaki (örne¤in, vergi kaç›rma) artan maliyetnedeniyle mükellefin bu davran›fltan di¤erine (örne¤in, vergiden kaç›nmaya) yö-nelmesi ile olur. Tamamlay›c›l›k ise normalde vergi matrah›ndan indirilebilecek birgider kaleminin (vergiden kaç›nma) yüksek gösterilmesi (vergi kaç›rma) sonucudo¤abilir. Bazen vergi kaç›rma ile vergiden kaç›nma aras›ndaki s›n›r tam olarak be-lirgin de¤ildir. Mükellefin mevzuat› yorumlayarak vergiden kaç›nma olarak alg›la-d›¤› bir davran›fl vergi idaresi taraf›ndan vergi kaç›rma olarak kabul edilebilir. Mü-kellef ve idare aras›ndaki bu tür anlaflmazl›klarda nihai karar› vergi mahkemeleriverecektir.

Vergi kaç›rma mükellefin vergi ödememek veya vergi yükünü azaltmak ama-c›yla yasalara uygun olmayan tüm davran›fllar›n› kapsar. Vergi kaç›rma bilerek ya-p›lan vergi kaç›rmay› kapsad›¤› gibi bilmeden yap›lan hatalar ile vergi kanunlar›nagöre uyulmas› gereken davran›fllara uyulmamas›n› da kapsar. Vergi kaç›rma kav-ram› kasten hileli bir flekilde vergi yükünü azaltmay› kavrad›¤› gibi, vergi mevzu-at›n› bilmeme, yanl›fl yorumlama, beyannamede yap›lan istem d›fl› hatalar veyamükellefin ihmali dolay›s›yla vergi matrah›n›n düflük gösterilmesini de kapsar.

Say›s›z vergi kaç›rma yöntemi bulunmaktad›r. En fazla bilinen vergi kaç›rmayöntemleri flunlard›r:

• ‹ki farkl› muhasebe kayd› tutarak vergi idaresine gerçe¤i yans›tmayan kay›t-lar›n gösterilmesi veya defter ve belgeleri bilerek yok edip mahkemelerdenzayi ilam› ç›karmak,

• Yasal mevzuata göre belge düzenlenmesi gerekirken hiç belge düzenlen-memesi veya geçerli olmayan belgeler düzenlenmesi yani sahte faturakullan›m›,

• Küçük iflletmeler yoluyla tamamen kay›t d›fl› üretim yap›lmas›,• Kay›t d›fl› istihdam.Vergi kaç›rma davran›fl›n› iki temel gruba ay›rmak mümkündür. Birinci grupta,

bir faaliyet ile yap›lan vergi kaç›rma ve ihmal sonucu oluflan vergi kaç›rma bulun-maktad›r. ‹kinci grupta ise kasten vergi kaç›rma ve bilmeden (kas›ts›z) vergi kaç›r-ma bulunmaktad›r. Bir faaliyet ile yap›lan vergi kaç›rma, mükellefin vergi yükünüazaltmak amac›yla belli davran›fllarda bulunmas›d›r (örne¤in, matrahtan indirilebi-lecek giderleri oldu¤undan fazla göstermek gibi). Öte yandan ihmal sonucu oluflan

42 Vergi Teor is i

vergi kaç›rma ise mükellefin vergi mevzuat›na göre yapmak zorunda oldu¤u davra-n›fllar› yapmamas›d›r (örne¤in baz› gelir kalemlerini beyan etmemek vb. gibi).

Kasten vergi kaç›rma ile bilmeden vergi kaç›rma aras›ndaki fark ise mükellefingerçekten vergi kaç›rmay› amaçlay›p amaçlamad›¤› ile ilgilidir. Mükellef beyanna-me verirken fark›nda olmadan basit hesaplama hatalar› veya mevzuata yeterincehakim olamama nedeniyle gelirini gerçekte oldu¤undan daha az beyan etmifl ola-bilir. Kasten veya bilmeden vergi kaç›rma genel olarak vergi gelirlerini azaltmakgibi bir sonucu do¤ursa da iki tür vergi kaç›rmaya neden olan faktörler ile bu ikifarkl› tür vergi kaç›ran mükelleflerin karakterleri birbirinden oldukça farkl›d›r. Buyüzden vergi kaç›rma konusunda gerçeklefltirilen birçok çal›flmada kasten vergikaç›rma konusuyla ilgilenilmifl, istemeden yap›lan vergi kaç›rma genellikle araflt›r-malara dahil edilmemifltir.

VERG‹ KAÇIRMANIN EKONOM‹K ETK‹LER‹ Vergi kaç›rman›n tarihi vergiler kadar eskidir ve bu problem hem geliflmifl hem degeliflmekte olan ekonomilerde mevcuttur. Uygulamada vergi kaç›rman›n tamamenortadan kald›r›labilmesi söz konusu de¤ildir. Bireyler ve firmalar ödedikleri vergimiktar›n› düflürebilmek için çeflitli yollar denerler. Nas›l suç oran›n›n s›f›r oldu¤uve cezaevlerinde hiç kimsenin bulunmad›¤› bir ülke olmad›¤› gibi vergi kaç›rma-n›n bulunmad›¤› bir ülkede yoktur. Fakat yap›lan çal›flmalar ülkelerin millî gelirdüzeyleri art›kça ekonomide kay›t d›fl›l›¤›n azald›¤›n› ortaya koymaktad›r.

Vergi kaç›rma en baflta vergi gelirlerini düflürerek kamu harcamalar›n›n ve hiz-metlerinin etkin olarak görülememesine yol açar. Fakat vergi kaç›rman›n bu ilk ba-k›fltaki zarar›ndan çok daha farkl› ve derin zararlar› bulunmaktad›r.

Bilindi¤i üzere vergi kaç›rman›n yayg›n oldu¤u bir ekonomide devlet kamuharcamalar› ve hizmetleri için gerekli vergi gelirlerini ancak mevcut vergi gelirleri-ni art›rarak sa¤layabilir. Vergi oranlar›n›n artmas› ise ekonomide etkinsizli¤e yolaçacakt›r. Yani yüksek vergi oranlar› yüksek refah kayb› anlam›na gelecektir. Ay-r›ca, ampirik çal›flmalar genel olarak vergi oranlar›ndaki art›fl›n kaç›r›lan vergiyi ar-t›rd›¤›n› göstermektedir. Bu da vergi oranlar›n› art›rarak vergi gelirlerini yükseltme-nin baflar›s›n›n s›n›rl› olaca¤›n› göstermektedir. Öte yandan, vergi kaç›rman›n dü-flürüldü¤ü bir ekonomide vergi taban› yayg›nlaflt›r›larak, vergi oranlar› düflürülerekekonomideki etkinlik art›r›labilecektir.

Vergi kaç›rman›n ve dolay›s›yla kay›t d›fl› ekonominin yayg›n oldu¤u durumlar-da haks›z rekabet söz konusudur. Vergisini tam olarak ödeyen bireyler ve firmala-r›n maliyetleri ödedikleri vergi oran›nda artarken, vergi kaç›ranlar haks›z bir avan-taj elde etmifl olacaklard›r. Bu durum dürüst mükelleflerin ifl dünyas›nda baflar›s›zolmalar›na yol açarak kay›t d›fl› ekonomiyi daha da artt›racakt›r.

Vergi kaç›rma yatay eflitsizli¤i olumsuz yönde etkileyecektir; ayn› gelire sahipiki bireyden yakalanmadan vergi kaç›ran›n kullanabilir geliri yüksek olurken dü-rüst mükellefin düflecektir. Vergi kaç›rma dikey adaleti de olumsuz etkileyecektirçünkü genel olarak düflük gelir gruplar›ndaki mükelleflerin vergi kaç›rma imkân-lar› daha azd›r çünkü bu mükelleflerin büyük bir bölümünün vergileri kaynaktakesilmektedir. Öte yandan, yüksek gelir grubundaki mükelleflerin vergi kaç›rmaf›rsatlar› daha yüksektir çünkü bu mükellefler birden çok kaynaktan elde ettiklerigelirleri beyanname ile vergi idaresine bildirdikleri için vergi idaresi taraf›ndan ka-ç›r›lan verginin a盤a ç›kar›lmas› daha zordur. Bu durum gelir da¤›l›m›ndaki ada-letsizli¤i daha da art›racakt›r.

433. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

Bir ekonomide kaç›r›lanvergi miktar›n›n azalt›lmas›sonucu vergi oranlar›düflürülerek vergi tabanayay›lacakt›r. Bu da ekonomiketkinli¤i art›r›r.

Vergi kaç›rma yatay ve dikeyeflitli¤i bozarak gelirda¤›l›m›nda adaletsizli¤e yolaçar.

Bir ekonomide vergi kaç›rman›n yüksek olmas› millî gelir, istihdam ve di¤erbirçok makroekonomik rakamlar›n yanl›fl hesaplanmas›na neden olacak, bu damaliye politikalar›n›n baflar›s›zl›¤›na yol açacakt›r.

Vergi kaç›ranlar yaflad›klar› toplumda di¤er bireyler ile etkileflim hâlindedir. Ya-p›lan çal›flmalar bireyin etraf›ndaki kifliler aras›nda vergi kaç›ranlar›n yayg›n oldu-¤u ve bunun kabul edilebilir olarak alg›land›¤›nda, vergi kaç›rman›n bulafl›c› birhastal›k gibi yay›ld›¤› ve toplumu sard›¤›n› ortaya koymaktad›r. Bu durumda dev-let yeterli vergi geliri toplayamayaca¤› için kamu harcama ve hizmetleri yeterlimiktarda sunulamayacakt›r. Az say›daki dürüst mükellefte ödedi¤i vergilerin karfl›-l›¤›n› alamad›¤› veya kamu harcama ve hizmetlerinde israf oldu¤u duygusu olufla-cak ve mükellefler daha çok vergi kaç›racaklard›r.

Vergi kaç›rma devletle birey aras›nda var olmas› gereken güven duygusunu daazalt›r. Bireyle devlet aras›nda karfl›l›kl› güven ne kadar yüksek olursa toplumsalhuzur ve ekonomik etkinlik o denli yükselecektir. Vergi kaç›rman›n yayg›n oldu-¤u ekonomilerde bu güven ortadan kalkar, bireylerde vergi kanunlar›na sayg› vegüven azal›r. Bu durum ifllem maliyetlerini, mevzuata uyum maliyetlerini yükselte-rek ekonomik etkinsizli¤e yol açar.

Vergi kaç›rman›n istihdam› art›rma, kriz durumlar›nda sosyal patlamalar› önle-yebilme, ihracatta rekabeti art›rabilme gibi k›sa süreli baz› faydalar›ndan bahsedi-lebilirse de topluma ve ekonomiye verdi¤i zararlar düflünüldü¤ünde kay›t d›fl› ilemücadelenin ne kadar önemli oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r.

Vergi kaç›rman›n ekonomi üzerindeki etkilerini tart›fl›n›z.

VERG‹ KAÇIRMANIN BEL‹RLENMES‹ VE ÖLÇÜMYÖNTEMLER‹Vergi kaç›rman›n ekonomik boyutlar›n› ölçmek oldukça zordur. Tan›m› gere¤ivergi kaç›rma suçtur ve bu yüzden bireyler ve firmalar bu tür davran›fllar›n› gizler-ler. Vergi kaç›rman›n belirlenmesi ve ölçümünde iki temel yöntem kullan›lm›flt›r:Dolays›z ve dolayl› ölçüm yöntemleri.

Dolays›z ölçüm yöntemleri: Vergi kaç›rma konusunda resmi veri, deney ve an-ket olmak üzere üç dolays›z belirleme ve ölçüm yöntemi kullan›lmaktad›r.

Resmî veri yöntemi: Bu yöntemde vergi inceleme elemanlar› taraf›ndan gerçek-lefltirilen gerçek inceleme sonuçlar› kullan›larak vergi kaç›rma belirlenmeye çal›fl›l-maktad›r. ABD’de 1963 y›l›ndan 1988 y›l›na kadar yaklafl›k her üç y›lda bir rastge-le seçilen 45.000 ile 50.000 aras›nda mükellefin beyannameleri denetlenmifltir. Budenetlemelerden elde edilen bulgular ‘Mükellef Uyumu Ölçüm Program›’ olarakadland›r›lan bir çal›flmada kullan›larak vergi kaç›rma belirlenmeye ve ölçülmeyeçal›fl›lm›flt›r.

Deney yöntemi: Bu yöntemde laboratuvar ortam›nda kiflilerden kendilerine ve-rilen kamu transferleri miktar›, vergi oran›, denetleme oran›, ceza miktar› gibi fak-törleri dikkate alarak gelirlerini vergilendirilmek üzere beyan etmesi istenir. Kat›-l›mc›lar gözlenerek faydalar›n› maksimize edip etmedikleri ve çeflitli faktörlerden(vergi oran› art›fl›, denetim oran› vb.) nas›l etkilendikleri gözlenir. Yöntemde, ger-çek hayattaki kadar büyük miktarlarda cezaland›rma ya da ödüllendirme yap›la-mamakla birlikte daha düflük oranlardaki ödül ve cezalarla vergi beyan› gerçe¤inebenzetilmeye çal›fl›lmaktad›r. Bulunan sonuçlar ceza oran› ve denetim oranlar›nda-ki art›fl›n beyan edilen geliri artt›rd›¤›n› göstermektedir.

44 Vergi Teor is i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

3

Anket yöntemi: Anket çal›flmalar›nda mükelleflere geçmiflte gerçeklefltirdi¤i ve-ya gelecekte planlad›¤› vergi kaç›rma faaliyetleri sorularak, çeflitli faktörlerin (alg›-lanan denetim oran›, sosyal normlar, demografik özellikler vb.) vergi davran›fllar›-n› nas›l etkiledi¤i araflt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Anket yönteminin önemli bir avantaj›vergi kaçakç›l›¤›n› etkiledi¤i düflünülen psikolojik, sosyo ekonomik ve demografikfaktörlerle ilgili zengin veri seti sa¤layabilme özelli¤idir. Anket çal›flmalar›n›n so-nuçlar›, mükellefin genel olarak vergi sistemini adil alg›lamad›¤›n› ve küçük mik-tarlarda vergi kaç›rmaya hoflgörü ile bakt›¤›n› ortaya koymaktad›r. Birçok çal›flmaeflitlik alg›s› ile vergi uyumu aras›nda pozitif bir iliflki oldu¤unu ortaya koymufltur.Yüksek vergi ahlak› (eti¤i), vicdan azab› ve sosyal bask› faktörleri vergi kaç›rmay›azaltmaktad›r. Ayr›ca, ikinci iflten elde edilen gelirin faydas› daha yüksek alg›lan-makta ve bu yüzden de bu tip gelirlerde vergi kaç›rma daha yüksek olmaktad›r.

Dolayl› Ölçüm Yöntemleri: Vergi kaç›rman›n dolayl› ölçüm yöntemleri flu flekil-de s›ralanabilir. Bu yöntemler ayn› zamanda kay›t d›fl› ekonominin ölçülmesindede kullan›lmaktad›r.

• Gelir ve harcama yöntemleri ile elde edilen millî gelir hesaplar› aras›ndakifark›n hesaplanmas›,

• Resmî ifl gücü rakamlar› ile farkl› yöntemlerle tahmin edilen gerçek ifl gücürakamlar› aras›ndaki fark›n hesaplanmas›,

• Toplam para arz›nda beyan edilmeyen gelirin izlerini araflt›rarak tahminyap›lmas›.

VERG‹ KAÇIRMANIN ANAL‹Z‹Vergi kaç›rma sorunu sadece geliflmekte olan ülkelerin de¤il, geliflmifl ülkelerin debir sorunu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Vergi kaç›rma probleminin vergiler kadareski oldu¤u bilinmektedir. Buna ra¤men vergi kaç›rma konusundaki akademik ça-l›flmalar ancak son 35-40 y›lda önemli geliflmeler göstermifltir. Günümüzde vergikaç›rma konusunda oldukça genifl teorik ve ampirik literatür oluflmufltur.

Vergi kaç›rman›n analizinde kullan›lan yöntemler pozitif ve normatif olarak iki-ye ayr›labilir. Pozitif analizde objektif de¤erlendirmelere yer verilir. Pozitif analiz-de s›nanabilir sonuçlara varmak için bilimsel ilkeler kullan›l›r. Normatif analizdeise bilimsel bulgular kullan›lmakla beraber subjektif de¤erlendirmeler yer almakta-d›r. ‘Günümüzde iflsizlik oran› yüzde 10’dur fleklindeki bir ifade pozitif analiz so-nucudur. ‘‹flsizlik oran› düflürülmelidir’ ifadesi ise normatif bir ifadedir.

Vergi Kaç›rman›n Pozitif AnaliziVergi kaç›rman›n pozitif analizinde ekonomik ve psikolojik modeller olmak üzereiki farkl› bak›fl aç›s› kullan›lmaktad›r.

Ekonomik ModellerEkonomik modellerle vergi kaçakç›l›¤› teorik düzeyde aç›klanmaya çal›fl›lmakta-d›r. Bu yaklafl›mda mükellefin vergi kaç›rmadan önce fayda maliyet analizi yapa-ca¤› ve ‘vergi kaç›rman›n beklenen faydas›n›n maliyetinden yüksek olmas› duru-munda’ vergi kaç›raca¤› ileri sürülmektedir. Ekonomik modellere göre ahlaki de-¤erler, sosyal normlar ve di¤er psikolojik faktörler kiflinin vergi kaç›r›p kaç›rmama-s›n› herhangi bir flekilde etkilememektedir. Bu yaklafl›m›n gerçekçi olmad›¤›n› gü-nümüzdeki geliflmifl ülkelerin vergi sistemlerine bakarak anlayabiliriz. Geliflmifl ül-kelerin vergi sistemleri gönüllü beyan esas›na dayanmakta ve denetleme oranlar›ile kaç›r›lan vergilere uygulanan ceza miktarlar› düflük oranlarda kalmas›na ra¤-

453. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

Vergi kaç›rmay› aç›klayanekonomik modellere göremükellef vergi kaç›rman›nbeklenen maliyeti beklenenfaydas›ndan düflük ise vergikaç›racakt›r.

men mükelleflerin büyük bir k›sm› vergilerini tam olarak beyan etmektedirler. Ay-r›ca bu konuda yap›lan deneysel çal›flmalar, baz› kiflilerin denetleme oran› s›f›r ol-du¤u durumlarda bile gelirlerini do¤ru olarak beyan ettiklerini göstermektedir.

Ekonomik teoriye göre vergi kaç›rma riskli bir hisse senedine yap›lan yat›r›mlaefl de¤erdir. Mükellef ceza miktar›, denetleme oran›, vergi oran› ve gelir gibi fak-törleri dikkate alarak beklenen kiflisel faydas›n› maksimize etmek için vergi kaç›-r›p kaç›rmayaca¤›na, e¤er kaç›racaksa miktar›na karar vermektedir. Bu nedenleekonomik model beklenen fayda modeli olarak da adland›r›l›r. Beklenen faydamodelinde mükelleflerin ceza ve denetleme oran› gibi faktörlerin say›sal de¤erle-rini tam olarak bildi¤i ve sadece gelirlerinden fayda ettikleri varsay›l›r. Yani kiflilervergi kaç›rd›klar› için bir utanç duymad›klar› gibi vergilerini tam olarak ödedikleriiçin bir haz da almamaktad›rlar.

Fayda maksimizasyonu yaklafl›m›yla vergi kaç›rmay› analiz eden öncü çal›flmaAllingham ve Sandmo’ya (1972) aittir. Allingham ve Sandmo’nun çal›flmas›nda mü-kellefin beyan› vergi oran›, ceza miktar› ve denetim oran› gibi faktörler taraf›ndanetkilenmektedir. Bu çal›flmada gelifltirilen model ayn› konuda daha sonraki çal›fl-malar için temel teflkil etmifltir.

Vergi kaç›rma riskli ve yasad›fl› bir aktivitedir. Ekonomi bilimi bak›m›ndan bak-t›¤›m›zda yasal aktivitelerde risk almak ile yasa d›fl› aktivitelerde risk almak birbi-rinden çok farkl› de¤ildir. Bu yüzden ekonominin di¤er alanlar›nda uygulanananalizleri vergi kaç›rma karar›nda da uygulamak çok uygun görülmektedir.

Genel olarak cezan›n üç farkl› flekilde olabilece¤i varsay›lmaktad›r. Yasal yap-t›r›mlar, devlet taraf›ndan belirlenen yapt›r›mlar› ifade eder. Sosyal ay›plama, ak-ran gruplar› ve çevre taraf›ndan oluflturulan cezai müeyyideyi kapsar. Suçlulukduygusu ise kiflinin kendi kendini cezaland›rmas›d›r. Vergi kaç›rma cayd›r›c›l›k te-orisi için optimal flartlar›n olufltu¤u aktivitelerden birisidir. Çünkü bilerek vergi ka-ç›rmak için dikkatli bir planlama gerekir. Fakat birçok basit ekonomik model buüç cayd›r›c› faktörden sadece yasal yapt›r›mlar› modellerinde kullanm›fllard›r.

Beklenen fayda modeline göre ‘vergi denetim oran› ve ceza olas›l›¤›’ devletinvergi kaç›rmay› kontrol etmede kulland›¤› araçlar›d›r. Mükellef vergi kaç›r›p kaç›r-mama ve kaç›r›lacaksa ne kadar kaç›r›laca¤› konusundaki farkl› alternatifleri de-¤erlendirir. Her bir sonucun beklenen faydas›n› mükellef olas›l›klar› dikkate alarakde¤erlendirir. Her bir seçene¤in beklenen faydas› hesaplan›r ve kifli beklenen fay-das›n›n en yüksek oldu¤u alternatifi seçer.

E¤er denetim olas›l›¤› (P) ve ödenecek cezalar (F) yeterince a¤›r ise bu durumdamükellefler vergiye uyum göstereceklerdir. Modelde denetim olas›l›¤› ile vergi ceza-lar› aras›nda ikame oldu¤unu, vergi otoritesinin bu de¤erleri ayarlayarak [(P×F) ≥ T]eflitsizli¤ini sa¤layarak vergi kaçakç›l›¤›n› tamamen ortadan kald›rabilece¤ini ifadeetmektedir. Bu eflitsizlikte T vergi oran›d›r.

E¤er devletin amac› vergi kaçakç›l›¤›n› tamamen ortadan kald›rmak ise denet-lenme olas›l›¤› ve ödenecek ceza miktar›n› fiekil 3.3’te yer alan [P×F=T] e¤risininyukar›s›nda yer alan A Bölgesinde yer alacak flekilde ayarlayarak tam bir vergiuyumu sa¤layabilir. Çünkü A Bölgesinde hiç kimse vergi kaç›rmayacakt›r. Denet-lenme olas›l›¤›n›n ve ceza miktar›n›n optimal de¤erleri vergi oran› de¤erine ba¤l›olacakt›r; e¤er vergi oranlar› artarsa, denetlenme olas›l›¤› ve ceza miktar›n›n yenivergi oranlar›na göre ayarlamas› yani yükseltmesi gerekecektir.

46 Vergi Teor is i

Ekonomik modelde denetimve ceza oranlar›ndaki art›fl›nkaç›r›lan vergi miktar›n›azaltaca¤› belirtilmektedir.

Beklenen fayda modelinde mükellefin tek amac› gelirini maksimize etmektir. Mü-kellefin kaç›rd›¤› her bir lira kendisi için vergi kaç›rman›n marjinal faydas›d›r ve bumarjinal vergi oran›na eflittir. Marjinal vergi oran›, vergi oranlar›ndaki art›fla gelirin ver-di¤i tepkiyi gösterir. Matrah artarken vergi oranlar› daha fazla artarsa, marjinal vergioran› artacakt›r. Beklenen fayda modelinde vergi idaresi mükellefin gerçek gelirini bil-memekte ve rastgele yöntemle ver-gi beyannameleri denetlenmekte-dir. Bunun sonucu olarak mükelle-fin denetlenme olas›l›¤› bulunmak-tad›r. Mükellef vergi kaç›rmaktanyakalan›rsa ödeyece¤i ceza ile de-netlenme olas›l›¤›n›n çarp›m› vergikaç›rman›n marjinal maliyeti ola-cakt›r. Mükellefin vergi kaç›rd›¤›takdirde denetlenme olas›l›¤›n›,ödeyece¤i cezay› ve elde edece¤imarjinal fayday› bildi¤i varsay›l›r.fiekil 3.4’te mükellef marjinal mali-yeti ile marjinal faydas›n›n kesiflti¤inokta olan K* birimi kadar vergi ka-ç›racak ve bu miktar mükellefin ge-lirini maksimize etti¤i noktad›r. An-cak ‘belirsizlik dünyas›nda’ mükel-lefin gelirini maksimize etti¤i mik-tar›n ne oldu¤u bilinmemektedir.

Baz› vergi mükellefleri için ver-gi kaç›rmaman›n da optimal verasyonel bir seçenek olabilece¤ibilinmelidir. fiekil 3.5’te gösterildi-

473. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

fiekil 3.3

Denetlemeolas›l›¤› (P)

A

P x F = Vergi Oran› (T)

Ödenecek ceza (F)F*

P*

Vergi Uyum E¤risi

fiekil 3.4

Marjinal maliyet

Marjinal fayda

Kaç›r›lan vergi miktar› (K)K*

Vergi Kaç›rmaDurumu

fiekil 3.5

Marjinal maliyet

Marjinal fayda

Kaç›r›lan vergi miktar› (K)K*=0

Vergi Kaç›rmamaDurumu

¤i gibi mükellef vergi kaç›rman›n marjinal maliyetinin marjinal faydas›ndan fazla ol-du¤unu düflünüyorsa optimal politikan›n hiç vergi kaç›rmamak oldu¤unu düflüne-cek ve vergi kaç›rmayacakt›r. fiekil 3.5, fiekil 3.3’ün farkl› bir flekilde gösterilmesidir.

Vergi kaç›rmay› aç›klayan ekonomik modellere göre denetim oran› ve ceza miktar›n›n ver-gi kaç›rma üzerindeki etkisi nedir?

Allingham ve Sandmo’nun çal›flmas›nda vergi cezas› beyan edilmeyen matrahüzerinden al›nmaktad›r. Hâlbuki birçok ülkede vergi cezas› beyan edilmeyen mat-rah üzerinden de¤il, kaç›r›lan vergi miktar› üzerinden uygulanmaktad›r. Bu varsa-y›m alt›nda, Yitzhaki (1974) Allingham ve Sandmo’nun çal›flmas›ndaki beyan edil-meyen matrah üzerinden al›nan ceza yerine, kaç›r›lan vergi üzerinden al›nan cezaoran›n› modele yerlefltirdi¤inde ‘vergi oranlar›ndaki art›fl›n kaç›r›lan vergiyi azaltt›-¤›’ bulgusunu elde etmifltir.

Vergi oranlar›ndaki art›fl›n kiflinin kaç›rd›¤› vergiyi azaltaca¤› teorik sonucu afla-¤›daki iki nedenle aç›klanabilir; (i) vergi oranlar›ndaki art›fl sanki cezalarda bir ar-t›fl etkisi gösterecek ve mükellef bu yüzden öncekine göre daha az vergi kaç›ra-cakt›r. Örne¤in, bir mükellef gelirinin 1 milyon liral›k k›sm›n› vergi idaresine ver-gilendirilmek üzere beyan etmemektedir ve vergi kaçakç›l›¤›n›n cezas› kaç›r›lanverginin 3 kat›d›r. Vergi oran›n›n %25 oldu¤u durumda mükellef yakaland›¤›ndakaç›rd›¤› vergi olan T250 binin 3 kat› ceza, yani T750 bin ödeyecektir. Vergi oran-lar› %50’ye ç›kt›¤›nda ve mükellef ayn› miktarda gelir kaç›rd›¤›nda kifli 500 bin li-ran›n 3 kat› ceza yani T1,5 milyon ödeyecektir. Bu yeni cezan›n yüksekli¤i karfl›-s›nda vergi mükellefi kaç›rd›¤› gelir miktar›n› azaltmak zorunda kalacakt›r, (ii) ikin-ci bir etki de kaç›r›lan gelir miktar›n› azalt›c› yönde olacakt›r.

Psikolojik ModellerVergi kaç›rmay› aç›klamada kullan›lan ekonomik modellerde vergi kaç›rma basit birkumar oyununa benzetilmekte ve vergi kaç›rman›n beklenen ceza ile vergi oranla-r›ndan etkilendi¤i varsay›lmaktad›r. Öte yandan, birçok ampirik çal›flma vergi öde-meyi etkileyen farkl› faktörlerin varl›¤›na dikkat çekmektedir. Buna göre alg›lar, tu-tumlar, ahlaki de¤erler ve demografik de¤iflkenler vergi uyumunu etkilemektedir.

Vergi kaç›rmay› etkileyen faktörleri tek bafl›na aç›klamada ekonomik modelleryeterli olmamaktad›r. Vergi kaçakç›l›¤› sorunu sadece ekonomist veya maliyecilertaraf›ndan de¤il psikolog, sosyolog ve suç bilimcileri gibi di¤er sosyal bilim dalla-r›nda uzmanlaflan araflt›rmac›lar taraf›ndan da incelenmifltir.

Vergi kaç›rmada cayd›r›c› faktörleri sadece yasal cezalar olarak düflünmek ye-rine üç ana gruba ay›rmak daha isabetli olacakt›r. Bunlar: (i) devletin uygulad›¤›cezalar olan yasal yapt›r›mlar; (ii) kiflinin ait oldu¤u gruptaki sosyal norma uygunolarak davranmad›¤› zaman karfl›laflaca¤› utanç ve kaybedece¤i sayg›nl›¤› ifadeeden toplumsal etki yani sosyal ay›plama; (iii) kiflinin kendi kendisine uygulad›¤›bir ceza olan suçluluk duygusu yani vicdan azab›d›r.

Psikolojik etki olan nefret etkisi ya da kin etkisine göre denetim oranlar›nda-ki art›fl, devlet ile vatandafl aras›nda var oldu¤u düflünülen güveni ortadan kal-d›racak, vergi ödevini azaltacak, kiflinin vergi ödemede asli motivasyon kayna-¤› olan vergi ahlak›n› bozarak mükellefin daha çok vergi kaç›rmas›na nedenolabilecektir.

48 Vergi Teor is i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

4

Mükellefin vergi kaç›rmadolay›s›yla karfl›laflaca¤›ceza üç farkl› flekildeolabilir; yasal yapt›r›mlar,sosyal ay›plama ve suçlulukduygusu.

Denetim oranlar›ndaki art›flpsikolojik olarak nefret etkisioluflturarak mükellefin dahafazla vergi kaç›rmas›naneden olabilir.

Kiflilerin davran›fllar› onlar›n içinde yaflad›klar› veya ait olduklar› grup taraf›n-dan etkilenir. Kiflilerin ait oldu¤u grup, buna referans grubu da diyebiliriz, bireyinkendine yak›n hissetti¤i arkadafllar›, meslektafllar›, aile fertleri ve benzerlerindenoluflur. Sosyolojinin genel kabul görmüfl bir teoremine göre, birey kendi referansgrubunda benimsenen düflünce ve davran›fllara yönelecek, referans grubu taraf›n-dan hofl karfl›lanmayan ve ay›planan düflünce ve davran›fllardan kaç›nacakt›r. Bu-na göre, bireyin etraf›ndaki sevdikleri insanlardan oluflan referans grubu vergi ka-ç›rmay› benimsiyor ve onayl›yorsa, kifli de vergi kaç›racakt›r ve vergi kaç›rd›¤› içinherhangi bir sosyal ay›plama olmayacakt›r.

Eflitlik teorisine göre bir iliflkide e¤er tüm kat›l›mc›lar bulunduklar› katk› kadarfayda sa¤l›yorlarsa, bu eflit bir iliflki olarak kabul edilir. E¤er bir iliflkide eflitsizliksöz konusu ise kifli sa¤lad›¤› katk› miktar›n› de¤ifltirerek (art›rarak veya azaltarak)bu iliflkiyi ‘eflitlefltirmek’ isteyecektir. Vergi konusunda genel olarak üç farkl› eflit-lik kavram› bulunmaktad›r. Dikey eflitlik, gelir ve serveti yüksek olan mükellefle-rin düflük olanlara oranla daha yüksek oranlarda vergi ödemesi ile gerçekleflir. Ya-tay eflitlik ise ayn› durumda olan kiflilerin (gelir ve servet olarak) ayn› oranlardavergilendirilmesidir. Mübadele eflitli¤inde ise mükellef kamusal mal ve hizmetler-den elde etti¤i fayda ile ödedi¤i vergi miktar›n› karfl›laflt›rmaktad›r.

Vergi mükellefi devlet ile olan iliflkisinin adil olmad›¤›n›, ödedi¤i verginin kar-fl›l›¤›n› alamad›¤›n› düflünüyorsa, vergi kaç›rarak bu adaleti kendisi sa¤lamaya ça-l›flacakt›r. Eflitlik teorisi, klasik ekonomik teorinin tamamen tersi bir öngörüde bu-lunmaktad›r. Mükellefin yararland›¤› kamusal mal ve hizmet miktar›ndaki art›fl mü-kellefin eflitli¤i alg›lamas›nda pozitif bir etki yaratarak vergi kaçakç›l›¤›n› azaltacak,tersi bir durumda ise mükellef yeterince kamusal mal ve hizmetlerden yararlanma-d›¤› düflüncesiyle, eflitli¤i sa¤lamak için vergi kaç›rmaya bafllayacakt›r. Ayn› flekil-de kifli kendisinin devletle olan iliflkisi ile baflka kifli veya kiflilerin iliflkisini de k›-yaslayacakt›r. Sonuçta yatay, dikey ve mübadele eflitsizli¤inin alg›lanmas› mükel-leflerin vergi davran›fllar› üzerinde etki yapacakt›r.

Vergi kaç›rmay› aç›klamada kullan›lan ekonomik modellerden beklenen faydateorisine karfl› yap›lan elefltiriler sonucu Beklenti Teorisi olarak adland›r›lan teoriortaya sürülmüfltür. Karar alma mekanizmas›n›n gerçekte nas›l olufltu¤unu anla-mak üzere bu teori Kahneman ve Tversky (1979) taraf›ndan oluflturuldu ve dahasonra da birçok yazar taraf›ndan gelifltirildi. Bu ve benzeri çal›flmalar› nedeniyleKahneman 2002 y›l›nda Nobel Ekonomi ödülü alm›flt›r. Beklenti teorisi ile bekle-nen fayda modelinde gerçekçi olmayan k›s›mlar›ndaki sorunlar›n giderilmesi amaç-lanm›fl, bireylerin gerçekte nas›l karar ald›¤› aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r.

Beklenen fayda modelinde bireyler son servet durumlar›n› göz önüne alarakkarar al›rlarken, beklenti teorisinde bir referans noktas›na (genellikle bafllang›çta-ki varl›k durumlar›na) göre karar verirler. fiekil 3.6’da görülece¤i üzere beklenti te-orisinde kullan›lan de¤er fonksiyonu kay›plar için d›flbükey iken kazançlar için iç-bükeydir. Yani kay›plar her zaman kazançlardan daha yüksek alg›lan›r, bu yüzdende kay›p e¤risi (A) kazanç e¤risinden (B) çok daha diktir.

493. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

Beklenti teorisindeki de¤er fonksiyonu kiflilerin yüksek oranl› kazançlar içinriskten kaç›nd›¤›n› fakat kesinli¤i yüksek kay›plar› önlemek için risk ald›klar›n› or-taya koymaktad›r. Bireyler ayn› de¤erdeki bir kay›p veya kazanç için farkl› oran-larda risk al›rlar. Buna göre, kifliler bir referans noktas› (genellikle ilk varl›k nokta-s›) belirler ve daha sonra bu referans noktas›na göre de¤iflimin kazanç m› yoksakay›p m› oldu¤una karar verir. Bu durumda de¤iflimin ne flekilde alg›land›¤› veçerçevelendi¤i çok önemlidir. Örne¤in, mükellefin ana iflinden stopaj ile kesilenvergilere karfl› gösterece¤i direnç, mükelleflerin ikinci iflinden vergi beyannamesiile ödeyece¤i vergiye karfl› dirençten çok daha azd›r. Bu durumda baz› yazarlarvergilerin olmas› gereken miktardan biraz daha fazla kesilerek, mali y›lsonundafazla al›nan bu miktarlar›n iadesinin yap›lmas› yoluyla vergi kaç›rma motivasyonu-nun azalt›labilece¤ini belirtmifllerdir.

Beklenti teorisi, beklenen fayda teorisine göre ne gibi farkl›l›klar içermektedir?

Vergi Kaç›rman›n Normatif AnaliziKay›t d›fl› ekonominin genellikle ekonomiye zarar verdi¤i ve bu yüzden de kay›td›fl› ekonominin azalt›lmas› gerekti¤i görüflü önemlidir. Ancak bir toplumdakimevcut gelir da¤›l›m› dengesizli¤inde düflük gelirlilerin yüksek gelirlilere yetiflebil-meleri için kay›t d›fl› ekonominin getirilerinden yararlanmalar› gerekti¤i iddia edil-mektedir. Kay›t d›fl› ekonomiyle mücadelenin de bir maliyeti bulunmaktad›r. Ver-gi kaçakç›l›¤›n› mümkün olan minimum maliyetle azaltmak kay›t d›fl› ekonomiyiazaltman›n maliyetidir.

Cezalar›n ve denetlemelerin art›r›lmas› vergi kaç›rman›n marjinal maliyetini ar-t›racak ve kay›t d›fl› ekonomiyi azaltacakt›r. Ancak cezalar ve denetlemelerin afl›r›art›r›lmas› ise ‘hakkaniyetli bir cezaland›rma’ olmayacakt›r. Psikolojik etki olan nef-ret etkisi ya da kin etkisine göre denetim oranlar›ndaki art›fl, devlet ile vatandaflaras›nda var oldu¤u düflünülen güveni ortadan kald›racak, kiflinin vergi ödemedeasli motivasyon kayna¤› olan vergi ahlak›n› bozarak mükellefin daha çok vergi ka-ç›rmas›na neden olabilecektir. Toplumda yerleflik vergi ahlak› da vergi kaç›rmay›veya vergi kaç›rman›n z›tt› olan vergi uyumunu belirleyici bir faktördür.

50 Vergi Teor is i

De¤er

Kay›plar

A

De¤er

B

Kazançlar

fiekil 3.6

Beklenti TeorisiDe¤er Fonksiyonu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

5

VERG‹ KAÇIRMAYI ETK‹LEYEN FAKTÖRLERYap›lan ampirik çal›flmalar›n sonuçlar›na göre vergi kaç›rmay› etkileyen çeflitlifaktörler bulunmufltur. Mükellefin vergi ödevlerini yerine getirip getirmemesinietkileyen çok çeflitli faktörler oldu¤unu biliyoruz. Bu de¤iflik faktörlerin vergi ka-ç›rmay› etkileme yönü ve derecesini araflt›rmak amac›yla birçok ampirik çal›flmayap›lm›flt›r. Bu çal›flmalar›n ortaya koydu¤u sonuçlar ilgili de¤iflkene göre afla¤›-da özetlenmifltir.

Vergi Oranlar›Vergi oranlar›n›n kaç›r›lan vergi miktar›n› artt›rd›¤›na dair kesin bir delil ne anketne de resmî veri kullanan çal›flmalar taraf›ndan bulunmufltur. Baz› çal›flmalar ar-tan vergi oranlar›n›n daha fazla vergi kaç›rmaya yol açt›¤›n› bulmuflken, baz›lar›tersi sonuç elde etmifltir. Di¤er baz› çal›flmalar ise istatistiksel anlaml› bir iliflki bu-lamam›fllard›r. Fakat genel olarak deney, resmî veri ve anket çal›flmalar›n›n birço-¤unda ‘yüksek vergi oranlar›n›n düflük vergi uyumuna neden oldu¤u’ bulgusu el-de edilmifltir.

GelirGenellikle artan gelirin kaç›r›lan vergi miktar›n› art›rd›¤› bulunmufltur. Fakatoransal olarak incelendi¤inde gelir art›kça kaç›r›lan vergi miktar›n›n gelire oran›azalmaktad›r.

Gelir Kayna¤›Vergi kaç›rmay› etkileyen en önemli faktörlerden biri gelir kayna¤›d›r. Çünkü ge-lirin kayna¤› vergi kaç›rma f›rsatlar›n› belirleme bak›m›ndan çok önemlidir. Kay-nakta stopaj usulü ile kesilen vergilerde kaçak miktar› çok daha azken serbestmeslek kazançlar›nda daha yüksektir. Benzer flekilde gelirin üçüncü taraflara bil-dirilmesi gereken durumlarda da vergi kaç›rma miktar› daha düflük olmaktad›r. Ay-r›ca ikinci iflten elde edilen gelirde daha fazla vergi uyumsuzlu¤u oldu¤u ve birey-lerin bu tür gelirden kaç›r›lan vergiye daha hoflgörülü bakt›¤› bulunmufltur.

Alg›lanan AdaletAlg›lanan vergi adaletsizli¤i ile vergi uyumu aras›nda negatif iliflki bulunmufltur.Özellikle anket çal›flmalar› mükelleflerin vergi sitemini ne kadar adaletsiz buluyor-sa o kadar çok vergi kaç›rd›¤› sonucunu bulmufltur. Yaln›z burada dikkat edilme-si gereken nokta vergi kaç›ran mükellefin bu davran›fl› rasyonellefltirmek için ver-gi siteminin adaletsiz oldu¤u bahanesini kullan›yor olabilece¤idir.

Beklenen CezaBeklenen ceza denetim oranlar› ve ceza oranlar›ndan oluflur. Bu de¤iflkenlerinvergi uyumu üzerindeki etkisi sadece teorik de¤il uygulamada da çok önemlidir.Çünkü ülkeler bu de¤iflkenleri istedikleri flekilde kontrol edebilirler. Birçok ça-l›flma denetim oranlar›n›n vergi uyumu üzerindeki olumlu etkisini ortaya koy-mufltur. Çal›flmalar benzer flekilde yüksek ceza miktarlar›n›n vergi uyumunu ar-t›rd›¤› bulgusuna ulaflm›flt›r. Özellikle, yüksek gelir grubu mükellefler ile serbestmeslek mensuplar›nda ceza oranlar›ndaki art›fl›n vergi uyumuna etkisi çok dahabelirgindir.

513. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

Sosyal Normlar, Referans Grubu Etkisi ve Suçluluk DuygusuSosyal normlar›n ve referans grubunun vergi uyumu üzerindeki etkisi de önemlibulunmufltur. Mükellefin ait oldu¤u referans grubunda (yak›n arkadafllar, aile üye-leri ve yak›n meslektafllar gibi) vergi kaç›rmak ay›planm›yor ve bir anlamda benim-seniyorsa mükellefte herhangi bir sosyal ay›plama veya grup bask›s›na maruz kal-madan vergi kaç›racakt›r. Vergi kaç›rman›n yüz k›zart›c› bir suç olarak alg›lanma-d›¤› toplum ve gruplarda vergi uyumu düflük olacakt›r. Çal›flmalar vergi mükellef-lerinin alg›lad›¤› kay›t d›fl› ekonominin boyutu ile vergi kaç›rma aras›nda do¤ruorant›l› bir iliflki oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Yani kay›t d›fl›n›n yüksek oldu¤u-nu düflünen mükellef çok vergi kaç›rmaktad›r. Literatürdeki birçok önemli çal›flmasuçluluk duygusunun (vicdan azab›) vergi uyumu üzerindeki pozitif etkisini orta-ya koymufltur. Vergi ahlak› (eti¤i) ve suçluluk duygusu aras›nda da yüksek oranl›pozitif bir iliflki bulunmufltur.

Referans grubunun vergi kaç›rma üzerindeki etkisini aç›klay›n›z.

VERG‹ UYUMU ‹LE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR

Vergi Kapasitesi ve Vergi GayretiBir ülkenin en az geçim seviyesinin üstünde kalan GSYH’sine o ülkenin vergi ka-pasitesi denir. Vergi gayreti oran› ise toplanan verginin vergi kapasitesine oran›d›r.Vergi gayreti oran› yönetimlerin kendi vergi kapasitelerinden ne oranda faydalan-d›klar›n› gösterir. Ülkelerin vergi salabilecekleri mali kapasite ayn› olsa bile topla-d›klar› vergi miktar›, vergi toplama konusunda gösterdikleri gayrete göre de¤iflebi-lir. Bunu ölçmek için ‘vergi gayreti oran›’ kullan›lmaktad›r.

Vergi idaresi yöneticilerinin inisiyatif kullanabilmeleri vergi gayretini art›rabilir.Ancak özellikle yerel yönetimlerin toplad›klar› vergilerde yöneticiler politik kayg›-larla daha fazla vergi toplama konusunda isteksiz olabilirler. Vergi idaresinin ele-man yetersizli¤i, organizasyon eksikli¤i vb. problemler vergi gayreti üzerindeolumsuz etki yapabilir.

Kurumsal çerçeve vergi gayreti oran›n› etkileyebilir. Anayasa, kanunlar ve di¤erilgili düzenlemelerin hepsi kurumsal çerçeve olarak adland›r›l›r ve bu kurumsalçerçeve vergi gayretini art›rmada veya azaltmada rol oynayabilir. Yöneticilerin da-ha fazla vergi toplama iste¤i kurumsal çerçevenin zay›fl›klar› yüzünden sonuçsuzkalabilir. Yasal düzenlemeler yöneticilere daha fazla vergi gayreti için inisiyatif veesneklik vermeyebilir. Mali kapasite ve bunun vergilendirilmesi ülkenin genel eko-nomik koflullar›ndan etkilenebilir. Örne¤in ülkede kay›t d›fl› ekonomi yayg›nsa,vergi sal›nabilecek kapasitenin bir k›sm› da kay›t d›fl› kalabilecek ve sonuçta vergigayreti oran› düflecektir.

Kay›t D›fl› Ekonomi Devletin düzenlemelerinden, vergilemeden veya gözleminden kaç›r›lan ya da k›s-men gizlenen katma de¤er yaratan ekonomik faaliyetlere ve bu faaliyetlerden eldeedilen gelirlere kay›t d›fl› ekonomi denir. Di¤er bir ifadeyle kay›t d›fl› ekonomi mil-lî gelir hesaplamalar›na flu veya bu flekilde dahil edilmeyen tüm ekonomik faali-yetlerdir. Bunlar uyuflturucu veya silah kaçakç›l›¤› gibi yasa d›fl› olabilece¤i gibi eviflleri, araba tamiri gibi yasal faaliyetlerde olabilir. Bu kavram vergi kaç›rmadan da-ha kapsaml› bir kavramd›r.

52 Vergi Teor is i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

6

Kay›t d›fl› ekonomi vergi potansiyeli (kapasitesi) ile toplanan vergi aras›ndakifarkt›r. Kay›t d›fl› ekonomi ne kadar fazla ise o kadar vergi kayb› fazlad›r. Kay›t d›-fl› ekonomi büyüdükçe, kay›t içinde kalan mükelleflerin vergi yükü artmaktad›r.Kay›t d›fl› ekonominin büyüklü¤ünü tahmin etmek için birçok yöntem gelifltiril-mekle beraber herkesin kabul etti¤i ortak bir yöntem henüz gelifltirilememifltir.

Yasa d›fl› faaliyetler, yasal ancak k›smen ya da tamamen kay›t d›fl›nda kalan fa-aliyetler ve vergi kaç›rma amac›nda olsun ya da olmas›n ölçüm d›fl›nda kalm›fl bü-tün faaliyetler, ekonomik bir de¤er ürettikleri yani gelirle sonuçland›klar› takdirdekay›t d›fl› ekonomi kapsam› içine girmektedirler.

Verginin ReddiBir kiflinin vergi kaç›rmas›, bireysel olarak ‘vergiyi ret’ etmesinin bir sonucudur.Verginin bireysel reddi olabildi¤i gibi toplumsal reddi de söz konusu olabilir. Uy-gulanmak istenen bir verginin toplumsal boyutta kabul edilmemesine vergininreddi denir. Verginin reddi kavram› baz› kaynaklarda vergi grevi olarak da adlan-d›r›lmaktad›r. Vergi kaçakç›l›¤› veya vergiden kaç›nma bireysel iken verginin red-di toplumsal boyutta gerçekleflmektedir. Fransa’da 1953 y›l›nda bafllayan Poujadehareketi ve 1987-1990 y›llar›nda ‹ngiltere’de bafl vergisinin toplumca kabul edilme-mesi vergi reddinin son yüzy›ldaki örnekleridir.

Verginin reddine örnek olarak verilebilecek Poujade hareketi 1953 y›l›nda Fran-sa’da bafllam›fl ve k›sa zamanda yay›larak bir vergi grevine dönüflmüfltür. Bu topludirenifli bafllatan ve yöneten Poujade küçük bir kasabada k›rtasiyecilik yap›yordu.1956 y›l›nda yap›lan genel seçimlerde Poujade’nin kurdu¤u parti parlamentoya gi-rince, vergi reddi hareketi siyasal bir zafer kazanm›flt›r. Fakat bu ak›m zaman için-de h›z›n› ve güncelli¤ini kaybetti. Poujade’nin bafllatt›¤› vergi karfl›t› ak›m Fran-sa’da uzun süre kamuoyunu meflgul etmifl ve bu verginin reddi olay› maliye litera-türünde yerini alm›flt›r.

Vergi Rekabeti Ülkelerin veya ülke içinde bölgelerin birbirleriyle vergi konusunda rekabete girme-leri vergi rekabeti olarak tan›mlanabilir. Özellikle finansal ifllemler olmak üzere co¤-rafi olarak hareketli faaliyetleri çekebilmenin yaratt›¤› cazibe, ülkeleri vergide reka-bete itmekte ve bu rekabet kimi durumlarda di¤er ülkelerin ulusal vergi tabanlar›n-da erozyona sebebiyet verilmesi pahas›na devam ettirilebilmektedir. Böylesi nega-tif bir sonuç zararl› vergi rekabeti olarak adland›r›l›r. Zararl› vergi rekabetinde bir ül-ke (veya bölge) baz› vergi avantajlar› sunarak uluslararas› yat›r›m kararlar›n› çarp›t-makta ve di¤er ülke vergi tabanlar›n›n erozyona u¤ramas›na neden olmaktad›r.

Küreselleflme nedeniyle ortaya ç›kan sermaye hareketlerinde serbestleflme veartan teknolojik olanaklar, vergi otoriteleri aç›s›ndan bir yandan yeni olanaklar ya-rat›rken, di¤er yandan ciddi problemleri de beraberinde getirmektedir. Bunlaraba¤l› olarak küreselleflmenin vergileme alan›ndaki yans›malar›n›n en önemlilerin-den birisi vergi rekabetidir.

Küreselleflme nedeniyle sermaye ve üretim faktörlerinin ülkeler aras›ndaki ha-reketlili¤i artm›flt›r. Bu durum sermaye ve eme¤in ülkeler aras›ndaki farkl› vergipolitikalar›n› dikkate alarak en az vergi ödeyece¤i ülkelere yönelmesine yol açm›fl-t›r. Yabanc› yat›r›mc›lar› kendi ülkelerine çekmek ve yerli yat›r›mlar›n baflka ülke-lere yönelmesini önlemek amac›yla ülkeler vergi politikalar›nda özellikle vergioranlar›nda de¤iflikliklere yönelmifllerdir. Ülkelerin uygulad›klar› vergi politikalar›-n›n liberalleflen ve küreselleflen günümüzdeki dünya ekonomisinde di¤er ülkeler

533. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

üzerinde ciddi boyutta etkisi olabilmektedir. Vergi oranlar› önemli ölçüde düflürül-müfltür. Vergi rekabeti vergi oranlar›n› afla¤›lara düflürerek s›f›r noktas›na yaklafl-mas›na neden olabilir ki bu da vergi yar›fl› veya dip noktas›na yar›fl fleklinde ifadeedilmektedir.

Ülkelerin vergi oranlar›n› düflürmesi yat›r›mlar›n vergi oranlar›ndan etkilenme-si sonucunu do¤uracak ve kaynaklar›n verimsiz da¤›l›m›na yol açacakt›r. Bu du-rum baz› ülkelerin vergi gelirlerinde ciddi kay›plara yol açacakt›r. Baz› ekonomist-ler vergi rekabetinin refah art›r›c› etkilerinden bahsetmiflse de uluslararas› kurulufl-lar, özellikle OECD ve AB zararl› vergi rekabetini önleme konusunda çal›flmalargerçeklefltirmekte ve politika önerileri gelifltirmektedir.

Vergi TatiliVergi tatili uygulamas› vergi rekabeti araçlar›ndan biridir. Vergi tatili ülkede yaban-c› sermayeden belirli bir süre boyunca vergi al›nmamas›n› ifade eder. Vergi tatilibenzer flekilde yerli sermaye için de uygulanabilir. Özel okullar›n kazançlar› belir-li bir y›l vergi d›fl› b›rak›l›rsa, bu vergi tatiline örnek gösterilebilir.

Vergi CennetiHerhangi bir ülkede veya bölgede, finansal ve di¤er hizmetler üzerinde herhangibir vergi al›nmamas› veya nominal bir vergi al›nmas› ve/veya bir ülkenin kendisi-ni vergi cenneti olarak tan›mlamas› veya baflka ülkelerce bu flekilde varsay›lmas›durumunda bu ülke/bölge vergi cenneti olarak adland›r›l›r. Verginin nominal ol-mas›, yasal mevzuatta verginin olmas›na ra¤men devletin bilerek vergiyi toplama-mas› anlam›na gelmektedir. Bir ülke yerleflik olmayanlar›n, yerleflik olduklar› ülke-deki vergilemeden kaçmalar›na f›rsat sa¤lamas› durumunda vergi cenneti olarakkabul edilmektedir. Vergi cennetleri ülkeler sa¤lad›klar› düflük vergili veya tama-men vergisiz ortamlar arac›l›¤›yla, özellikle finansal hizmetler olmak üzere mobilfaaliyetleri kendilerine çekmekte, bunun yan› s›ra düflük vergili veya vergisiz or-tam sa¤lanmakla yetinmeyip, ayn› zamanda di¤er ülke vergi otoriteleriyle bilgi de-¤iflimine de yanaflmamaktad›rlar.

Çifte VergilemeBir vergi konusunun iki defa vergilendirmesine çifte vergileme denir. Örne¤in, ayn›vergi konusundan merkezî hükûmet ve belediyeler vergi al›yorsa burada çifte ver-gileme söz konusudur. Genellikle federal ülkelerde federe devlet ile eyaletler ara-s›nda karfl›lafl›lan mali problemlerden birisi de çifte vergilemedir. Çifte vergilemeningörüldü¤ü baflka bir yer ise ayn› vergi konusundan birden fazla ülkenin vergi alma-s›d›r. Ülkeler çifte vergilemeyi önlemek için vergi anlaflmalar› yapmaktad›rlar.

Vergi Uyumlaflt›rmas› ‹ki veya daha fazla ülkenin vergi sistemleri aras›ndaki farkl›l›klar› azaltmas›na vergiuyumlaflt›rmas› denir. Daha genifl bir tan›mla, ekonomik ifl birli¤ini hedefleyen dev-letlerin bu iliflkilerini daha baflar›l› k›lmak için vergilendirme konusunda paralelliksa¤lamak üzere yap›lan çal›flmalar›n bütününe vergi uyumlaflt›rmas› denir. Vergiuyumlaflt›rmas› konusunda en fazla gayret gösterilen yer AB’dir. AB dolayl› vergi-lerde (KDV gibi) üye ülkeler aras›nda vergi sisteminden kaynaklanan farkl›l›klar› enaza indirecek politikalar izlemektedir. Ancak AB gelir vergisi gibi dolays›z vergiler-de vergi uyumlaflt›rmas› politikalar› izlememektedir. Türkiye’de AB’ye uyum süreciiçerisinde 1985 y›l›nda KDV, 2002 y›l›nda ise ÖTV uygulamas› bafllat›lm›flt›r.

54 Vergi Teor is i

Transfer Fiyatland›rmas›Küreselleflme ile birlikte çok uluslu flirketlerin dünya ekonomisi içindeki önemi ar-t›fl göstermifltir. Aralar›nda iliflki bulunan bu flirketler birbirlerine mal ve hizmet sa-tarken transfer fiyatlamas› uygulayarak mal ve hizmetlerin fiyat›n› toplam vergiyüklerini düflürecek flekilde ayarlayabilirler. K›saca, ayn› iflletme içinde yer alan birbirimin di¤erine satt›¤› mal ve hizmete uygulanan fiyata transfer fiyatlamas› denir.Genel olarak vergi mükellefleri ve iliflkili kifliler aras›nda gerçekleflen, mal sat›fllar›ve hizmet sunumlar› gibi tüm ifllemler için belirlenip al›nan fiyatt›r. Çok uluslu flir-ketler mal ve hizmet al›m sat›mlar›nda fiyatlar› ayarlayarak yüksek vergi oranlar›-n›n uyguland›¤› ülkede kar› düflük gösterip, düflük vergi oran›n›n uyguland›¤› ül-kede yüksek göstererek vergi avantaj› elde edebilirler. Bu tür örtülü kazanç akta-r›m› ile elde edilen vergi avantajlar› ilgili gelir idaresi için vergi kayb› anlam›n› ta-fl›maktad›r. Bu nedenle birçok ülkede vergi idaresi transfer fiyatlamas› ile örtülükazanç aktar›m›n› azaltmak için mücadele etmektedir.

Vergi Harcamalar›Vergi mükelleflerine getirilen muafiyetler, vergi konular›na getirilen istisna ve in-dirimler dolay›s›yla vergi gelirlerindeki kay›plara vergi harcamalar› denir. Vergiharcamalar›nda devlet harcama yapmamakta ancak vergi harcamalar›ndaki gelirkayb› miktar› kadar kamu harcamas›ndan mahrum kalmaktad›r.

Vergi ErozyonuVergi erozyonu yasal boflluklar ve vergi harcamalar› gibi nedenlerle vergi gelirle-rindeki azalmay› ifade etmek için kullan›lan bir terimdir. Vergi erozyonu nedeniy-le vergi matrah› daral›r. Vergi erozyonu vergi kaç›rmay› ve vergiden kaç›nmay› dakapsar.

Vergi Arbitraj›Vergi arbitraj› kavram› vergi sistemindeki farkl›l›klardan do¤an özellikleri kullana-rak herhangi bir riske girmeden kazanç sa¤lama faaliyeti olarak tan›mlan›r. Örne-¤in, ülkemizde bölgesel farkl›l›klar› gidermek amac›yla az geliflmifl bölgelerde ya-p›lan yat›r›mlar çeflitli istisna ve muafiyetler ile teflvik edilmekte ve daha düflükoranlarda vergilendirilmektedir. Vergi arbitraj› bir ülke içinde olabilece¤i gibi ülke-ler aras› da olabilir. Ülkeler aras› vergi arbitraj› (buna s›n›r ötesi vergi arbitraj› dadenilir) mükellefin elde etti¤i gelirin farkl› iki ülkenin vergi mevzuat›n› ilgilendir-di¤i durumda geçerli olur ve mükellef bu durumdan avantaj sa¤lar.

Bilindi¤i üzere vergilendirmede baz› ülkeler ikamet ilkesini benimserken baz›-lar› kaynak ilkesini veya uyrukluk ilkesini benimseyebilir. Her üç ilkenin benim-sendi¤i karma sistemler de mevcuttur. ‹kamet ilkesi mükellefin tüm ülkelerde eldeetti¤i gelirlerin toplan›p hesaplanarak ikamet etti¤i ülkede ödemesidir. Kaynak il-kesi ise gelirin do¤du¤u ülkede vergilendirilmesi esas›d›r. Uyrukluk ilkesinde isemükellef vatandafl› oldu¤u ülkede tüm ülkelerden elde etti¤i gelirin vergisini öde-melidir. E¤er bir mükellef kaynak ilkesini benimsemifl bir ülkede ikamet edip ika-met ilkesini benimsemifl bir di¤er ülkede kazanç elde ederse, bu kazanç her iki ül-ke taraf›ndan da vergilendirilmeyecektir. ‹flte bu durum s›n›r ötesi vergi arbitraj›kavram› ile ifade edilir.

553. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

Vergi arbitraj› vergiidarelerinin iste¤i d›fl›ndaortaya ç›karken vergirekabeti bilinçli bir tercihtir.

56 Vergi Teor is i

Vergi uyumunda makro ve mikro s›n›rlar› aç›k-layabilmekVergi uyumunda devlet kaynakl› s›n›rlar makros›n›rlar olarak bilinirken mükellef kaynakl› s›n›r-lara mikro s›n›rlar denmektedir. Vergi idaresi et-kin ve baflar›l› vergi politikalar› için bu s›n›rlar›dikkate almak durumundad›r. Makro s›n›rlar hu-kuki, ekonomik, mali ve politik s›n›rlard›r. Vergi-nin yans›mas›, ikame etkisi, vergi kaç›rma ve ver-giden kaç›nma ise mikro s›n›rlard›r.

Vergi kaç›rma ve vergiden kaç›nmay› ay›rt etmekVergi kaç›rmak yasa d›fl› ve bu yüzden de risklibir davran›flt›r. Vergiden kaç›nma ise tamamenyasal ve risksiz bir davran›flt›r. Vergiden kaç›nmavergiye maddi anlamda intibak, vergiye zamananlam›nda intibak veya vergiye yer anlam›ndaintibak fleklinde olabilir.

Vergi kaç›rman›n analizinde kullan›lan teorikmodelleri tart›flmakEkonomik modeller bireylerin beklenen faydamaksimizasyonuna göre karar ald›¤›n› yani vergikaç›rmadan önce fayda maliyet analizi yapaca¤›-n› e¤er vergi kaç›rman›n beklenen faydas› bekle-nen maliyetinden yüksek ise vergi kaç›raca¤›n›ifade etmektedir. Öte yandan psikolojik modellerekonomik faktörlerin d›fl›nda, sosyal normlar, vic-dan azab›, ahlaki de¤erler gibi faktörlerin önemi-ni araflt›rm›flt›r. Yine psikolojik modellerden olanbeklenti teorisine göre mükellef bafllang›çtaki ser-vet durumuna göre yeni durumun potansiyel birkay›p m› yoksa kazanç m› oldu¤una karar verirve ayn› miktarda kay›plar› önlemek için kazanç-lar› için alaca¤› miktardan çok daha fazla risk al›r.

Vergi kaç›rman›n belirlenmesi ve ölçüm yöntem-lerini aç›klamakVergi kaç›rman›n boyutlar›n› ölçmek için iki grupyöntem kullan›lmaktad›r: Dolays›z ölçüm yön-temleri ve dolayl› ölçüm yöntemleri. Resmî veriyöntemi, deney yöntemi ve anket yöntemi do-lays›z ölçüm yöntemleri olarak s›ralanabilir. Ge-lir ve harcama yöntemleri ile elde edilen millî ge-lir hesaplar› aras›ndaki fark›n hesaplanmas› gibidolayl› ölçüm yöntemleri de bulunmaktad›r.

Vergi kaç›rmay› etkileyen faktörleri aç›klamakKaç›r›lan vergi miktar› artan gelir ile do¤ru oran-t›l› olarak artmaktad›r. Öte yandan oransal ola-rak durum incelendi¤inde gelir art›kça kaç›r›lanvergi miktar›n›n gelire oran› azalmaktad›r. Baz›ampirik çal›flmalar yüksek vergi oranlar›n›n dü-

flük vergi uyumuna neden oldu¤u sonucuna ulafl-m›flt›r. Fakat bu konuda literatürde tam bir görüflbirli¤i yoktur. Vergi kaç›rmay› etkileyen en önem-li faktörlerden biri gelirin kayna¤›d›r çünkü gelirkayna¤› ayn› zamanda vergi kaç›rma f›rsat›n›nbelirleyicisidir. Örne¤in, kaynakta stopaj usulüile al›nan vergilerde kaçak miktar› çok daha az-ken, serbest meslek kazançlar›nda daha yüksek-tir. Alg›lanan adalet, beklenen ceza, sosyal norm-lar gibi faktörlerinde vergi uyumu üzerindeönemli etkisi oldu¤u ortaya konmufltur.

Vergi uyumu ile ilgili temel kavramlar› tan›mla-makVergi kapasitesi ülkenin en az geçim seviyesininüstünde kalan GSYH’sine denmektedir. Topla-nan vergi miktar›n›n vergi kapasitesine oran›naise vergi gayreti denir. Kay›t d›fl› ekonomi millîgelir hesaplamalar›na flu veya bu flekilde dahiledilmeyen tüm ekonomik faaliyetlerden oluflur.Bir verginin toplumsal boyutta kabul görmeme-sine verginin reddi denir, bu kavram vergi greviolarak da adland›r›labilmektedir. Ülkelerin veyaülke içinde bölgelerin vergi oranlar›n› düflürerekveya tamamen kald›rarak birbirleriyle vergi ko-nusunda rekabete girmeleri vergi rekabeti olaraktan›mlan›r. Bu zararl› vergi rekabeti sonucundabaz› ülkeler vergi cennetlerine dönüflmüfllerdir.Vergi cenneti ülkelerin vergi sistemlerine bakt›-¤›m›zda bu ülkelerde hiç vergi olmamas› veyaçok düflük oranlarda vergi olmas›, bilgi de¤ifli-minde bulunulmamas› ve vergi sisteminin fleffafolmamas› özelliklerinin bulundu¤unu görürüz.Bir vergi konusunun iki defa vergilendirilmesineçifte vergilendirme denirken, iki veya daha fazlaülkenin vergi sistemleri aras›ndaki farkl›l›klar›nazalt›lmas›na vergi uyumlaflt›r›lmas› denir. Trans-fer fiyatland›rmas› k›saca iflletmede bir birimindi¤erine satt›¤› mal ve hizmete uygulad›¤› fiyatadenir. Ülkede bulunan yabanc› sermayeden be-lirli bir süre boyunca vergi al›nmamas›na vergitatili denir. Benzer flekilde vergi tatili yerli serma-ye içinde uygulanabilir. Muafiyet ve istisnalar do-lay›s›yla vergi gelirlerinde oluflan kay›plara vergiharcamalar› denir. Vergi erozyonu ise yasal bofl-luklar ve benzeri nedenler dolay›s›yla vergi gelir-lerinde oluflan azalmay› ifade eder. Son olarakvergi sistemindeki muafiyet, istisna ve oranlarda-ki farkl›l›klardan do¤an özellikleri kullanarak her-hangi bir riske girmeden kazanç sa¤lama faali-yetleri vergi arbitraj› olarak an›l›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç

573. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

1. Vergi al›nmas› (veya art›r›lmas›) nedeniyle veri ko-nusu olan mal›n de¤erinin azalmas›na ne denir?

a. Verginin amortisman›.b. Vergi rekabeti.c. Vergi tatili.d. Vergi kapitilizasyonu.e. Vergiden kaç›nma.

2. Hangi kavram›n birçok ülkedeki tan›m› mükellefinvergi ödememek veya vergi yükünü azaltmak amac›ylayasalara uygun olmayan tüm davran›fllar›n› kapsar?

a. Vergi tatili. b. Vergiden kaç›nma.c. Vergi harcamas›.d. Vergi kaç›rma.e. Vergi yükü.

3. Vatandafllar›n mükellef olarak devletle aralar›ndakiiliflkiyi belirleyen davran›fl normlar›na ne denir?

a. Vergi ahlak›. b. Vergi yükü. c. Vergi yans›mas›. d. Vergi gayreti. e. Vergi erozyonu.

4. Mükellefin beyannamesini ülkede uygulanan yasa-lara, vergi düzenlemelerine ve yarg› kararlar›na uygunolarak zaman›nda haz›rlamas› ve zaman›nda ilgili mer-cilere vermesine ne denir?

a. Vergi alg›lamas›. b. Vergi yükü. c. Vergi yans›mas›. d. Vergi gayreti.e. Vergi uyumu.

5. Vergi kaç›rma ekonomik modeli esas olarak hangivarsay›m üzerine kurulmufltur?

a. Ceza hukuku maksimizasyonu b. Vergi hukuku c. Vergi ceza hukuku d. Harcama hukuku maksimizasyonu e. Beklenen fayda maksimizasyonu

6. Beklenen fayda modeline göre ceza olas›l›¤› d›fl›ndahangisi devletin vergi kaç›rmay› kontrol etmede kullan-d›¤› araçlardand›r?

a. Denetim oran›. b. Gelir oran›. c. Beyan oran›. d. Refah oran›. e. Kamusal mal.

7. Hangisi vergi kaçakç›l›¤› konusunda yap›lan ampi-rik çal›flma yöntemlerinden birisidir?

a. Deney. b. Soru. c. Araflt›rma. d. Model. e. Teori.

8. Önemli bir avantaj› vergi kaçakç›l›¤›n› etkiledi¤i dü-flünülen psikolojik, sosyo-ekonomik ve demografik fak-törlerle ilgili zengin veri seti sa¤layabilme özelli¤i olanveri toplama yöntemi hangisidir?

a. Deney. b. Anket.c. Araflt›rma. d. Resmi veri.e. Teori.

9. Afla¤›dakilerden hangisi ekonomik modelin elefltiri-lerinden say›lamaz?

a. Ruhsal maliyetleri dikkate almaz. b. Alturistik davran›fl› dikkate almaz. c. Gelenekleri dikkate almaz. d. Vergi oranlar›n›n etkisini dikkate almaz. e. Adalet alg›lamalar›n› dikkate almaz.

10. Toplanan verginin vergi kapasitesine bölünmesiylebulunan de¤ere ne denir?

a. Vergi rekabeti.b. Vergi uyumlaflt›r›lmas›.c. Vergi gayreti.d. Vergi arbitraj›.e. Vergi harcamalar›.

Kendimizi S›nayal›m

58 Vergi Teor is i

ABD’de Vergi Nefreti Adeta Bir GelenekHer geliflmifl ülke, halk›na daha iyi bir yaflam sunmay›amaçlar. Gelgelelim ABD, en yaflamsal alanlarda dik-katsizli¤i ile dikkat çekiyor. Geliflmifl uluslar aras›ndaen yüksek yoksulluk ve çocuk ölümü oran› onda. ‹flsiz-lere sosyal yard›mda en cimri davranan da O [ABD].E¤itimde yerlerde sürünüyor.Amerika zengin olmas›na ra¤men, durumunu düzelt-meye gücü yetmiyor. Tüm siyasiler, ülkenin uzun vade-li bir parasal krizden geçti¤ini biliyor. Sosyal Güvenlikkapsam›ndaki Amerikal›lar›n say›s› 2000’de 45 milyon-ken, 2020’de 70 milyona ç›kacak. 65 yafl üstü için sa¤-l›k sigortas› program› Medicare kapsam›ndakilerin say›-s› 2000’de 40 milyonken, 64 milyona varacak. Her eko-nomist biliyor ki, Medicare ile yoksullar için sa¤l›k si-gortas› program› Medicaid’in sürdürülebilmesinin flart›,orta s›n›f›n vergilerinin artt›r›lmas›.Ama bu, inatla tart›flman›n d›fl›nda tutuluyor. BaflkanBarack Obama, y›lda 250 bin dolardan fazla kazananailelere daha yüksek vergiyi kabul etmeye istekli. Cum-huriyetçi rakibi Mitt Romney ise aksi yönde hareket edi-yor. Romney, Obama’n›n selefi George W. Bush’un ic-raati olan vergi indirimlerini sonsuza dek uzatmay› iste-mekle kalm›yor, ilave indirimlerde vaat ediyor.1965’ten bugüne, geliflmifl dünyadaki hükûmetlerin ver-gi gelirleri GSYH’nin yüzde 25’inden 34’üne yükseldi.Bafl istisna ise ABD. 1965’te toplanan vergi, ulusal ran-d›man›n yüzde 24.7’sine denk geliyordu. 2010’da yüz-de 24.8’ine. fiili ve Meksika’y› saymazsak, ABD, ekono-mi pastas›ndan pay olarak, di¤er tüm sanayileflmifl ül-kelerden daha az vergi geliri elde ediyor.2007’de ABD, has›las›n›n yaklafl›k yüzde 16’s›n› sosyalprogramlara harc›yordu. ‹talya’da bu oran yüzde 25’ti.Politika yap›c›lar, düflük vergilerin büyümeyi teflvik et-ti¤ini savunuyor. Ama sunduklar› kan›tlar, en iyi ifadey-le, müphem. IMF verilerine göre, geliflmifl ülkelerde ki-fli bafl›na gelir, 1980’lerden beri kabataslak ayn› orandaartt›. ABD’de Avrupa Birli¤i ve Kanada’ya göre birazdaha h›zl›, ama yüksek vergi al›nan ülkelere k›yasla da-ha yavafl büyüdü. Di¤er tüm sanayileflmifl ülkelerde tü-ketici vergisi var, böylece ekonomik teflvikleri bozma-dan epey para toplanabiliyor. ABD’deki vergiler iseeme¤e ve sermayeye dayand›¤›ndan, insanlar›n çal›flmave yat›r›m yapma flevkini bast›rarak büyümeye ayak ba-¤› oluyor. Vergi hukuku da imtiyaz ve kaçamak nokta-lar›yla her türlü delinmeye aç›k.

Yetersiz vergiden, gel de Bush yönetimini suçlama.Onun kesintileri yüzünden federal hükûmetin vergi top-lama kapasitesi genifl çapta azald›. Ard›ndan büyük dur-gunluk, vergi gelirlerini iyice erozyona u¤ratt›.Yine de Amerikal›lar›n vergi nefretinin daha derin se-bepleri var. ABD, en az›ndan 1970’lerin bafl›ndan beri,di¤er zengin ülkelerden daha az vergi topluyor. Bunara¤men kamuoyu yoklama flirketi Gallup’un araflt›rmas›-na göre, 1950’lerden beri vergileri “adil” oldu¤unu söy-leyen Amerikal›lar›n say›s›, “çok yüksek” oldu¤unu söy-leyen Amerikal›lar›n say›s›n› sadece üç kez geçebilmifl.Harvard Üniversitesi’nden ekonomist Alberto Alesina,kiflisel giriflimlerin baflar› getirdi¤i inanc›ndan kaynakla-nan Amerikan bireycili¤i ile Avrupal›lardan miras ka-lan, devletin refah› yeniden bölüfltürmesi inanc› aras›n-daki tezata dikkat çekiyor. Amerikal›lar, köfleyi dönme-nin haklar› oldu¤u düflüncesiyle gelecekte elde etmeyiumduklar› servete yüksek vergi getirilmesine karfl› oykullan›yor. Zengin olman›n flans ve iyi ba¤lant›lara ba¤-l› oldu¤unu düflünen Avrupal›lar ise kollektif refah içinvergi ödemeye pek karfl› koymuyor. Bununla birlikteAmerikal›lar, daha fazla vergi ödemeye istekli hale ge-lebileceklerine dair baz› çekingen iflaretler veriyor. Ame-rikal›lar›n ço¤unlu¤unun vergileri “çok yüksek” de¤ilde, “adil” buldu¤u üç seferden ikisi, 2009 sonras›ndagerçekleflti. Ekonomik kriz de hükûmetin manevralar›-na deste¤i art›rm›fl olabilir.Ekonomistlerin bulgular›na göre, özellikle de ergenlikça¤lar›n›n sonlar›nda ya da 20’li yafllar›n›n bafl›nda eko-nomik flok geçirmifl Amerikal›lar, refah›n hükûmet tara-f›ndan yeniden da¤›t›lmas›n› desteklemeye daha e¤imli.Seçim sonuçlar›n› bugün 18-25 yafl aral›¤›nda olan kitlebelirleseydi, muhtemelen Amerikal›lar›n vergi tart›flma-s› da dünyan›n geri kalan›ndaki gibi sonuçlan›rd›.

Kaynak: The New York Times Gazetesi, Eduardo Por-ter, 2 Eylül 2012

Yaflam›n ‹çinden

”

“

593. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

Vergi mükellefi say›s› kolay artt›r›lam›yor

Afla¤›daki tabloda, 2007 ve 2011 y›llar›nda ülkemizdekivergi türü baz›nda faal mükelleflerinin say›s› yer al›yor.Y›llardan beri, vergi mükellefi say›s› bir türlü artt›r›la-mam›flt›. Say›y› artt›rmak için “vatandafll›k numaras›”dahil çeflitli tedbirler al›nd›; ama kesin sonuç elde edi-lemedi. Ancak, geçen y›l kiralardan elde edilen kazanç-lar›n üzerine gidilmesi sayesinde, yaklafl›k 450.000 yenivergi mükellefi kazan›ld›. Mükellef say›s›n›n artmas› ile,“potansiyel mükellef say›s›” da düfltü.

Tabloda göze çarpan en önemli rakam, tüm tedbirlerera¤men “potansiyel mükellef say›s›”n›n yüksek olmas›.Yani, al›nan bunca tedbire ra¤men, milletimiz vergi ver-mek istemiyor... Sa¤l›kl› vergi toplayabilen bir ülke olabilmemiz için,Maliye’nin yaklafl›k 5 milyon daha vergi mükellefi ya-ratmas› gerekiyor. Do¤al olarak, son y›llardaki çabalar›ve sonuçlar› da göz ard› etmeyelim. Öte yandan, Ocak 2003 - Aral›k 2011 döneminde re’senterk ifllemine tabi tutularak kayd› silinen mükellef say›-s› 615.862 olmufl. Sadece 2011 y›l›nda 60.926 kifli veyakurum mükelleflikten ayr›lm›fl. Ama, tek bafl›na bu ra-kam, bu konuda ciddi bir de¤erlendirme yap›labilmesi-ni sa¤lam›yor; sadece bilgi için verilmifl. 2011 y›l›ndaGenel Bütçe gelir tahsilat› (T) ve bunlar›n oran› (%)afla¤›daki tabloda yer al›yor.

Görüldü¤ü gibi, Bütçe gelirlerinin çok büyük bölümüvergi gelirlerinden elde ediliyor.

VERG‹ TAHS‹L ETMEK ‹Ç‹N NE HARCANIYOR?

Afla¤›daki tablo, Maliye’nin T100 toplamak için yapt›¤›harcamay›, di¤er bir deyiflle toplanan verginin yüzdekaç›n› “toplama masraf›” olarak harcad›¤›n› gösteriyor.

Maliye Bakanl›¤›’n›n vergi toplamak için yapt›¤› harca-man›n dengeli ve normal düzeylerde oldu¤u görülüyor.

Kaynak: Milliyet Gazetesi, Yaman TÖRÜNER, 11 Eylül2012

Okuma Parças› 1

VERG‹ TÜRÜ ADI2007 YILI FAAL

MÜKELLEFSAYISI

2011 YILI FAALMÜKELLEF

SAYISI

GEL‹R VERG‹S‹ 1.724.366 1.703.754

KURUMLAR VERG‹S‹ 634.569 663.967

GEL‹R VERG‹S‹ (Gayrimenkul Sermaye ‹rad›)

696.905 1.041.427

GEL‹R STOPAJ VERG‹S‹ 2.284.723 2.386.309

KATMA DE⁄ER VERG‹S‹ 2.268.925 2.293.765

BAS‹T USULDE T‹CAR‹KAZANÇ

762.111 714.693

POTANS‹YEL MÜKELLEFTOPLAMI

33.194.015 32.136.010

Kaynak: Maliye Bakanl›¤›

VERG‹ DIfiINDA MAL‹YE NE GEL‹R ELDE ED‹YOR?

Genel Bütçe Gelirleri/Oran 317.786.594.000/100,0

Vergi Gelirleri 284.446.206.000/89,5

Teflebbüs ve Mülkiyet Gelirleri 9.103.761.000/2,9

Al›nan Ba¤›fl-Yard›mlar ve Özel Gelirler 1.276.258.000/0,4

Faizler, Paylar ve Cezalar 20.166.493.000/6,3

Sermaye Gelirleri 2.456.303.000/0,8

Alacaklardan Tahsilat 337.573.000/0,1

Kaynak: Maliye Bakanl›¤›

YILLAR T100 VERG‹ TOPLAMAK ‹Ç‹N

YAPILAN HARCAMA (T)

2002 0,72

2003 0,74

2004 0,83

2005 0,79

2006 0,76

2007 0,74

2008 0,75

2009 0,82

2010 0,69

2011 0,68

Kaynak: Maliye Bakanl›¤›

60 Vergi Teor is i

Vergi kaç›rman›n mefl’um [kötü] etkileri

Geçen hafta McKinsey dan›flmanl›k firmas›n›n eski baflekonomisti James Henry taraf›ndan haz›rlanan bir ra-por, küresel süper zenginlerin Lüksemburg ya da Cay-man Adalar› gibi vergi cennetlerinde en az 21 trilyondolar saklad›¤›n› gözler önüne serdi. Unutmuflsan›z ha-t›rlatay›m, bir trilyon eflittir 1.000 milyar.Söz konusu para, yerel vergi yetkililerinin eriflimininötesinde. Bu afallat›c› miktar›n bir k›sm›n›, Türkiye’ninen zengin bireyleri ve ifladamlar›n›n offshore banka he-saplar›nda istifledikleri 158 milyar dolar oluflturuyor.Bu vergi kaç›rma davran›fl›n›n sonucu olarak, Türkiyeve di¤er ilgili ülkeler, pek çok devletin iki yakas›n› biraraya getirmek için umutsuzca ihtiyaç duydu¤u milyar-larca dolarl›k vergi gelirini kaybediyor. Araflt›rmay›, uluslararas› finansta fleffafl›¤› teflvik edipgizlili¤e karfl› ç›kan bir örgüt olan Vergi Adaleti A¤›(TJN) siparifl etmifl. TJN, web sitesinde bunun sebebiniflöyle aç›kl›yor: “Vergiye riayeti teflvik ediyoruz. Vergikaç›rmaya, vergiden kaç›nmaya ve servete sahip olan,kontrol eden kiflilerin servetlerinin dayand›¤› toplumakarfl› sorumluluklar›ndan kaçmas›na imkân tan›yan tümmekanizmalara karfl› ç›k›yoruz.’’ TJN özellikle vergicennetleriyle mücadelede kararl›. Çünkü vergi cennet-leri, “Bir yandan iyi altyap›, e¤itim ve hukukun üstün-lü¤ü gibi verginin onshore faydalar›ndan yararlananbüyük flirketlerle zengin bireylerin, di¤er yandan bun-lar›n bedelini ödeme sorumlulu¤undan offshore dün-yas›n› kullanarak kaçmas›n› sa¤l›yor. Geri kalanlar›m›zyükü s›rtlan›yor.’’ Pek ço¤unuz gibi ben de vergi cennetlerinin var oldu-¤unu biliyordum ve baz› çok zengin insanlar›n bunlar›kullanarak evlerinde ya hiç vergi ödemedikleri ya daaz ödedikleri gerçe¤inin fark›ndayd›m. Ama kaç paradöndü¤ü ve offshore sektörünü tasar›mlay›p iflletenaltyap›n›n ne kadar sofistike oldu¤una dair en ufak fik-rim yoktu. Henry’nin raporu sayesinde gözlerim aç›ld›.S›rf muazzam miktarda para döndü¤ünden de¤il.Henry’nin ‘dünya ekonomisindeki kara delik’ dedi¤ifleye odaklanmas›yla, vergi kaçakç›l›¤›n›n, egzotik ada-larda ad› bile olmayan kanunsuz bankalar taraf›ndande¤il de, merkezleri Londra, New York, Cenevre gibiBirinci Dünya baflkentlerinde bulunan dünyan›n enbüyük özel bankalar›, hukuk ve muhasebe firmalar› ta-raf›ndan yürütüldü¤ü kan›tlan›yor. En çok offshore var-l›k iflleten bankalar UBS, Credit Suisse ve GoldmanSachs. Henry’nin zekice vurgulad›¤› gibi, bu bankala-

r›n detayl› analizi gösteriyor ki, bunlar ayn› zamandahükûmetin kurtarma paketlerinden faydalanma ve sondönemde imza at›lan di¤er mali sahtekârl›klarda da li-der konumundalar. Hakl› sebeplerden, Henry’nin vergi kaç›rma raporunamedya dünya çap›nda ilgi gösterdi. Bu 盤›r aç›c› rapo-ra efllik eden TJN’nin ‘Eflitsizlik: Yar›s›ndan bile haberi-niz yok’ bafll›kl› çal›flmas› ise ayn› ilgiyi görmedi. Çokyaz›k, çünkü yazarlar, pek çok ülkede ekonomik eflit-sizli¤in afl›r›, bugüne dek bizim sand›¤›m›zdan çok da-ha vahim boyutlara ulaflt›¤›n› ortaya koyuyor. Bununsebeplerinden biri do¤rudan Henry’nin raporuyla ba¤-lant›l›: Eflitsizlikle ilgili araflt›rmalar›n hiçbirinde, offsho-re bankalardaki gizli varl›klar ve bunlar›n getirdi¤i geliristatistiklere konulmuyor. Bu sonucu destekleyen ra-kamlarla sizi s›kmayaca¤›m. Ancak rapordaki iki temelsav vurgulanmal›: Birincisi, gelir eflitsizli¤i ile ömür bek-lentisi, ak›l hastal›klar›, uyuflturucu kullan›m› kadar sos-yal hareketlilik ve e¤itim düzeyi gibi bir dizi toplumsalve ekonomik sorun aras›nda ba¤lant› oldu¤u giderekdaha çok kabul görüyor. Di¤er araflt›rmalar, eflitsizli¤insiyasi istikrars›zl›kla güçlü biçimde ba¤lant›l› oldu¤unugöstermiflti. Bir baflka deyiflle, afl›r› ekonomik eflitsizlik,ahlaki, toplumsal ve ekonomik sebeplerden kötüdür veeflitsizlik bizim fark etti¤imizden bile kötüyse, bu eks-tradan kötüdür. TJN araflt›rmas›n›n anmaya de¤er ikinci fikri, eflitsizli¤in‘siyasi bir tercih’ oldu¤u sonucu: “Bir toplumun sonuçolarak ne kadar eflitsizli¤i hofl görmeye istekli oldu¤uy-la ilgili bir tercihtir. Toplumun inançlar›na göre teflviksa¤laman›n ne kadar önemli oldu¤uyla ilgilidir ve sos-yal huzura, ekonomik büyümeye ve bunun gibi durum-lara ne kadar zarar verebilece¤iyle ilgilidir.’’ Bunun do¤-ru bir yan›t› yok ve her toplumun ne kadar eflitsizli¤ikald›rabilece¤ine kendisinin karar vermesi gerek...

Kaynak: Zaman Gazetesi, Joost Lagendijk, 29 Temmuz2012

Okuma Parças› 2

613. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Hukukunda Mikro S›-n›rlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Uyumu ve Vergi Uyu-mu ile ‹lgili Kavramlar” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Uyumu ve Vergi Uyu-mu ile ‹lgili Kavramlar” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Uyumu ve Vergi Uyu-mu ile ‹lgili Kavramlar” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Kaç›rman›n Analizi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Kaç›rman›n Analizi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Kaç›rma KonusundaVeri Toplama ve Ölçüm Yöntemleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Kaç›rma KonusundaVeri Toplama ve Ölçüm Yöntemleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Kaç›rman›n Analizi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Uyumu ile ‹lgili Kav-ramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Vergi uyumu mükelleflerin tüm gelir beyannamelerinizaman›nda doldurmas› ve beyannamelerin vergi yü-kümlülü¤ünü tam olarak yans›tacak flekilde beyanna-menin dolduruldu¤u tarihte geçerli olan mevzuat, dü-zenlemeler ve mahkeme kararlar›na uygun olmas›n› ifa-de eder. K›saca vergi uyumunu mükellefin vergi ile il-gili yürürlükteki tüm kurallara uyarak gelirini tam ola-rak beyan edip vergisini ödemesi fleklinde tan›mlayabi-liriz. Vergi uyumunun ana unsurlar› befl bafll›k alt›ndatoplanabilir:• Vergiye tabi gelirin do¤ru beyan edilmesi, • Matrahtan indirilebilecek giderlerin do¤ru gösterilmesi • Vergi beyannamesinin süresi içinde doldurulmas›• Vergi beyannamesindeki hesaplamalar›n do¤ru

yap›lmas›• Vergilerin zaman›nda ödenmesi.

Vergi ahlak›n› vergi ödeme konusunda içsel bir moti-vasyon olarak kabul edilebiliriz. Yani d›flar›dan bir bas-k› ve zor kullanma olmadan mükellefin vergi uyumu-nun gönüllü olarak yüksek olmas›n› ifade eder. Vergiahlak› mükelleflerin devletle aralar›ndaki iliflkiyi belir-leyen davran›fl normlar› olarak ifade edilebilir.Yap›lan birçok ampirik çal›flma vergi ahlak› ile vergiuyumu aras›nda pozitif bir iliflki bulmufltur.

S›ra Sizde 2

Vergi oranlar› ile vergi gelirleri aras›ndaki iliflki Laffere¤risi ile aç›klan›r. Laffer e¤risinde vergi oran› art›kçabelli bir noktada vergi gelirleri maksimuma ulaflacakdaha sonra ise düflmeye bafllayacakt›r. En yüksek vergihas›lat›n›n elde edildi¤i nokta optimal vergi oran› ola-rak tan›mlan›r. Bu noktadan sonra vergi oran› art›r›lma-ya devam edilirse vergi gelirleri düflmeye bafllar.

S›ra Sizde 3

Vergi kaç›rma en baflta vergi gelirlerini düflürerek ka-mu harcamalar›n›n ve hizmetlerinin etkin olarak görü-lememesine yol açar. Fakat vergi kaç›rman›n bu ilk ba-k›fltaki zarar›ndan çok daha farkl› ve derin zararlar› bu-lunmaktad›r.Vergi kaç›rman›n ve dolay›s›yla kay›t d›fl› ekonomininyayg›n oldu¤u durumlarda haks›z rekabet söz konusu-dur. Vergi kaç›rma yatay ve dikey eflitli¤i bozarak gelirda¤›l›m›nda adaletsizli¤e yol açar.Bir ekonomide vergi kaç›rman›n yüksek olmas› millîgelir, istihdam ve di¤er birçok makroekonomik rakam-lar›n yanl›fl hesaplanmas›na neden olacak, bu da mali-ye politikalar›n›n baflar›s›zl›¤›na yol açacakt›r. Vergi ka-ç›rma devletle birey aras›nda var olmas› gereken güvenduygusunu da azalt›r. Bireyle devlet aras›nda karfl›l›kl›güven ne kadar yüksek olursa toplumsal huzur ve eko-nomik etkinlik o denli yükselecektir. Vergi kaç›rman›nyayg›n oldu¤u ekonomilerde bu güven ortadan kalkar,bireylerde vergi kanunlar›na sayg› ve güven azal›r. Budurum ifllem maliyetlerini, mevzuata uyum maliyetleri-ni yükselterek ekonomik etkinsizli¤e yol açar.Vergi kaç›rman›n ekonomik boyutlar›n› ölçmek ol-dukça zordur. Tan›m› gere¤i vergi kaç›rma suçtur vebu yüzden bireyler ve firmalar bu tür davran›fllar›n›gizlerler.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

62 Vergi Teor is i

S›ra Sizde 4

E¤er denetim olas›l›¤› (P) ve ödenecek cezalar (F) ye-terince a¤›r ise bu durumda mükellefler vergiye uyumgöstereceklerdir. Model denetim olas›l›¤› ile vergi ceza-lar›n›n ikame oldu¤unu, vergi otoritesinin bu de¤erleriayarlayarak PF ≥ T eflitsizli¤ini sa¤layarak vergi kaçak-ç›l›¤›n› tamamen ortadan kald›rabilece¤ini ifade etmek-tedir. Bilindi¤i üzere T vergi oran›d›r.

S›ra Sizde 5

Beklenen fayda fonksiyonunda bireyler son servet du-rumlar›n› göz önüne alarak karar al›rlarken, beklenti te-orisinde bir referans noktas›na (genellikle bafllang›çtakivarl›k durumlar›na) göre karar verirler. Kiflilerin yüksekoranl› kazançlar için riskten kaç›nd›¤›n› fakat kesinli¤iyüksek kay›plar› önlemek için risk ald›klar›n› ortayakoymaktad›r. Bireyler ayn› de¤erdeki bir kay›p veya kazanç için fark-l› oranlarda risk al›yorlar. Buna göre, kifliler bir referansnoktas› (genellikle ilk varl›k noktas›) belirliyor ve dahasonra bu referans noktas›na göre de¤iflimin kazanç m›yoksa kay›p m› oldu¤una karar veriyor. Ayn› miktarda-ki kazançlar için kay›plar›n› önleyece¤inden çok dahaaz risk al›yor. Bu durumda de¤iflikli¤in ne flekilde alg›-land›¤› ve çerçevelendi¤i çok önemlidir. Örne¤in, bunagöre mükellefin ana iflinden stopaj ile kesilen vergilerekarfl› direnç, mükelleflerin ikinci iflinden vergi beyan-namesi ile ödeyece¤i vergiye karfl› dirençten çok dahaazd›r. Bu durumda baz› yazarlar vergilerin olmas› gere-ken miktardan biraz daha fazla kesilerek, mali y›lso-nunda fazla al›nan bu miktarlar›n iadesinin yap›lmas›yoluyla vergi kaç›rma motivasyonunun azalt›labilece¤i-ni belirtmifllerdir.

S›ra Sizde 6

Sosyal normlar›n ve referans grubunun vergi uyumuüzerindeki etkisi de önemli bulunmufltur. Mükellefin aitoldu¤u referans grubunda (yak›n arkadafllar, aile üyele-ri ve yak›n meslektafllar gibi) vergi kaç›rmak ay›planm›-yor ve bir anlamda benimseniyorsa mükellef de her-hangi bir sosyal ay›plama veya grup bask›s›na maruzkalmadan vergi kaç›racakt›r. Vergi kaç›rman›n yüz k›-zart›c› bir suç olarak alg›lanmad›¤› toplum ve gruplardavergi uyumu düflük olacakt›r. Çal›flmalar vergi mükel-leflerinin alg›lad›¤› kay›t d›fl› ekonominin boyutu ilevergi kaç›rma aras›nda do¤ru orant›l› bir iliflki oldu¤u-nu ortaya koymaktad›r. Yani kay›t d›fl›n›n yüksek oldu-¤unu düflünen mükellef çok vergi kaç›rmaktad›r. Litera-türdeki birçok önemli çal›flma suçluluk duygusunun(vicdan azab›) vergi uyumu üzerindeki pozitif etkisiniortaya koymufltur. Vergi eti¤i ve suçluluk duygusu ara-s›nda da yüksek oranl› pozitif bir iliflki bulunmufltur.

633. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s › t lar ›

Allingham, M.G., Sandmo, A. (1972). “Income TaxEvasion: A Theoretical Analysis”, Journal of Public

Economics, 1, 323-338.Alm, J. (2005). Tax Evasion, içinde Cordes, J.J., Ebel, R.

D., Gravelle, J.G. (Editörler), The Encyclopedia of

Taxation and Tax Policy, Washington, D.C.: TheUrban Institute Press.

At›fl, C. (2012). Küreselleflme Sürecinde TransferFiyatland›rmas› ve Türkiye, içinde Aktan, C. C.,Kesik, A., Dileyici, D. (Editörler), Yeni Maliye

De¤iflim Ça¤›nda Kamu Maliyesi: Yeni Trendler,

Yeni Paradigmalar, Yeni Ö¤retiler, Yeni

Perspektifler, Ankara: Maliye Bakanl›¤› StratejiGelifltirme Baflkanl›¤›.

Bayrakl›, H.H., Saruç, N.T., Sa¤bafl, ‹. (2004). VergiKaçakç›l›¤›n› Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi veVergi Kaçakç›l›¤›n› Önleme Yöntemleri, içindeTürkiye’de Vergi Kay›p ve Kaçaklar› ve

Önlenmesi Yollar›, 19. Ulusal MaliyeSempozyumu Bildirileri Kitab›, Bursa: Uluda¤Üniversitesi.

Berksoy, T., Demir, ‹. (2004). Politik Vergi Çevrimleri:Türkiye’de Vergi Yükü Üzerine Politik Etkiler, içindeTürkiye’de Vergi Kay›p ve Kaçaklar› ve

Önlenmesi Yollar›, 19. Ulusal MaliyeSempozyumu Bildirileri Kitab›, Bursa: Uluda¤Üniversitesi.

Brown, C.V., Jackson, P.M. (1990). Public Sector

Economics, Oxford: Blackwell. Kahneman, D., Tversky, A. (1979). “Prospect Theory:

An Analysis of Decision Under Risk”,Econometrica, 47(2), 263-291.

Rosen, H.S., Gayer, T. (2010). Public Finance, NewYork: McGraw Hill.

Sa¤bafl, ‹. (2010). Vergi Teorisi, Ankara: Ece Matbaas›.Tafl, B., Karaca, Y. (2004). Küreselleflmenin Vergi

Sistemleri Üzerindeki Etkileri Aç›s›ndan ‹ki ÖnemliKonu: Vergi Rekabeti ve Elektronik Ticaret, içindeTürkiye’de Vergi Kay›p ve Kaçaklar› ve

Önlenmesi Yollar›, 19. Ulusal MaliyeSempozyumu Bildirileri Kitab›, Bursa: Uluda¤Üniversitesi.

Yitzhaki, S. (1974). “A Note on Income Tax Evasion: ATheoretical Analysis”, Journal of Public

Economics, 3, 201-202.

Yararlan›lan Kaynaklar