VEPRIMTARIA ANTIKOMBËTARE E KLERIT KATOLIK SHQIPTAR

Rakip Beqaj

Shtyp, NISH Shtypshkronja “Mihal Duri”

Stabilimenti “8 NËNTORI”- Tiranë, 1969

GJENDJA NDËRKOMBËTARE NË PRAKUN E SHPËRTHIMIT TË LUFTËS SË

DYTË BOTËRORE DHE ROLIi SHTETIT TË VATIKANIT

Nënshkrimi i paktit “antikomunist”, më 1936, midis Gjermanisë naziste dhe

Japonisë militariste, me të cilat më vonë u bashkua dheItalia fashiste, tregonte çdo ditë e

më qartë se fashizmi po përgatitej me etje e shpejtësi të madhe për rindarjen e botës, për

shpërthimin e luftës së dytë botërore. Pjesëmarrësit e këtij pakti u përpoqën më kot të

bindnin opinionin public botëror, se qëllimii tyreishte “lufta kundër komunizmit”. Ky

bllok agresiv drejtohej si kundër Bashkimit Sovjetik ashtu dhe kundër fuqive

perëndimore. Planet dhe veprimet e blokut fashist përbënin një kërcënim serioz për

sigurimin e paqes ndërkombëtare.

Më 1936, ushtria fashistee Musolinit pushtoi Etiopinë. Më 1938 Hitleri realizoi

“bashkimin” me Austrinë. Po këtë vit,i shkëputi çekoslavakisë krahinëne Sudetëve dhe,

në mars 1939, pushtoi gjithë çekosllovakinë. Sa me shumë epeshin qeveritë borgjeze ndaj

blokut agresiv, aqë më të egra bëheshin kërkesat e Hitlerit dhe të Musolinit. Qeveritë

reaksionare të Francës dhe Anglisë, duke sakrifikuar nëinterest ë Hitlerit një nga një

shtetet e vogla dheinteresat e paqes, bile dhe të vetë popujve të tyre, mendonin të hidhnin,

Hitlerin në Lindje, kundër Bashkimit Sovjetik. Chamberleni dhe Dadaleri kurdisën

Munihun, krimin më të fëlliqur. “Ngjarjet e çekosllovakisë qenë prova e zjarrit për

demokracitë perëndimore dhe shënuan mbarimin e tyre. Munihu qe kambana e vdekjes së

politikës së tyre”(1)

Marrëveshja e Munihut sakrifikoi jo vetëm pavarësinë e çekoslovakisë

përinteresat eimperializmit, por hapi, gjithashtu, rrugën e agresioneve të reja dhe shpuri

në shpërthimin e luftës së dytë botërore. “Siç rezultoi më vonë, shtetet perëndimore ja

dhanë Gjermanisë krahinën e Sudetëve si shpërbim për angazhimin që kishte marrë

Hitleri për fillimin e luftës kundër Bashkimit Sovjetik”.(2)

Lidhja e Kombeve, e cila ishte kthyer në një vegël të fuqive të mëdha imperialiste

dhe që shpërbente si një perde për të maskuar planet e tyre grabitqare, nuk mori asnjë

masë për të penguar agresorët, por e shtoi më tepër këtë aggression. Më 1938,

Chamberleni dekoronte: “Ne nuk duhet të përpiqemi që të gënjejmë veten tonë dhe aqë

më pak nuk duhet të gënjejmë kombet e vogla dhe të dobëta, dukei lënë të shpresojnë se

do të mbrohen nga Lidhja e Kombeve….mbasi ne e dimë se kjo gjë nuk mund të bëhet”.

(3)

Në këto çaste frike, tradhëtie, paniku dhe çarmatimi, që kapi shumë vende

kapitaliste nga sulmet grabitqare të Hitlerit vetëm Bashkimi Sovjetik nuk e humbi

qartësinë. Aiishte gati të respektonte deri në fund detyrat e marra, të mbronte paqen dhe

demokracinë, kundër fashizmit, që po niste luftën e dytë botërore.

Një rol me rëndësi në të gjitha këto ngjarje luajti edhe shtetii Vatikanit,i cili, qysh

në fillim, përkrahu me të gjitha forcat diktaturën e Musolinit dhe të Hitlerit. Ky shtet,

brenda nëitali, u riorganizua në mënyrën më të përsosur më 11 shtator 1929, në Romë,

pas marrveshjes së Lateranos, që u bë midis kryetarit të Vatikanit papë Piut XI dhe

qeverisë së Musolinit. Në bazë të kësaj marrëveshjeje, “papa e shpalliu Musolinin të

dërguar të perëndisë” dhei siguroi përkrahjen e diktaturës së tij nga kasha katolike, sin ë

politikën e brendshme ashtu dhe në atë të jashtme. Kasha u detyrua të mobilizonte

katolikët e të gjitha vendeve për të propangaduar në favor të fashizmit. Papa u zotua të

predikonte në favor të mbretit dhe t’i qëndrojë besnik atij. Musolini, nga ana e tij, aprovoi

qëndrimin e privilegjuar të kishës katolike dhei dha Vatikanit një ndihmë prej

750.000.000 lira dhe një million në kartë me vlerë shtetërore””.(4)

Papa, për të vënë në jetë marrëveshjen e sipërme, gjatë viteve 1930-37, udhëzoi

kudo në botë jerarqinë katolike për të propangaduar në favor të fashizmit, ndërsa

udhëheqësin e fashizmit ai e shpalli “bir besnik” të kishës katolike.

Në bazë të udhëzimeve të kryetarit të vet, kudo në botë,institucionet fetare u

kthyen në qendra propaganda profashiste, çerdhe spiunazhi dhe shërbimiinformonjës.

Partitë demokristiane dhe organizatat e rrethet e rinisë katolike zgjeruan dhe forcuan

propagandën e tyre profashiste dhe kundër lëvizjes komuniste e punëtore ndërkombëtare,

që në atë kohë kishte një ngritje të madhe. Njëkohësisht, mijëra organe të shtypit katolik

shpërthyen në një fushatë propaganda, në fillim të maskuar dhe më vonë të hapet, në

favor të “rendit të ri” të Romës, si e vetmjaideologji dhe rend shoqërori devotshëm për

katoliçizmin. Partia fashiste, nga ana e saj, për ta materializuar këtë propagandë dhe për

ta bërë më të organizuar, nëpërmjet Vatikanit ose drejt për së drejti, furnizonte një pjesë

të jerarkisë katolike, të partive demokristiane dhe të organizatave kryesore të rinisë

katolike, me fonde të posaçme materiale propaganda.

Me qëllim që të edukohej meideologjinë fashiste rinia në shumë vende të botës, Vatikani,

me nxitjen e partisë fashiste, “gjatë viteve 1932-39, organizoi, në Romë dhe qytete të

tjera tëitalisë, një seri takimesh ndërkombëtare të organizatave të ndryshme të rinisë

katolike botërore, me pjesëmarrjen e mijëra delegatëve nga të katër anët e botës”. (5). Në

këto takime, qindra kuadre me eksperiencë të fashizmit, jo vetëm qëinfektonin meidetë e

tyre fashiste shumë pjesëmarrës nga radhët e rinisë, por, në forma të ndryshme, këto

kuadro tërhiqnin në shërbim të fashizmit krerë të këtyre organizatave.

Praën Vatikanit u krijuan organe të posaçme, që merreshin kryesisht me

problemin e vënies në jetë sa më mirë të marrëveshjes së Lateranos, në favor të qeverisë

së Musolinit vatikanii zgjeroi dhei forcoi organet, që duhet të merreshin me

grumbullimin, studimin dhe përpunimin einformative politike, ushtarake dhe ekonomike,

qëi dërgonte atij jerarkia kishtare katolike, e shpërndarë në të gjitha anet e botës. Këto të

dhëna, mbasii përpunoi sektorë të posaçëm të tijë, Vatikanii dërgonte, sipasinteresik që

paraqisnin, për aleatin e tij,italinë fashiste.

Ështëinteresant sistemii organizimit të kishës katolike dhe të lidhjeve nënshtruese,

që ekzistojnë midis priftit dhe besimtarit, që nga lindja e këtij të fundit, si regjistrimi në

librat e kishës, bekimi e krezmimi, vënia e kurorës së martesës, bekimet e ndryshme me

raste të dielash e festash të shumta fetare, si dhe rrëfimi për mëkatet që mund të bënte

besimtari ose besimtarja. Të gjitha këtoi lidhin për jetë dhe fort besimtarët katolikë me

priftin. Besimtarët, sipas ligjës “së shenjtë”, janë të detyruar t’I rrëfejnë gjithshka

“uratës”. Kyi fundit është “I autorizuar” nga zoti ta falë ose jo mëkatën e mëkatarit, kurse

për mëkatet e rënda duhet të marrë aprovimin eipeshkvit prej të cilit varet, etj. Pra, në

këtë mënyrë, besimtari katolik, qysh në lindje, shoqërohet hap pas hapi nga kujdestarii tij,

“nga ati shpirtëror”, nga përfaqësuesii zotit, deri në varr. (6)

Të gjitha këto lidhje dhe nënshtrime të besimtarit ndaj priftit,ipshkvit dhe

kryeipeshkvit, e bëjnë atë të jetë për jetë skllavi kishës. Besimtari katolik, duke e marrë

priftin si përfaqësues të zotit në tokë, me respect e besim të madhi tregon çdo të fshehtë të

vetën ose çdo gjë që di për të tjerët. Kështu, p.sh., gjatë luftës nacionalçlirimtare, disa

prindër tepër tepër besimtarë në Shkodër, gjatë rrëfimit, treguan para priftërinjve Gjon

Shllaku, Pal Dodaj, etj, se bijtë dhe bijat e tyre, ishin lidhur me luftën Nçl. dhe punonin

për çlirimin e Shqipërisë, me shpresë se “urata” do t’i falte, meqënëse ata kishin vepruar

në kundërshtim me porositë e kishës për të mos ndjekur rrugën e komunistëve. Mirëpo,

për çudi, ndodhi e kundërta: priftërinjtë për rrëfime të tilla menjëherëinformonin organet

e pushtimit, të cilat mbi këtë bazë kryenin arrestime dheinternime të rinjsh e të rejash në

kampet e përqëndrimit, ku një pjesë e tyre gjetën vdekjen. (7)

Kjo vartësi e besimtarëve ndaj kishës ka bërë që, në vendet kapitaliste, t’i japë

mundësi priftit, në fshat ose qytet, ku ai ushtron veprimtarinë “fetare”, që të njohë mirë

pulsing e çdo besimtari. Duke përfituar nga ky privilegj shekullor, që klerii ka krijuar

vetes, ai grumbullon të dhënat qëiinteresojnë dhe që kërkohen nga eprorët e tij, të cilat

periodikisht ua relatonipeshkvive. Këto ua dërgojnë arshipeshkvive, dhe këto të fundit

Vatikanit. Kështu veprojnë të gjithaipeshkvitë dhe kryeipeshkvitë. Kështu papët, me anën

e misionarëve të shpërndarë kudo në botë, nën maskën e petkut fetar,

grumbullojnëinformata të shumta dhe të gjithanshme, me mosha e sekse të ndryshme, me

raca e kombësi të ndryshme. Vetëkuptohet se asnjë spiunazhe në botë nuk ka kaq shumë

kuadro dhe mundësi zbulimi sa Vatikani. Këtë avantazh e kishte mirë parasyshipeshkvi

katoliki SHBA, Roion,i cili, më 1940,i propozoi hapët SHBA që të vendoste marrëdhënje

diplomatike me Vatikanin, “me që Vatikani kishteinformacionin më të mirë dhe më të

saktë në botë, të cilin SHBA do të mund ta shfrytëzonin për qëllimet e veta” .(8) Ketë

propozim, presidentii atëhershëm Roosvelt e vlerësoi dhe, menjëherë, lidhi marrëdhënje

diplomatike me “Selinë e Shenjtë”, duke dërguar praën Vatikanit Teilorin, të parin

përfaqësues personal të tij.

Papa Piu XI-të i alarmuar nga rritja gjithnjë e më shumë në botë e lëvizjes

punëtore ndërkombëtare, nga fitoret e revolucionit spanjoll si dhe nga përkrahja e madhe

morale e materiale qëi jepej atij prej partive komuniste e përparimtare të mbarë botës,

duke dërguar mijëra vullnetarë në Spanjë nga të pesë kontinentet, për të luftuar kundër

fashizmit, për triumfin e revolucionit spanjoll, u detyrua që, në prill të vitit 1937, të

lëshojë Eciklikën e tij të titulluar “Mbi komunizmin e pazot” (9) document që njihet në

gjithë botën përparimtare, si një nga më reaksionarët kundër lirisë dhe pavarësisë së

popujve, në të gjithë historinë e sundimit të papës në fjalë.

Në enciklikën e tij, papa u bënte thirrje të gjitha partive demokristiane,

organizatave dhe rretheve të rinisë katolike atje ku kishte, të vepronin me të gjitha forcat

kundër përhapjes sëideve të “mallëkuara” komuniste, të cilat po përhapeshin kudo me

shpejtësi të madhe dhe po bëheshin gjithnjë e më të rrezikshme për kristianizmin.

“Kushtrimin atëror-thoshte papa në enciklikë-nuk ua drejtoj vetëm princëve të Evropës

për të marrë masa kundër komunizmittë mallëkuar, por të gjithë klerikëve dhe

besimtarëve, pa dallim shtrese e profesioni, seksi e moshe, ua drejtoj burrave dhe grave,

djemve dhe vajzave, për një bashkim fuqish, për një organizim veprimi, për një veprim

katolik nën drejtimin eipeshkvis për mbrojtjen e fesë.” (10)

Udheheqësi i Vatikanit në këtë enklikë u bënte thirrje, si qeverive borgjeze të

shteteve kryesore të Evropës, ashtu dhe të gjithë jerarkisë katolike, të merrnin masa

kolektive dhe të shpejta, për shtypjen e komunizmit në Spanjë. “Të jeni veprues dhe jo

vrojtues kundër veprimeve “barbare komuniste në këtë vend dhe popull të bekuar…..

çfarë shërimi duhet zgjedhur për t’u mbrojtur nga ky rrezik që është vërsulur kundër

Krishtit e qytetërimit? Unë, porsi një atë, qëinteresohet për fëmijën e vet, ju drejtoj

qortimet atërore atyre bijve, që janë larguar nga rruga e drejtë… në Spanjë, për sa ju është

e mundur komunistëve, rrëzuan çdo gjë të artit, kulturës dhe të shkencës njerëzore. Ata

po mbysin tufa-tufa shekullarët, vetëm pse janë të krishterë të mirë. Prandaj, asnjë shtet,

që e kupton përgjegjësinë e vet , nuk duhet të heshtë, se çka ndodh sot në Spanjë, do të

ndodhë nesër në kombe të tjera”. (11)

Kësaj thirrje gjakatare të papës, udhëheqësit shpirtëror të katoliçizmit ju

përgjigjën ashtu siç këshilloi ai, si shtetet borgjeze të Evropës dhe shtetet fashiste. U

krijua “Komitetii mosndërhyrjes”, që në fakt u bë komiteti për ndërhyrje në Spanjë, roli

reaksionari të cilit, në tragjedinë e popullit spanjoll, gjatë viteve 1936-39 ështëi

pashembullt në histori. (12). Nga ana tjetër, qeveritë fashiste të Musolinit dhe të Hitlerit,

sambas porosisë së papës, dërguan kundër Spanjës heroike trupat e tyre më të zgjedhur, të

bekuar nga papa, të pajisur me armët më moderne, dhe u vërsulën mbi popullin

revolucionar spanjoll, për t’ja nënshtruar diktaturës frankiste.

Vatikani, për sllavërimin shpirtëror të popullit spanjoll, për të paralizuar hovin

revolucionar, që kishte shpërthyer atje dhe për të ngjallur atje “kolonën e pestë”, nisi nga

vende të ndryshme të botës për në Spanjë një ushtri të madhe misionarësh katolikë, me

pretekstin se këta murgjë “do të ndihmonin popullin katolik spanjoll në ditët e vështira që

kalonte nga territori komunist”. Të tillë u dërguan ngaItalia, Franca, SHBA, dhe shumë

vende të tjera të Evropës. Nga Shqipëria u dërguaish-I dërguarii plotfuqishëmi papës në

Shqipëri Hilldebrand Antoniutti. Arritjen e Hilldebrandit në Spanjë dhe shërbimet qe ai

do t’I kryente klikës fashiste të Frankos krerët e klerit katolik shqiptari trumbetuan me

bujë në organet e tyre të shtypit. (130

Kësaj thirrjeje të papës, si kudo në botë, ashtu dhe krerët e klerit katolik shqiptar

ju përgjegjën në kohë. Ata, periodikisht e plot dashamirësi, komentonin fitoret e Frankos

në organet e tyre të shtypit, osei dërgonin drejt mesazhe për fitoret e tij si fitore të tyre,

për shpëtimin e botës nga rreziku komunist. (14)

Ushtritë e Musolinit dhe të Hitlerit, të Vatikanit dhe të Frankos, si dhe ndihma që

dhanë shtetet kryesore të Evropës, në radhë të parë Anglia dhe Franca, e mposhtën

rezistenzën revolucionare të popullit spanjoll. Ata dogjën, vranë e masakruan qindra e

mijëra revolucionarë dhe vullnetarëinternacionalistë, burra e gra, pleq e fëmijë. Mbas një

lufte të gjatë dhe të përgjakshme, nga e cila, fashistët muarën një mësim të mirë,

koalicioni fashist e shtypi republikën popullore të Madritit dhe vendosi atje diktaturën

fashiste të Frankos, të xhelatit të popullit spanjoll. Fitorja e Frankos gëzoi jo vetëm

shtetet fashiste, borgjezinë ndërkombëtare, por edhe Vatikanin dhe krerët e klerit katolik

shqiptar të cilët, si gjithmonë, nuk vonuan të përshëndetnin fitoren e Frankos në të

përkohëshmen e tyre “Kumbona e së Diellës”, me artikullin e redaksisë “Gjenerali

Franko uli mbi letër shpatën e fitores”. (15)

2. GJENDJA POLITIKO-EKONOMIKE E SHQIPËRISË NË PRAG TË PUSHTIMIT

NGA ITALIA FASHISTE

Mbi kurrizin e popullit shqiptar, imperialistët vendosën regjimin gjakatar të

A.Zogut, regjimi “portave të hapura” dhei kapituullimit pa kushte para ndërhyrjes së

huajimperialiste.

Politika e brendshme e Zogut karakterizohet nga një shfrytëzim total dhe barbari

fshatarësisë së varfër e një të mesme dhei punëtorisë në vendin tonë. Në regjimin e Zogut

vazhduan ato raporte ekonomike feudale, që la sundimi turk në Shqipëri. Pushtetiishte në

duart e bejlerëve, të rritur dhe të edukuar me koncepte dhe frymë anadollake.

Bujqësiaishte e prapambetur dhe shkonte vazhdimisht në rënie.

Përindustri as që mund të flitet fare.industria e lehtë përbënte një pjesë shumë të vogël të

ekonomisë,ishte fare primitive dhe drejtohej nga kapitali feudo-borgjezi venditi

mbështetur kurdoherë ndihmën dhe në drejtimin e kapitalit financiarItalian,interesate të

cilit nuk kërkonin zhvillimin eindustrisë së lehtë në vendin tonë. Arësimiishte në gjendje

të vajtueshme, analfabetizmi kishte zënë rrënjë thellë dhe përfshinte 90% të popullsisë.

(16)

Politika e jashtme e Zogutishte krejtësisht anti-popullore dhe antishqiptare. Ahmet

Zogu kishte qëllim që, me ndihmën e të huajve, të forconte brenda regjimin satrap, të

pasuronte veten, duke shitur, më në fund, Shqipërinë te të huajt. Zogu dhe regjimii tij, në

lëmin ndërkombëtar, nuk luftuan për të mbrojtur pavarsinë e Shqipërisë.

Zogu u kishte hapur dyert prej kohësh agjentëve të spiunazhit amerikan, anglez

dhe, në mënyrë të veçantë, atijItalian, të cilët vinin në Shqipëri në formën e misioneve të

ndryshme, si këshilltarë ushtarakë e civilë, përfaqësues firmash etj. Të gjithë këta, dhe të

tjerë, jo vetëm që bënë punë spiunazhi në favor të shteteve te tyre, por, sikundër u provua

më vonë, vodhën e dëmtuan sa mundëninteresat e pasuritë e vendit tonë, dhe pregatitën

njerëzit e tyre për të punuar në të ardhmen kundër Shqipërisë e popullit shqiptar.

Në vitet e fundit të sundimit, Zogu u bë vassali plotëi Musolinit.

Ambasadoriiitalisë fashiste në Tiranëishte sunduesi vërtetë në Shqipëri. Të gjitha traktatet

dhe marrëveshjet e Zogut meitalinë fashiste kishin një objektiv: kolonizimin e Shqipërisë.

Me marrëveshjet ekonomike dhe financiare, si dhe me traktatet e aleancës,Italia fashiste

brenda pak vjetësh arriti, jo vetëm të shtjerë në dorë të gjitha pasuritë tona të mbitokës e

të nëntokës, por edhe ta detyrojë shqiptarin që edhe për kokrrën e misrit të vështronte

ngaItalia.

Një rrjetë e gjerë shoqërishItaliane shfrytëzimi shtrin thonjtë e tyre mbi vendin

tonë, në bazë të koncensioneve kapitulluese që bëri Zogu. Aparatii këtyre shoqërive

përbëhej nga kusarë me çizme, që vidhnin dhei pinin gjakun popullit tonë. Ministritë ranë

në duart eItalianëve, në bazë të një marrëveshjeje të fshehtë mbi organizimin ushtarak të

Shqipërisë, më 1936, ushtria u vu nën kontrollin e plotë tëItalianëve. çdo plan plan

ushtarak hartohej nga Roma. Sazani u mbajt me forcë ngaItalia, që në luftën e parë

botërore. Durrësi u fortifikua ngaItalianët. U ndërtuan aerodrome, u bënë fortifikimenë

kufi me Jugosllavinë e Greqinë, në bazë të planeve tëItalianëve dhe nën drejtimin e tyre.

Armatimii ushtrisë mbretëroreishteItalian, kështu që fashistët dinin me hollësi edhe sa

fishekë kishte ushtria jonë.

Ky qëndrim kapitulluesi regjimit të Zogut krijoi kushtet dheinkurajoi ata që të

shpejtojnë pregatitjet për pushtimin e Shqipërisë.

Zogu, me gjithë shenjat e acarimit të gjendjes politike ndërkombëtare dhe shtimin

e vazhdueshëm të presionit politikItalian mbi Shqipërinë, mundohej të tregoheji qetë

karshi qëllimeveItaliane në Shqipëri dhe nuk mori asnjë masë për sigurimin e pozitës së

shtetit shqiptar përballë rrezikut fashist. Egouzmi klasori tij dhei klikës së tij e kishte

verbuar aqë shumë, sa nuk e lejonte të shikonte rrezikun e afërtimperialist dhe të

bashkonte forcat e popullit shqiptar kundër lëvizjes revolucionare dhe komuniste. (17)

Popullin shqiptar, në gjendjen e mjerueshme qëishte, nuk e linin të bashkohej dhe

ata që e hiqnin veten për “udhëheqës shpirtëror” të tij. Kleri katolik, sidomos, luajti në

këtë drejtim rolin e “vjolinës së parë”, ai u vu plotësisht në shërbim të okupatorit të

ardhshëm, ashtu si sihte vënë gjatë gjithë historisë së tij në shërbim të të huajve….

3.-KLERI KATOLIK SHQIPTAR NË SHËRBIM TË TË HUAJVE

historikisht vërtetohet se kleri katolik shqiptar gjithmonë u ka shërbyer të huajve,

austrohungarezëvee deri më 1918,Italianëve mbas shkëputjes së tyre nga Ausro-

Hungaria, dhe pushtuesve gjermanë deri në lirimin e Shqipërisë, më 29 nëndor 1944.

ndërsa, mbas çlirimit, atsi lidhën fatet e tyre me angloamerikanët. Duke punuar me etje

për përmbysjen e pushtetit popullor, për zhdukjen e pavarësisë së Shqipërisë, për

skllavërimin e vendit tonë nga të huajt.

Këto lidhje me të huajtë shpjegohen, në radhë të parë, me faktin se këta agjentë të

Vatikanit, në Shqipëri gjithmonë kanë përmbushur detyrat që u ka ngarkuar ai; pra, sipas

udhëzimeve të Vatikanit, kanë bashkëpunuar dhe janë vënë në shërbim të të huajve të

ndryshëm, që kanë ardhur në vendin tonë. Përveç kësaj, këtai kanë lidhur me pushtuesit e

hauj te vendit tonë të njëjtat qëllime politike,ideologjike dhe ekonomike, për shtimin e

privilegjeve e të pasurive të tyre.

Më 1870 kleri katolik shqiptari shkëputi përfundimisht lidhjet e tij me Francën

dhe u lidh me derën e Absburgëve. Dera e Asburgëve, me qëllim që ta përdorte klerin në

Shqipëri sambasinteresave te veta, qysh në fillim e subvencionoi me fonde të posaçme

vjetore, (18) për organizimin dhe forcimin e kishës katolike shqiptare.

Më 1857, me ndihmën e Asburgëve,imzot Topçiu hapi një kolegj për xhakonj.

Disa vjet me vonë, gjithmonë me ndihmën e austriakëve, më 1882, u ndërtua kolegji

françeskan në Troshan dhe, më 1887, në Shkodër. Vjena në këtë kohë paguante një kuotë

vjetore prej 1.200 florintash për mbajtjen e tri shkollave katolike në Shkodër. Katedralja e

Neshatit dhe e Prizrenit, kasha e Durrësit, e Tiranës dhe e Dervenit, etj. (19), ndërtohen

me ndihmën e derës së Absburgëve. “Nuk ka gur kishe a kolegji, që nuk flet për

“bujarinë” dhe projen e derës së lumnueshme të Absburgëve”. Kështu shkruanin fletoret

e klerit në periudhën kur ataishin të lidhur me Austrinë.

Të gjitha këto fonde, që harxhonte Austria për ngritjen dhe mbajtjen e shkollave,

seminareve, kuvendeve, kishave si dhe një ushtrie të zezë prej qindra jezuitësh dhe

françeskanësh, patën si përfundim, vënjen e këtyre të fundit në shërbim të Austrisë, për

realizimin e qëllimeve të saj në Shqipëri.

Perandoria austriake, për shërbimet e çmuara qëi sillnin krerët e klerit katolik

shqiptar,i nderonte me rroga personale, dukei dhënë 450 korona çdo meshtari në vit,

shumë kjo e mjaftueshme për të përballuar nevojat kishtare. (20)

Mjaft klerikëve, të dalluar për shërbimet, qëi bënin perandorit, ju dhanë një sërë

titujsh nderi dhe dekorata të larta. Kështu, p.sh., më 1916, Perandorija dekoroiimzot

Bumçin, Bernardin Shllakun etj. Me kryqe e urdhëra të larta të shtetit austriak, për

shërbime të larta, në favor të derës së Absburgëve. (21)

Këta tradhëtar të popullit dhe të kombit shqiptar, me qëllime që t’I shërbenin sa

më shumë dhe sa më mirë padronit të tyre, punonin me të gjitha mundësitë që Shqipëria

tëishte gjithmonë nën sundimin austriak. Ata, me paturpësi, shkruanin, më 1917, se “fatii

Shqipnisë ashti lidhun me shartet e monarkisë dhe se vetëm prej frontit të lumnueshëm të

Absburgëve do të shkrepë rrezja e lirisë për kombin shqiptar”. (22)

Ideologui klerit katolik, Pater Gjergj Fishta, në hymnin qëi thurte perandorit të

Austrisë, shkruante:

“Ruje, Zot, Mbretin e Austris,

Qi Shqyptarve u ba murojë;

Në zemër të gjanë, me fuqi t’madhnisë,

Ky të na ketë përherë nën projë.

Na besnikë mei ndejun dona

Njati Mbret qi na libroi;

Aj tue kputë veringat tona,

Përherë zemrat nai pengoi.

Së bashku pra, në shej miradiet,

Mbreti Karl sot palë palë

Si m’lamë të luftës, si n’çeta ushtriet

Gjan’ e jetën duem më ja falë.

Shkaf a Lekë e djalë Mirditet

Gjall’ lirinë ai nuk e lshon

Mbiitaljaj, mbiingliz ka zbritet,

Shqypja e Austris, Shqypnin e pshton…” (23)

Kleri katolik shqiptar, duke dashur t’i bëjë elozhe padronit të tij, arrin deri sat ë

mohojë përpjekjet e mëdha të atdheutarëve shqiptarë për krijimin e alfabetit shqip dhe për

kurorëzimin e këtyre përpjekjeve në Kongresin e Manastirit. Ja çfarë shkruante shtypii

klerit katolik në këtë kohë: “Në kjoftë se kemi nji alphabet të vetmin në gjuhën shqip, ja

dimë për nder veprës së palodhshme të Z.A.Kral, Gjeneral-konsullit të Austrisë,i cili, ma

fort se kushdo tjetër,i dha shkas mbledhjes së kongresit të Manastirit”. (24)

Shkelja e ushtrive austriake në tokën shqiptare kishte të bënte drejt për së drejti

meineresat strategjike, politike dhe ekonomike të Austro-Hungarisë. Ushtarët e kësaj

perandorie erdhën për të shtypur e sunduar me çizmen e pushtuesit mbi vendin tonë;

prandaj populli ynëi urreu dhei luftoi me gjithë shpirt. Të kundërtën bënin klerikët; këta e

konsideronin ushtrinë e perandorit të tyre si shpëtimtaren e vendit tonë. “Me hymjen e

ushtrisë së P. Em. T’Austro-Hungarisë në Shqypni po nis me ague dita e liris dhe për të

mjerin popullin shqiptar. E me rrezet e kësaj lirie ky popull ka sod jetën e bardhë me e çu

në vend dëshirën e vet”. (25) Siç shihet, për klerin katolik çdo pushtues, sambas tyre, sjell

lirinë dhe qytetrimin për popullin tonë. Këtë ata e përsëritën edhe mbas 30 vjetve, më

1939, kur pushtuesve fashistë u thurnin lavdi se, “po sillshin në Shqipni lirin, demokracin

e lumtunin e Shqypnisë, se Shqypnia, nen udhëheqjen e Duçes, nuk humbiste asgja, por

fitonte gjithçka”. (26)

Mbas shpalljes së pavarësisë, kuri gjithë populli shqiptar,i udhëhequr nga patriotët

e shquarismail Qemali, Bajram Curri, Luigj Gurakuqi etj.,ishte ngrituri tëri në këmbë, me

pushkë dhe pendë në dorë, për të drejtat e shqiptarëve dhe të Shqipërisë , duke luftuar

dhëmb për dhëmb me të huajt dhe veglat e tyre në vendin tonë, për t’I dëbuar nga toka

arbërore të cilën ata e mbanin padrejtësisht të pushtuar, duke e kthyer atë në një shesh

luftash të padrejta, klerikët katolik vazhdonin t’I shërbenin perandorisë së tyre, Austro-

Hungarisë, deri sa ajo kapitulloi.

Mbas shkatërrimit të perandorisë austriake, kleri katolik shqiptar, menjëherë, më

1918, ran ë ujdi me një pardon të ri, meitalinëimperialiste, Me padronin e ri atë e lidhnin

të njëjtat qëllime politike,ideologjike dhe ekonomike, kundër popullit shqiptar dhe shtetit

shqiptar, për forcimin e sundimit të tij në Shqipëri, për shtypjen dhë shfrytëzimin e

masave punojse dhe shtimin e kapitaleve të tij në kurriz të popullit shqiptar. Kjo ka qënë

gjithmonë nyja einteresave të përbashkëta, që e ka lidhur klerin katolik shqiptar dhe e ka

radhitur nën kujdesin atëror të Vatikanit në një front të përbashkët, brenda vendit, me

klasat e privilegjuara, ndërsa, jashtë vendit, me disa nga shtetet kryesore kapitaliste të

Evropës.

Më 8 prill 1919, Perrikonona, përfaqësuesiItalian në Shqipëri, njofton

arqipeshkvin e Shkodrës, Jak Sareqin, se qeveriaItaliane, tash e mbrapa do të financonte

klerin katolik shqiptar për të gjitha nevojat që ai do të kishte. GjithashtuItalia merrte

përsipër të financonte me bursë studentët shqiptarë, që ndodheshin nëitali.

Më 29 prill 1919, Vatikani aprovoi propozimin e bërë nga arqipeshkvia e

Shkodrës, që kasha katolike shqiptare të futej nën mvarësinë financiare tëitalisë. (26/1)

Kështu duke filluar nga maji 1919,Italiaimperialiste filloi financimin e klerit katolik

shqiptar për çdo vit me shuma të konsiderueshme të hollash, dhe kjo shumë erdhi duke u

shtruar vazhdimisht. Me vendosjen e vartësisë ekonomike të klerit ngaItalia, krerët e tij e

ndryshuan plakën, filluan t’i thurnin lavdi tashti jo më Austrisë, por perandorisë së re

tëitalisë, dhe ky nënshtrim filloi të bëhej gjithmonë e mëi madh, sidomos mbas

marrëveshjes së Lateranos më 1929, midis Vatikanit dhe qeverisë së Mussolinit, dhe ai

mori formën e plotë mbas vitit 1935.

Italia, për të organizuar më mirë punën e saj kundër Shqipërisë dhe për të

aktivizuar klerin për qëllimet e saj, në kohë të ndryshme, dërgoi, me anë të Vatikanit, një

numër të madh kuadrosh klerike, agjentë me eksperiencë të SIM-it*) të maskuar nën

petkun fetar, të cilët, posa erdhën në Shqipëri, praën arqipeshkvisë së Shkodrës, u caktua

në poste drejtuese të rëndësishme fetare nga ku kishin mundësi të mëdha për të realizuar

detyrat e ngarkuara.

“Këto merimanga të zeza të Vatikanit, endën pëlhurën e vet edhe në Shkodër;

regjimii Zogut u kishte lënë dorë të lirë këtyre njerëzve të Vatikanit dhe këta krijuan një

mbretëri më vehte, në të ahtuquajturën mbretëri të satrapit Ahmet Zogu”… (27).

Këta emisarë tëitalisë u vërsulën kundër popullit shqiptar dhe pavarësisë së tij, me

qëllim që të përgatisnin sa më parë kushtet për pushtimin e Shqipërisë ngaItalia fashiste.

Kleri katolik dhe të dërguarit e SIM-it në Shqipëri me anë të Vatikanit, filluan të

propagandojnë, në fillim, në mënyrë të maskuar, dhe më vonë hapët,ideologjinë fashiste

në Shqipëri, rendin e ri “përparimtar” fashist.

Qeveria e Zogut, duke dashur ta linte popullin shqiptar në errësirë, nuk hapte

shkolla, por nga ana tjetër u kishte lënë këtyre emisarëve të Vatikanit dorë të lirë për të

shtuar sa më shumë numrin e shkollave katolike fetare, jo vetëm në qytet por edhe në

fshat. Ka patur raste, bile, kur janë mbyllur edhe disa nga shkollat e pakta shtetërore, për

të hapur shkollë fetare, pa marrë parasysh protestat e prindërve dhe të nxënësve, siç

ndodhi fshatin Dajç të Shkodrës. Dhe kur fshatarët nuk bindeshin, kleri edhe në disa

fshatra të tjera të Shqipërisë së Mesme dhe të Shqipërisë së Veriut. (28) Në këtë periudhë

shkollatt e klerit, seminaret dhe gjithëinstitutet katolike uinvaduan nga literature fashiste.

Në shkollat e klerit jepeshin hartime me tema fashiste. Filomat dhe shfaqjet, që

jepeshin nga klerikët katolikë, në pjesën dërmuesë, përshkoheshin nga ngjyra të theksuara

fashiste. Të tillaishin, p.sh., drama e shfaqur nga trupa e teatrit të Arqipeshkvisë në

Shkodër (Xhakojt) “Fli për Atdhe”, me subject të nxjerrë nga një film fashist ku

komunistët spanjollë paraqiteshin si bisha, që kishin mohuar çdo gjë, duke filluar nga zoti

deri te prifti. Në dramë priftërinjtë dhe murgeshat paraqiteshin viktima të komunistëve,

por ndihma hyjnore e Musolinit dhe Frankos, të bindur nga papa, paqësoi çdo gjë në

Spanjë. Drama tjetër antikombëtare “Skënderbeu”, e vënë në skenë nga shoqëria “Don

Bosko”, e shkruar nga prifti Aleks Baqli, e paraqet heroin tonë sikur ka qënë një kryqtari

thjeshtë, ushtari binduri papës, që shihte te veneciantët vëllezërit e tij, të cilët gjoja e

ndihmuan me gjithe shpirt për triumfin e katolicizmit në Shqipëri.

Fonde të tjera të veçanta ju dhanë klerit edhe nëpërmjet kryekonsullitItalian në

Shkodër, Giovani Giros, dhe, më vonë, Salvatore melonit. (29)

Në këtë periudhë, rol me rëndësi në përhapjen eideologjisë fashiste në Shkodër në

Shqipërinë e Veriut dhe në rrethet kulturale të kohës, luajtën dhe organet e shtypit të

klerit katolik shqiptar. Një numëri madh revistash kulturalo-artistike, fetaro-kulturale, e

tjera, rreth dhjetë, botoheshin në Shkodër. (30) Ky numër është record në një qytet

relativisht të vogël si Shkodra me një popullsi të pakët katolike. Një vend të dukshëm në

faqet e këtyre revistave zinte propangandimii dogmave obskurantiste fetare dhe lufta

kundër lëvizjes komuniste e punëtore ndërkombëtare si dhe kundër shkencës sa saj

udhëheqëse marksiste-leniniste.

Autorët që trajtonin këto tema dhe artikuj redaksionalë, në shkrimet e tyre,

shpifnin e trillonin, në kundërshtim me të vërtetën, kundër lëvizjes komuniste në

përgjithësi dhe Bashkimit Sovjetik në veçanti.

Në artikujt e tyre atai përshkruanin komunistët si njerëz pa atdhe e familje, duke u

vënë lloj-lloj epitetesh.

Këtë kleri e bënte me qëllim që të largonte masat punonjëse nga lufta politike

kundër regjimit në fuqi, e cila do të shpinte drejt organizimit të tyre; në këtë mënyrë, pra,

pengonte përhapjen e lëvizjes komuniste në Shqipëri, që mbas 1935-ës po shtohej me

Shpejtësi.

Kleri katolik shqiptar, duke pasur si qëllim që të paraqiste në masat punonjëse të

Shqipërisëidetë komuniste dhe sistemi komunist nga më të rrezikshmit për njerëzimin, në

organet e tij të shtypit filloi të botojë artikuj të ndryshëm, ku shpifej e trillohej pa skrupuj.

Kështu, p.sh., u shkruan shumë artikuj kundër Bashkimit Sovjetik, kundër luftës

popullore, që bënte populli spanjoll kundër diktaturës së Frankos për liri e pavarësi. (31)

Në këta artikuj, kleri kërcënonte popullin shqiptar me rrezikun komunist, prandaj duhej të

merreshin masa kundër tij, dhe nxirrte edhe detyra si për regjimin e mbretit Zog, ashtu

dhe për jerarqinë fetare katolike në Shqipëri.

Për të pasur njëide më të qartë mbi forcën e madhe propagandistike të këtyre

organeve dhe vjetërsinë e tyre, po japim disa Hollësira:

Më 1891, filloi botimin e përkohëshmja fettare “Elçija e zemers së Krishtit”. Më

1908, ju shtua kësaj së përkohëshmeje edhe pjesa letrare. Më 1914, u nda më dysh; pjesa

fetare, me emrin “Lajmëtarii zemerssë Krishtit”, e cila gjatë ekzistencës së saj drejtohej

nga klerikë katolikë të huaj, si pasi, Jungu, Xhenovic, Catoneo, Buseti, Aldegieri, etj.,

dhe pjesa letraro-kulturale “Përparimi”, që pati jetë deri më 1916. kjo e fundit, gjatë

kohës së saj, u tribunë politike dheideologjike e klerit katolik shqiptar dhe e Vatikanit në

Shqipëri, në shërbim të të huajve dhe kundërinteresave të kombit shqiptar.

Më 1912, françeskanët botuan të përkohëshmen fetare “Zanii Shna Ndout”, në të

cilën, përveç problemeve fetare, trajtoheshin edhe probleme politike,ideologjike e letrare.

Më 1913, filloi botimii së përkohëshmes, siç e quanin, letraro-kulturale, “Hyllii Dritës”.

Kjo e përkohëshme, e cilaishte nga më të rëndësishmet në nëndor 1944, nuk pushoi së

helmuari ndërgjegjen e popullit shqiptar, me dogmat fetare mesjetare, antishkencore për

të mbajtur Shqipërinë vazhdimisht në errësirë, meideologjinë borgjeze të pushtuesve

austriakë dhe, mbas 1921-së, nuk pushoi së propaganduariideologjinë fashiste. Në faqet e

kësaj së përkohshmeje u shkruan me dhjetra artikuj politikëm kundër komunizmit, në

përgjithësi, dhe Bashkimit Sovjetik, në veçanti, për të shuar çdo shkëndijë të lindjes së

komunizmit në Shqipëri.

Në vitin 1917, doli e përkohshmja fetare “Zoja e Shkodrës” dhe në vitin 1929

filloi botimii së përkohshmes letraro-kulturale “Leka” e cila, mbas “Hyllit të Dritës”,ishte

më e rëndësishmja dhe që, më vonë të dyja me “Kumbonën e së Diellës”, të botuar më

1938-1944, tribunë nga ku propagandohej fashizmi, nazizmi dhe luftohej çdo lëvizje

liridashëse e patriotike, komuniste e nacionalçlirimtare, që ngrihej për lirinë dhe

pavarësinë e vendit, kundër shtypjes së sundonjësve vendas dhe pushtonjësve të huaj.

Përveç revistave, kleri kishte dhe një numër gazetash që, me fuqinë e tyre

propagandistike, ndikonin në botën e brendshme të njerëzve me një fuqi të

jashtëzakonshme, për t’u pajtuar me gjendjen fetare e politike ekzistuese. Të tillaishin

fletore “Besa Shqiptare”, “Posta e Shqypniës” nën drejtimine shërbëtorit besniktë Austro-

Hungarisë e, më vonë, tëitalisë fashiste, Gjergj Fishta, e cila trajtonte, pothuaj, kryesisht

çështje politike. Më 1923, doli “Ora e Maleve”, etj.

Mbas 1935-ës, në faqet e këtyre organeve filloi të tingëllojë më fort dhe më hapët

propaganda fashiste, duke e paraqitur rendin e ri fashist si rendin më demokratik në botë,

të adhuruar nga Zoti njëherë e përgjithmonë, për të mirën e njerëzimit,i cili rend duhej të

merrej nga të gjitha vendet si modeli demokracisë dhei lumturisë së popujve. (32)

Një numëri madh kalemxhinjsh, klerikësh katolikë, agjentë të Vatikanit, të

Austro-Hungarisë dhe në fund, tëitalisë fashiste dhe të Gjermanisë naziste, shkrimtarë,

gazetarë, historianë, kompozitorë, folkloristë, dramaturgë, etj., kanë shkruar me qindra

artikuj në këto organe. Censura kontrollonte me kujdes në përkthimet e librave të huaja,

borgjeze dhe fashiste, (33) me qëllim që asnjë prej tyre të mos kishte përmbajtje

përparimtare.

Kleri, me qëllim që të realizonte detyrën përfundimtare që kishte marrë nga

padronii tij, për të përpunuar opinionin e vendit, për të afruar gjithmonë e më shumë

Shqipërinë meitalinë fashiste, në faqet e këtyre revistave, gazetave e veprave të

ndryshme, botonte artikuj për miqësinë dhe vllazërinë, që ekzistonte ndër shekuj midis

popullit shqiptar dheItalian, për lidhjet e vjetra me Romën mëmë, për jetën e lumtur dhe

të begadshme që bënin punonjësitItalianë, e tjera. Aty-këtu, me doreza, në forma të

ndryshme, në shkrimet e tyre nxirrte kokën qëllimi, afrimi dhe bashkimii dy popujve, se

“Roma gjithmonë ka qënë një nënë e mirë dritëdhënëse për popullin dhe kombin

shqiptar”. (34)

Kleri katolik, për të drejtuar veprimtarinë e gjithë këtyre organeve, kishte

ngarkuar kuadro të shumta, nga më të aftat dhe me përvojë, për përgatitjen e të cilave

kishte punuar me kohë. Në kohën kur në Shqipëri kishte shumë pak kuadro të larta,

vetëm kleri kishte vetëm 300 kuadro të larta, pjesa dërmueseishin njerëz të lauruar me një

ose dy diploma, të përgatitur me mjeshtëri në kolegjet e Vatikanit për të përhapur e

mbrojturideologjinë reaksionare fetare, për të luftuar kundërshtarët e saj, shkencëtarë e

filozofë përparimtarë, për të luftuar teorinë marksiste-leniniste, lëvizjen punëtore e

komuniste.

Këta kalemxhinj, që vazhdimisht kishin qenë në shërbim të të huajve dhe që

kishin punuar kundërinteresave të kombit shqiptar, mbas vitit 1933 e shtojnë veprimtarinë

e tyre plot zell për pushtimin e Shqipërisë ngaItalia fashiste ose, së paku, për vënjen në

krye të shtetit shqiptar të një prince nga shtëpia Savoja, meqenëse, sambas tyre, Shqipëria

nuk mund të ekzistonte si shtet më vete. (35)

4.STRUKTURA E KISHËS KATOLIKE SHQIPTARE RRETH VITEVE 1936-

1937 DHE ROLIi KLERIT KATOLIK SHQIPTAR NË PREGATITJEN E

PUSHTIMIT TË SHQIPËRISË NGA ITALIA FASHISTE

Në këtë periudhë kleri katolik shqiptar “paraqitej një shtet më vete, brënda qeverisë së

Zogut” (36), një shteti fuqishëm, me një hierarki të madhe dhe të organizuar me

përsosmëri, me një loinjë politike dheideologjike të përpunuar prej qindra vjetësh nga

paraadhësit e tyre dhe nga Vatikani, me një potencial të fuqishëm ekonomik, me një

system të përsosur organizimi dhe disiplinë, ku urdhërii arqipeshkvitishte ligjë për të

gjithë, dhe që të gjithë duhej ta zbatonin në kohë dhe pa hezitim. Thyesit e disiplinës

persekutoheshin me rreptësi. Ndikimii hierarkisë katolike në popullsinë e prapambetur të

vendit tonëishtemadhe, veçanërisht në një kohë kur rreth 90% e popullitishte analfabet,

dhe sidomos në Shqipërinë e Veriut dhe të Mesme, ku kasha katolike kishte punuar më

shumë. Urdhërii “uratës”ishte urdhërii zotit për besimtarin dhe as që mund të diskutohej.

Hierarkia katolike ndikonte shumë mbi parinë e vendit, bejlerë e bajkatarë, të cilët e

dëgjonin fjalën e klerikut me respect. Këta ushtronin një ndikim të madh edhe ndaj

organeve qeveritare qendrore, ndërsa ato lokaleti kishin nëninfluencën e tyre pothuajse të

plotë.

Ky shteti fuqishëm klerikal, me qendër në Shkodër, kishte një aparat të

fuqishëminstitucionesh, nga kisha deri tek arqipeshkvia. Në Shqipëri, në këtë periudhë,

kishte 6ipeshkvi:ipeshkëvia e Pultit, e Lezhës, e Zadrimës, e Durrësit, e Mirditës dhe e

Shkodrës. Kishte një numër të madh kishash, kuvendesh, seminaresh dhe shkollash; një

pjesë e madhe e tyre në Shkodër, në fshatrat e Shqipërisë së Veriut dhe të Shqipërisë së

Mesme; disa në Durrës dhe në Tiranë; një kishë në Elbasan dhe një kishë në Vlorë.

Kleri nuk kurseu asnjëherë fondet dhe kuadrot për të përhapurideologjinë e vet

nga këto çerdhe të mashtrimit dhe të errësirës. Vetëm në Shkodër, një qytet relativishti

vogël dhe që pjesërisht banohej nga muslimanë e ortodoksë, kleri katolik kishte një

numër qendrash fetare, siçishin: Kuvendi françeskan me dy qendra, praën kishës dhe në

lagjen e Arrës së Madhe: Kuvendii Jezuitëve, Kuvendii Motrave Servite, kuvendii

Motrave Saleziane, vetëm me gra e vajza, Kuvendii Motrave Stigmatine; Kisha e

Katedrales e varur drejt nga arqipeshkvi, Kisha e madhe e Fançeskanëve, Kisha

fr5ançeskane e Shënkollit, Kisha e Jezuitëve, Kishae Motrave Stigmatine, Kisha e

Motrave Saleziane, Kisha Shën Marisë, Kisha e Zojës së Shkodrës, Kapela e Motrave

Servite. çdo famulli ose kishë, përveç kishës, kishte edhe qelën. Gati për çdo fshat me

popullsi katolike kishte kishë.

Përveçinstitucioneve të sipërme, kleri, me qëllim që të kishte nëninfluencën e

plotë rininë e qytetit të Shkodrës, për ta edukuar dhe drejtuar sipasinteresit të vet, kishte

hapur ne Shkodër disa shkolla që, për nga numri,ishin më shumë se shkollat shtetërore të

kohës. Kështu, p.sh.,ishte shkolla fetare e jezuitëve, dy shkolla fillore të françeskanëve,

fillorja e stigmatineve, shkolla fillore e motrave servite, gjimnazi 8-vjeçar jezuit dhe

gjimnazi 8 vjeçari fretërve, shkolla e mesme e stigmatineve për vajza, seminarii

murgeshave stigmatine, seminari për xhakonji jezuitëve, e tjerë.

Në këto shkolla mbizotronte trupa mësimore prej priftërijsh; vetëm në kuvendin e

jezuit, në Shkodër, kishte rreth 50 priftërinj, prej të cilëve 30 profesorë të kolegjit e

seminarit papnuer. Një numër më të vogël kishte seminarii Rubikut,i Troshanit,i Lezhës,

kuvendet e stigmatineve, e tjerë.

Të gjithë priftërinjtë, kishat e fshatrave dhe të qyteteve si dhe kuvendet e

ndryshme vareshin ngaipeshkvitë dhe këto nga arqipeshkvia e Shkodrës. Kjo e fundit

dhe arqipeshkëvia e Durrësit vareshin drejt për së drejti nga papa, ose lidheshin me papën

nëpërmjet Delegatit Apostolik (I plotfuqishmii papës), praën kishës katolike shqiptare.

Në Shqipëri erdhi, kohë pas kohe, një numëri madh organizatorësh katolikë, siç

mund të përmendim murgët balizianë, pak më vonë benediktinët, organizatorët e urdhërit

të ri françeskan në shek XII, të urdhërit domenikan në shek XIII, u bë riorganizimii

urdhërit françeskan më 1866 dhei shoqatës së jezuitëve në mesin e shek XIX, e cila luajti

një rol me rëndësi të madhe kundërinteresave të vendit dhe kombit tonë. Shkurt, po japim

disa hollësira mbi këtë shoqatë.

Dihet, nga burimet historike, se tre jezuitët e parë erdhën në Shqipëri më 1841 që

të treItalianë.ipeshkvii Shkodrës, në atë kohë,ishteItalian. Më 1848, Propaganda fide e

Vatikanit dërgoi në Shqipëri Patër Claudio Stansislao Neri për të organizuar shoqatën e

jezuitëve.

Dalëngadalë, brenda njëqind vjetve, 1841-1944, jezuitët, nga tre veta, krijuan një

ushtri të tërë. Kjo shoqatë kishte një organizim të përsosur dhe disiplinë të fortë. Që në

fillim të themelimit, jezuitët ngritën një shkollëItaliane në Shkodër. Atdhetarët shqiptarë

ngritën zërin e tyre kundërkundër këtij akti të klerit katolik shqiptar. Një ndër taishte Zef

Jubani,i cili, për këtë arësye, u luftua nga kleri, jo vetëm sa qe gjallë por edhe pas

vdekjes. Më 1977, jezuitët themeluan në Shkodër “Kolegjin Saverjan”, ku mësimet

jepeshinitalisht dhe gjithë drejtuesit, 11 rektorë,ishinItalianë. Në një kohë, kur rilindasit

tanë të Shquar punonin me të gjitha forcat për hapjen e shkollave shqipe, gjatë 1877-

1929së në këto shkolla e seminare jepnin mësim në gjuhën të huaj 129 mësues, petagogë

e profesorë jezuitë, 120 prej të cilëveishinItalianë, austriakë, gjermanë, etj.

Të gjithë këta mësues e profesorë të huaj luftonin me çdo mjet kulturën tonë

kombëtare dhe gjuhën tonë amtare. Të gjithëishin të dërguar të politikës ekspansioniste

dheimperialiste të Austrisë,italisë, Gjermanisë dhe të Vatikanit; të gjithë, pa përjashtim,

kanë qenë misionarë të përgatitur që më përpara, për të shkombëtarizuar popullin tonë.

Tri javë pas pushtimit të vendit tonë ngaItalia fashiste, revista “Leka”, organi jezuitëve,

në maj të vitit 1939, në kryeartikullin “Fashizëm,individualizëm dhe komunizëm”,

shkruante: …”Jemi edhe na në regjimin fashist. Punë e mirë në shumë pikëpamje, veç n’u

kuptoftë për së mbari. Pse fashizmi nuk asht gja tjetër veç nji qeveri e fortë, ose nji ushtri,

por asht në temel, domosdo nji lëvizje shpirtnore me nji kuptim mendor. Ky asht kuptimii

vërtetqi fashizmës: as robin nën zgjedhë të kolektivitetit, as liri për nji jetë egoiste, por

liri e matur me drejtësi e me të kryem të detyrës shoqnore….Kush don me kenëi drejtë,

kush a gati me u ba fli për të mirën e vllazënve, le ta quej vedin fashist”. (37)

Për të realizuar qëllimin e tyre, Vatikani dhe qeveria fashiste e Benito Musolinit,

dërguan misionarët më të mirë në Shqipëri, me qëllim që të pregatitej terreni profashist

në vend. Të tillëishin Giuseppe Valentini, Patër Fausti, Kordinjano e të tjerë. Në vitin

1912 erdhi në Shkodër Fulvio Cordignanua s.j.,i cili qëndroi deri më 1942. ky armiki

tërbuari Shqipërisë dhe misionar me rëndësiiitalisë në këtë vend, veproi e shpifi kundër

Shqipërisë sa mundi. Më 1925, në veprën e tij “Epopeja Komtare e popullit shqyptar”,

thoshte se këngët popullore shqiptare, “nuk çekin kurrnji zhvillim komtar të

përbrendshëm të përbashkët kah lirija”, domethënë mohon karakterin patriotic të poezisë

sonë popullore. Më poshtë thotë: përgjithësisht kangët heroike popullore të Toskve e të

Gegëve, flasin për punë të mdha të njaj trimi a të njaj fisi, tuj mos u naltue kurr në nji

concept të përgjithtë” (38); pra, mohon frymën kombëtare të poezisë sonë popullore. Më

1934 ky agjenti fashizmit shkruan në veprën e tij “Dizionario Albaneso-Italiano”:

“Bisogna viverein Albania per alcuni anni per rendersi conto delle condizioni di

“imbroglio”in cui si trova ogni cosain questo paese”. (Duhet të jetojë njeriu në Shqipëri

për të kuptuar kushtet e ngatëresën, në të cilën gjëndet çdo gjë në këtë vend). Pra ky

misionari zi, siçishte vetë, shikonte vetëm zi e ngatërresa në Atdheun tonë). (39)

Në tre vëllimet e veprës “L’Albania”, Kordinjanua, faqe për faqe, ka fjalë dhe

ngjyra nga më diskreditueset për popullin tonë. Ky fashisti njohur në Shqipëri, më 1941,

botoi artikullin shpifës e famëkeq “L’Albania nella storia e nella vita ossia visione

panoramica di un piccolo mondo primitive” (“Shqipëria në histori e në jetë ose pamje

panoramike e një bote së vogël primitive”). Në këtë artikull të botuar në organet e

Akademisë Mbretërore tëitalisë, me qëllime të caktuara, autori mohonte autoktoninë e

popullit shqiptar…”Po e themi çiltas, se për mua çështja eidentitetit të popullit shqiptar

të soçëm me atë tëilirisë së moçme është thjesht një mit”. (40) Ky fashist arriti gjer atje,

sa heroin tonë kombëtar, Skënderbeun, ta paraqiste, jo si prijës të popullit shqiptar, por si

kapedan çetash ose çetnik të shitur në Shërbim të Vatikanit, Të Napolit e të Venedikut.

Ai, në artikujt e tij, pohon se shqiptarët nuk kanë histori, kanë zënë vendin e huaj. (41)

Më 1923-24 erdhi dhe punoi në Shqipëri deri në vitin 1943 priftiItalian Giuseppe

Valentini. Ky qe prefekt dhe drejtori edukatës fizike në Kolegjin Saverjan. Më vonë u bë

udhëheqës shpirtërori revistës “Leka”. Qe një ndërideologët dhe organizatorët e jezuitëve

në Shkodër. Si ky, ashtu dhe pasardhësit e tij, luftuan me të gjitha forcat që të zotëronte

kudo në Shkodër, përmes oborrit fryma e respektit të çdo gjëjeItaliane, nënshtrimi ndaj

kulturës dhe gjuhësItaliane. Jo rastësisht selia e jezuitëve në Shkodër, përmes oborrit të

saj, lidhej me kryekonsullatënItaliane në Shkodër.

Gjatë pushtimitItalian. Valentine u bë përfaqësonjës kryesori kulturës fashiste në

Shqipëri. Aiishte bashkëpunëtori mëi ngushtëi Mustafa Krujës dhei Ernest Koliqit. Ai u

bë një ndër zëdhënësit eideologjisë fashiste në Shqipëri, sidomos nëinstitucionin e

Studimeve, që u themelua më 1940, nga Cianua e Jacomoni. Sot, nëitali, është miku mëi

ngushtëi Ernest Koliqit dhe vjell vrer kundër Shqipërisë socialiste.

Pra, si shihet kuadrot më kryesore tëinstitucioneve fetare në fillimishin të huaja,

por Vatikani punoi dhe përgatiti shpejt kuadrin klerik shqiptar. Kleri vendas kishte

mundësi më shumë të futej ndër besimtarët, për të përmbushur më shpejt dhe më mirë

detyrat qëi ngarkonte Vatikani.

Për të përgatitur kuadrot kleri katolik zgjidhte djemtë më finokë. Jezuitët pëlqenin më

shumë fëmijët me prejardhje të pasur, kurse françeskanët pranonin edhe të varfër, si në

fshat dhe qytet. Këta fëmijëi merrnin në moshë të vogël,i futnin në kopshtet e tyre të

fëmijëve, mandeji edukonin në shkollat fillore e të mesme. Ështëinteresante fakti se kleri

fëmijët që merrte për t’i futur në kopshtet e kolegjet e veta,i shkëpuste plotësisht nga

kontakti me ambientin e jashtëm, aq sa fëmijëve të porsafutur në kolegjin klerikal u

ndryshohej edhe emir; kështu për shembull, Patër Gjergj Fishta emrin e vërtetë e kishte

Zef. Ky emër ju ndërrua, posa u fut në kolegj, dhe u pagëzua nga kleri me emrin Gjergj.

Gjatë vazhdimit të shkollës (kolegjit) u ndalohej çdo kantakt me botën e jashtme,

duke u edukuar brenda mureve të larta të seminareve, me një disiplinë dhe edukatë të

rreptë fetare. Nxënësve u ngulitnin në tru ato cilësi morale eideologjike, që duhej të

kishte një prift,i përgatitnin me njohuri të thella teologjike e kulturale.

Mbasi kryenin shkollën e mesme, xhakonjti dërgonin në universitetet e Vatikanit

për të kryer arësimin e lartë. Për njëzet vjet, pasi e përpunonin kështu çdo minutë, ditë,

muaj, vjet pa ndërprerje, me një ndjenjë të fortë fetarei riu bëhej predikuesi binduri

kristianizmit deri ne vdekje. Pra, këta bij të pasurish (por edhe kurishin bij të varfërish,

mbas mbarimit të universitetit bëheshin tën pasur, se emëroheshin praën kishave e

kuvendeve, vende këto që administronin pasuri të mëdha) në këtë mënyrë bëheshin

mbrojtës të vendosur të klasave të pasura të vendit. Këta njerëz parazitë, ashtu si dhe

klasat shtypëse dhe shfrytëzuese, hanin në kurriz të të varfërve, pinin si shushunja gjakun

e popullit me forma e metoda nga më të ndryshmet.

Në sistemin e organizimit të tij, kleri katolik shqiptar kishte krijuar e organizuar

dhe një numër organizatash e shoqërish fetare, të cilati përdorte si leva të fuqishme në

duart e tij kundër armiqve të vet. çdo organizatë kishte një system të caktuar organizimi,

me udhëheqjen e vet, me stemën dhe flamurin përkatës (42). Në formë këto paraqiteshin

si organizata fetare por në të vërtetëishin organizata politike. Historia e vërtetoi se

destinacionii tyreishte politik, në favor të Vatikanit dhe tëitalisë fashiste,

kundërinteresave të Shqipërisë. Të tilla organizata e shoqata mund të përmendim:

“Shoqnia Bashkimi” “Shoqnia Agimi”, “Lidhja e mësuesvë katolikë”, “Nji tubë

djelmoshash shkodranë”, “Rozafa”, “Shoqnia Bogdani”, “Veprimi katolik”,

“Antonjanja”, “Shoqnia e Zojës Ruzare”, “Djelmënia Antonjane”, “Bijat e Zojës”,

“Rrethi Don Bosko”, “Misinet Shetitëse”, e shumë të tjera, të themeluara në kohë të

ndryshme. Të gjitha këto punonin për rrënjosjen e botë kuptimit fetar ndër besimtarët

katolikë shqiptarë, sidomos tek të rinjtë, duke u përpjekur që ta mbanin popullin në padijë

ashtu siç dëshëronte kleri dhe klasat sunduese të vendit, për ta sunduar më lehtë.

Krahas krijimit, organizimit dhe forcimit të organizatave fetare, kleri katolik, nga

viti në vit, prej kohësh hapi edhe një numër shkollash fetare katolike, me

priftërinjItalianë. Dokumentat tregojnë se në Pëllanë, dikur vendi banuar, është hapur një

shkollë fetare në gjuhënitalisht që në vitin 1638… Atë e drejtonte njëItalian. (43) Një vit

më vonë, u hap një tjetër shkollë në Bilisht. (44) E kështu me radhë misionarët e papës

filluan të vërshonin në Shqipëri për të hapur shkollat e për të propangaduar katolicizmin.

Sidomos, mbas vitit 1880, këta emisarë të Vatikanit, nëpërmjet shkollave, librave dhe

agjitacionit që kryenin në popull, bënin të gjitha përpjekjet për të futur në botën e

brendshme të popullit shqiptar bindjen në drejtësinë e fesë katolike. Këta misionarë

kryenin, gjithmonë, detyrat e ngarkuara nga papa dhe asnjëherë nuk uinteresuan për të

mirën e popullit shqiptar, por për skllavërimin shpirtëror, politik dhe ekonomik të tij.

Në vitin 1879, kleri hap të parën shkollë fillore fetare për motrat stigmatine; më

vonë hapet një shkollë e tillë në Durrës më 1896, një tjetër në Kallmet më 1907; më 1925

hapet shkolla fetare në Dajç dhe më 1930 në Tiranë. Në këto shkolla, udhëheqësit

shpirtërorëishin, në pjesën dermuese,Italianë. Për financimin e këtyre shkollave, kleri

ndihmohej nga papa, pjesërisht nga Austro-Hungaria dhe, mbas 1919ës,Italia nuki kurseu

fondet për këto çerdhe të errësirës, të shtypjes dhe tq obskurantizmit mesjetar.

Lind pyetja: çfarëi duhej kombit shqiptar hapja e shkollave për mësimin e fesë

katolike në gjuhë të huaj, nga priftërinjItalianë, kur ai nuk kishte shkollat në gjuhën

shqipe, dhe s’dinte shkrimin e këndimin shqip? Përsei duhej kjo gjë atij, kur ai s’e kishte

besuar asnjëherë këtë, veç meimponimin e bajonetave të të të huajve dhe të misionarëve

të papës? Kurrë në këto shkolla nuk u dëgjua të flitej për çlirimin e Shqipërisë nga të

huajt, por u fol vazhdimisht për fenë katolike, për papën, për Marinë, për krishtin, për

zootin, etj. dhe ju bënë vazhdimisht elozhe pushtuesve.

Me qëllim që lexuesi të ketë njëide të qartë, se me çfarë mjeshtërie dhe force të

përsosur organizative kleri organizonte shoqatat fetare, për t’i pasur ato leva të fuqishme

në duart e veta, për të tërhequr dhe për të vënë nëninfluencën e tij gjithë besimtarët,

veçanërisht rininë për t’i përdorur pastaj me lehtësi ku t’ja lypte nevoja atij, po japim një

tablo të shkurtër mbi sistemin e organizimit vetëm të njërës nga këto organizata, të

“Veprimit katolik”.

Organizata e “Veprimit katolik”. Sipas udhëzimit të vatikanit, në fillim të vitit

1937, u krijua në Shqipëri nga kleri katolik organizata “Veprimi katolik”, (ose aksioni

katolik). Vatikani dheItalia fashiste e krijuan pikërisht këtë organizatë në këtë kohë, me

qëllim që të propagandonin më shumë krishtërimin ndër besimtarët me moshë të re, që po

tërhiqeshin gjithnjë e më tepër nga ndikimiiideve komuniste. Pra, ata e krujuan

“Veprimin katolik” si kundërpeshë të lëvizjes komuniste që kish filluar të përhapej në

këtë kohë, si dhe për propagandimin eideve fashiste në radhët e rinisë katolike shqiptare.

Këtoishin në këtë kohë detyrat kryesore, që u vunë përpara “Veprimit katolik”. Dhe,

meqënëse këto detyra kishin një rëndësi të posaçme, Vatikani jepte orientim që “edhe në

Shqipëri, si dhe në të gjithë kombet e tjerë, “Veprimi katolik” duhet të bëhet një

detachmenti fuqishëm ei ndërgjegjshëm, me një disiplinë të çeliktë dhe me një organizim

të përsosun”. (45)

Organizimii “Veprimit katolik” paraqitet si vijon:

Bashkimii timave të V.K.

Studentët e V.K

Djelmënija e V.K Anëtarë 16-30 vjeç Seniores 20-30 vjeç

Juniores 16-20 vjeç

Dishitar 10-15 vjeç Të mëdhenj 13-15 vjeç

Të vegjël 11-13 vjeç

Fëmijë katolikë 5-10 vjeç SeksioniiI 8 vjeç

Seksionii 6-8 vjeç

Seksionii gat. 5-6 vjeç

Bashkimii grave të V.K

Studentet e V.K

Varzat e V.K Anëtare 15-30 vjeç

Dishitare Të mëdha

Të vogla

Pregatitje Benjamine Të mëdha

Të vogla

Ndërsa organet locale e qendrore të V.K paraqiteshin:

Zyra Qendrore

E V.K

Trimat Djemtë Gratë Vajzat

Parija Parija Këshilli Këshilli

Qendrore Qendrore Epruer Epruer

Qendra Djoçezian Këshilli Federata (1) Këshilli Këshilli

Djoçeziane Djoçeziane Djoçezian Djoçezan

Këshillii Famu Këshilli Këshilli Këshilli Këshilli

llisë për V.K. Drejtues Parisë Parisë Parisë

Asistentin, presidentin, për zyrat qendrore e për parinë qendrore (Këshilli Epruer),i

emëron papa; për qendrën djoçeziane, këshillin e famullisë e këshillin e parisëi

emëronipeshkvi.

Simbas statutit të “Veprimit katolik”, në artikullin e parë thuhet: “Veprimi katolik

asht nji veprimi fuqive të organizueme për pohim, për hapje, zbatim e mbrojtje të

parimeve katolike në jetë të secilit, të familjes e të shoqnisë.” (46)

Piu XI thotë: “Veprimit katolik ka për qëllim me përhapë mbretninë e Krishtit

ndërindividë, ndër familje e shoqni”. (47)

“Veprimi katolik asht katoliçizmi militarist”, (48)

“Veprimi katolik nuk ngujohet mbrenda nji kombi o nji kontinenti. Veprimi

katolik asht nji veprimi përgjithët ei përbashkëti katolikëve, pa përjashtim seksi, gjendjeje

shoqënore, ku;turale e prirje shoqnore e politike”. (49) “Anëtarët e Veprimit Katolik do të

qytetnojnë e të kulturojnë njerëzimin; prandaj duhet të jenë yndyra e pikat ma të

zgjedhuna të shoqënisë”. (50)

“Nji ndër aktivitetet ma të domosdoshme të veprimit katolik janë mbledhjet e

rregullta, pse ndër to edukohet ndërgjegja, mbahet në kambë disiplina, mbahet gjallë jeta,

lëvizja e bashkimii shoqatës. Lyp pra nji disiplinë ma të fortë se shoqnitë e tjera fetare”.

(51)

Në krye të “Veprimit katolik shqiptar” u vu prifti Mikel Koliqi dhe nënkryetarë

Zef Haxhija e prifti Zef Shestani. Porsa u krijua kjo organizatë, u shqua ndër organizatat

e tjera të klerit katolik, megjithëse atoishin krijuar para shumë vjetësh, si për numrin e

madh të anëtarëve, ashtu dhe për organizimin, dishiplinën dhe aktivitetin që tregonin

anëtarët e saj.

Stukturat e kësaj organizate, si u paraqit më sipër, tregon organizimin e përsosur

që kishte ajo. Detyrat që ju ngarkuan nga Vatikani dhe ngaItalia fashiste kësaj organizate,

nëpërmjet arqipeshkvit të Shkodrës, Gaspër Thaçit, filluan të plotësohen në mënyrë të

1 Federata djoçezjane përbëhet prej tre grupesh: a) Paria djoçezjane, b) Këshilli djoçezjan, c) Asambleja

djoçezjane. Secili nga këto grupe ka tagër e detyrë të posaçme.

kënaqshme (52). Veprimtaria e saj fetare, profashiste dhe antikomuniste po bëhej

gjithmonë e më e theksuar dhe, siç do të shohim më poshtë, në vitet e pushtimit të

Shqipërisë ngaItalia fashiste, ajo e hoqi fare maskën fetare, u hodh krejtësisht dhe

zyrtarisht në një organizatë politike.

“Veprimi katolik” në vende te tjera të botës ka detashmente ushtarake të rinjsh

katolikë, organe spiunazhi, etj. Ndërsa në vendin tonë nuk arriti të ketë një fazë

organizmi të tillë. Gjatë luftës nacionalçlirimtare, anëtarë e kësaj organizate, me

aprovimin e komitetit qendror të organizatës demokristiane në Shqipëri , u bashkuan me

rininë e Ballit Kombëtar për të përfaqësuar këtë organizatës”. (53) Ai qëndroi atje deri në

çlirimin e Shqipërisë nga pushtuesit e huaj dhe tradhëtarët e vendit, dhe mandej, së

bashku me një numër kriminelësh të luftës së popullit shqiptar, u arratis nëitali dhe gjeti

strehë në Vatikan. Menjëherë papa e aktivizoi këtë klerik, spiker të Radio-Vatikanit, nga

ku propagandon kundër Republikës Popullore të Shqipërisë.

Propagandë antikomuniste dhe profashiste gjatë kësaj periudhe, bëhej jo vetëm në

radhët e organizatave fetare, por edhe nëinstitucionet fetare, veçanërisht në rininë e

shkollave katolike. Kleri ndjenjat e miqësisë, simpatisë për fashizmin,i shprehte edhe

nëpërmjet këngëve, lojnave sportive, e tjera, shpesh organizoheshin mbrëmje tematike,

ku shfaqeshin, pothuajse hapur ndjenjat e simpatisë për fashizminItalian.

Në shkolla, profesorët, duke zhvilluzr lëndët me nxënësit, sidomos histori,

gjeografi, gjuhë, letërsi etj., përpiqeshin me të gjitha mënyrat për të rrënjosur te të rinjtë

ndjenja të forta fetare, profashiste, dhe antikomuniste. Kështu, ata shpesh jepnin tema për

hartime me frymë fashiste, p.sh., më 1937, jepej temë hartimi për maturën “Perche’ amo

l’Italia”. (54) Disa muaj më vonë, në “Kolegjin Saverjan”, u organizua konkursi me

temën “La nuovaItalia”, në të cilin morën pjesë të gjithë seminaristët. (55) Në fund të

vitit 1936, në seminarin papnuer u dha një konkurs tjetër me temën “Duçja- udhëheqësi

madhi popullitItalian”. Këto konkurse kishin për qëllim të popullarizonin sa më shumë

Duçen, si udhëheqës dhe si shpëtimtar tëitalisë. Zakonisht, në shpalljen e rezultateve të

konkurseve, asistonte edhe njëi deleguari konsullatësItaliane në Tiranë. (56)

ProfesorëtItalianë që jepnin mësime në kuvende, nuk u lejonin seminaristëve të

lexonin libra të ndryshëm të letërsisë botërore, por vetëm libra të autorëveItalianë, në

gjuhënitalishte, nën pretekstin se vetëm ato libra parashikonte programi mësimor, kështu

që nuk dispononin të tjera. (57) “Me ardhjen e delegatit apostolic të papës në Shqipëri,

L.Negris, me urdhër të këtij, programet shkollore të shkollave të klerit në Shqipëri u bënë

përafërsisht si programet e shkollave katolikeItaliane”.(58)

Disa profesorë shqiptarë, që punonin aty dhe që kishin zell e zotësi për të punuar

për përhapjen e gjuhës shqipe, pengoheshin, dhe pot ë merrnin njëinisitivë të tillë,

dënoheshin nga të parët e fesë katolike.(59)

“FestatItaliane, si shtetëroret ashtu dhe të familjes mbretërore, festoheshin me

rregull në “Seminarin Papnuer” të jezuitëve dhe në “Kolegjin Saverjan”, me pjesëmarrjen

e gjithë seminaristëve dhe nën drejtimin e trupit mësimor. ProfesorëtItalianë të seminarit

shfrytëzonin organizimin e këtyre festive për të propangaduar fashizmin në radhët e të

rinjve. (60) “Seminariishte ba, gjatë viteve 1935-1938, një organizatë ku dominonte dhe

ushqehej lirisht, nën petkun fetar, fryma politicoItaliane” (61)

Më 7 korrik 1936, Vatikani nisi për në Shqipëri delegatin e vet apostolic praën

arqipeshkvisë së Shkodrës, Hildebrand Antoniutin, kuadër me rëndësii Vatikanit. Atij ju

ngarkuan detyra që të punonte me krerët e klerit katolik shqiptar dhe, nën udhëheqjen e

LegatësItaliane në Shqipëri dhe kryekonsullit të saj G.Gironit, të pregatistee terrenin për

pushtimin e Shqipërisë ngaItalia dhe forcimin e luftës kundër përhapjes së lëvizjes

komuniste në Shqipëri.(62)

Për rëndësinë që kishte ardhja e këtij përfaqësuesi të papës në Shqipëri e tregon

pritja e madhe që ju rezervua, si nga pushteti shekullor ashtu dhe nga pushteti

shtetëror.(63) Për këtë flasin qartë letër-rekomandim qëi jepte Papa Piu XI për mbretin

Zog (64) si dhe letër-këmbimi delegatit apostolic me princin e klerit katolik shqiptar

Gjon Marka Gjonin (65) e shumë të tjerë. Pas ardhjes të delegatit të papës në Shqipëri

erdhën edhe shume priftërinj të tjerë ngaItalia, të cilët mbushën arqipeshkvin e Shkodrës,

kuvendet e seminaret. Ardhja e tyre, me detyra të reja nga Roma,idhaimpuls veprimtarisë

së klerit katolik shqiptar për realizimin e detyrave që kishte shtruarItalia fashiste dhe

Vatikani.

Në këtë kohë, e tërë hierarkia katolike kishte një qëllim të vetëm: përgatitjen e terrenit te

brendshëm në Shqipëri, për pushtimin e Shqipërisë ngaItalia fashiste.

Sintezë e gjithë këtyre përpjekjeve të klerit katolik, einstitucioneve, organizatave

dhe e shtypit të tyre,ishte dita e 7 prillit 1939, kur fashizmi pushtoi Shqipërinë. Këtë e

shpjegoi kjartë patër Anton Harapi, një nga klerët e kishës katolike shiptare dhe

nënkryetari organizatës demokristiane, në fjalimin e tij që mbajti në mbledhjen e të gjithë

klerikëve katolikë, disa ditë mbas pushtimit të Shqipërisë ngaItalia fashiste, për të

udhëzuar vartësit e lidhur me qëndrimin që duhej të mbante kleri ndaj pushtuesit. Ai

tha:”Ajo çka kemi ba deri tash, në favor tëitalisë sonë, nuk asht gjithçka. Tashti na duhet

të punojmë ma shumë për ta përjetësue atë”. (66)

Një rol me rëndësin të veçantë në përgatitjen e 7prillit 1939 luajti kleri katolik

shqiptar dhe ata dhjetëra klerikëItalianë, të ardhur në kohë të ndryshme me mira

klerikëItalianë, të ardhur në kohë të ndryshme me misione të posaçme nga vatikani praën

Arqipeshkvisë Metropolitane në Shkodër. Këta korba të zezishin bërë me kohë përçues të

zellshëm të fashizmit në Shqipëri.

“Këta Klerikë, agjentë të fashizmitItalian, u përdorën me mjeshtri nga

zbulimiItalian nëpërmjet të kuadrove të tyre që punonin në Shqipëri për të korruptuar dhe

vënë në shërbim të fashizmit shumë bajraktarë e vojvodë në krahina të ndryshme të

vendit, të cilët u gjetën të gatshëm për t’i shërbyer fashizmit, sepse një pjesë e tyreishte

kundërshtarë të Zogut vetëm për sundimin, pasuri e çifliqe, ndërsa pjesa tjetër, të mësuar

për ta shitur Shqipërinë te të huajt për një qese me para” (67)

Në këtë kohë, kur gjithë lëvizja komuniste botëroreishte vënë në kurs të

direktivave të Kominternit, për të krijuar kudo në botë, nga të gjitha kombet, frontin unik

me forcat përparimtare dhe antifashiste, kundër rrezikut fashist, që po kërcënonte botën,

pikërisht në këtë situatë kaq të disfavorshme për Vatikanin, Papa Piu Xi, ky shërbëtor

besniki reaksionit ndërkombëtar dhe, në veçanti,i fashizmit dhe nazizmit, si kundërpeshë

të direktivës së Komiternit, lëshoi për të gjithë hierarkinë katolike dhe gjithë besimtarët

katolikë të botës Enciklikën e tij të vitit 1937, të titulluar “Mbi komunizmin e pazot” që

është ndër document më reaksionare që njeh historia e këtij pape. Qëllimiishte që të

angazhoheshin më seriozisht dhe të aktivizohej e tërë hierarkia katolike, partitë

demokristiane, organizatat fetare, shtypi katolik dhe gjithë besimtarët katolikë kundër

direktivave të Kominternit, kundër lëvizjes komuniste, që kudoishte në rritje.(68) Papa

një kopje të këtij dokumenti famëkeqja dërgoi edhe arqipeshkvisë metropolitane në

Shkodër. Enciklika si për klerikët e vendeve të tjera të botës, edhe për klerikët katolikë

shqiptarë shtronte detyra të mëdha dhe të rëndësishme, që konsistonin së pari në

organizimin dhe aktivizimin e një pune më të mirë dhe në një luftë më të madhe të

hierarkisë katolike e gjithëinstitucioneve të saj kundër lëvizjes komuniste në Shqipëri, që

në këtë kohë kishte filluar të përhapej dhe të organizohej në grupe; (69) së dyti, në

dokumentin shoqërues të Enciklinës, papa urdhëronte krerët e klerit katolik shqiptar që të

krijonin partinë demokristiane, e cila të udhëhiqte veprimtarinë politike të besimtarëve

katolikë.

Vatikani, me anë të kësaj Enciklike, kërkonte që të popullarizoheshin sa më

shumë, në masën e katoli8këve, krimet që gjoja bënin komunistët spanjollë, duke shpifur

e trilluar se në Spanjë, “për sa u qe e mundun komunistave, rrënuan çdo gja të artit,

kulturës e shkencfës njerëzore, çdo çast mbytën tufa-tufa shekullarë, vetëm pse janë të

krishterë të mirë. Prandaj, asnji shtet që e kupton përgjegjësië e vet, nuk duhet me ndenjë,

pse çka sod në Spanjë po ndodhë, do të ndodhë nesër në kombe të tjerë”. (70)

Siç shihet, papa jo vetëm që paraqitet një shpifës profesionist, por njëkohësisht u

bën thirrje gjithë qeverive kapitaliste të botës, që ato të bëjnë një bashkim fuqish, një

kryqëzatë, të koordinojnë veprimet për të shuar luftën revolucionare të popullit spanjoll.

Papa u bënte thirrje partive katolike dhe organizatave fetare, që të vepronin me të gjitha

energjitë për organizim kundër komunizmit, për të ruajtur djalërinë katolike ngainfektimi

meidentë komuniste. (71)

Në qarkoren shoqëruese të Enciklikës, papa u shtronte detyrë arqipeshkve në ato

vende ku kishte, të krijoheshin menjëherë partitë demokristiane, për të udhëhequr

veprimtarinë police të katolik shqiptar, Brenda një kiohe relativisht të shkurtër, nën

udhëheqjen dhe drejtimin praktik të delegatit apostolik, Hildebrand Antoniutit, “në

nëndor 1937, për të parën herë në Shqipëri, formuan organizatën e vet politike,

“organizatën demokristiane shqiptare”. (72) Kjo organizatë, në fillim, nuk u popullarizua

në masë, as nuk kërkoi aprovimin e qeverisë së Zogut për t’u njohur, pseishte bindur se

nuk do të lejohej. Ajo u mbajt tepër e fshehtë dhe u njoh vetëm nga klerikët. “Në fillim

organizatën demokristiane e përbënin vetëm klerikët katolikë shqiptarë, si dhe një pjesë e

kufizuar anëtarë të organizatave e rretheve katolike” (&3) Ndërsa më vonë , siç do të

shpjegohet më poshtë, dyert e Demokristianes u hapën për çdo katolik që pranonte dhe

zbatonte programin e saj.

“Në fundin e dhjetorit 1937 u zgjodh komiteti qendrori Demokristianes, me në

krye arqipeshvin metropolitan të Shkodrës, monsinjor Gaspër Thaçin, dhe nënkryetar

patër Anton Harapin”. (74) “Qëllimii kësaj organizate në Shqipëri u shpreh qartë në

programin e saj,i cili parashikonte: 1) Udhëheqjen e veprimtarisë politike të elementit

katolik në Shipëri dhe pjesëmarrjen e përfaqësuesve katolikë në parlamentin shqiptar. 2)

Organizimin e luftës kundër përhapjes së lëvizjes komuniste në Shqipëri. 3) Pregatitjen e

terrenit të brendshëm për pushtimin e Shqipërisë ngaItalia fashiste (Bashkimin e

Shqipërisë meitalinë siç e theksonin ata R.B.) (75)

Komiteti qendrori demokristianes në Shqipëri, për t’u bërë të njohur masave

katolike Enciklikën “Mbi komunizmin e pazot”, ashtu siç porosiste papa Piu XI, e

përktheu atë në gjuhën shqipe, me anën e patër Marin Sirdanit, dhe ua shpërndau gjithë

meshtarëve, kudo qëishin, shqiptarë eItalianë, me detyrë që kjo të punohej nga meshtarët

me masat katolike, para ose gjatë dhënjes së meshës në kishëë si dhe në

mënyrëindividuale. Në të njëjtën kohë, ky document punohej sistematikisht nga kuadrot e

klerit me anëtarët e organizatave fetare katolike dhe në të gjithëinstitucionet arësimore të

klerit katolik. Pra, porositë e papës po viheshin në jetë më së miri nga krerët e

demokristianes.

Një rol me rëndësi, në formimin e organizatës demokristiane dhe në organizimin e

forcimin e saj, luajti delegate apostolici papës praën klerit katolik shqiptar. Ky, në

fakt,ishte udhëheqësi shpirtërori kësaj organizate, krahui djathtëi këtij të plotfuqishmi të

papës në Shqipëri u bënë edhe priftërinjëItalianë, që kishin ardhur prej kohësh në

Shqipëri. Me kujdesin “atëror” të papës, meqenëse organizata demokristiane posaishte

krijuar, u dërgua praën kishës katolike në Shqipëri edhe një numër kierikësh të tjerë,

kuadro me eksperiencë të Vatikanit në lëmin politik,ideologjik dhe të organizimit, për të

ndihmuar në forcimin e demokristianes. Këta klerikë, të cilët u emëruan menjëherë në

poste të rëndësishme fetare, së bashku me delegatin apostolic Antoniuti, organizuan mirë

dhe shpejt organizatën demokristiane në Shqipëri.

Për një kohë relativisht të shkurtër, gjatë viteve 1937-1938, Enciklika e Piut XI u

bëi njohur, jo vetëm për klerikët, xhakonjtë, anëtarët e organizatave e të rretheve fetare

katolike, por edhe për qindramijëra besimtarë. Pra, kjoi dha mundësi klerit, jo vetëm të

forcojë dhe të organizojë më mirë punën e tij propagandistike kundër lëvizjes komuniste,

që vepronte e paorganizuar në një parti të vetme në këtë kohë, por edhe të pengonte në

një farë shkalle përhapjen e saj, sidomos në viset e Veriut dhe të Shqipërisë së mesme.

Popullarizimii fashizmit, nëkëtë kohë, në masat e popullit dhe, në veçanti, në

besimtarët katolikë,ishte një tjetër detyrë e rëndësishme, që shtrohej para krerëve të klerit

katolik. Në kasha, qela, shkolla fetare, në seminare e kudo, anëtarët e demokristianes dhe

të shoqatave e të organizatave katolike, klerikët punonin pa pushim si propagandistë dhe

përçues të zellshëm të fashizmit. “Shkollat dhe seminaret e klerit u mbushën me libra

fashisteItaliane. Nëinstitucionet fetare, priftërinjtë katolikë, shqiptarë eItalianë flisnin

hapur pa frikë, përfashizmin; për “atë që na jep bukën duhet të bëjmë uratën” – thoshin

klerikët. “Gjuha, përatë që ushqenshpirtin, duhet të thotë fjalët dhe notatmë të mira”.(76)

Këtu është fjala për fashizmin. Për seminaristët u vu e detyrueshme që në kohën e lirë të

bisedohej vetëmitalisht (77). Në të njëjtën kohë, fashizmiItalian nuk kursen fondet, që

kleri katolik t’I krijohej baza materiale e nevojshme për propagandimin e fashizmit (78).

Për propagandimin eideologjisë fashiste dhe fetare, rol me rëndësi në këtë

periudhë luajtën edhe organizatat e klerit katolik, të cilat tashti drejtoheshin e

aktivizoheshin edhe me mirë. Shtypii klerit, gjatë atyre viteve, u bë tribunë e

propagandimit të këtyreideve.

Siç dihet,Italia fashiste, kishte në plan të përgjithshëm dhe perspektivë pushtimin

e Shqipërisë. Për realizimin e këtij plani, ajo kishte vite që punonte. Vitet e fundit, ajoi

shtoi veprimet e veta ndaj Shqipërisë, me qëllim që ta aneksonte sa me shpejt. Natyrisht,

planet e saj hasën në rezistencën, jo vetëm të kundërshtarëve të saj me mbretin Zog në

krye, por edhe të shteteve të tjera, që kishininteresat e tyre në Shqipëri.

Nëpërmjet legatësItaliane në Shqipëri dhe kryekonsullatës së saj në Shkodër,Italia

udhëhiqte veprimtarinë antishqiptare të klerit katolik shqiptar. Këto agjentsi spiunazhi

tëitalisë në Shqipëri, duke zbatuar detyrat e udhëheqësve të tyre të Romës, në përputhje

me planin e përgjithshëm tëitalisë ndaj Shqipërisë, aktivizuan në këtë periudhë agjentët e

tyre nga radhët e klerit katolik përqëllime politike dhe ushtarake spiunazhi. Detyra të

rëndësishme ju ngarkuan klerikëve të lartë, si monsinjor Frano Gjinit,

bashkëpunëtoriItalianëve që më 1918, patër Pal Dodës,i vënë në shërbim tëitalisë më

1911, patër Bernardin Palit, një ndër bashkëpunëtorët e rëndësishëm të G.Giros dhe, më

vonë, të Melonit,i vënë nëshërbim tëItalianëve më 1936, patër Mark Shllakut,i vënë në

shërbim të tyre më 1936, patër Rrok Gurashit,i vënë në shërbim më 1937, e të tjerë.

Nëpërmjet këtyre spiunëve, kryesisht priftërinj, kryekonsullataItaliane ne Shkodërmundi

të vërë në shërbim të spiunazhitItalian edhe një sëri krerësh, “bajraktarë e vojvodë”, (79)

në Shqipërinë e Veriut, Dukagjin, Shllak, Malësi të Pukës, Mirditës e Lezhës, të cilët

kishin mosmarrëveshje me Zogun. Të gjithë këta u pajtuan me planin eitalisë fashiste për

heqjen e mbretit Zog, jo nga dëshira për të hequr Zogun që të shpëtonte Shqipëria nga

vuajtjet e mjerimit, por kryesisht përinteresat e tyre, për një pozitë dhe një qese me para

që u premtonte fashizmi.

Në kohën qëItalia fashiste po , bënte hesapet e fundit për pavarësinë e Shqipërisë,

kur kleri dhe organizatat katolike, të udhëhequra nga “demokristiania shqiptare, kishin

arritur rezultate në punën e tyre antikombëtare dhe në shërbim të fashizmit, kleri katolik

mori një lajm që e entuziasmoi pa masë: papa Piu XI kishte emëruar, me gradim,

përfaqësues të tij në Spanjë, praën qeverisë së Frankos, delegatin apostolic Antoniuti, që

deri në këtë kohëishte në Shqipëri, për zëvendësimin e të cilit dërgoi një xhelat dhe

komplotist të ri të Vatikanit si delegate apostolic në Shqipëri,imzot Leon G.B. Negris, që

arriti në vendin tonë më 15 tetor 1938”. (80)

Përfaqësuesii rii Vatikanit,i ardhur me detyra e udhëzime të reja, siç do shohim

më poshtë, luajti një rol me rëndësi për aktivizimin e klerit katolik shqiptar në favor të

fashizmit, më vonë edhe të nazizmit, ndërsa, mbas çlirimit, në favor të anglo-

amerikanëve, kundërinteresave të popullit shqiptar. Pra, ky kryeagjenti Vatikanit dhe

Musolinit në Shqipëri, u bë udhëheqësi dhe drejtuesi absolutei gjithë veprimtarisë

antikobëtare të klerit katolik shqiptarë, nga koha e ardhjes së tij në vendin tonë, deri në

vitin 1945, që u dëbua si personi padëshiruar nga Qeveria Demokratike Shqiptare.

Gjatë muajve të parë të vitit 1939, deri më 7 prill 1939, kleri katolik shqiptar,

organizatat fetare katolike si dhe shtypii tyre, vepruan pa rezerva për të realizuar ëndrrën

e tyre, për të cilën punonin prej shumë vitesh. Një numër klerikesh kryesorë, agjentë

tëitalisë në Shqipëri, dhe disa nga drejtuesit e organizatës demokristiane, në rrugë të

ndryshme, gjatë 1938-1939-ës, u vunë në dijeni, seItalia fashiste po përgatiste pushtimin

e vendit tonë në vitin 1939. këtë fakt e dinin, për shëmbull, patër Gjergj Fishta, (81) dom

Ndoc Sahatçia, patër Rrok Gurashi (82), patër Pal Dodaj (83), patër Benardin Palaj, e

tjerë.

Në fund të vitit 1938 dhe në fillim të 1939-ës, “udhëheqës të klerit katolik

shqiptar, si arqipeshkvii Shkodrës, Gaspër ThaçI, patër Anton Harapi, patër Gjergj Fishta,

patër çiprian Nikaj, monsinjor Viçenc Prendushi, Frano Gjinaj, etj. filluan të frekuentonin

më shpesh selinë e Vatikanit” (84), për t’I raportuar papës mbi gjendjen në Shqipëri dhe

për të marrë udhëzime të reja. Edhe lidhjet me legatënItaliane në Tiranë dhe

kryekonsullatën e saj në Shkodër u bënë më të shpeshta dhe më të ngushta. “Këta agjentë

të Vatikanit në Shqipëri” (85) filluan t’u raportonin padronëve të tyre fashistë, me gojë e

me shkrim, mbi çdo gjë që uinteresonteItalianëve në Shqipëri.

Në prakun e pushtimit të Shqipërisë ngaItalia, “klerikët katolikë muarën një

udhëzim të përgjithshëm, tepër secret, nga udhëheqësit e demokristianes, që të qëndronin

sa më afër besimtarëve, si në qytet ashtu dhe në fshat, të mbanin lidhje më të jngushta me

to, për të fituar akoma më shumë besimin e tyre, me qëllim që meshtari të kishte ndikim

të plotë në mendimet dhe verimet e tyre, dhe për çdo gjë t’u raportonin superiorëve të

tyre”. (86) U dhanë udhëzime që më shumë dhe më mirë duhej të flitej në popull për

fashizmin. Këto udhëzime, demokristianjai merrte drejt nga Meloni. (87) “Duhet të

punojmë për të mirën e këtij populli të shumëvuajtur nën regjimin e Zogut- thoshte patër

Anton Harapi në fund të 1938-ës, në një mbledhje me priftërinjtë në kuvendin e

Gjuhadolit – atij duhet t’I japim lirinë, bollokun, ashru si fashizmi ja ka dhanë me kohë

popullit të vet”. (88)

Kleri dhe gjithë spiunët e përkrahësit eitalisë fashiste në Shqipëri, në ditët e para

të 1939-ës, punonin pa pushim me qëllim që të mos mësoheshin nga masat punonjëse të

vendit tonë pregatitjet e fashistëve për pushtimin e Shqipërisë, Zogu, nga ana e tij, si për

pushtimin e Shqipërisë. Zogu, nga ana e tij, si armiki popullit shqiptar,i mbante gjithashtu

të fshehura presionet dhe shantazhet, që fashizmii bënte atij për të pranuar që ta

dorëzonte Shqipërinë pa kushte, ashtu siç bëri më 7 prill 1939. fashizmi dhe përkrahësit e

tij në Shqipëri, në veçanti kleri katolik, nuk dëshironin që fashizmi të gjente një

rezistencë tëmadhe, me armë, në Shqipëri; prandaj të gjithë priftërinjtë zhvillonin një

punë të madhe agjitative me masat, duke thënë se “Italia vinte në Shqipni për të mirën e

kësaj dhe të popullit shqiptar, për ta shpëtue atë nga gjendja e mjerueshme që e kishte

lanë regjimii Zogut”. (89)

A. Zogu, në vend që të luftonte agjentët eitalisë fashiste, ata që përgatisnin

okupacionin, urdhëroi ministrin e tij të brendshëm, Musa Jukën, të zbulonte çdo

“veprimtari minuese” dhe të zhdukte lëvizjen komuniste, e cilaishte e vetmja lëvizje në

Shqipëri, e aftë të mobilizonte popullin në luftë kundër fashizmit. Në janar të 1939-ës,

xhandarët bënë arrestime në Gjirokastër dhe arritën të zbulojnë e të arrestojnë grupin

komunist të Shkodrës.

Vendimi përfunimtar për pushtimin e Shqipërisë u muar më 23 mars 1939, mbasi

Gjermania naziste e siguroi aleaten e saj,italinë fashiste, se deti Mesdhe dhe deti Adriatik

konsideroheshin deteItalianë dhe, si pasojë,italisëi lidheshin duart të lira mbi Shqipërinë.

Disa ditë më vonë, Musolini filloi të vinte ne zbatim planin e tij për pushtimin e

Shqipërisë.

Këtij qëllimii shërbyen edhe masat që mori qeveria e Musolinit për organizimin

dhe shfrytëzimin e të arratisurve shqiptarë jashtë shtetit. Kjo detyrë ju ngarkua

kryekonsullitItalian në Shkodër, G.Giros, një ndër kuadrot më të afta dhe që luajti, mbas

Jakomonit, rol me rëndësi për përgatitjen e 7 prillit 1939. ai u takua me një nga anëtarët

kryesorë të grupit “Bashkimi Kombëtar”, që në atë kohë ndodhej në Bari tëitalisë, dhe,

nëpërmjet tij,i propozoi “Bashkimit Kombëtar”, të aderojë në planin qëItalia fashiste

kishte përgatitur kundër Shqipërisë. Në bisedat që u zhvilluan midis tyre, Girojai deklaroi

atij se, gjoja, Italia e kishte ndryshuar kursin e politikës së mëparshme të përkrahjes së

regjimit zogist dhe se tashti ajo ishte e predisponuar për ta ndihmuar popullin shqiptar, si

në përmbysjen e këtij regjimi ashtu dhe në rimëkëmbjen e tij ekonomike e politike.

Girojai bëri thirrje “Bashkimit Kombëtar” që të përkrahte pa rezerva planin fashist për

shpalljen e Shqipërisë si dinasti nën një princ nga gjaku i Savojës dhe deklaroi se Italia

fashiste do të respektonte, gjoja, të gjithë të drejtat e popullit shqiptar duke mos ndërhyrë

në punët e tij të brendshme; ai, gjithashtu, i tha se Italia, për realizimin e këtij plani,ishte

marrë vesh edhe me shumë krerë e personalitete politike në Shqipëri, siçishin patër Anton

Harapi,ishpekvi Gaspër Thaçi, Mark Gjon Markaj, të cilët e përkrahnin plotësisht planin

Italian për përmbysjen e regjimit të A.Zogut.

Pikërisht, në kohën kur Italia fashiste bënte llogaritë e fundit për pushtimin e

Shqipërisë, Conti Ciano shënonte në ditarin e tij, më 23 mars 1939: “Duçja ka vendosur

të shpejtojë pushtimin e Shqipërisë. Në qoftë se nuk do të pranojë Zogu kushtet që do t’i

caktohen, do ta pushtojmë ushtarakisht vendin”.

Lind pyetja? Pse Vatikani, fashizmi Italian, legata Italiane në Tiranë dhe

kryekonsullata e saj në Shkodër mbështeteshin kaq fort, bile më tepër se kudo, te kleri

katolik shqiptar për pregatitjen e pushtimit të Shqipërisë ? natyrisht, kjo është një temë

shumë e gjerë dhe me rëndësi të posaçme për historinë. Këtu ka arësye të forta politike,

ekonomike dhe ideologjiko-fetare, të cilat duan një stusim të veçantë dhe ky studim, me

siguri, do të bëhet nga historianët tanë dhe do të vihet në dispozicion të lexuesve. Ne këtu

mund të japim, shkurtimisht, vetëm disa konkluzione: a) Vatikani dhe Italia fashiste e

konsideronin popullsinë katolike shqiptare “minoritet Italian” në Shqipëri. Pra, ky

“minoritet”, që udhëhiqej, sambas tyre, shpirtërisht nga kleri katolik shqiptar, ishte,

gjithnjë sambas tyre, një mbështetje e shëndoshë për pushtuesitItalianë.

b) krerët e klerit katolik shqiptar, (dhe mbas 1937-ës organizata demokristiane, ndikonin

shumë në ndërgjegjen e besimtarëve. Gati në çdo fshat kishte një prift. Popullsia katolike,

i donte ose jo priftërinjtë,ishte e detyruar t’u bindej fjalëve të tyre. Kjo ndodhte, së pari,

se në këto vise, mbrapambetja dhe errësira ishin të theksuara, afër 90% e popullsisë ishte

analfabete. Meshtari qe njeriu më i ditur dhe në çdo kuvend “sillte fjalën e zotit”; kjo

ndodhte se në të kaluarën nuk kishte asnjë parti politike- që t’i sqaronte malësorët; kur

kjo forcë politike- Partia Komuniste Shqiptare- doli në shesh, me gjithë se “merimangat e

zeza të Vatikanit” bënë një luftë të ashpër që ta izolonin malësorin nga influenca e saj,

malësorët tanë përqafuan vijën e Partisë Komuniste Shqiptare dhe një numëri madhi tyre

u hodhën kundër klerit katolik dhe veprës së tij antikombëtar dhe për demokraci

popullore.

c) Qeveria fashiste e Musolinit, ashtu dhe Vatikani, e dinin mirë se prifti njifte mirë

mendimet dhe gjykimet e njerëzve, të shtresave, të profesioneve dhe të gjinive të

ndryshme. Te ai ankohej bajraktari, nënpunësi, oficeri, vojvoda, bujku, punëtori e të

gjithë besimtarët dhe aty gjoja gjenin “zgjidhje për të gjitha”. Atij,i madh dhe i vogël,

burrë e grua,i tregonte çdo gjë të tyre, të fshehta shoqërore nga më të ndryshmet, për

çështjet politike ose fetare shoqërore dhe prisnin nga ai një “zgjidhje të drejtë, hyjnore”.

Pra, të mbështetesh në një rrjetë të tillë priftërinjsh, të cilët dinin me saktësi në çdo kohë

mendimet dhe ndjenjat e publikut, ishte një avantazh i madh për të vendosur drejt për

masat që duheshin marrë për kryerjen e çdo veprimi. Pra, ky avanrazh ishte me shumë

leverdi për Italinë fashiste, prandaj edhe ajo u mbështet fort te kleri katolik.

Këtu ka vend të themi se një ndër arësyet kryesore qëItalia u mbështet fuqimisht

te klerikët katolikë për pregatitjen e terrenit të brendshëm për pushtimin e Shqipërisëishte

fakti se klerikët katolikë shqiptarë, me ndonjë përjashtim tepër të rrallë, e quanin veten

“qytetarë të Vatikanit në Shqipëri” (90) Klerikët katolikë, posa mbaronin studimet për

meshtarë, automatikishtishin të vënëideologjikisht në shërbim tëitalisë fashiste. Duke

folur për këtë para gjyqit, më 1968, prifti Mark Hasi spjegon: “Ne, klerikët, fenë katolike

dhe të ardhmen e saj nuk mund ta shkëpusim ngaItalia”. (91)

Si rezultati presionit të pandërprerë që qeveria fashiste e Musoliniti bënte mbretit

Zog, mbasi mori pëlqimin e heshtur të Anglisë dhe duke pasur parasysh pregatitjen e

terrenit Brenda në Shqipëri, kryeministri fashist,i bindur për fitoren e tij mbi Shqipërinë e

vogël dhe të pambrojtur, vendosi pushtimin e Shqipërisë. Në këtë kohë, Konti çiano

Shënonte në ditarin e vet, më 28 mars 1939: “Madridi ra! Një fitore e shkëlqyer për

fashizmin ndoshta më e madhja deri më sot; Duçja është plot gaz” (92). Më 29 mars

1939, Duçja bëri dy mbledhje lidhur me Shqipërinë, urdhëroi ushtrinë, aviacionin dhe

marinën të ishin gati. Jakomoni duhej të ushtronte presionin e fundit mbi Zogun: në se

Zogu nuk do të pranonte kushtet, do të hiqej maska, gjoja, për shpëtimin e popullit

shqiptar nga regjimii Zogut dhe vendi do të okupohej ushtarakisht.

Në Italinë e Jugut u përqëndruan reparte ushtarake dhe njësi detare, ndërsa shtabii

përgjithshëmItalian filloi të hartonte planet e hollësishme të operacionit ushtarak,

drejtimii të cilit ju besua gjeneralit Alfredo Guzzoni. Më 6 prill, Italia fashiste ndërmori

hapat e fundit diplomatikë: njoftoi qeverinë jugosllave seishte gati “të merrte masa për

mbrojtjen einteresave të saj në Shqipëri”. Të gjitha manovrat diplomatike dhe ushtarake

në mbrapaskenë, në kurriz të popullit shqiptar, sollën rrjedhimisht realizimin e shpejtë të

planeve Italiane, pushtimi ushtarak të Shqipërisë, më 7 prill 1939.

Megjithëse Ahmet Zogu kishte marrë masa të forta për të mbajtur fshehur nga

populli gjithçka pregatitej kundër tij, populli shqiptari mësoi planet eitalisë fashiste qyshë

në ditët e para të prillit. Demostrata të fuqishme shpërthyen në të gjithë Shqipërinë. Në

krye të këtyre demostratave qëndronin komunistët shqiptarë, të cilët e kishin

paralajmëruar me kohë rrezikun e pushtimit fashist. Mëngjezi i 7 prillit e gjeti Shqipërinë

në një gjendje ankthi e dëshpërimi të thellë. Popullsia e qyteteve ishte e tëra në rrugë. Në

mbasditen e 6 prillit, në qiellin e Tiranës u dukën aeroplanët e parë fashistë. Kudo,

punëtorë dhe patriotët shqiptarë kërkonin nga qeveria e mbretit Zog të armatoseshin, të

mbronin Shqipërinë nga të huajt. Këtyre ndjenjave të zjarrta patriotizmi, qeveria

tradhëtare e Tiranës nuk ju përgjigj. “Edhe inisiativa që morën punëtorët patriotë

shkodranë, të udhëhequr, nga Spiro koleka, për të minuar Urën e Bahçallëkut, që të

pengonin hyrjen e trupave fashiste në qytet, nuk pati sukses. Ura u çminua nga agjentët e

fashizmit dhe klerikët katolikë”. (93)

Ushtria shqiptareishte paralizuar qëllimisht, duke u katandisur në një kufomë, pa

asnjë aftësi për të qëndruar. Zemërimi kundër agresionit fashist përfshiu edhe shqiptarët

jashtë atdheut. Lëvizja popullore antifashiste, megjithëse mori qëndrim pritës, duke

shpresuar se qeveria do ta pajiste popullin me armë dhe do të organizonte qëndresën. Por

qeveria tradhëtare e Zogut e sabotoi me qëllim organizimin e saj.

KAPITULLI I II

1.— PUSHTIMI I SHQIPERISË NGA ITALIA FASHISTE

DUE AKTIVIRIMI I MËTEJSHËM I KLERIT KATOLIK

SHQIPTAR NE DOBI TË ITALISË FASHISTE

Në mëngjezin e 7 prillit 1939, trupa fashisteItaliane, nen komandën e gjeneral Guzzonit,

filluan sulmin e tyre të pabesë kundër Shqipërisë.

Ndërsa populli vashdonte të kerkonte armë dhe përpiqej to pengonte marshimin e trupave

fashiste, A. Zogu dhe klika e tij bënë perpjekjet e fundit për t’u marre vesh me armikun,

që kishte shkelur vendin. Armet ndodheshin në duart e një ushtrie mbretërore të

paedukuar per mbrojtjen e atdheut. Zogu dhe ushtria e tij ishin krejt të shkëputur nga

popullin; ndërsa, shteti shqiptar,ishte i izoluar krejtesisht nga bota e jashtme. (1)

Populli shqiptar u ngrit i tëri në këmbe kunder pushtuesit, kërkoi armë për ta luftuar, por

regjimii Zogut nuk e bëri këtë. Përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë kundër ushtrisë

Italiane, në portin e Durresit, Vlorës, Sarandës e Shëngjinit, u mposhtën nga fuqitë e

armatosura gjer në dhëmbë të Italisë fashiste. “Populli ynë u mposht dhe vendi u okupua,

por në asnjë moment populli ynë nuk u përkul dhe nuk pranoi okupacionin”. (2)

Më 7 prill, ndërsa radio Italia njoftoi zbarkimin e njëkohshëm të trupave Italiane në katër

portet e Shqipërisë, krerët katolik në Shkodër dërguan përfaqësuesit e tyre, pater Anton

Harapin dhe dom Mikel Koliqin, në bisedime me krerët e Shkodrës, ku vendosën që

trupave Italiane të mos u rezistohej, pse, simbas klerit katolik, “ishte pregatitur terreni me

kohë për këtë punë”. (3) U zgjodh nje përfaqësi, me patër Anton Harapin në krye, (4) e

cila ju paraqit komandës së ushtrisë të qytetit të Shkodrës me propozimin që të mos u

rezistohej me armë trupave fashiste, duke parashtruar bindjet se një qëndresë e tillë

kundër trupave Italiane te Ura e Bahçellëkut dhe te kalaja e Rozafatit ishte e kotë, pse ata

kishin trupa të shumta e mjete dhe, nga ana tjeter, një bombardimi mundshëm në Shkodër

do të rrafshonte krejt qytetin. Në këtë kohë te Ura e Bahçallëkut kishte filluar përpjekja

me pushtuesit. Pushkët e atdhetarëve shkodrane kishin shtrirë për tokë togerin fashist

Malian Xhusepe Bombis dhe kishin plagosur të tjerë.

Komanda e garnizonit te Shkodrës, me kermbënguljen e pater Anton Harapit, pranoi

propozimin e përfaqësuesit te klerit dhe urdhëroi forcat ushtarake të ndërpritnin luftimet

në hyrjen e qytetit. Shkodra ju dorëzua fashistëve.

“Për fund të kalasë së Rozafatit, në të hyrë të qytetit, kreret e klerit katolik shqiptar, i

plotfuqishmi i Papës në Shkodër, Leon G.B. Negris, si dhe paria e vendit, përkrahës e

aderues të fashizmit, ju dualën përpara pushtuesve Italianë per t'i pritur ata si mysafirë, Si

miq te vërtetë. Aty u takuan me komandantin e trupave Italiane, që ishte drejtuar për në

Shkodër, kolonelin Skattini. Këtij i uruan mirëseardhjen, duke e shoqëruar me respekt,

kujdes dhe dashuri për në qëndrën e qytetit.” Ndërsa, klerikë të tjerë gjatë kësaj kohe, për

t'u uruar mirëseardhjen trupave fashiste në Shkodër, rrihnin kambanat e katedraleve. (5)

Koloneli pushtues, në fjalën e rastit që mbajti para popullit në ndërtesën e bashkisë së

qytetit, u përpoq t’i binde dëgjuesit, qëishin mbledhur aty, se, gjoja, fashizmi Italian

kishte ardhur, jo për të pushtuar Shqipërinë, por për ta shpëtuar nga regjimi shtypës e

gjakatari A. Zogut, për ta bërë të lumtur popullin shqiptar. “Trupat tona- tha Skattini-kanë

ardhur në Shqipëri, jo si një popull i panjohur dhe armik. Ata ju konsiderojnë si popull

vëlla dhe mik. Këta dy flamuj, që u vendosën këtu (e kishte fjalën për flamurin shqiptar

dhe atë Italian- R.B.) do të valojnë për jetë së bashku, në sajë të kësaj miqësie

vëllazërore”. (7). Këto fjalë demagogjike nuk e qetësuan mërinë e ndërgjesve, që

ndodheshin aty. Populli e kuptonte qartë se pavarësia e Shqipërisë kishte marrë fund. (8)

Pikërisht ashtu si shënonte Konte Çianua në ditarin e tij personal, më 7 prill 1939:

“Shqipëri të pavarur nuk ka më”. (9)

Mbas këtyre ceremonive, për miqtë u shtrua një drekë në argjipeshkvinë e

Shkodrës. Kjo pritje madhështore, që ju bë pushtuesve nga ana e klerit katolik qysh në

ditët e para te pushtimit fashist, u shpreh edhe në organet e tyre të shtypit. «Hyllii Dritës”,

organi françeskanëve, në artikujt me titujt “Ushtarët e Romës, shkelën në tokën eilirëve

me u ngjitë dorën për mei gëzue” dhe “Sheshii veprimit tonë asht Shqipnia në kuadrin e

Perandorisë së Romës”, shpreh hapët simpatinë e klerit katolik për pushtuesit fashistë.

Simbas franç eskanëve, fashistëtItalianë “kishin ardhë për të mirën e Shqipnisë”. Po kjo e

përkohëshme, në artikullin “Lajme rrokull Shqipnisë”, shkruan «dita e 7 prillit shënon

fillesën e një epoke të re e fatbardhë për popullin shqiptare. Kurse e përkohëshmja e

jezuitëve, “Leka”, në një artikull të saj, shkruan: «Mai pari kujdesi yni, mbasi u zhduk

reja e zezë, që mbuloi qiellin e Shqipnisë, kje të merremi vesh me drejtuesit e rij dhe me

u thanë: “Ju qendrimii ynëi derisodit, atdhedashurizmii shëndoshtë, në themel të moralit;

sot e mbrapa kena ndër mend të vazhdojmë po atë”, e na u përgjegjën: “Most ë kishit

ardhun ju me na thanë, na do t’u kishim çue fjalë që ju kështu duhet bani””. (10)

Më 9 prill, nje ditë pas hyrjes së pushtuesve në Tiranë, u krijuai ashtuquajturi

“Komitetii përkohshëm administrative”, me Zhafer Ypin në krye. (11) Më 10 prill 1939,

Maliq Bushati, ministëri brendshëmi qeverisë së Shefqet Vërlacit, dërgohet nga Jakomoni

në Shkodër dhe, po këto ditë, thërret në shtëpinë e Gjon Marka Gjonit të gjithë parinë e

qarkut të Shkodrës, të caktuar për të marrë pjesë si përfaqësues të Shkodrës në asamblenë

tradhëtare të Tiranës. Në këtë mbledhje merrnin pjesë paria katolike me patër Anton

Harapin në krye dhe ajo muslimane me hafiz Ali Tarin në krye, etj. Në mbledhje pati

kundërshtime, pjesa më e madhe e përfaqësuesve të caktuar si asamblistë, të udhëhequr

nga hafiz Ali Tari, nuk pranuan të shkonin në asamble për të sanksionuar pushtimin

ushtarak te Shqipërisë ngaItalia. All e quanin te padrejttë shkeljen, nga ana e Musolinit, të

marrëveshjes së Zurihut të vitit 1938 midisitalisë dhe krerëve të “Bashkimit Kombëtar”,

të klerit katolik, të klerit musliman dhe të opozitës antizogiste, që vepronte brenda vendit,

marrëveshje e cila parashikonte që, me ndihmën eitalisë, të rrezohej mbreti Zog dhe në

krye të shtetit shqiptar të vendosej një princ Italian nga shtëpia e Savojës. Për të bindur

këta, u thirr ne mbledhje edhe ish-kryekonsulli Italian në Shkodër para pushtimit,

Salvatore Meloni, por edhe ky nuk mundi të bëjë gjë. Një pjesë e perfaqësuesve

muslimanë u largua nga mbledhja. Në këto rrethana, Meloni, patër Anton Harapi dhe

Gjon Marka Gjoni, mbasi muaren dhe pëlqimin e Jakomonit, caktuan asamblistë të tjerë.

Mbas kësaj date, filloi një e çarë me rëndësi midis klerit katolik dhe elites muslimane të

Shkodrës, e cila vazhdoi deri në fund të vitit 1942, kur ata, para rrezikut të përbashkët, që

u kërcënohej nga L.N.Çl., e harruan këtë grindje dhe u bënë përsëri miq e bashkëpunëtorë

të ngushtë në shërbim të pushtuesve.

“Dërgata e Shkodrës, me në krye patër Anton Harapin, më 12 prill 1939, arriti në

Tiranë dhe po atë ditë, u prit në audiencë nga Konte çianua,i cili u tha se do tëishte mirë

për Shqipërinë që t'i ofronin kurorën e Shqipërisë Vittorio Emanuelit i II.” (12) Dërgata e

Shkodrës menjëherë dha pelqimin e vet. Po ate dite, perfaqësuesii klerit katolik, patër

Anton Harapi, zuri vend në asamblenë tradhëtare, duke aprovuar Projekt-vendimin e

pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste dhe “Shpalljen e bashkimit personal të

Shqiperisë meitalinë”; po ashtu dhe dhënjen e kurorës mbretërore V. Emanueli II. Në

këtë mënyrë, krerët e klerit katolik, së bashku me tradhëtarët e tjerë të vendit, sank

sionuan humbjen e pavarësisë së Shqiperisë.

Më 21 prill 1939, Jakomoni rezervoi një audiencë të përzemërt për krerët e klerit katolik

shqiptar, të përbërë nga arqipeshkvi metropolitani Shkodrës, Gaspër Thaçi, Luigj Bumçi,

Pjeter Gjuraj, Bernardin Shllaku dhe Vincene Prendushi. Në këtë takim, krerët katolikë,

mbasi falenderuan përfaqësuesin personal të Musolinit për ardhjen e tyre në Shqipëri, “i

shprehën ndjenjat e konsideracionit ma të naltë për ardhjen e kësaj dite fatbardhe dhe të

lumtur për katolikët e Shqipnisë dhe mbarë popullin shqiptarë ”(13) Diskutuan me

Jakomonin per gjendjen politike dhe ekonomike to Shqipërise, dukei parashtruar atij

mendimet e tyre për masat, që duheshin marrë për qetësimin e gjendjes mbas pushtimit.

Më 29 po të këtij muaji, me propozimin e delegatit apostolik të Vatikanit në

Shqipëri, Leon G.B. Negris, kleri katolik shqiptari dërgoi një telegram urimi Vittorio

Emanuelit i II, me rastin e dhënjes së kurrorës mbretërore të Shqipërisë. (14)

Po këtë ditë ishin thirrur në Shkodër të gjithë klerikët katolikë, të cilët, te

mbledhur në Kuvendin Françeskan, uinformuan nga arqipeshkvi Gaspër Thaçi rreth

ardhjes së ushtrisë Italiane dhe qëllimit të saj “çlirimtar” në Shqipëri. Këtu patër Anton

Harapi u spjegoi të pranishmëve se “ajo çka bamë nuk shkoi pa frut, por mbas sodit duhet

me pasë kujdes me vigjilue ma tepër dhe me përkrahë, në të gjitha veprimet, qeverinë dhe

ushtrinë Italiane”. (15) Në këtë mbledhje u dhane udhëzime, në bazë të së cilave kleriket

duhej të punonin për të popullarizuar qëllimet e mira të ardhjes sëItalianëve në Shqipëri

dhe përfitimet që do të kishte populli shqiptar nga bashkimii tij meitalinë fashiste.

Në bazë të këtyre udhezimeve, u aktivizua e gjithë hierarkia katolike, që nga

xhakonjtë deri te delegatii papës. (16) Komiteti Qendrori Demokristianes që deri në këtë

kohë kishte vepruar në menyrë shume të fshehtë, tani doli me program më të zgjeruar, në

të cilin parashikonte bashkëpunimin me organet e pushtimit Italian, propagandimin në

masë të ideve fashiste dhe të qëllimeve të mira për të cilat kishin ardhur Italianët në

Shqipëri. Të luftohej çdo ndjenjë antifashiste, që mund të shfaqej nga patriotë shqiptarë

që s’e pranuan pushtimin, të luftohej me të gjitha forcat përhapja e ideve komuniste në

Shqipëri. (17) Për realizimin e programit të mësipërm u aktivizua e gjithë hierarkia

katolike, organizatat fetare katolike si dhe shkollat e klerikëve.

Një rolë të rëndësishëm për mbështetjen e sundimit fashist në Shqipëri, për

propagandimin e ideve fashiste dhe për luftën kundër lëvizjes komuniste në Shqipëri,

luajtën edhe organet e shtypit të klerit katolik. Në këto organe, klerikë të shumtë të si

Viçenc Prendushi, Anton Harapi, Gjon Shllaku, Giovani Fausti, Danjel Dajani, Lazer

Shantoja, Bernardin Palaj, Bernardin Shllaku, Rrok Gurashi, Gjergj Volaj e të tjerë,

shkruan me dhjetëra artikuj profashistë, dukei bërë elozhe Italisë fashiste për qëllimet e

saj “fisnike” në Shqipëri, se “Shqipëria nuk e kishte humbur pavarësinë, por kishte fituar

gjithçka”, se ushtarët e Mussolinit, stërnipa të romakëve, ashtu si të parët e tyne, kishin

ardhë në brigjet e Adriatikut për të mbrojtur Shqipninë nga rreziku greko-sllav”, e tjerë.

(18)

Dom Lazër Shantoja, në shkrimet dhe fjalimet e tij, duke dashur të tregonte vlerën e

fashizmit për Shqipërinë, deklaroi, me 28 nëndor 1939, nga ballkonii bashkisë së Tiranës:

“... dy herë populli shqiptar shkëlqeu në të tana virtytet e veta, e dy herë ai shkëlqeu në

dritën e Romës perandorake... Sod, mbas qindra vjetësh, kombi shqiptar po kthehet prap

në atë ditë, po kthehet në dritën e Romëss nën shenjat e Liktorit, nën kunorën e mbretit

tonë të dashun Viktor Emanuelit të II, nën drejtimin e Duces. Ky popull e di, tek e

mbramja, se, tue u bashkue meitaline fashiste, në kuadrin e perandorisë së Romës, ai, e

Shqipnia me të, nuk ka humbë kurrgja, por ka fitue gjithçka”.. (19) Në këtë mënyrë e

vlerësonin klerikët katolikë shqiptar në organet e tyre të shtypit pushtimin e Shqipërisë

ngaItalia fashiste. Ata shpreheshin hapët dhe kudo dëshirën e tyre për perjetësimin e

sundimit Italian në Shqipëri.

Asambleja tradhëtare e Tiranës, e mbajtur më 12 prill 1939, aprovoi edhe formimin e

Qeverisë Shqiptare, të kryesuar nga çifligari i madh Shefqet Vërlaci. Mbreti i Italisë

menjëherë në Shqipëri “Mëkëmbësin e përgjithshëm dhe si mëkëmbës të tij emëroi

Françesko Jakomonin, ish-ambasadorin Italian në Tiranë, një nga organizatorët kryesorë

të agresionit kundër Shqipërisë. (20) Ky u bë sundimtari plotëfuqishëmi vendit, ndonëse,

formalisht, ekzistonte nje qeveri shqiptare. Kryeministrii saj nuk mund të firmoste ose të

shpallte asnjë vendim, dekret apo urdhëresë, pa pëlqimin zyrtar të Jakomonit. Më 3

qershor 1939, Italia formoi Partinë Fashiste Shqiptare, si shtojcë të Partisë fashiste

Italiane.

Për të përjetësuar sundimin e tyre në Shqipëri, pushtuesit fashistë vunë në zbatim

një plan to gjerë për Italianizimin, kolonizimin dhe robërimin shpirtëror të popullit tonë.

Shkollat e fashistizuara, simbas pohimeve të vetë Jakomonit, synonin “të ndryshojne

shpirtin dhe fytyrën e kombit shqiptar”. (21)

Përpjekjet e pushtuesve fashistë dhe të bashkëpunëtorëve të tyre, për ta detyruar

popullin shqiptar t’i nënshtrohej pushtimit, t’u bindej ligjeve dhe urdhëresave të

Musolinit e të Vitor Emanuelit, nuk patën sukses. Lufta, që filloi me 7 prill 1939 kundër

agresorëve nuk pushoi asnjëherë. Shqiptarët nuk e njohën asnjëherë regjimin e prahnimit

të huaj. Që në ditët e para, pushtuesit ndeshën në qëndresën e punëtorëve, të fshatarëve

dhe tëintelektualëve përparimtarë. Të vetmet organizata-politike antifashiste të asaj

koheishin grupet komuniste. Këto grupe nxitnin, në mënyra të ndryshme, lëvizjen

antifashiste dhe bënin përpjekje për ta organimar atë. Me rastin e festës kombëtare, më 28

nëndor 1939, në qytetet kryesore të Shqiperisë, shpërthyen demostrata të mëdha

antifashiste. Në Shkodër, në janar 1940, bënë një demostratë të fuqishme nxënësit e liceut

të qytetit, të cilët u përleshën me policët.

Kjo demostratëishte një thikë në zemër e klerit katolik, sepse kjoi tregoi klerit se rinia e

Shkodrës dhe, sidomos, ajo katolikja, nukishte, siç pretendonin klerikët, nën influencen e

ideologjisë se tyre. Rinia katolike nuk ishte një simpatizuese e Italisë, mbi të cilën,

simbas klerikeve katolike, mund të mbështetej pushtuesii huaj; por ajo ishte e kundërta e

asaj që mendonin veglat e okupatorit.

Me krijimin e “Mëkëmbësisë së Përgjithëshme”, me Jakomonin ne krye, si

zëvëndësi tij u emërua Salvatore Meloni, ish-kryekonsulli ltalisë në Shkodër, i cili, mbasë

Jakomonit, ishte një nga kryesorët që përgatiti terrenin e brendshëm për pushtimin fashist

te Shqipërisë. Melono përveç funksionit të tij legal, kryente edhe një detyrë shumë të

rëndësishme: ai ishte udhëheqësi dhe drejtuesi i punës së spiunazhit Italian “Spiunaggio

Italiano Militare” (SIM) në Shqipëri, mbas 7 prillit 1939.

“Shumë klerikë shqiptare, para dhe pas okupimit të Shqipërisë nga Italia fashiste,

për asnjë çast nuk e kanë ndjerë veten shqiptarë, qytetar të Vatikanit dhe agjentë të tij në

Shqipëri”. (22) Këta klerikë, që ishin bërë prej kohësh përçues të fashizmit në Shqipëri,

nje pjesë e të cilëve edhe spiunë të rregullt të organeve të spiunazhit Italian, tashti që

ishin realizuar dëshirat e tyre, ëndrrat për të cilat kisha punuar dhe luftuar prej kohësh,

tashti ata vepronin me etje të madhe për ta bërë Shqipërinë një koloni të përhershme të

Italisë. Kjo ishte detyra që ju kishte dhënë këtyre në këtë kohë Vatikani dhe udhëheqësit

Italianë në Shqipëri.

Me qëllim që Jakomoni dhe Meloni të dinin se si zhvillollej situate në krahina të

ndryshme, të sekteve fetare, të parisë dhe të barajktarëve të vendit, aktivizuan në mënyrë

të dukshme gjithë spiunët dhe bashkëpuntorët e tyre që kishin në Shqipëri. Detyra të

posaçme, në këtë situate, ju ngarkuan klerikëve katolikë. Klerikë të ndryshëm, kudo

qëishin kuadro të rëndësishme të Vatikanit dhe tëitalisë fashiste, që gëzonin autoritet dhe

influencë në vise të ndryshme dhe që kishin mundesi t'u jepnin pushtuesve një kuadër të

plotë të gjendjes së fshatit, komunës ose gjithë krahinës, u urdhëruan të qëndronin sa më

afër masave dhe të zbulonin mendimet e gjykimet e tyre për fashizmin, të hetonin

personat me tendencë antifashiste, patriotët,

komunistët e tjerë dhe, pa vonesë, tëinformonin Jakomoin dhe Melonin. (23) Për këtë

qëllim, pa bujë dhe, bile, me kujdes u thirrën në Tiranë te Jakomoni dhe Meloni, për të

dëgjuar mendimet e propozimet e tyre mbi gjendjen në krahina të ndryshme të

Shqipërisë, klerikët: monsinjor Gaspër Thaçi, Vinçenc Predushi, patër Anton Harapi,

çiprian Nikaj, Benardin Palaj, Palë Doda e tjerë, të cilët, në takim me padronët e tyre,

dhanë mendime dhe propozime, duke marrë edhe udhëzimet e duhura për një punë më të

madhe në të ardhmen.

Në të njëjtën kohë, po për këtë qëllim, u dërguan në disa krahina të Shqipërisë, si

në Mirditë, Pukë e gjetkë, një numër kuadrosh të rëndësishme të zbulimit Italian. Një

misioni tillë ju ngarkua edhe majorit të SIM-it, Bandini, në gusht të vitit 1939, për të

shkuar dhe takuar një nga spiunët më të rëndësishëm dhe më të vjetër të Jakomonit, në

Orosh, monsinjor Françesk Gjinin. “NË takimin që pati Bandini me F.Gjinin, ky i fundit i

raportoi të deleguarit të Jakomonit çka i interesonte atij mbi krahinën e Mirditës,

pjesërisht të Burrelit dhe të Kukësit, dhe propozimet e tij për të vendosë në këto krahina

qetësisht sundimin”. (24) Për ndihmën e dhënë në favor të Italisë, Jakonomi e dekoroi

këtë spiun me medaljen më të latë të kohës, me urdhërin e Skënderbeut, me motivacionin:

“Për merita të shquara në shërbim të mbretit perandor”. (25) Mbas këtij takimi, lidhjet

midis monsinjor Françesk Gjinit dhe Jakomonit u bënë të drejtpërdrejtshme. Ky,

periodikisht, shkonte në Tiranë, në Mëkëmbësi, ku merrte takim me ustanë dhe mandej

kthehej përsëri në postin e tij me detyra e udhëzime të reja.

Me qëllim që kleri të kishte një bazë të fortë financiare për realizimin e detyrave

që ushtronte fashizmi, “ju akordua nga Mëkëmbësia Mbretërore e Tiranës një fondi

fshehtë prej 150.00 fr., plus fondit legal që merrte nga organet qeveritare kuislinge, si

institucion fetar. Këtë fond, kleri për arësye maskimi, e tërhiqte nga Ministria e

Drejtësisë. (26)

Në të njëjtën kohë, organet e shtypit të klerit u kthyen në fakt në organe të

propagandës fashiste, jo vetëm duke e paraqitur fashizmin me lloj-lloj ngjyra të bukura,

por dhe dukei bërë thirrje popullit shqiptar që të regjistroheji tëri në partinë fashiste. (27).

“Shqipëria, shkruani ata, në pak kohë po bëhet një lulishte. Në këtë lulishte, shqiptarë

eItalianë, të vëllazëruar në mbretërinë e vet perandorake, të udhëhequr prej Duçes së

madhe të fashizmit, i vunë themelet, me vangë e me shpatë, një epoke të re një qytetërimi

të ri”. (28) “Ashtu si dhe në të kaluarën, kur fëtyra e Gjergj Kastriotit ndrinte prej shpirtit

Italian, edhe sot vendi ynë ndritë përsëri po prej Italisë”. (29)

Një lëvizje e gjërë manifestimesh politike, grevash dhe demostratash filluan kudo

në qytetet kryesore të vendit tonë kundër sundimit fashist. Organizatorë dhe drejtues të

shumicës së këtyre manifestimeve antifashiste, gjatë 1939-1940-ës, ishin komunistët. (30)

U shtua numri i të aratisurve, si pasojë e ndeshjeve të përditshme me fashizmin. Shtimi i

qëndresës popullore antifashiste, mos nënshtrimi ndaj ligjeve të pushtiesve, manifestimet,

sabotimet dhe përleshjet nëpër rrugë e qyteteve kryesore, bëjnë të dështojnë qysh në

fillim, planet e fashistëve. Raportet që i vinin Luogotenencës nga rrethet e ndryshme të

vendit, për ndjenjat dhe qëndresën patriotike të komunistëve dhe të patriotëve shqiptarë, i

alarmuan udhëheqësit fashistë në Shqipëri. (31)

Një rol me rëndësi në shërbim të fashizmit në Shqipëri, në këtë kohë, luajti edhe

prifti dom Lazër Shantoja, i arratisur nëitali në vitin 1924 nga Shqipëria. Më 1927, ky, së

bashku me Mustafa Krujën e tjerë, uruan, telegrafisht, Musolinin për sukseset që pati

Vinogradovi në Tiranë, me rastin e nënshkrimit të traktatit famëkeq të Tiranës. Më 1937,

dom Lazër Shantoja del hapët në radhët e emigracionit shqiptar, në Itali, Austri e Francë

si profashist. Ky firmosi marrëveshjen e Zurihut, më 1938, për rrëzimn e Zogut dhe

vendosjen e një princ Italian në vend të tij. Më 1938, së bashku me shumë të arratisur të

tjerë tradhëtarë jashtë shtetit, sidomos në Itali, u vu në shërbim të qeverisë Italiane për

pushtimin e Shqipërisë. Pushtuesit, menjëherë mbas okupimit të Shqipërisë, e suallën dhe

e emëruan në funksione të rëndësishme politike. Arqipeshkvia e Shkodrës e priti në gjirin

e saj, këtë prift fashist dhe spiun, plot dashuri dhe respect, si “luftëtar të lirisë”, duke i

dhënë një vend nderi. Gjatë sundimit fashist në Shqipëri, ky u bë një vend nga agjitatorët

më aktivë për përhapjen eideologjisë fashiste Brenda Shqipërisë dhe në kolonitë shqiptare

jashtë. Shkrimet dhe fjalimet e këtij fashisti, në dobi të fashizmit, Musolini dhe Viktor

Emanueli i I, janë nga më të ulëtat që njeh historia. “Shqipëria, nën perandorinë romake-

thoshte ky tradhëtar-nuk e ka humbur pavarësinë, por ka fituar gjithçka. Drita Shqipërisë

i ka ardhur gjithmonë nga Roma; pra edhe këtë herë ajo ja solli”. (32)

I ngarkuar nga Luogotenenca, më 1940, dom Lazër Shantoja shkon në kolonitë

shqiptare, jashtë shtetit për t’I bindur ato që të solidarizoheshin me pushtimin fashist të

Shqipërisë. Kudo ai u prit me mëri dhe u cilësua sii shitur te fashizmi. Kolonia e

shqiptarëve të Egjiptit nuk pranoi të bisedonte me këtë të dërguar të fashizmit, siç e

cilësuan ata. Kur ushtria fashisteItaliane e Musolinit sulmoi pabesisht Greqinë, Lazër

Shantoja qe nga oratorët e flaktë që, jo vetëm përkrahu sulminItalian mbi Greqinë, pori

bënte thirrje popullit shqiptar për ta përkrahur. Populli shqiptar e dënoi këtë luftë agresive

dhe nuk e mbështeti fashizmin. Me rasin e krijimit të kabinetit të Mustafa Krujës ky u

dërgua nga Jakomoni në qytetet kryesore të Shqipërisë, në Tiranë, Elbasan, Berat,

Shkodër e gjetkë, ku mbajti fjalime të zjarrta për veprimin e “lartë e patriotic” të këtij

“patrioti të madh” para e gjatë mërgimit të tij. Për të gjitha këto që bënte në dobi të

fashizmit, Jakomoni e dekoroi,i dha tituj nderi, ndërsa Meloni e shpërbleu me shuma të

mëdha të hollash, të cilati tërhoqi më 1940 nga “Banca di Napoli”, Tiranë. (33)

Ceremonitë dhe pritjet e përcjelljet e autoriteteve të larta fashiste e kuislinge

filluan të bëhen më të shpeshta në arqipeshkvinë e Shkodrës. Këto vizita nuk ishin të

thjeshta. Mbas çdo vizite dhe takimi apo bisedimi, fshiheshin një ose disa plane

djallëzore të tyre, në kurriz të popullit të robëruar shqiptar. (34)

Një shprehje tjetër e lidhjeve tepër miqësore dhe e nënshtrimit të klerit katolik

ndaj pushtuesve u tregua edhe gjatë vizitës që Françesko Jakomoni dhe Conti Çiano bënë

në Shkodër. (35) Këta robërues të popullit dhe të vendit tonë u pritën në Shkodër me

nderime të mëdha, si nga autoritetet qeveritare, ashtu dhe nga kleri katolik. (36)

Në pritjen që u organizua në bashkinë e qytetit, klerikët zinin vendin kryesor.

Këta u përqafuan me pushtuesit, shkëmbyen bisedime dhe fjalime plot dashuri, miqësi

dhe premtime për plane më të mëdha në të ardhmen, në favor të të dy palëve. Ata e

shoqëruan Jakomonin dhe çianon kudo që shkuan nëpër qytet, në kalanë Rozafat dhe deri

në malësinë e Thethit. (37)

Për pritjen madhështore që ju rezervua Jakomonit në Shkodër, patër çiprian Nika

menjëherë informoi Vatikanin; ndërsa Meloni, zëvendësii Jakomonit,i dha patres në fjalë,

çmimin më të lartë për atë qe bëri kleri, në lidhje me pritjen e “Mëkëmbësit Mbretëror”

(38). Fashizmi, për t’i dhënë njërit nga shërbyesit më të devotshëm të tij kënaqësi për

shërbimet e bëra, Pater Gjergj Fishtës, ideologut dhe njerit nga udhëheqësit kryesorë të

reaksionit klerikal, armikut më të tërbuar të përparimit politik, ekonomik dhe arësimor në

Shqipëri,i akordoi atij titullin “Akademikiitalisë” (39) titull të cilin ai u mundua ta

justifikoj ndaj padronit të tij, me përpjekje e punë të madhe në favor të pushtuesit fashist.

Me rastin e dyzetvjetorit të mbretërisë Vitorio Emanuelit i II, Fishta nuk mungoi t’i

dërgojë telegrafisht urimet e tij të përzemërta, si shërbëtor besniki fashizmit, mbretit

“xhuç maxhuçi”, siç e quante me urrejtje populli ynë. (40)

Përveç Fishtës, Italia fashiste aktivizoi në shërbim të saj edhe klerikë të tjerë; ajo

nuki mungoi të përdorë për qëllimet e veta politike dhe propagandistike edhe agjentë të

vjetër të saj, që, siç mendonte ajo, ishin meinfluencë e kredi në popull. Të tillë ishin pater

Bernardin Palaj, pater Pal Dodaj, patër Rrok Gurashi, etj. Ernest Koliqi, ministëri

arësimit (41) dhe propagandistiitalisë, ishte një nga fashistët më të flakët. Ky prijës dhe

përfaqësuesi klerit katolik shqiptarë, siç e çmonin ata, u përkrah, në mënyrë të fuqishme,

nga kleri, për të realizuar me sukses misionet e ngarkuara nga pushtuesi.

2-PROBLEMI I UNITIZIMIT NË SHQIPËRI

Prej kohësh Vatikani dhe qeveria e Musolinit mendonin se në Veri të Shqipërisë

kishin mbështetjen të fortë popullsinë katolike të këtyre viseve. Për të pasur- siç

mendonin ata- edhe në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut një mbështetje të tillë, ata qysh

në kohën e Zogut kishin punuar për kthimin e ortodoksëve në kishën unite, pra në

katolikë të lidhur me papën e Romës.

Gjatë viteve të fundit të sundimit të Zogut, në kohën kur Italia fashiste bënte

llogaritë përfundimtare për pushtimin e shpejtë të Shqipërisë, u shtua, në mënyrë të

theksuar, veprimtaria e Vatikanit në përhapjen e unitizmit. Për këtë qëllim, erdhën klerikë

Italianë në vise të ndryshme të Shqipërisë së Mesme e të Jugut, që merreshin me këtë

politikë. Gjithashtu u aktivizuan klerikë të tjerë vendas. U krijuan një seri institucionesh

dhe u përhapën materiale propagandistike (42) për të bërë sa më të efekshme

propagandën unite , në mënyrë që të ktheheshin sa më shumë ortodoksë në ritin roman.

(43)

Me pushtimin e Shqipërisë, Vatikani, i mbështetur fuqimisht dhei përkrahur nga

qeveria e Musolinit, mendoi se tashtii kishte duart më të lira dhe kushte më të mira për të

përhapur unitizmin në Shqipëri. Simbas tyre, realizimi me suksesi këtij plani, domethënë

kthimi i gjithë ortodoksëve shqiptarë në katolikë do të forconte edhe ideologjike do të

bëheshin më të patundura. Përpërsai përket popullsisë katolike shqiptare, që në pjesën

dërmuesë banonte në Shqipërinë e Veriut, ata mendonin si shovinistë se kjoishte

minoritet Italian.(44) Pra, për realizimin në praktikë të këtij plani, papa riorganizoi dhe

forcoi zyrën unite pranë Vatikanit. Me këtë detyrë të rëndësishme, papa angazhoi

kardinalin Tiseran, ndërsa qeveria e Musolinit një të ngarkuar të saj.

Më 1939, kardinali Tiseran njoftoi provincialin françeskan në Shqipëri, patër

Ciprian Nikajn, në lidhje me vendimin e Vatikanit për shtimin dhe forcimin e politikës

unite në Shqipëri dhe kërkoi nga ai propozime dhe masa konkrete për realizimin e këtij

plani.(45) Letra, po me këtë përmbajtje kardinali u dërgoi edhe delegatit apostolic të

papës në Shqipëri, Leon Negrisit, dhe arqipeshkvit të Durrësit, V. Prendushit. (46) Me

mendim të përbashkët, të sipërpërmendurit i propozuan Vatikanit se fillimi i një pune në

stil të gjerë, pa marrë disa masa pregatitore, do të gjente kundërshtim të madh dhe aksioni

mund të kishte pak sukses, ose edhe mund të dështonte. Leon Negrisi këtë e lidhte edhe

me situatën që ishte në këtë kohë në Shqipëri. (47) Këta propozuan që, më parë, të

krijoheshin në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut disa vepra filantropike, si spitale,

jetimore e të tjera dhe të botoheshin e të shpërndaheshin në këto vise revista të ndryshme

kulturale për propangadimin e qëllimit të unitizmit. Mbas këtyre propozimeve, nga këta u

dërgua në Romë patër Marin Prela,i cili, mbasi e diskutoi me hollësi këtë çështje me

kardinalin Tiseran, u vendos që kardinali të vinte vetë në Shqipëri, të shikonte gjendjen

në vend dhe pastaj të merrte masat e nevojshme. Për arësye të ndryshme, kardinali nuk

erdhi. Por Vatikani, sambas propozimeve të sipërshënuara, haip në disa qytete kryesore të

Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut një numërinstitucionesh “bamirëse”, sin ë Vlorë, Berat,

Himarë, Sarandë, Korçë e tjerë. Gjithashtu, gjatë vitit 1939, zbritën në Durrës 58

priftërinj katolikë Italianë, që u shpërdanë në këto institucione. Në vitin 1940, Vatikani

dërgoi edhe një numër klerikësh të tjerë e një numër qytetarësh të vendit tonë, të cilët

duhej të merreshin me politikën unite. (48)

3.-SULMI I ITALISË FASHISTE KUNDËR GREQISË DHE QËNDRIMI I KLERIT

KATOLIK

Italia fashiste, duke pushtuar Shqipërinë, përveç të tjerave, kishte si qëllim që ta

bënte atë urë kryesore për pushtime të tjera në Ballkan. Më 28 tetor 1940, ushtritë Italiane

sulmuan Greqinë. Mbas disa suksesesh, të kundërsulmuara nga forcat greke, trupat

Italiane u detyruan, më 22 nëndor, të zbrazin Korçën dhe, në fillim të dhjetorit,

Gjirokastrën. Shqipëria u shndërrua në shesh lufte. Populli dhe komunistët shqiptarë nuk

u solidarizuan me këtë luftë; përkundrazi punuan për ta sabotuar.

Bashkëpunëtorët e fashizmit Italianë, tradhëtarët e popullit shqiptar dhe organet e

tyre të shtypit e mbështetën sulmin fashist ndaj Greqisë. Gazeta “Rinia Fashiste “ e

Shkodrës, me gërma të dukshme, botoi fjalimin e Ernest Koliqit, spiuni vjetër fashist dhe

prodhimi i klerit katolik shqiptar, mbajtur në këtë kohë në Shkodër në përkrahje të sulmit

fashist. (49)

Kleri katolik, si kurdoherë, nuk u pajtua me qëndrimin e drejtë që mbajti populli

shqiptar ndaj kësaj lufte të padrejtë. Kjo ndodhte se kleri prej kohësh, nën udhëheqjen e

Vatikanit dhe të Jakomonit, ishte për politikën e zgjerimit të fashizmit në Ballkan dhe në

Mesdhe, në kurriz të pupujve të tjerë. Këto udhëzime të papës dhe të fashizmit Italian,

kleri katolik shqiptar poi zbatonte me zell të madh. Kleri e mbështeti sulmin fashist,

kundër Greqisë, me të gjitha mundësitë që pat. Në organet e tij të shtypit u shkrua plot

demagogji se Italiai jepte më në fund, Shqipërisë të drejtat e kufive të saj, etnike. Në fakt,

kjo propagand i shërbente pushtuesit, me qëllim që populli shqiptar të mbështet Italinë

kundër Greqisë. Në këtë kohë Shqipëria vetë ishte e robëruar nga fashistët, pra për çfarë

Shqipëri të lirë dhe të madhe, nën çizmen e fashizmit, bënte fjalë kleri katolik? “Me

rendin e ri që do të dali prej ngadhënjimit të sigurtë të bushtit, - shkruante “Hylli i Dritës”

në këtë kohë, -populli shqiptar do të ketë, tek e mbramja, njerinë e vet kombëtar ndër

kufitë e ma të madhes Shqipni”. Ndërkohë që populli shqiptar urren dhe saboton luftën e

fashizmit kundër Greqisë, arqipeshkvii Durrësit, Vinçenç Prendushi bekon ushtarët

Italianë që nisen për në front. (50) Po ky prift, disa muaj më vonë me ftesën e qeverisë

kuislinge, merr pjesë, në Tiranë, në ceremoninë e dekorimit nga qeveria tradhëtare e

Tiranës të një numri ushtarakësh Italianë për “trimërinë” që kishin treguar në luftën italo-

greke dhe në emër të klerit, ky u dha bekimin. (51)

Ndërsa arqipeshkvi i Durrësit bekonte ushtarët fashistë të dekoruar në luftën me

fqinjët tanë, populli shqiptar organizoi një rezistencë aktive kundër kësaj lufte. Si pasojë

e qëndrës popullore, dështoi plotësisht planii mobilizimit ushtarak dhei mobilizimit civil”

të Italisë fashiste në Shqipëri. Ushtarët shqiptarë, që u dërguan në frontin grek, nuk

pranuan të luftonin; ata dezertuan në masë nga fronti. “Bandat dhe trupat shqiptare, që

bënin pjesë në divizionet tona, ose tradhëtuan, duke bërë sabotime, ose kaluan në anën e

grekëve”, shkruante mareshall Badolio në kujtimet e tij.

Lufta kundër agresorëve italianë bëhej, jo vetëm në front, por edhe në prapavijë.

çeta e Myslim Pezës bëri në prapavijën e italianëve një varg goditjesh kundër vijave të

komunikacionit të trupave pushtuese.

Musolini, mbasi pësou humbje me Greqinë, kërkoi ndihmën e Hitlerit. Më 6 prill

1941, armata XII gjermane, e përkrahur edhe nga trupatItaliane e hungareze, rifilloi

sulmin kundër Jugosllavisë e Greqisë. Në këtë mënyrë, Jugosllavia dhe Greqia ranë nën

zgjedhën e pushtuesve italianë e gjermanë.

Populli shqiptar e ndjente robërinë e rëndë të fashizmit Italian; ai ruante,

gjithomë, armiqësinë ndaj tij, e cila shprehej në forma të ndryshme. Kjo armiqësi e shtyti

djaloshin e ri patriot shqiptar Vasil Laçin që, më 27 prill 1941, të shtjerë në mes të

kryeqytetit të Shqipërisë së robëruar kundër mbretit pushtues. çkontrast! Ndërsa Vasili

shtie kundër perandorit pushtues, klerikë të ndryshëm, spiunë të fashizmit,

korrespondojnë, bisedojnë, informojnë dhe u japin mendime pushtuesve mbi ngjarjet në

Shqipëri për të ardhmen (52) e lumtur, gjoja, të Shqipërisë nën sundimin Italian. Klerikë

të tjerë, me përzemërsi, përshëndetin në këtë kohë S. Melonin, për fjalimin programatik

të presidentit të ri të Këshillit të Ministrave, Mustafa Krujës,i cili shprehte besnikërinë

karshi Mëkëmbësit, në këtë rast dhe karshi Melonit, që ishte ndihmësi më i afërti tij dhe,

që, së bashku me Jakomonin, i kanë shpënë të gjithë shqiptarët e mirë (tradhëtarët dhe

bashkëpunëtorët e pushtueve- R.B.) në fatet më të larta, të reja e të vërteta të atdheut të

tyre, duke i afruar Italinë e shqiptarët në raporte të reja reciproke. (53)

Në këtë kohë, arqipeshkvi metropolitani Shkodrës udhëzonte hierarkinë katolike

që, në listat për zgjedhjet e parlamentit, të vihen priftërinj dheipeshkvinj për një karrierë

të madhe në të ardhmen. (54) Ndërsa “Hyllii Dritës” shkruante me respect e dashuri të

madhe për sukseset e Mustafa Krujës në konferencën e mbgajtur prej tij, në Akademinë e

Italisë, për kontributin e madh që kishte dhënë ai me këtë bisedë për të mirën e popullit

shqiptar (55). Për t’u ardhur në ndihmë lexuesve, ky organ e botoi plotësisht fjalimin e

këtij tradhëtari dhe spiun të vjetër të fashizmit.

Rezistenca e popullit shqiptar kundër fashizmit sa vinte e rritej. Mbas luftës italo-

greke, filloi të bjerë gjithmonë e më shumë prestigji ushtarak e politikiitalisë fashiste. Po

tronditeshin themelet e fashizmit Italian. Në të njëjtën kohë forcohej edhe më shumë

qëndresa e popullit shqiptar. Me qeverinë e Mustafa Krujës terrori u bë masiv.

Ekzekutimet, burgosjet dhe internimet kaluan çdo kufi. Rritja e rezistencës së popullit

shqiptar, në kundërshtim me planet e pushtuesve, e detyroi qeverinë e Mustafa Krujës që,

çdo ditë, javë e muaj, të shtonte masat e terrorit kundër popullit shqiptar. Sambas raportit

zyrtar të Drejtorisë së Përgjithshme të Policisë fashiste, vetëm në maj të vitit 1941 u bënë

1130 bastisje banesash, 21131 kontrolle personash, ndërsa në fushat e përqëndrimt

tëitalisë u dërguan 5279 patriotë. (56) Kjo ishte Italia “çlirimtare” e dom Lazër Shantojës,

për të cilën ai çirrej në nëndorin e 1939-ës nga ballkonii Bashkisë së Tiranës! Ky ishte

Musolini që nga ballkoni i Bashkisë së Tiranës! Kyishte Musolini që “I dha lirinë popullit

shqiptar”, për të cilën kleri katolik fliste e shkruante fjalët më të mira.

Qeveria e Krujës, e ndodhur ngushtë në këtë situatë, thërret në audiencë krerët e

klerit katolik shqiptar, për t’u këshilluar me ta, për të dëgjuar vërejtjet, mendimet dhe

propozimet e tyre të vlefshme, për masat që mund të merreshin për qetësimin e gjendjes.

Në audiencë të Mustafa Krujës muarën pjesë krerët e klerit katolik: patër Anton Harapi,

monsinjor Luigj Bumçi dhe monsinjor Volaj. (57) Në emër të pjesëmarrësve, monsinjor

Bumçi në këtë takim, i deklaroi kryeministrit kuisling se kleri katolik solidarizohej me

politikën shumë të drejtë që ndiqte qeveria e tij. Bumçi shprehu mendimin se edhe në të

ardhmen qeveria në fjalë duhej të ndiqte të njëjtën politikë. Ai deklaroi se do të ishte

shumë e rrezikshme, në rast se qeveria do të lejonte rritjen e lëvizjes komuniste. Prandaj

ai propozoi, sa nuk ishte tepër vonë, që të shtypeshin këto tendenca të rrezikshme për

kombin shqiptar (58).

Në këtë mënyrë, krerët e klerit katolik shqiptar, jo vetëm që aprovuan politikën

terroriste të Mustafa Krujës, por të tmerruar nga lëvizja nacionalçlirimtare, në Shqipëri, i

propozuan qeverisë që ajo të forconte terrorin e saj ndaj komunistëve e patriotëve

shqiptarë, të cilët luftonin kundër të huajve dhe bashkëpunëtorëve të tyre. Me terror ata

mendonin se do të shuanin ndjenjat liridashëse të patriotëve dhe komunistëve shqiptarë,

lëvizjen komuniste, qëndrën e popullit për liri e pavarësi, dhe mandej çdo gjë do të

shkonte simbas planeve e dëshirave të tyre.

Politika terroriste e Mustafa Krujës vazhdoi edhe më e egër, ashtu siç dëshironte

kleri; por më kot; dëshirat dhe planet e tyre nuk u realizuan, sepse terrori nuk mund të

shuante ndjenjat e popullit shqiptar për liri. Një binte në përleshje me fashistët, qindra

ngriheshin në luftë kundër tij. Qëndresa e popullit shqiptar për liri u shua. Ajo mori

përpjestime edhe më të mëdha. Jeta e çdo dëshmori bëhej apel për qindra të tjerë.

Krerët e klerit katolik shqiptar, të alarmuar nga shtimi i rezistencës së popullit

shqiptar kundër fashizmit dhe nga rritja e lëvizjes komuniste në Shqipëri, lëshuan në të

gjithë ipeshkvitë dhe famullitë një qarkore, në të cilën tërhiqnin vëmendjen e

famullitarëve për gjendjen fort të rrezikshme të krujuar. “Idetë komuniste predikonin

lirisht kudo në popull, pa asnji kundërshtim. Shumë besimtarë, pa ditur se çfarë janë këto

ide, kanë filluar t’i përqafojnë. Ata nuk e dinë çfarë do të thotë të vendoset komunizmi

ndër ne. komunizmi u mohon prindërve të drejtën e edukimit të fëmijëve të tyre. Kjo i

përket vetëm kolektivit. Gruaja s’ka asnjë lidhje me fëmijët e saj”. (59) Në këtë qarkore

krerët e klerit katolik shtronin detyrën urgjente që në të gjithë ipeshkvitë dhe famullitë të

bëheshin mbledhje, ku të shtrohej gjendja dhe të përcaktoheshin masa, si kundërpeshë e

propagandës komuniste. Në bazë të këtyre udhëzimeve të arqipeshkvisë së Shkodrës, u

bënë mbledhje nëipeshkvitë e Oroshit, Zadrimës, Pultit e në vise të tjera, në të cilat,

mbasi u punuan udhëzimet e arqipeshkvisë dhe u analizua gjendja, u përcaktuan edhe

detyrat, që duhet të kryente çdo famullitar dhe këshilltar kishe. (60) Mbas mbledhjeve të

bëra me klerikët dhe më vonë edhe me këshillat e kishave ndëripeshkvit dhe famullitë,

klerikët, kudo qëishin, shtuan e forcuan edhe më shumë propagandën e tyre në popull

kundër Lëvizjes komuniste, duke përhapur shpifje e trillime nga më të ndryshmet për

komunistët shqiptarë.

Rritja e mëtejshme e luftës së popullit shqiptar, kundër pushtuesve e tradhëtarëve,

shtroi, në rend të ditës, nevojën e udhëheqjes së shëndoshë të kësaj lufte. Kjo gjendje e

bënte më të ngutshme krijimin e Partisë Komuniste Shqiptare. Lëvizja nacionalçlirimtare

në Shqipëri mori hov të mëtejshmëm me hyrjen e Bashkimit Sovjetik në luftën e dytë

botërore, si pasojë e sulmit të pabesë të Gjermanisë hitleriane. Gjermania naziste, mbas

pregatitjesh të mëdha, më 22 qeshor 1941, sulmoi pabesisht atdheun e Leninit dhe të

Stalinit. E gjithë botai drejtoi sytë nga Moska, nga Stalinii madh. Kështu filloi lufta e

madhe patriotike e Bashkimit Sovjetik.

Menjëherë mbas sulmit gjerman kundër Bashimit Sovjetik, grupet komuniste në

Shqipëri u aktivizuan më shumë, u hodhën në aksione të hapëta,i bënë thirrje popullit të

ngrihet në luftë kundër pushtuesve. Në këtë kohëishin pjekur kushtet objektive për

kryengritje të armatosur kundër pushtueve, por ajo nuk mund të fillonte, se mungonin

kushtet subjektive mungonte partia, që ta organizonte dhe ta udhëhiqte popullin në luftë

drejtë fitores.

Në këto rrethana, u mblodh në Tiranë përfaqësia e grupeve komuniste, që

përfundoi me formimin e Partisë Komuniste Shqiptare, më 8 nëndor 1941. (61) Formimi i

Partisë Komuniste Shqiptarei dha një hov më të madh luftës së popullit shqiptar kundër

fashizmit. Më 22 nëndor 1941, demostrata të reja shpërthyen në të gjithë vendin.

Veprimet luftarake kundër pushtuesve, me krijimin e çetave partizane, u bënë më të

shpeshta. Në situatën ndërkombëtare të favorshme, lufta e popullit shqiptar mori

përpjestime të mëdha. Më 22 shkurt 1942, në Shkodër, u bë një demonstratë e fuqishme,

që u kthye në përleshje me armikun, në të cilën ra heroikisht komunisti Vaso Kadija. Më

22 qershor, në Shkodër, duke qenë të rrethuar në shtëpi nga qindra karabinjerë fashistë e

milicë, luftuan e ranë heroikisht Perlat Rexhepi, Jordan Misja e Branko Kadija. Veprimi

mëi organizuar, në shkallë kombëtare, ishte ai i 24 korrikut 1942. Të nesërmen, në të

gjithë Shqipërinë, nuk punonte asnjë linjë telefonike. Njësitet partizane u shtuan. Ato

kaluan, nga veprime të veçanta, në veprime të koordinuara, ndërmjet disa reparteve.

Papa Piu XII,i alarmuar nga përparimet e mëdha të Lëvizjes nacionalçlirimtare në

Shqipëri, nga rritja gjithmonë e më shumë einfluencës së Partisë Komuniste Shqiptare në

popull; me qëllim që të ndihmonte klerin katolik shqiptar për të organizuar e forcuar më

mirë propagandën antikomuniste dhe luftën e tij kundër Lëvizjes nacionalçlirimtare, i

dërgoi arqipeshkvit të Shkodrës, në mars të vitit 1942, një enciklikë, me anën e së cilës ai

udhëzonte, “të forcohej puna në radhët e komitetit qendror te demokristianes, të

aktivizoheshin mirë e më shumë klerikët, si dhe gjithë organizatat fetare katolike, me

qëllim që jo vetëm të mos lejonin masat katolike tëinfektoheshin nga idetë komuniste, por

dhe të zhdukeshin përfundimisht këtoide bolshevike në Shqipëri” (62)

Në bazë të këtyre udhëzimeve të papës, më 27 prill 1942, në arqipeshkvinë e

Shkodrës, nën kryesinë e monsinjor Gaspër Thaçit dhe të të plotfuqishmit të papës në

Shqipëri, Leon Negrisit, u bë mbledhja e komitetit qendror të organizatës Demokristiane.

Mbledhja diskutonte situatën dhe përcaktoi detyrat, që dilnin në të ardhmen, zgjodhi

komitetin e ri qendror, me më shumë naëtarë të rinj, me kryetar Gaspër Thaçin e

n/kryetar patër Anton Harapin. Mbledhja aprovoi edhe programin e saj, të paraqitur nga

patër Anton Harapi,i cili parashikonte forcimin e luftës kundër komunizmit në Shqipëri

dhe kundër Lëvizjes nacionalçlirimtare dhe Partia Komuniste Shqiptare. Për arritjen e

këtij qëllimi u vu detyra të bashkëpunohej ngushtë me organet antikomuniste, të forcohej

puna e demokristianes me organizatat fetare katolike për t’I përgatitur më mirë dhe për t’I

hedhur në luftë kundër Partisë Komuniste Shqiptare. (63)

Krerët e Demokridtianes punonin plot zell, nën drejtimin e Vatikanit, të

Jakomomit e të Melonit, për ta bërë të përjetshëm sundimin fashist në Shqipëri. Për këtë

kontribut të madh që jepnin këta në favor të fashizmit, disa nga klerikët kryesorë u

dekoruan me medalje të larta nga fashizmi. (64) natyrisht, një pjesë e të dekoruarve, për

arsye sekreti, nuk publikoheshin. (65) Ata nuk munguan t’u japin këtyre klerikëve, për

shërbimet në favor të fashizmit, edhe grada ushtarake. Kështu, për shembull patër Gegë

Lumaj, në këtë kohë, u gradua major në rezervëi fashizmit. (66). Përveç këtyre, fashizmi

derdhi pa rezervë fonde dhe në mënyrë të hapët me anë të Mëkëmbësisë dhe të

udhëheqësve të ushtrisëItaliane në Shqipëri, për të ndihmuar klerin në veprimtarinë e tij

profashiste, kundër Lëvizjes nacionalçlirimtare. (67) Klerikët, kudo që ishin përkrahnin

dhe bekonin, jo vetëm trupat Italiane në Shqipëri, por edhe tradhëtarët e vendit, që ishin

vënë në shërbim të pushtueve dhe shtypnin popullin. (68) “Kur Shqipëria Lëngonte- thotë

shoku Enver Hoxha- nën thundrën e fashistëve gjakatarë dhe populli luftonte për t’u

çliruar, klerikët kryesorë katoikë muarën flamurin e antishqiptarizmit dhe u treguan

shumë aktivë në luftën kundër popullit shqiptar. Ata muarën pozita të rëndësishme

politike, me fashizmin e nazizmin dhe, me egërsinë më të madhe, u hodhën në luftë

kundër popullit”. (69)

Në këtë kohë në disa krahina të Jugosllavisë, kufi me qrkun e Shkodrës që

konsiderohej nga Vatikani si qendra e katolicizmit të Shqipërisë, pra një Vatikani vogël.

Lëvizja partizane kishte marr përpjestime të gjera. Papa, ashtu si dhe për Shqipërinë, u

preokupua seriozisht edhe për këto krahina, kuishte shtrirëinfluenca e komunistëve,

prandaj urdhëroi arqipeshkvinjtë dheipeshvinjtë e Tivarit, Bosnjës dhe Hercegovinës të

luftonin me të gjitha mënyrat Partinë Komuniste dhe Lëvizjen nacionalçlirimtare, duke

bashkëpunuar hapët me pushtuesit e huaj dhe tradhëtarët e vendit. “Kuvendet e Bosnjës

dhe të Hercegovinës u bënë baza të ushtarëve dhe të pushtueve të huaj. Në korrik 1942,

spiuni dhe kryebanditii ushtarëve të Prazonitishte dom Pater Perizi, kurse frati i kuvendit

Shçiti, Viktor Shelishaviqiishte kryeagjenti pushtueve ei tradhëtarëve të vendit, kundër

lëvizjes partizane në këto zona. Muret e trasha të këtyre kuvendeve u kthyen në

fortifikata, në fole pushkës e mitrolozash, nga ku qëllonin kundër partizanëve”. (70) Pra,

kudo që ishin klerikët katolikë, kishin të njëjtat detyra nga papa; vetëm taktika, forma dhe

metodat e luftës së tyreishin të ndryshme. Vatikani përkrahu hapët dhe me të gjitha

forcat, jo vetëm fashizmin Italian, por edhe nazizmin gjerman. Kardinalii Berlinit, Paell,

bekoi botërisht trupat gjermane, që sulmuan Bashkimin Sovjetik. Vatikani, që prej

kohësh, vuante për shtrirjen e sundimit të tij edhe në Bashkimin Sovjetik, tashti gjeti

rastin dhe nisi ushtrinë e tij të zezë të përgatitur në Risikum, në tokat sovjetike që

pushtonte ushtria gjermane. (71)

Klerikët katolikë shqiptarë, në këtë kohë propagandonin në organet e tyre

të shtypit rrezikun komunist në Shqipëri dhe kudo në botë. Ata filluan të predikojnë

hapëtidetë e papës kundër komunizmit. Komunistët, -thoshin ata, - “po prishnin rendin

shoqëror e shtetëror” familjen, qetësinë e njerzimit”. Kleri, në organet e veta të shtypit,

bënte thirrje, duke thënë “se papa nuk ua drejton kushtrimin e vet vetëm princërve të

Evropës, port ë gjithë katolikëve padallim klase, profesioni, moshe e seksi, ua drejton

burrave e grave, djemve e vajzave; i drejtohet lajkadit për një bashkim fuqish, për një

organizim veprimi, për një veprim katolik, për një ushtri nën komandën e lartë të papës,

nën vartësinë e drejtpërdrejtë të Episkopatit, një ushtri në shërbimin të hierarkisë për

mbrojtje të fesë, një ushtri kundër komunizmit” (72). Pushtuesit e huaj, të alarmuar nga

gjendja jo e favorshme për tan ë Shqipëri, filluan të mobilizonin forcat mercenare, në

radhët e milicisë fashiste dhe të xhandarmaris.

Partia Komuniste Shqiptare, në këtë kohë, kishte bërë një punë të mirë

sqaruese politike me masat, sidomos kundër fashizmit dhe qëllimit të tij në Shqipëri, se

Shqipëria po vuante nën çizmen e të huajve, prandaj parulla e partisëishte që të

rrëmbeheshin armët kundër pushtuesve, për t’i dëbuar nga atdheu. Në këto kushte,

fashizmi, tashti, e kishte më të vështirë të mobilizonte, sin ë fillim, mercenarë, fashistë e

xhandarë. Ai gjente rezistencë.i shtyrë nga këto vështirësi, ai kërkoi ndihmën e klerit

katolik, në mënyrë që ky të bënte agjitacion në popull, për t’u regjistruar sa më shumë në

milici, që t’I vinte në ndihmë fashizmit. Arqipeshkvii Shkodrës për këtë qëllim ju dërgoi

një qarkore gjithë famullitarëve, me anën e së cilësi urdhëronte që të jepnin ndihmën e

tyre për të mobilizuar sa më shumë malësorë në milicinë fashiste, për të formuar një

battalion, me në krye majorin fashist Ndok Gjelloshin. (73) Puna e klerikëve dha frytet e

saj. Ata bindën një pjesë malësorësh të paditur, të bindur verbërisht nga këshillat e

priftërinjve, se gjojaishte detyrë e shejtë të luftonin kundër zotit dhe papës. Kështu Ndok

Gjeloshi me ndihmën e klerit, rekrutoi disa banda milicësh dhe formoi një battalion, që la

kockat në luftë me partizanët, një pjesë në qarkun e Vlorës dhe pjesa tjetër, më vonë, në

atë të Korçës.

Zgjerimii luftës së armatosur krijoi kushte për bashkimin politik të popullit

shqiptar në Frontin antifashist nacional-çirimtar, rreth Partisë Komuniste Shqiptare. Për

këtë qëllim, meinisiativën e Partisë Komuniste Shqiptare, më 16 shtator 1942, u thirr

Konferenca e Pezës. Në këtë konferencë, muarën pjesë përfaqësuesit e Partisë Komuniste

Shqiptare, me shokun Enver Hoxha në krye, nacionalistët patriotë Muslim Peza, Baba

Faja e të tjerë përfaqësues të rinisë komuniste dhe të gruas. Konferenca shtroi çështjen e

bashkimit të popullit shqiptar, pa dallim feje, krahine dheideje, në luftë kundër

pushtuesve fashistë; shtroi, gjithashtu, çështjen e krijimit të këshillave nacionalçlirimtare.

Konferenca aprovoi platformën e L.N.Çl. të popullit shqiptar, të paraqitur nga shoku

Enver Hoxha, dhe zgjodhi Këshillin e Përgjithshëm Nacionalçlirimtar.

Vendimet e kësaj conferencei dhanë një hovë të madh zhvillimit dhe zgjerimit të

luftës nacionalçlirimtare. çetat partizane, të angazhuara në luftë me armikun, deri në

dhjetor të vitit 1942, kishin çliruar një sërë zonash, midis të cilave Pezën, Shpatin,

Tomorricën, një pjesë të çermenikës, Oparin, Mallakastrën, Mesaplikun, Mbishkodrën, e

tjerë.

Në konferencën e Pezës u hodh parulla për bashkimin e popullit shqiptar, në këtë

luftë kundër armikut, pa dallim feje, krajine dhe ideje. Kjo parullë kishte një kuptim të

thellë politik. Qëndrimii Partisë Komuniste Shqiptare, qysh me krijimin e saj, ishte i

drejtë dhe i njëllojtë për të gjitha besimet ekzistuese në Shqipëri. Ky qëndrimi drejtëi

Partisë pasqyronte dëshirat dhe ndjenjat e popullit.

Armiqtë e Shqipërisë, ashtu si gjithmonë, edhe kësaj here u përpoqën që, me anën

e fesë, të kishës e të xhamisë, të përçajnë popullin shqiptar, për ta shtypur dhe

skllavëruar. Kështu pat bërë Turqia në të kaluarën nëpërmjet Kalifit “Zëvëndësii

muhametit në tokë’. Kështu vepronte kasha greke, nëpërmjet të Fanarit, që dhe ky e hiqte

veten zëvendës të Krishtit mbi tokë. Po këtë mission kishte marrë përsipër edhe Vatikani

me hierarkinë kishtare katolike në Shqipëri, e cila, me propagandën dhe shpifjet e saj,

kërkonte që të hidhte masat e besimtarëve kundër Partisë Komuniste Shqiptare. Por, në

saj të politikës së drejtë dhe konseguente që ndoqi Partia Komuniste Shqiptare, lidhur me

besimet e ndryshme fetare, besimtarët patriotë shqiptarë përqafuan, vijën e Partisë

Komuniste; bile pati dhe mjaft klerikë ortodoksë e muslimanë, të cilëve u dhimbej

atdheu, që lëngonte nën thundrën e të huajve, që u hodhën në luftë bashkë me popullin

kundër të huajve, kundër bashkëpunëtorëve të fashizmit dhe krerëve të tyre fetarë që

bashkëpunuan me të huajt. Këtë gjë nuk e bënë klerikët katolikë shqiptarë. Ata, të rritur

dhe të edukuar në kolegjet e Vatikanit me ndjenja të forta reaksionare kundër shkencës e

përparimit njerëzor, kundër lëvizjes komuniste e punëtore ndërkombëtare, tek e cila

shikonin rrezikun kryesor të tyre, të edukuar me një disiplinë të fortë fetare, plotësuan

gjithmonë detyrat e padronit të tyre në dëm të atdheut. Përveç kësaj, janë edhe një sërë

faktorësh politikë, ideologjikë dhe ekonomikë, që shpunë klerin katolik të radhitej edhe

kësaj here së bashku me armiqtë e popullit dhe të kombit shqiptar, faktorë të cilët nuk do

t’i analizojnë këtu.

4- BASHKËPUNIMI I KLERIT KATOLIK ME ORGANIZATËN

TRADHËTARE TË BALLIT KOMBËTAR

Reaksioni i brendshëm, me nxitjen dheinkurajimin eitalisë fashiste, formoi, në

fund të vitit 1942, organizatën tradhëtare “Balli Kombëtar”, si reaksion kundër

Lëvizjes nacionalçlirimtare. Kjo organizatë përfaqësonte interesat e borgjezisë

reaksionare dhe çifligare. Ajo përfshinte kulakë, spiunë të Italisë, të Anglisë dhe

të SHBA “Balli Kombëtar lindi në zyrat e fashizmit, u zhvillua në salonet e

Gestapos dhe vdiq në fushën e betejës së tradhëtisë”. Kjo organizatë, në

programin e saj kishte ruajtjen einteresave politike dhe ekonomike të klasave

sunduese dhe bashkëpunimi me Italianët. Balli, pjellë e okupatorëve, nuk luftoi si

gjithë populli shqiptar kundër pushtuesve, por bashkëpunoi me ta për zdukjen e

Partisë Komuniste Shqiptare dhe të Lëvizjes nacionalçlirimtare; pra ai luftonte për

ruajtjen e rendit feudo-borgjez dhe reaksionar në Shqipëri.

Me krijimin e kësaj organizate, u ndërlikua më shumë gjendja politike në

vendin tonë, pse në sytë e masave Balli akoma nukishte demaskuar si organizatë

anti-kombëtare dhe përvec kësaj, në radhët e saj kishte edhe shumë elementë të

gabuar. Pikërisht, për këtë arsye, megjithëse Partia Komuniste Shqiptare e dinte se

Balliishte pjellë e reaksionit të brendshëm dhe të huaj (74), nuki shpalli luftë qysh

në fillim. “Partia jonë- ka thënë shoku Enver Hoxha-ishte në luftë për të

demaskuar Ballin nga ana politike. Ai, më 15 mars 1943, firmosi protokollin

Dalmazzo-Këlcyra, ku angazhohej të mbronte forcatItaliane, që vepronin në Jugë

për të mposhtur Lëvizjen nacional-çlirimtare”. (75)

Kleri katolik e mirëpriti krijimin e kësaj organizate; ai aprovoi plotësisht

vijën e saj dhe, pa humbur kohë, u lidh me te dhe filloi të bashkëpunojë ngushtë

kundër Partisë Komuniste Shqiptare dhe Lëvizjes nacionalçlirimtare. Kleri dhe

Balli Kombëtar, me qëllim që të koordinonin më mirë planet e tyre kundër

Lëvizjes nacionalçlirimtare (76), e gjetën të arësyeshme që kleri të emëronte një

përfaqësues të tij pranë komitetit qendror të Ballit Kombëtar. Përfaqësuesi klerit

pranë Ballit u emërua, në këtë kohë, dom Zef Sheatani, anëtari komitetit qendror

të Demokristianes. (77)

Mbas kësaj marrëveshjeje filloi një afrimi dukshëm midis udhëheqësve të

Ballit, Mitat Frashërit e Vasil Andonit, me monsinjor Gaspër Thaçin, patër Anton

Harapin e të tjerë. Anëtarët e qarkorit të Ballit Kombëtar për Shkodrën, Jup

Kazazi e Lec Kurti, filluan të vinin më shpesh në arqipeshvinë e Shkodrës dhe në

provincialatin françeskan. Gjithashtu, anëtarët e komitetit qendror të Ballit filluan

të frekuentonin më dendur arqipeshkvinë dhe krerët e klerit katolik shqiptar zyrat

e komitetit qendror të Ballit, në Tiranë

I arratisuni dom Zef Shestani, kriminel lufte sot praën Vatikanit, ish-

përfaqësuesi klerit katolik praën komitetit qendror të Ballit Kombëtar, duke folur

për këtë fakt, shkruan, në gazetën reaksionare “Flamuri”, më 1951, ndër të tjera,

për veprën “patriotike” të Thaçit në bashkëpunim me Ballin Kombëtar: “Mbarë

Shkodra e kanë njoftë zanin e rrymën e gojarisë së tij më 1941, i cili uronte prej

qiellit bashkimin vllazënor .imzot Gaspër Thaçi bani çmos me u vu në përpjekje

me krerët e Ballit Kombëtar, ç’prej 1939 që kishte fillue me lëvizë, por ai

nderonte në mënyrë të veçantë plakun e paharruem Mitat Frashërin, mikun e

zemrës Lec Kurtin, gjykatësin e famshëm të drejtësisë Hasan Dosrin…Eh! i dijnë

mirë çela e Tiranës dhe arqipeshkvia e Shkodrës kujdesin, bisedimet e vendimet

që u muerën në atë kohë me pleqnim të përbashkët për lirinë e Shqipërisë. Ai

njifte në rezistencën shqiptare një djalëri të vetme politike, atë të Ballit Kombëtar,

që po merrte mallet e organizueme dhe e vendosun për liri. Ah!... ta kishte këtu,

në oborrin e kathedrales- më thoshte një ditë me përmallim- djalërinë balliste të

tre besimeve dhe do ta ndjejshe se çfarë do t’i thonte arkipeshkvii Shkodrës”.

(78).

Ky document, i shkruar nga dom Zef Shestani, dhe shumë dokumenta të

tjera, që do të citohen më poshtë, tregojnë qartë bashkëpuninmin e klerit me

Ballin Kombëtar. Pikërisht, në qelën e Tiranës dhe në arqipeshkvinë e Shkodrës,

ashtu siç thotë dom Zef Shestani, u thurën me dhjetraintriga dhe plane djallëzore,

u muarën vendime dhe u kryen me dhjetra akte të tradhëtisë ndaj atdheut, në mes

tëItalianëve, kleri katolik, Ballit Kombëtar dhe më vonë, të Legalitetit.

5-VEPRIMTARIA TRADHËTARE E KLERIT KATOLIK GJATË HOVIT

TË RI TË LUFTËS NACIONALçLIRIMTARE

Disfata e ushtrive naziste në frontin e lindjes dhe zgjerimii Lëvizjes

nacionalçlirimtare në Shqipëri e thelloi krizën politike në vend. Në këto rrethana,

pushtuesit fashistë u detyruan të zëvendësojnë qeverinë e Mustafa Krujës me atë

të Maliq Bushatit ju propozua për të kryesuar qeverinë e re, ky shkon në Shkodër

për të marrë pëlqimin e parisë myslimane dhe të arqipeshkvit të Shkodrës në se do

ta përkrahnin ata qeverinë e tij. Mbas mbledhjesh e bisedash në shtëpinë e Sylço

Beg Bushatit, paria muslimane dhe arqipeshkvia e Shkodrës siguruan

kryeministrin e ardhshëm se do të përkrahnin qeverinë e tij. Me këtë rast, këta e

këshilluan Maliq Bushatin që, meqënëse boshti kishte marrë tëposhtën dhe se

fitorja e aleatëve dukej e sigurt, ai duhej të merrte të gjitha masat e mundshme për

të forcuar organizatën e Ballit Kombëtar, nëpërmjet bashkëpunimit me krerët e tij

dhe me ndihmën e ushtrisëItaliane, të bënte ç’ishte e mundur për shuarjen e

Lëvizjes nacionalçlirimtare.

Qeveria e Musolinit, pakënaqur nga puna e Jakomonit në Shqipëri, e

zëvëndësoi këtë, në mars 1943, me gjeneralin xhelat Alberto Pariani. Ky, porsa

mbërriti në Shqipëri, së bashku me gjeneralin Dalmazzo, hartoi një plan dhe

veproi me shpejtësi për “likuidimin” e Lëvizjes nacionalçlirimtare të popullit

shqiptar. Për realizimin me sukses të këtij plani, Balli Kombëtari dha të gjitha

ndihmat e nevojshme, duke nënshkruar për këtë qëllim protokollin Dalmazzo-

Këlcyra, po në mars të vitit 1943. Por as operacionet e Parianit, as ndihma e ballit

Kombëtar nuk dhanë rezultatet që prisnin fashistët. Lëvizja nacionalçlirimtare u

shtua dhe u forcua edhe më shumë. Reparte të reja partizane u krijuan për të

luftuar okupatorin dhe tradhëtarët e vendit. Në këto rrethana, Pariani vendosi të

zëvendësonte qeverinë e Maliq Bushatit. Për këtë qëllim, mori takim me një serë

krerësh, midis të cilëve edhe me miqtë e tij të vjetër, Shefqet Vërlacin dhe

monsinjor Viçenc Prendushi, dhe, mbas kësaj pune,i propozoi Musolinit që të

emërohej Eqrem bej Libohova, për kryesimin e qeverisë së re në Shqipëri. Roli që

ka luajtur monsinjor Prendushi në emërimin e kryeministrit të ri, duket qartë në

raportin që kyi dërgon Vatikanit, ngai cili po citojmë një fragment të shkurtër:

“me datën 6-51943 më thirri Gjeneral Pariani në audiencë (Vinçenc Predushi-

R.B.). ai më kujtoi kohën e kalueshme disa vjet ma parë. “Në Shqipni- më tha

Gjenerali – punëti kam gjetë shumë keq, sa s’e mendojshëm. Tri janë të këqian që

kam konstatue:

1) E para asht komunizmi. Kjo e keqe mjaft e përhapun më duket,

megjithatë, ma e lehtë nga dy të tjerat. Djelmënia asht komuniste, pa

dijtë e pa mendue se poi gërmon vorrin kombit të vet. Në shkolla dhe

në familje ka xanë rrajë. Pak ditë më parë më ndodhi nja gja e

papëlqyeshme. Në Strehën Vorfnore të Kryqit të kuq shkova me

shoqëruesin dhe me gjithë fjalët e bukura të shoqnuesit, fëmijët nuk

treguen ndonji gëzim, bile kur shoqëruesi u prinin tue u thanë “Rroftë

Parini”, nga të gjithë vetëm 10-12 veta u përgjegjën “Rroftë”, ndërsa të

tjerët ulën kryet. Në të dalun, tue mendue se nuk do të përsëritej ajo që

ndodhi, shoqnuesiim tha: “Rrnoftë Pariani”. Kësaj here nuk u përgjigj

asnji.

2) E dyta e keqe asht mungesa e ushqimit.

3) E treat asht apathia që konstatova ndër njerzit dhe ndër ata që duhej të

drejtonin fatet e vendit. Shumë mendojnë se Boshti e ka humbë

luftën”.

….”Më tha se due të formoj qeverinë, por due t’I zgjedh njerëzit dhe më pyeti se

çfarë mendojshëm për situatën dhe për Mustafa Krujën. Unëi thashë se Mustafa

Krujën e njof njeri të zotin, asht marrë gjithmonë me çështje kombëtare. Por me

disa sjellje të tija, ka humbë shumë miq që kishte para se të bahej kryeministër.

Vuna re se ky mendimi sanksionoi bindjen e tij, sepse tundi kokën me aprovim,

sikundër donte të thoshte: questo e’ ujna cosa risaputa2).

“Po Eqerem Libohova- më pyeti? Eqerem Libohovën,i thashë, e njof mjaft

mirë, mbasi kasha bashkëpunue me të.i thashë se, si njeri, asht me shumë takt

politik, me sjellje burrnore, e mjaft trim. Pariani nuk më tha asnjë fjalë, por, nga

përkulja e kokës, kuptova sa ai aprovonte ato çka thanë unë për Eqrem

Libohovën. “Po për Qemal Vrionin? – vazhdoi ai. Qemal Vrioni _i thashë- e njef

vendin ma mirë se të tjerët. E molto scaltro e audace; sa navigare tra le diavolerie

degli albanezi3. Gjenerali më tha se e akuzojnë si afarist dhe lëkundun, por unëi

spjegova se ai asht pasanik dhe, në vendin tonë, të gjithë pasanikët kështui

akuzojnë… E ndërpremë bisedën dhe më tha se për këtë çështje do të më thërriste

të bisedojshim një herë tjetër”. (79) Eqerem Libohova, simbas këshillave të

arqipeshkvit Viçenc Prendushi, mbas disa ditësh, me aprovimin e Musolinit,

emërohet kryeministëri qeverisë kuislinge.

Ky nuk ështëi vetmi fakt që tregon se ç’rol të madh luante hierarkia

katolike në qeverisjen e vendit. Fakte të tilla ka me dhjetra, që tregojnë se

sundimtarët e shtetit shqiptar, të huaj dhe vendas, civilë dhe ushtarakë, krerë të

organizatave tradhëtare dhe bajraktarë, bisedonin me klerikët dhe mernin në

konsideratë mendimet e tyre për probleme politike, ushtarake, administrative dhe

ekonomike . po japim edhe një fakt tjetër historik, që e vërteton më së miri këtë,

janë disa shënime nga ditarii Patër Pal Dodës, prift në Gomsiqe të Pukës, spiuni

vjetër dhe me rëndësii Jakomonit dhe anëtari komitetit qendror të Demokristjanes.

27 Maj 1943. – “..mora këtë letër të Sh.i. Parianit:

“I dashuri Patër Dodaj, puna e këtyre ditëve më ka ndaluar të përgjigjem

letrës s’uaj shumë të pëlqyer”.

… “Jam kthyer në Shqipëri në një moment të rëndë për të ardhmen e këtij

vendi, që e kam konsideruar atdheun tim të dytë! Megjithëse e dija këtë situatë,

kam ardhur me qëllim që të jap gjithë vehten time që ta shpëtoj Shqipërinë…

“…Do tju shikoja me shumë dëshirë, me shumë përzemërsi”.

3 Korrik 1943. – “…Mora një letër nga Mark Gjon Markajishte kthyer nga

kryeqyteti dhe më përshkruan situatën me ngjyra më t’errëta…”

6 Korrik 1943 – “… u nisa ora 8.30’ për Tiranë. Kam mbrijtë në 12,

vizitën e parë mendova ta bëj te Ministrii Mbrendshëm Kolë Bib Mirakaj,i dhanë

që prej kohe me politik, me aventura të ndryshme, për vitet të ndryshme emigroi

2 Kjo asht nji gjë e marrun vesh (e dëgjuar) 3 Ashtë shumë dhelpër (dinak) dhe guximtar, di të lundojë në mes të djallzive të shqiptarëvet.

ne Kosovë, ku ndihmohej prej sërbëve.i rënë në fatkeqësi, u kthye në atdhe, duke

u lidh me Zogun dheitalin. Ngai pari pati fjalë të mira, po kur besën ose ndihmën

serioze. Qe ndihmue nga Meloni..”

8 Korrik 1943.- “..Qysh dje mbrëma kam marrë njftimin se sot në mëngjez

në ora 10 do të më priste në audiencë Gjeneral Pariani. Për faj të Patër Matisë që

me çdo mënyrë më kërkonte që unë ta prezantoja, arritëm vonë dhe kështu u

futëm pas një çerek ore. Duke hyrë dhe duke u përshëndetur, Sh.T., sii pakënaqur

theksoi “Kam pritur tamam juve për të ardhur, dhe të prezantoheshit”! Pyetjeve të

mija ju përgjegj se nuki mungonte kurajua, ose besimi për t’ja dalë në krye punës

për përmisimin e situatës. Të gjithë do të jenë ndëshkuar, pas meritës. Jemi duke

zbuluar çerdhen dhe do të përpiqemi tua prishim folet. Mori shënim kërkesat e

mia… me të dalëi them shkëlqes, në anët tona do të vazhdojmë në misjonin tonë.

“Nuk mjaftojnë, më theksoi ay, duhet që të merrni bastunin dhe pushkën”! Dje në

mëngjes të Mërkur, u prita nga Kol Biba, e gjeta serjoz dhe të mbajtun…”

14 Korrik 1943. – “…Qe prej disa ditësh flitej për një zbarkim në Siçili,

po nuk donja ta besonja, sot e marr lajmin e sakt nga Shkodra. Mora një letër të

gjatë nga Muharem Bajraktari me dt. 5 –VI- 1943,i cili më thoshte se tue u nisun

nga mundësia seItalia do të kishte humbur luftën, më ftonte të lidhemi dhe të

organizohemi për shpëtimin e…”

15 Korrik 1943.- “…Sot në oborr të kësaj kishe u mblodhëm në kuvend

burr për ship, dhe muarëm vendim që tash e mbrapa nuk kam me e lanë komitët

(partizanët shënim R.B.) mrena ose me ju7 dhan bukë e ndihmë. Në rast se

komitëti hudhen kujt përdhum,i zotii ships, menjiherë, ka me e mbledh katundin e

përnjiherë ka me lajmërue organet e qeverisë. Për këtë lidhje unë lajmërova me

letër Kapidan Gjonin e komandantin e ushtrisë në Shkodër Gjeneral Paride

Negrin”.

3 Gusht 1943.- “..nis shërbëtorin në Shkodër për me kërkue nga

provinciali në se me të vërtetë do të mbahet kongresii përgjithshëmi të gjithë

klerikëve tonë,i parashikuem që në vitin e kaluem”.

Ja përgjegja e tij:

Shpejt e shkurt: “Më vjen keq se je pa qefe”. Këtu kam ma se 20

famullitarë. Nesër n’ora 8 hajde, po baj me ta nji mbledhje, mandej po shohim.

Sonte prap kam mbledhje me parin e Shkodrës me gjithë kapidanët tonë: Jam në

rrezik nji mend pse nuk ka më pari, por politik deri në fyt. Nuk dij si me ta

përshkrue gjendjen, por po të them se dita me ditë gjeja ndrron qind për qind,

mund e bahet ça si shka motmoti, por jemi tue ardhun me e ba rrezikun sa më të

largët, veç ç’ka shohim, nuk ka me mujt me pastru.

Edhe Pater Froni diku prej anës së vete më shkruan: “Zoti e baftë mirë se

besa punët jan keq e keq fortë”

Lajme të shumta bajnë fjalë për dezertor nga ushtria. Fakti asht se shumë

kan hik me armë edhe me çka kan mujt me mar me vete”.

6 Gusht 1943.- “…Kah ora 8 e mëngjezit me jan paraqit në kopshtin e

kishës nja 10 kryengritës. Kan hy Brenda në kishë dy prej tyne shkodran (e ka

fjalën për partizanët R.GB.). tregohen të vendosun me sulmueitaljanët, për të

meritue që fituesit anglo-amerikanë e rusë t’I marrim në konsiderat fatet e

Shqipnisë. U përpoqa t’ua mbush mendjen që të hiqnin dorë nga kjo marri, për të

mosi sjell vendit fatet e Toskërisë, d.m.th me e kthye në katastrof. Kryengritsit

kanë këto mendime:

1) Boshti me siguri ka humbë luftën.

2) Ne se neve nuk do të luftojmë kundër bushtit, ditën e fitores nga ana e

aleatëve nuk do të mund të ngrehim zanin për të njohur të drejtat tona..”

8 Gusht 1943. – “Letrati mora dje mbrëma nga kapidan Gjoni, Provinciali,

nga Pater D. Bicaj, Pater Benardini dhe Pater Ashiku;” Pater A. Harapi më

shkruan: “Një tash ktheva prej Gjeneralit Negrit, komandanti ushtrisë, u ndam

mirë… Mbram ka dal në mal Dom Zef Shestani e shumë djelmoça të ballit

kombëtar. Ne po na akuzojnë se nuk po bëjmë kurgjë. Pater Leka në Shkrel na ka

ba shumë dëm. Shqipnia asht çue në kamb. Na nuk dijmë se ka po rrijmë.

Kapidani e delegate ankojnë rand për ne dhe ndër qarqe të nalta tue me rendue.

Ata të ballit kombëtar protestojnë kundër nesh se po bajmë politik Italiane. Parimi

im asht bashkimii popullit, disiplinë, qetësi, gadi për çdo eventualitet”.

10 Gusht 1943.- “..Pater Benardini: “këtej pari e Shkodrës a terbue njeni

njaq sa hajre e baftë Zoti…tërbue e s’ka tjetër… Besojmë të pabesueshmen.

Matjen e ka marrue zoti me bombardime. Ushtria asht afrue ei kërcnohet

qytetarëve, sylçiti kan xanë një letër kompromentuese ku ay lidhej me malazezët

për mei ra katoliçizmit.

Pater Tom Bicaj, “Jup Kazazi ka dal në mal, deri në Postrib, Pader Lek

Luli ka përpillue një letërinformacioni me sekretet tona e të popullatës katolike..”

13 Gusht 1943. – “..Pater Andon Harapu m’i vuni në dyshim lajmet:

seimzot Prendushi ka keni çuem prej Gjeneral Parjanit me e porosityimzot Thaçin

që mos të bqaj ma mbledhje shkodranësh…

Gjonmarkajt janë marrë vesht me parinë e Dibrësqë komunistat mos mei

përkrah, pushkënitaljanëve mos me jua vue, e mug jet të lidhun për çdo

eventualitet. Këtë lidhje don me e ba edhe me Lumën”.

23 Gusht 1943, mora një shkres nga Komanda e sektorit Shkodër- Kosov,

Shtabi Madhor zyra “I” Nr. 02/3543/ “I” Prot. Kol. Ushtarake. 60. 17.7.43… Të

nderuemit Pader Dodaj o.f.m. Mbajta shënim mbi sa me njoftonit me letrën tuej

datë 16 k.m. dhe gëzohem për veprën e pajtimit qi ju keni analizue dhe që jenii

sigurt se do ta vazhdoni. Do të mbaj parasysh siç duhet nevojën që të marr masa,

rreth mbështetjes për të armatosunit qi kërkohen nga ju. Përshëndetje të

përzemërta Gjeneral-Komandant Paride Negri. (79/1)

Disfata e trupave gjermane në Stalingrad kishteinkurajuar shumë Ushtrinë

nacionalçlirimtare për sulme të pandërprera dhe plot sukses mbi nazistët dhe

tradhëtarëte vendit. Sundimii diktaturës fashiste Brenda dhe jashtë italisëishte

dobësuar. Prirja kundër luftës u përhap sin ë ushtrinëItaliane ashtu dhe në partinë

fashiste; kështu që borgjeziaItaliane sakrifikoi Musolinin, më 25 korrik 1943.

Në këto rrethana, me kërkesën e delegatit apostolic të papës, Negris, më

13 gusht 1943, u mblodh në arqipeshkvinë e Shkodrës komiteti qendrori

Demokristianes. Në këtë mbledhje u analizua gjendja në vendin tonë, sidomos

rënja e prestigjit të forcave italiane dhe gjermane dhe disfata që po pësonte

Boshti. U parashikuan masat që duhej të merreshin për forcimin e gjendjes, që në

raste të një disfate të bushtit, cilat forca do të përdoreshin për rendin e qetësinë si

dhe kundër Lëvizjes nacionalçlirimtare. Pra, siç shihet, problemet që shtroi

Demokristjanja në këtë mbledhje, ishin mjaft serioz për tad he kërkonin një

zgjidhje, jo vetëm për të tashmen, por edhe për të ardhmen. (80)

Në mbledhje doli se puna e Demokristianes dhe e levave të saj, në

përgjithësi, ishte e dobët, megjithëse atoi kishin shtuar anëtarët e tyre dhe kishin

punuar me sa kishin mundur për përjetësimin e sundimitItalian në Shqipëri. Aty u

raportua se bashkëpunimi me ballin Kombëtarishte mjafti mirë dhe se ky

bashkëpunim duhej të forcohej. U ngarkua pater Anton Harapi, n/kryetarii

Demokristianes, dhe Dom Zef Shestani të shtonin e të forconin akoma më shumë

këtë bashkëpunim.i plotfuqishmii papës, Negris, propozoi që arqipeshkvi t’u

lëshonte një udhëzim gjithë famullive, me të cilin t’I bëhej thirrje popullit, në

emër të Zotit, që të mos luftonte kundër ushtrisëItaliane. Kjo thirrje duhej të

lexohej në kishë… Gjithashtu, Negris propozoi që anëtarët e Demokristianes dhe

të shoqërive fetare katolike të mos futeshin në radhët e Ballit Kombëtar, mbasi në

këtë mënyrë, simbas tij, do të diskreditoheshin. Komiteti qendror këto kërkesa

nuk i pranoi. Demokristianja e çmonte krejtësisht të rregullt bashkëpunimin dhe

koordinimin me organizatat e tjera antikomuniste, meqënëse këtu shkonte fjala

për të luftuar të njëjtin armik të fesë dhe të zotit, siç e quanin ata, Partinë

Komuniste Shqiptare. Në fund, mbledhje e Demokristianes vedosi; forcimin e

bashkëpunimit me ballin kombëtar dhe anëtarët e Ballit Kombëtar; shoqëritë

fetare të klerit të lejoninë anëtarët e saj të futeshin në organizatën e Ballit

Kombëtar; të bëhej një mbledhje me kryetarët e shoqërive fetare, mbasi puna e

bërë në këtë drejtimishte e dobët; të vazhdohej bashkëpunimi me krerët e qeverisë

dhe të pushtuesve, kundër Lëvizjes nacionalçlirimtare; të bëhej, sa më parë, një

mbledhje me anëtarët e Demokristianes për t’u shpjeguar atyre situatën dhe

qëllimet e vendimeve të mësipërme, për të kuptuar se nuk shtrihej organizata

Demokristiane dhe organizatat fetare në organizatën e Ballit Kombëtar, por për

situatën e dhënë,ishte një taktikë që përdorte komiteti qendrori Demokristianes,

ndërsa ajo, në vetëvete, vuante autonominë e saj. Kjo mbledhje u bë disa ditë më

vonënë kuvendin Françeskan, nënkryesinë e monsinjor Thaçit. (81)

Një ndër veprimet luftarake më të rëndësishme të Ushtrisë

nacionalçlirimtare në këtë kohë në qarkun e Shkodrës dhe, pothuajse, në të gjithë

Shqipërinë e Veriut,ishte përleshja e batalionit “Perlat Rexhepi” të Shkodrës dhe e

popullsisë vendase të fshatit Reç të Koplikut me fashistëtItalianë. Më 31 gusht

1943, forca të mëdhaItaliane, të mirëinformuara dhe të prira nga prifti spiuni SIM-

it dom Nikollë Gazulli, sulmuan në tre drejtime batalionin “Perlat Rexhepi” në

Reç. Lufta filloi e përkashme. Megjithë epërsinë numerike të fashistëve,

partizanët trima luftuan heroikisht gjatë 31 gusht- 2 shtator, dukei shkaktuar

armikut 150 të vrarë, ushtarë e oficerë, ndërsa nga ana e partizanëve ranë

heroikisht në fushën e betejës tre partizanë.Italianët, të tmerruar nga humbjet, u

tërhoqën në panic, duke djegur shtëpi fshatarësh dhe duke shkatërruar gjënë e

gjallë. Midis fashistëve të vrarë, në xhepin e një oficeriItalian, u gjetinformacioni

me shkrimi spiunit dom Nikollë Gazuli,i ciliinformonteItalianët për lëvizjet, bazat

dhe veprimet e batalionit “Perla Rexhepi” në zonën, ku shërbente dom Gazulli

dhe, bashkë me këtëinformacion, u gjend edhe urdhëri luftaraki komandësItaliane

për këtë veprim,i përpiluar në bazë tëinformacionit të priftit. Në këtëinformacion,

dom Nikolla ju raportonte, midis të tjerave… “Në Rranxë komunistët janë ba nji

forcë e madhe. Aty kanë baza të shëndosha dhe rrezik për sundiminItalian në këtë

anë. Në Rranxë veprojnë këto tri çeta: çeta e Reçit me 50 veta, çeta e Grizhës me

50 veta dhe çeta e Postrribës me 60 veta. Në Rranxë janë 28 shtëpi, qëi strehojnë,

Bazat e partizanëve, të cilëve duhet me ua djegë shtëpijat, nga ma kryesoret

janë…” (shënon 10 familje – R.B.). (82).

Në kushtet e krijuara, kur fashizmi jetonte ditët e fundit të tij, kur Ushtria

nacionalçlirimtareishte bërë një forcë tmerruese për të huajt, kur reaksionii

brendshëm po bënte përpjekje për të grumbulluar të gjitha forcat rreth Ballit

Kombëtar, u bë e nevojshme thirrja e një konference kombëtare. Kjo konferencë u

mblodh, në Labinot, më 4 shtator 1943. konferenca e përgjithshme e K.N.çl. bëri

bilancin e luftës N.Cl. qysh prej Konferencës së Pezës. Aty u muarën vendime për

zgjerimin dhe forcimin e luftës N.çl. dhe forcimin e ushtrisë. Vendimet e kësaj

konferencei dhanë një hov të madh luftës së popullit shqiptar. Ndërsa konferenca

vijonte punimet,Italia fashiste kapitulloi. Më 3 shtator 1943, mareshalli Badolio

nënshkroi aktin e kapitullimit, duke u tërhequr në Jug tëitalisë, ku kishin zbarkuar

anglo-amerikanët. Më 8 shtator, Gjermania pushtoiitalinë e Veriut,italinë

qendrore, Napolin dhe Romën.

Mbas kapitullimit tëitalisë fashiste, kleri katolik shqiptar u ndodh shumë

ngushtë. S’dinte sit ë manovronte, në cilat forca duhej të mbështetej dhe sit a

përballonte luftën N.Çl., që e kërcënonte për vdekje. Në këtë kohë edhe

Vatikaniishte shumëi shqetësuar nga zhvillimi i ngjarjeve, jo vetëm në Itali, por

edhe në Shqipëri, Jugosllavi e gjetkë. Vatikani, nëpërmjet të delegatit apostolik,

Negris, urdhëroi arqipeshkvin e Shkodrës që, në marrëveshje me krerët e vendit,

të merrnin masat e nevojshme, me shpejtësi, që të mos lejonin marrjen e pushtetit

nga komunistët në Shqipëri, deri sat ë vinin forcat gjermane dhe të stabilizonin

gjendjen e vend. (83)

Krerët reaksionarë të Shkodrës si dhe të klerit katolik e musliman, të

ndodhur para një gjendjeje politike kritike, të këshilluar edhe nga delegatei papës,

me qëllim që të krijonin një bashkim forcash në qarkun e Shkodrës, për të mbajtur

“qetësinë” deri në ardhjen e trupave gjermane, më 11 shtator 1943, organizuan një

mbledhje në prefekturën e Shkodrës (84), me pjesëmarrjen e të gjithë krerëve

reaksionarë të qarkut dhe krerët e klerit katolikë, siçishin arqipeshvii Shkodrës,

Mark Gjon Markaj, Gjon Marka Gjoni, Ndoc çoba, hafiz Ali Tari, patër Anton

Harapi, Jup Kazazi, Maliq Bushati, Shefqet Muka, Tef Pogu, gjithsej 25 veta.

Mbledhjen e hapi Gjon Marka Gjoni dhe mbas tij floën shumë të tjerë.

Arqipeshkvii Shkodrës, në diskutim, e paraqiti gjendjen në Shqipëri mbas

kapitullimit të Italisë, mjaft kaotike, vendiishte pa qeveri dhe Lufta

nacionalçlirimtare, veçanërisht në qarkun e Shkodrës, paraqiste shumë rrezik. Ai

u propozoi të pranishmëve që të merreshin masa efektive. Në këtë mbledhje kleri,

me anën e pater Anton Harapit, parashikonte këto propozime: Të krijohej një

bashkëpunimi fortë midis të gjitha grupeve dhe organizatave politike të qarkut të

Shkodrës, të organizoheshin në një ushtri të vetme forcat ushtarake të këtyre

grupeve e organizatave, si dhe të elementëve të tjerë “atdhetarë”, që nuk bënin

pjesë në këto grupe politike, por qëishin për mbrojtjen e Shqipërisë nga rreziku

komunist; udhëheqësii pushtetit të qarkut dhe komandantii forcave të caktoheshin

nga ajo mbledhje, tregëtarët dhe pasanikët të jepnin fonde për mbajtjen e këtyre

forcave; forcat të përdoreshin, jo vetëm kundër çetave komuniste, por edhe për

rendin e qetësinë ndër krahinat e qarkut të Shkodrës; të njihej qeveria e re e

Tiranës, porsa të krijohej dhe, me ardhjen e trupave gjermane, të vendoseshin

lidhje bashkëpunimi e miqësie. (85)

Ndaj këtyre propozimeve nuk pati qëndrim të njëjtë. Përfaqësuesii Ballit

dhe aii Legalitetitishin dakord, ndërsa Mark Gjon Markaj kërkoi që, në krye të

pushtetit në Shkodër dhe të forcave, të vendosej ai, meqenëse fuqitë e tijishin ato

që mund të plotësonin detyrat që diktonte situate. Pra, në mbledhje pati

kontradikta, sidomos midis pjesës muslimane e katolike, kryesisht se kush duhej

tëishte në krye të pushtetit në Shkodër, Bashkimii plotë nuk u realizua; por,

megjithatë, mbledhja dha këto udhëzime për të gjithë pjesëmarrësit. Këto

udhëzime synonin në shtimin dhe forcimin e xhandërmarisë, mobilizimin dhe

prurjen në Shkodër dhe në nënprefektura të saj të një numri mercenarësh nën

komandën e Mark Gjon Markajt,i cili duhej të mbante qetësinë në të gjithë qarkun

e Shkodrës, deri në ardhjen e trupave gjermane; t’u bëhëj thirrje partizanëve të

braktisnin “rrugën e tradhëtisë”, duke u kthyer praën familjeve të tyre; në rast se

nuk hiqnin dorë, të ndiqeshin, të kapeshin, e të vriteshin; porsa të krijohej qeveria

e re e Tiranës, të viheshin nën urdhërat e saj; tregëtarët dhe pasanikët të

ndihmonin me mjete financiare.

Vendimet e kësaj mbledhjeje, pjesërisht, u vunë në jetë nga pjesëmarrësit,

deri në ardhjen e trupave gjermane në Shkodër.

KapitulliiiV

1. KLERI KATOLIK SHQIPTAR NË SHËRBIM TË PUSHTUESEVE

GJERMANË

Mbas kapitullimit tëitalisë, në qendrat kryesore të vendit tonë, gjatë

bregdetit dhe vijave kryesore të komunikacionit, u dislokuan trupat gjermane.

Me ardhjen e trupave gjermane në Shqipëri, filloi një etapë e rëndësishme

për Luftën nacionalçlirimtare. Forcat partizane u ndeshën, që në fillim, me trupat

gjermane, që vinin nga Greqia. Ata, për hakmarrje, qysh në fillim, kryen një terror

të papërshkruar në vendin tonë. Gjermanët, pa humbur kohë, grumbulluan rreth

vetes të gjitha forcat reaksionare të vendit. Këtë herë, organizatat tradhëtare dhe

gjithë reaksionii brendshën e hoqën fare maskën, dolën hapët në shërbim të

pushtuesve të rinj dhe në luftën kundër Lëvizjes nacionalçlirimtare. Kështu veproi

Balli Kombëtar, më vonë Legaliteti,indipendentët dhe “Demokristianja”. Këto

organizata reaksionare, nën kërcimin e rrezikut, u afruan më shumë midis tyre, sin

ë qendër organet e tyre qëndrore dhe në rrethe qarqe organet e tyre periferike.

Në këtë kohë, forcat e reaksionit bënin një luftë për një jetë a vdekje.

Ato përpiqeshin që me ndihmën e bajonetave gjermane, të shuanin

Lëvizjen nacionalçlirimtare dhe të konsolidonin diktaturën e tyre, pasi e dinin se

përndryshe, në rast se nuk do ta arrinin këtë, me tërheqjen e trupave gjermane nga

Shqipëria, do të falimentojë plotësisht. Pra,ishte kjo arësyeja që organizatat

tradhëtare të vendit sheshuan edhe ato pak kontradikta që kishin midis tyre, e

hoqën fare maskën e demagogjisë, dhe u radhitën krah për krah me forcat

gjermane, duke formuar një front të vetëm dhe u vërsulën, me terror e masakra,

kundër masave punonjëse, të cilat, nën udhëheqjen e Partisë Komuniste Shqiptare,

luftonin për lirinë dhe pavarësinë e vendit, për t’u çliruar, njëherë e përgjithmonë,

nga të huajt dhe tradhëtarët e vendit.

Gjermanët, për të mashtruar popullin shqiptar, në fillim të shkeljes së

trupave të tyre në vendin tonë, përdorën demagogjinë, se gjoja nuk kishin ardhur

në Shqipëri si pushtues, por si miq, për të ndihmuar në lirinë dhe pavarësinë e

popullit dhe të shtetit shqiptar. Kjo politikë demagogjike u mbështet nga

organizatat tradhëtare dhe kleri katolik shqiptar. Pushtuesit e rinj, menjëherë

krijuan në Shqipëri një “Komitet Ekzekutiv të Përkohshëm”, me në kryeibrahim

Biçakun,i cili shpalli “pavarësinë”. Më 16 tetor 1943, pushtuesit thirrën në Tiranë

asamblenë tradhëtare, e cila shpalli ndarjen e Shqipërisë ngaItalia. Ajo zgjodhi

Këshillin e Lartë të Regjencës, me Mehdi Frashërin në krye dhe anëtarë patër

Anton Harapin, përfaqësuesi klerit, Lef Nosin dhe Fuat Dibrën. Më 5 nëndor,

regjenca tradhëtare aprovoi qeverinë e Rexhep Mitrovicës. (1)

Në kushtet e krijuara, mbas ardhjes së trupave gjermane në Shqipëri,

komiteti qendrori Partisë Komuniste Shqiptare dhe direktiva për një luftë më të

ashpër kundër pushtueve të rinj dhe tradhëtarëve të vendit, për zgjerimin dhe

forcimin e ushtrisë nacionalçlirimtare, e cila, në këtë kohë,ishte bërë një fuqi e

madhe luftarake, që numëronte në radhët e saj, rreth 20.000 partizanë,

tëinkuadruar në një njësi të ndryshme luftarake, dhe gati po aqë të tjerë, që bënin

pjesë në çetat vullnetare e territoriale të fshatrave e të krahinave të ndryshme.

Veprimet luftarake të ushtrisë nacionalçlirimtare, në këtë periudhë, kishin marrë

kudo në Shqipëri përpjestime të mëdha, saqë gjermanët dhe bashkëpunëtorët e

tyre, tradhëtarët e vendit, goditeshin në çdo kohë, kudo dhe nga të gjitha drejtime.

Kleri katolik dhe organizatat e tjera reaksionare në vendin tonëi mirëpritën

pushtuesit e rinj. Kleri shpërtheu një propagandë të madhe me shtyp dhe me gojë

pro pushtuesve gjermanë; për të bindur masat punojëse të vendit tonë se forcat

gjermane në Shqipëri kishin ardhur thjesht për qëllim strategjike, se ato nuk do të

ndërhynin në punët e brendshme të vendit, se ato lejonin dhe mbronin besimet

fetare, se na sajë të ushtrisë së fuqishme gjermane, shtetii ri shqiptar, që do të

krijohej, do të gjente një mbështetje të fortë për shfarosjen e atyre pak forcave

komuniste, që vepronin në vise të ndryshme të vendit. (3)

Kleri katoliki bënte thirrje popullit, që t’I priste si miq, t’I përkrahte dhe

t’I ndihmonte trupat gjermane, të cilat garantonin lirinë dhe pavarësinë e popullit

dhe të shtetit shqiptar. çuditet njeriu, kur lexon tani se çfarë shkruanin në organet

e shtypit të tyre klerikët, si flisnin ata për pushtuesitItalianë, qëi kishin lavdëruar

aq shumë. TaniItalianët mohoheshin, bile dhe demaskoheshin, dhe në vend të tyre

u thurrnin lavdi gjermanëve. Taktikë e vjetër e klerit. Ata vihen në shërbim të çdo

pushtuesi, por kur ai zëvendësohet me robërues; ndërsa për pushtuesin e ri, nga

kleri,i rezervohen fjalët më të mira, më bujare dhe mikpritëse. Kësaji thonë “të

hedhësh këmbët simbas daulles”. Po sjellim një shembëllinteresant, nga vargui

shumë të tjerave, për të treguar fytyrën e vërtetë të klerit katolik në këtë çështje:

Më 7 prill 1944, në “hyllin e Dritës”, në faqe të parë botohet nga redaksia, me

shkronja të dukshme, ky kryeartikull për ditën e 7 prillit 1939:

“Dita e Robnis!

E thrrasin 7 Prillin “Dita e Robnis”. Atë ditë, vetëm atë ditë, Lirija na u

duk si yjni që dënon lajtarët e Atdheut, mohuesat e Tokës, sherbëtorët e të

Huejit…. Harruem se çdo 7 Prill u ndam me kufi në tokën e robnueme, u kqyrëm

me mëni, u gjuejtëm me fjalë, me gur, me plumba. Na, qi s’mujshim me pa nji të

huej pa e numrue shkaktar robnije, ndasije, pa e zhgjetue me shikime

mosbesimi,inati, na pranuen në folet tona kryengritëse njerzë, flamuj e urdhna të

huej… Me lot e gjak porsa u thye suaza e perandorisë fashiste…. Ne na rroftë

mundi, ne na rroftë gjaku. Në qoftë se nuk besojmë gjithnji në jetën e Kombit t’ia

ngulnin syt 7 Prillit”. (“Hyllii Dritës”, Shkodër, prill 1944, fq. 1-3)

Këta zotërinj harruem elozhet qëi kishin thurur 7 prillit 1939, gjashtë vjet

më parë, kur shkruanin:

(…) … “Shqypja shqyptare, e pështetun mbi krahët e Shqypeve të Romës,

në nji kohë t’ardhshme e jot ë largët, ka me kapë naltsit ma t’eprat e qytetnis. Per

tash’I herë të lusim Zotin qi të na librojë “a peste, fame et bello!”” (Titullii

kryeartikullit: “Historija e njij vjeti!”, e ka fjalën për sukseset e një viti në

Shqipërinë e pushtuar nga fashistët. “Hyllii Dritës”, mars-prill 1940, Nr. 3-4 fq.

109).

Dy muaj më vonë, po kjo e përkohshme e klerit, me gërma të mëdha,

shkruan për fashizmin:

“Katërdhetë vjetë Monarki!

Nji epokë historike e re qi hapet në vorrimin e nji tjetre, e cila, mbas

njiqind e ma vjetëve lëvizjesh shqetsuese mbi kontinentin europjan, sod fiket,

meket, mbaron. Të himt eitalis në luftë, të himt e ushtrive gjermane në Paris, u

dhan shtjelmin demokravive; idet e revolucionit frances u zhgulen, hine në të

kaluemen, hine në shtillin e pamasë të histories qi kje. Nji botë e re shifet kah

ngrihet. Njerzimi prêt tanë kureshtje rendin, qi do të vije mbas kësaj shtergate të

furishme. Prêt pagjen, drejtësin e nji rendim shoqnuer të qindrueshëm. Siell syt

kah dy persona- zhenij, qi kanë sod fatin e popujve në dorë: kah Musolini e

Hitleri…

…..Në stuhin e mënershme të kësajë lufte, në të cilën mbreten e presidenta

shihen e hidhen në pensjon, vetëm nji Mbret largpas na del në shenarin e këtyne

katerdhetë vjetëve të mbrame: asht Mbreti ynë Peranduer Viktor EmanueliiII.

Ngadhnjyes tri herë nder lufta… Mbreti ynë, Viktor EmanueliiII, ashti kësaj

dinastije së përmendun (Savoja- R.B.). nji shikim në të kaluemen kishte me na

qitë tepër larg, të numrojm ngjarjet me nji randësi të pamasë të rrotullueme gjatë

sundimit të Mbretit t’onë… Viktor Emanueli asht Mbreti ynë. Asht prindii ynë...

Në nji vjet kohë Shqypnija e fuqizueme nën skeptrin e Viktor Emanuelit u ba

shteti parë e mai forti në Ballkan… Pse Mbretii Shqypnis asht e ka me kenë

Mbretii të gjith shqyptarëve! Nji frymë e re, nji jetë e re, dita me ditë asht tuji

ndrrue fëtyrë këtij vendit tonë të grisun; në pak kohë Shqypnija do të bahet nji

lulishtë. Në ket lulishtë, shqyptarë eItalian, të vllaznuem nën Mbretin e vet

Peranduer e t’udhëhjekun prej Duçes të madh të fahizmit,i ven themelet, me

vangë e shpatë, njij epoke së re, njij qytetnimi të ri…”. (“Hyllit të Dritës”, korrik

1940, Nr. 7-9, f. 298-302).

Kështu, pra, me të arritur në Shkodër trupat gjermane, arqipeshkvi, Gaspër

ThaçI, dhe pater Anton Harapi muarën kontakt me komandantin e SS-ve

Hausdingun, me të cilin, mbasi biseduan për gjendjen në vend, caktuan, për

realizimin e lidhjeve midis klerit dhe Hausdingut, provincialin françeskan pater

Mati Prendushin dhe dom Alfons Tracklin, dy figura të rëndësishme të klerit

katolik shqiptar. Pater Mati Prendushi shkonte periodikisht në zyrat e Hausdingut,

të cilin einformonte mbi të rejat që kishte kleri për qarkun e Shkodrës, duke

sugjeruar edhe masat që ai mendonte; (4) ndërsa dom Alfons Tracki qëndronte

përhera përkthyes personali Hausdingut (5), për bisedime me rëndësi që ai

zhvillonte me bajraktarë e krerë të organizatave reaksionare. (6)

Krerët e klerit katolik, me qëllim që të udhëzonin gjithë hierarkinë

klerikale mbi qëndrimin që duhej të mbanin ndaj pushtuesve të rinj, në fillim të

tetorit 1943 provokuan një mbledhje të përgjithshme në Shkodër, në kuvendin

françeskan. Monsinjor Gaspër ThaçI, Vinçenc Prendushi dhe pater Anton Harapi,

u floën të pranishmëve se gjermanët kishin ardhur në Shqipëri përinteresa thjesht

strategjike, se ata duhej të konsideroheshin si miq, dhe, prandaj, karshi tyre duhej

të mbahej një qëndrim miqësor, mbasi vetëm me ndihmën e tyre do të stabilizohej

gjendja në vend dhe do të shuheshin komunistët. (7)

Në periudhën që po kalonte vendi, në një gjendje aspak të këndshme për të

huajt dhe tradhëtarët e vendit, komiteti qendrori Demokristianesi kushtonte një

kujdes të veçantë bashkimit të forcave reaksionare, të gjithë grupeve dhe partive

politike, si në qarkun e Shkodrës ashtu dhe në të gjithë Shqipërinë e Veriut. Kjo

masë, simbas tyre, kishte rëndësi të madhe, sepse siguronte një ushtri të

mjaftueshme dhe të fortë dhe një unitet midis grupeve, për të përballuar e

shpartalluar, sa nukishte vonë, me ndihmën e trupave gjermane, Ushtrinë

nacionalçlirimtare shqiptare. Së dyti, Demokristianja synonte edhe në realizimin e

qëllimit tjetër, që, duke bërë këtë bashkim, të kishte mundësi të shtrinte vijën e saj

politike edhe në radhët e këtyre grupeve e organizatave tradhëtare. Me këtë detyrë

të rëndësishmeishin angazhuar seriozisht krerët e komitetit qendror të

Demokristianes, të cilët aktivizuan mjaft priftërinj e besimtarë katolikë

meinfluencë në radhët e krerëve, bajraktarëve e vojvodëve të Malsisë së Madhe të

Dukagjinit, Hotit e Grudës, Pukës eiballes, Malësisë së Lezhës, Mirditës e tjera.

(8) Arqipeshkvii Shkodrës punonte personalisht për të bindur për qëllimet e mira

të këtij bashkimi, Mul Deli Bajraktari e Hotit, Gjon Lulin dhe Llesh Marashin, që

të tre krerë të reaksionit në qarkun e Shkodrës.

Më në fund, këtij qëllimi ju arrit pjesërisht. Krerët e Malësisë së Madhe

dhe të Ranxave, të primë nga priftërinjtë katolikë, formuan, më 24 shtator 1943.

“Besëlidhjen”. Besëlidhja hartoi dokumentin e vet të titulluar “Besëlidhja e

Malësisë së madhe”. (9) Kjo Besëlidhje, në radhë të parë, drejtohej kundër

Lëvizjes N.Çl. në qarkun e Shkodrës, e mandej, po “t’a lypëte nevoja”,ishte gati

“t’i shërbente atdheut në çdo skaj të Shqipërisë”. (10) Besëlidhja përfshinte 12

bajrakët e Malësisë së Madhe dhe në krye të saj u vunë Mul Deli Bajraktari dhe

Llesh Marashi.

Mbas këtij suksesi, krerët e klerit katolik, së bashku me parinë reaksionare

të qytetit të Shkodrës, Maliq Bushatin, hafiz Ali Tarin, Sylço Beg Bushatin e të

tjerë, ndërmorën hapa për të krijuar besëlidhje të tilla edhe në Postribë, Pukë,

Lezhë e tjera: me qëllim që, mbasi të krijoheshin këto, të bëhej një besëlidhje e

përgjithshme, për gjithë qarkun e Shkodrës.

Më 24 tetor 1943, u mblodh në Shkodër Udhëheqja e Demokristianes, me

pjesëmarrjen e 6ipeshkve: arqipeshkvii Shkodrës dhe aii Durrësit, delegate

apostolici papës, Leon Negris, Pater Anton Harapi, patër Mati Prendushi dhe pater

çiprian Nikaj, për të shqyrtuar dhe vendosur mbi propozimin e kryetarit të

asamblesë tradhëtare, Lef Nosit, për pjesëmarrjen e pater Anton Harapit si

përfaqësuesi klerit katolik në regjencë. Mbas shumë diskutimesh, mbledhja, më

në fund, vendosi që të lejojë pater Anton Harapin të bëhej anëtar regjence shkelet

kështu “ligjii shenjtë”, simbas të cilit, gjoja meshtari nuk mund të merret me

aktivitet politik. (11) Pater Anton Harapi njofton papën për vendimin e marrë, për

pjesëmarrjen e tij në regjencë, dhe merrë aprovimin. (12)

Pjesëmarrja e pater Anton Harapit në regjencëishte një akt tjetëri

tradhëtisë së klerit katolik ndaj popullit dhe vendit, megjithëse kleri u përpoq ta

justifikonte para opinionit public, gjoja, se pjesëmarrja e tiij në regjencë,ishte për

të mirën e popullit shqiptar. (13).

Pater Anton Harapi, si anëtari regjencës tradhëtare të Tiranës,instrument

në duart e pushtuesve gjermanë, aprovoi politikën e terroit e të masakrave të

qeverisë kuislinge dhe të pushtuesve gjermanë në Shqipëri, masakrat e 4 shkurtit

1944, arrestimet dheinternimet në kampet gjermane të përqëndrimit të qindra

patriotëve e komunistëve shqiptarë, një pjesë e të cilëve aty gjetën vdekjen.

Pater Anton Harapi dhe anëtarët e tjerë të regjencës, mbi propozimin e

Xhafer Devës dhe të komandës gjermane në Shqipëri, aprovuan operacionin e

dimrit 1943 në të gjithë Shqipërinë, me shpresë që të mbyllnin Ushtrinë

nacionalçlirimtare në një “darë të hekurt” dhe ta shfarosnin. Mbas aprovimit të

këtij operacioni nga regjenca, në nëndor 1943, forcat gjermane, të ndihmuara nga

xhandarë e ballistë, sulmuan bazat e luftës nacionalçlirimtare në Pezë, Dibër,

çermenikë, Shëngjergj dhe Martanesh. Gjermanët dhe mercenarët donin të

blokonin zonën Martanesh-Çermenikë, ku ishte Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë

nacionalçlirimtare, por fshatarësia e këtyre zonave i mbrojti me heroizëm dhe i

shpëtoi udhëheqësit e popullit. Më 19 nëndor 1943, trupat gjermanë nga Berati u

vërsulën mbi Malakastrën e Vlorën. Më 7 janar 1944 filloi mësymja në

Shqipërinë e Jugut, në Korçë Elbasan, Përmet, Lunxhëri dhe Kurvelesh. Në

gjysmën e shkurtit, në Shqipërinë e Veriut, 5000 mercenarë të ardhur nga Kosova,

u përpoqën të rrethonin zonën e Krasniqes, ku vepronin batalioni “Perlat

Rexhepi” dhe batalioni “Bajram Curri”. Partizanët e këtyre dy batalioneve luftuan

me heroizëm, dukei rënë armikut në shpië. Ndërkohë, krerët e klerit katolik

udhëzuan priftërinjt që të rrinin në gadishmëri, në përgjim të komunistëve,

megjithëse këta përkohësishtishin larguar nga zonat e tyre, sidoqoftë një befasi e

tyre mund t’u kushtonte shtrenjtë. Në të njëjtën kohë, kleri katolik kërkonte të

koordinonte veprimet me forcat e Llesh Marashit, për aksione më të organizuara

kundër Ushtrisë nacionalçlirimtare. Arqipeshkvi u kërkonte priftërinjve të

krahinaveinformata të shpejta dhe të sakta mbi çdo gjë, të cilati duheshin për t’ua

raportuar gjermanë në Shkodër. (14)

Gjatë kësaj ofensive, gjermanët e mercenarët aplikuan terrorin në masë.

Më 4 shkurt u vranë mizorisht 84 veta në Tiranë. Po në këtë kohë, në përpjekje

me armikun, vritet në periferi të Shkodrës Vasil Shantua. Në këto ditë terrori, në

Shkodër, në shtëpinë e Mark GJon Markut, me pjesëmarrjen e tij, të Hausdingut,

pater Benardin Palajt, dom Alfons Trackit, e tjerë, simbas të dhënave të spiunëve

dhe të bashkëpunëtorëve të okupatorit, u përpilua dhe u aprovuae lista e patriotëve

dhe aktivistëve shkodranë që kishin lidhje me Lëvizjen nacionalçlirimtare në

Shkodër, të cilët u burgosën ose uinternuan në Prishtinë, Buhenvald, etj. (15)

Me gjithë forcat e mëdha të pushtuesve gjermanë dhe bashkëpunëtorëve të

tyre, me gjithë terrorin e egër dhe masakrat e tyre, rezistenca e popullit shqiptar

nuk u shua, lufta e tij për liri nuk pushoi asnjëherë. “Dara e hekurt” nuk e zhduku

dot Ushtrinë nacionalçlirimtare, përkundrazi, lufta forcoi akoma më shumë

ushtrinë e popullit dhe shtoi radhët e saj. Operacionii dimrit dështoi.

2. BASHKËPUNIMI I KLERIT KATOLIK ME ORGANIZATËN

TRADHËTARE TË “LEGALITETIT”

Në kohën kur Lëvizja nacionalçlirimtareishte bërë një factor vendimtar për

çlirimin e Shqipërisë nga pushtuesit e huaj dhe tradhëtarët e vendit, më 20 nëndor

1943, nga një grup personash, që u mblodhën në Herr Të Tiranës, me urdhër të

kolonelit Macle,i S.O.E. (Drejtoria e Veprimeve Speciale, Dega e Zbulimit

Ushtarak Anglez), u krijua organizata tradhëtare “Legalitetti”. (16) Protoganisti

kësaj organizateishte Abaz Kupi dhe udhëheqësi saj koloneli anglez Macle.

Platforma politike e Legalitetitishte restaurimi në Shqipërii regjimit Ahmet Zogut.

Këtë politikë të Legalitetit e përcaktuan anglezët.

Për realizimin e programit të Legalitetit, pengesë tashti nukishte më Balli

Kombëtar, as gjermanët, por Lëvizja nacionalçlirimtare. Ajo ishte njëjti armiki

për bashkëti tyre. Armiqësia ndaj saj ishte dhe nyja që bashkonte gjermanët,

ballistët, Legalitetin, Demokristianen dhe indipendentët, të cilët u hodhën me të

gjitha fuqitë që kishin kundër Lëvizjes nacionalçlirimtare të popullit shqiptar, me

qëllim që ta likuidonin atë me çdo kusht.

Majori anglez Julian Amery, misionar praën shtabit të Abaz Kupit,

zëvendësi i kolonelit Macle, në librin e tij “Sonsof The Eangle”, shkruan: “Partia

e tij (e Abaz Kupit – R.B.),ishte për t’i shkatërruar ata (komunistët – R.B.), para

se të forcoheshin (fq. 123). Kur ylli i aksionit dështoi, ai shpresoi të përdorte

gjermanët për të shkatërruar komunistët” (fq.127) (17).

Duke zbatuar vijën e dhënë nga papa, kleri katolik krijoi lidhje të ngushta

edhe me “Legalitetin”, ashtu siçi kishte krijuar më parë me Ballin Kombëtar dhe

meindipendentët. Në këtë situatë, kontradiktat që ekzistonin midis klerit dhe

Legalitetit, meqenëse kleriishte kundër kthimit të Zogut në Shqipëri, u harruan,

ose, më mirë të themi, u lanë në heshtje të rregullta midis tyre, si pranë qendrës së

Legalitetit, ashtu dhe pranë organeve locale të tyre në Shkodër. Me kërkesën e

Abaz Kupit, për një koordinim më të mirë të veprimeve, pranë shtabit të tij u

emërua si përfaqësuesi klerit katolik pater Lek Luli. (18)

Mbas marrëveshjes filloi një bashkëpunim dhe afrim gjithmonë e më i

madh midis tyre. Përfaqësuesit e Legalitetit në Shkodër, Salih Myftija, Shefqet

Muka, Ndoc çoba, etj.,i forcuan lidhjet ekzistuese me arqipeshkvin dhe krerët e

tjerë të klerit. (19). Përfaqësuesit e Legalitetit në Shkodër nuk kryen asnjë veprim

me rëndësi, pa marrë më parë pëlqimin e arqipeshkvit të Shkodrës. (20).

Meqënëse filluan të prekim aktivitetin e misioneve angleze në Shqipëri

lidhur me organizatat tradhëtare, me Ballin Kombëtar, Legalitetin, indipendentët

dhe me klerin katolik, shkurt po japim një pasqyrë mbi këta misione, mbasi

aktiviteti i tyre kundër Lëvizjes nacionalçlirimtare mplekset edhe me atë të klerit

katolik.

Në prill 1943, vjen në Shqipëri misionii parë anglez, me në krye kolonelin

Bill Maklin (i njohur në Shqipëri me emrin Macle), kuadëri zbulimit anglez,i

stërvitur në luftrat guerrile në Palestinë, Abisini e gjetkë, anëtari shoqërisë

terroriste “Bojo Skoceze”. Detyra e parë e Macleit ishte të merrte kontakt me

kryeagjentin e vjetër të inteligjenc-Servisit, Abaz Kupin. Macle erdhi në Shqipëri,

me pretekst që të mblidhte informata mbi nevojat që kishin partizanët. Si Maclei,

ashtu dhe ndihmësi i tij, lëviznin nga një krahinë në tjetrën dhe merrnin kontakte

me përfaqësuesit e Ballit të Legalitetit, të qeverisë kuislinge dhe tëë klerit katolik,

me të cilët përgatitën plane kundër L.N.Çl. për veprimtarinë e tij armiqësore me

organizatat tradhëtare dhe për mosfurnizimin e partizanëve, ky mision u

demaskua dhe u detyrua të largohet nga Shtabii Përgjithshëmi Ushtris

nacionalçlirimtare duke mbetur përfundimisht pranë Abaz Kupit.

Në tetor 1943, pranë Shtabit të Përgjithshëm të UNÇl., erdhi si

përfaqësues zyrtari anglezëve gjenerali brigade Davis. Qëllimi i tij ishte, siç u

vërtetua më vonë, të organizonte reaksionin kundër Lëvizjes nacionalçlirimtare.

Ky, me gjithë paralajmërimet e Shtabit të Përgjithshëm, i shtriu lidhjet e tij me

Abaz Kupin, Fiqiri Dinen, Ballin Kombëtar etj. Gjatë operacionit të dimrit 1943

ky, nga frika, me gjithë ndërhyrjet e partizanëve, u largua nga Shtabi i

Përgjithshëm dhe u dorëzua te gjermanët. Në nëndor 1943, zbulimi amerikan

dërgoi të parin mision në Shqipëri, pranë krerëve të ballit Kombëtar në Vlorë, me

në krye majoin Mac Ado. Një muaj mbas ardhjes, ky raportoi në qendrën e tij në

Bari, se: “ndihma që mund t’I jepet L.N.çl. në Shqipëri… është e rrezikëshme për

qëllimet e amerikanëve, pse aty dominon partia komuniste”. Amerikanët dërguan

edhe një mision tjetër pranë Shtabit të Përgjithshëm, me në krye zbuluesin

amerikan kapitenin Thoma Stefenin.

Në veri të qytetit të Lezhës, në fushën e Malungut, që populli sot e quan

“fusha e anglezëve”, u hodh nga anlezët një mission prej tre oficerësh, të cilët

mbanin lidhje me parinë e bajraktarët e vendit të Malsisë së Lezhës. Në fushën e

Cukalit, në Shkodër, vepronte një tjetër mission anglez, me në krye majoring

Nill,i cili udhëhiqte misionet angleze të zonave Lezhë, Shkodër, Lumë e Tropojë.

Ky lëvizte vazhdimisht në vise të ndryshme të qarkut të Shkodrës, merrte

kontakte me krerë të reaksionit dhe bajraktarë. Në tropojë vepronte një mission

anglez,i përbërë prej katër oficerësh, me në krye kapitenin Hens,i cili mbante

lidhje me parinë e Dukagjinit, të Gjakovës, Kukësit, etj. Me kërkesën e misioneve

angleze që vepronin në periferi të Malungut dhe Cukalit, anglezë hodhën armë, të

cilat ua shpërdanë forcave mercenare.

Misioni anglez, me ne krye majoring Nill, pati lidhje edhe me shumë

klerikë katolikë, në vise të ndryshme të qarkut të Shkodrës, si p.sh. me priftin e

Gomsiqes; patër Pal Dodaj, kasha e të cilitishte bërë strehë e tij, me monsinjor

Frano Gjinajn,ipeshkv në Mirditë, me patër Gaspër Sumën, famullitar në

Dukagjinë. Famullitarii Jubanit, dom Pjetër Tusha, ishte bashkëpunëtori rregullti

Nillit dhe ndërlidhësi tij me krerët e klerit katolik. Dom Mark Bici,i ngarkuar me

detyrë nga Nillit, u miqësua me gjermanët me qëllim që të merrte prej tyre

informata qëi duheshin atij; për këtë shërbim, Nilli e paguante në stërlina. Në

vjeshtën e vitit 1944, patër Anton Harapi, anëtari regjencës, me ndërmjetësinë e

dom Pjetër Tushës, takohet, në fshatin Bardhaj, në periferi të Shkodrës, me

majoring Nill. Më vonë, Nilli futet ilegalisht në Shkodër dhe takohet edhe me

arqipeshkvin Gaspër Thaçi.

Të gjitha këto misione, si dhe të tjera që ishin në vise të ndryshme të

Shqipërisë, kishin ardhur me një qëllim të vetëm: të sabotonin Luftën

nacionalçlirimtare të popullit shqiptar, të udhëhequr nga Partia Komuniste, në

mënyrë që, me kapitullimin e Gjermanisë naziste, pushteti në Shqipëri të merrej

nga organizatat tradhëtare, përkrahëse të politikës së tyre.

Komiteti qendrori Partisë Komuniste Shqiptare, mbajti vazhdimisht një

qëndrim të prerë ndaj këtyre misioneve të dërguara me qëllime armiqësore ndaj

vendit tonë, duke u treguar aleatëve anglo-amerikanë se në Shqipëri udhëhiqte

Partia Komuniste Shqiptare, se nukishte më koha e parë që dyert e Shqipërisëishin

të hapura për këdo, se vendi kishte zot popullin. Natyrisht, vija e aleancës u ruajt,

por këta spinë, që vinin si “miq” për të organizuar komplote për shkatërrimin e

Luftës sonë nacionalçlirimtare, u blokuan dhe u paralizuan në veprimet e tyre.

KLERI KATOLIK DHE KRERËT E REAKSIONIT TË SHKODRËS

ORGANIZONJËS TË “BESËLIDHJES SHKODRANE”

Mbas krijimit të dy besëlidhjeve, asaj të Malësisë së madhe dhe asaj të

Ranxave, krerët e klerit katolik dhe paria e Shkodrës, menduam se ishin krijuar

kushtet për një besëlidhje në të gjithë qarkun e Shkodrës. Këtë nevojë atyre ua

diktonte situate e rëndë që po krijohej nga rritja e pandërprerë e Ushtrisë

nacionalçlirimtare. Në fillim të vitit 1944, patër Anton harapi, anëtari regjencës,

së bashku me Gaspër Thaçin, Leon Negris, hafiz Ali tarin, Mark Gjon Markajn e

të tjerë, vendosën që të bënin një mbledhje me krerët e organizatave reaksionare

të qarkut të Shkodrës, për t’i bindur ata për formimin e një besëlidhjeje për të

gjithë Shkodrën. Mbas disa ditësh, u mblodhën në arqipeshkvi Mark Gjon Markaj,

hafiz Ali Tari, Jup Kazazi, Ndoc Çoba, Maliq Bushati, Sylço Beg Bushati, Gaspër

Thaçi, patër Anton Harapi, patër mati Prendushi, dom Tom Lacaj e tjerë. (21)

Pater Anton Harapi kërkoi nga të pranishmit që të aprovonin krijimin e një

besëlidhjeje të përgjithshme, për Shkodrën, me pjesëmarrjen e të gjitha grupeve e

organizatave të ndryshme, me një ushtri të madhe, të fortë dhe të vetme, për të

mbajtur qetësinë në këto zona dhe për të vetmen, për të mbajtur qetësinë në këto

zona dhe për ta përdorur kundër fuqive komuniste, që vepronin aktivisht në

qarkun e Shkodrës (22). Mbas shumë diskutimesh, mbledhja arriti në konkluzion

se ishtei nevojshëm një bashkëpunim më i ngushtë midis grupeve e organizatave

të ndryshme, që të arrihej më vonë krijimi i një besëlidhjeje për gjithë qarkun e

Shkodrës, e cila duhej të kishte edhe forca ushtarake të saj. U caktua një

delegacion për të biseduar me kryetarin e qeverisë kuislinge, Rexhep Mitrovicën,

me qëllim që të merrej aprovimi e tij. Mbledhja paraprake aprovoi në parim

propozimet e patër Anton Harapit. U la që pjesëmarrësit të bisedonin me instancat

e tyre dhe, si të merrnin pëlqimin, të rimblidheshin dhe të vendosnin

përfundimisht mbi mënyrën e organizimin e kësaj besëlidhjeje. Pjesëmarrësit në

këtë mbledhje kërkuan që pater Anton Harapi të ndërhynte pranë Hausdingut, për

të ndaluar sjelljet shumë të këqia në popull të forcave mercenare (23)

Mbas këtyre bisedimeve, Jup Kazazi dhe Lec Kurti, udhëheqës të qarkorit

të Shkodrës për Ballin Kombëtar, shkruan në Tiranë dhei raportuan Mitat

Frashërit mbi bisedimet. Ai e aprovoi këtëinisiativë dhe u premtoi se për këtë

çështje do të vinte ai vetë në Shkodër. Në shkurt 1944, hafiz Ali Tari, Jup Kazazi,

pater Anton Harapi dhe Shefqet Muka, personat e ngarkuar për të biseduar me

Rexhep Mitrovicën dhe për të marrë pëlqimin e tij për krijimin e besëlidhjes

shkodrane, shkuan në Tiranë dhe, mbas bisedimesh të frutshme, kryeministri

kuisling aprovoi propozimin e tyre, duke u premtuar se nga qeveria e tij do të

kishin përkrhje të plotë. (24)

Dëshira e krijimit të besëlidhjes shkodrane e shtyti kryetarin e Ballit

Kombëtar, Mitat Frashërin, që, së bashku me Vasil Andonin, të vinte në Shkodër.

Në Shkodër, në shtëpinë e Sylços Beg Bushatit, mori takim me përfaqësuesit e

Legalitetit për Shkodrën, tëindipendentëve, me Mark Gjon Markun, hafiz Ali

Tarin, etj., me të cilët ra dakord për krijimin e besëlidhjes. Të nesërmen, të

sipërpërmendurit zhvilluan bisedime në arqipeshkvi me krerët e klerit katolik.

Mbas diskutimesh, u arrit marrëveshja dhe u vendos krijimii besëlidhjes

shkodrane. Të nesërmen në shtëpinë E Mark Gjon Markajt, u përpilua

marrëveshja që u nënshkrua, përindipendentët marrëveshja që u nënshkrua,

përindipendentët nga Mark Gjon Markaj, për klerin katolik nga pater Anton

Harapi, për Ballin Kombëtar nga Mitat Frashëri e Lec Kurti, për Legalitetin nga

Ndoc çoba e Shefqet Muka. (25)

Pjesëmarrësit zgjodhën kryetar të besëlidhjes Mark Gjon Markajn, dhe

anëtarë të kryesisë Sylço Beg Bushatin, Shefqet Mukën, hafiz Ali Tarin, Ndoc

çobën dhe dom Tom Lacën. Besëlidhja përcaktoi edhe programin e vet, që

parashikonte: veprime të përbashkëta kundër Lëvizjes nacionalçlirimatare, së pari,

në qarkun e Shkodrës e pastaj në çdo skaj të Shqipërisë; krijimin e një ushtrie të

rregullt të Lidhjes, e cila të përdorej si kundër rrezikut të jashtëm ashtu dhe

kundër rrezikut të brendshëm. Me kërkesën e indipendentëve , në programin e

besëlidhjes u shënua që çdo veprimi besëlidhjes do të bëhej me pëlqimin e

qeverisë. Kjo, simbas tyre, u bë me qëllim që masat të kuptonin se besëlidhja ishte

një organ qeveritar, për “ruajtjen e rendit dhe të qetësisë”. Besëdhija shprehu

mendimin se, në situatën që kalonte Shqipëria dhe në gjendjen në të cilën

ndodheshin trupat gjermane, duhej të sigurohej lidhje edhe me përfaqësuesit e

aleatëve anglo-amerikanë, që ndodheshin në vise të ndryshme të qarkut të

Shkodrës, të cilëve t’u kërkohej ndihmë për mbrojtjen e vendit nga komunistët

dhe rreziqe të tjera të jashtme që mund t’i kërcënoheshin Shqipërisë. Për t’u

takuar me misionet angleze u ngarkuan tre anëtarë të Lidhjes. Në të njëjtën kohë,

edhe majori Nill përpiqej te merrte kantakte me krerët reaksionarë të Besëlidhjes

Shkodrane. (26)

Për të bashkuar me lidhjen shkodrane gjithë parinë, bajraktarë dhe krerët e

ndryshëm të reaksionit të të gjitha nënprefkturave të Shkodrës, u dërguan nga

besëlidhja përfaqësues në krahina të ndryshme, për t’u shpjeguar atyre qëllimet e

mira të besëlidhjes dhe për t’u kërkuar bashkëpunim me të.

Në fund të marsit 1944, në arqipeshkvi, u bë një mbledhje e K. Qendror të

Demokristianes. Mbledhja bëhej në një situatë aspak normale për

Demokristianen. Aty u diskutua për situatën e vështirë që po kalohej, dhe u

caktuan edhe detyra për të ardhmen. Mbledhja arriti në këto përfundime:

Gjermania po shkonte drejt shpartallimit të plotë, prandajishte e nevojshme, jo

vetëm të organizohej dhe të forcohej mirë besëlidhja shkodrane, si e vetmja fuqi,

që mund të siguronte Shkodrën prej rrezikut komunist dhe të jashtëm, por edhe të

ngarkoheshin krerë të Demokristianes për të marr lidhje me “aleatët”,

përfaqësuesit e të cilëve të kërkohej që të zbarkonin menjëherë, ose në prakun e

largimit të trupave gjermane nga qytetii Shkodrës.

Qëllimit të formimit të besëlidhjesi shërbeu edhe ligjërata e pater Anton

harapit, e mbajtur në fillim të majit 1944, në Shkodër, në prani të shumë të ftuarve

shkodranë dhe kryeqytetas, midis të cilëve edhe shumë anëtarë të qeverisë

kuislinge të Rexhep Mitrovicës. Duke përfunduar fjalën e tij, patër Anton Harapi

bëri thirrje se “sot e lypëinteresii atdheut që popullii Shkodrës dhei gjithë

Shqipnisë, të bashkoheti tani për të shpëtue atdheun nga rreziku që poi

kërcënohet”. (27)

Në fund të majit 1944, në Shkodër, në prani të krerëve të reaksionit të

qarkut të Shkodrës, bajraktarë dhe bashkëpunëtorë të pushtetit, u bë mbledhja për

aprovimin e krijimit të besëlidhjes shkodrane. Në emër të Lidhjes, Ndoc çoba hapi

mbledhjen, shpjegoi qëllimin e detyrat e saj dhe ja dha fjalën Maliq Bushati,i cili

lexoi programin e besëlidhjes. Patër Anton Harapi, patër Mati Prendushi, dom

Mikel Koliqi dhe dom Tom Lacaj përfaqësonin në këtë mbledhje klerin katolik.

Mbledhja u dha fund punimeve duke bashkuar të gjithë pjesëmarrësit në

besëlidhjen shkodrane. Këtu u aprovua edhe kryesia e besëlidhjes. Kjo besëlidhje

nuk pati jetë të gjatë për shkak të grindjeve, ambicjes dhe përçarjes, për mungesë

të unitetit. Pra, pa u formuar mirë, ajo u shpërnda.

Duke përkujtuar krijimin e kësaj besëlidhjeje, gazeta reaksionare e

Blokutindipendent, “L’Albanie Libre”, botuar nëitali më 1952, në kryeartikullin e

saj “Lidhja shkodrane”, shkruante: “Mbas shumë përpjekjesh e bisedimesh u bë

marrëveshja, e cila përfundoi në përpilimin e një protokolli të nënshkruar nga

Kapidan Gjon Mark Gjoni e Sylço Beg Bushati, nga Mitat Frashëri e Lec Kurti

për Ballin Kombëtar, nga Ndoc çoba e Shefqet Muka për Legalitetin…

Marrëveshja u pagëzue “Lidhja e Shkodrës”… Por, për fat të keq, kjo lidhje e pat

jetën të shkurtër..” (28)

Besëlidhja shkodrane, qysh me krijimin e saj, u vu në shërbim të

gjermanëve. Ata e furnizuan Lidhjen me armë e mjete të tjera të nevojshme dhe e

hoqën në luftë kundër Lëvizjes nacionalçlirimtare. Qeveria kuislinge, nga ana e

saj, i dha ndihmën dhe përkrahjen e kërkuar. Batalioni “Vermoshi”i besëlidhjes, u

dërgua në Shqipërinë e Jugut, për të luftuar kundër partizanëve,i cili, që në

përpjekjen e parë me partizanët, u shpartallua.

4-FORCIMI DHE ZGJERIMI I LËVIZJES NACIONAL ÇLIRIMTARE

GJATË VITIT 1944 DISFATA E KLERIT KATOLIK SHQIPTAR

Në fillim të vitit 1944, fronti sovjeto-gjerman mbetej gjithnjë fronti

kryesor, ku vendosej fatii luftës së dytë botërore. Në këtë kohë, frontii dytë akoma

nukishte hapur. Në Itali, trupat angloamerikane, me 19 divizione, përballonin

vetëm 9 divizione gjermane. Gjatë tre muajve të parë të vitit 1944, Ushtria e Kuqe

çliroi pjesën më të madhe të tokës së saj dhe hyri në Rumani. Këto suksese të

Ushtrisë së kuqe shqetësonin qeverinë e SHBA dhe të Anglisë, të cilat filluan me

ngut pregatitjet për hapjen e frontit të dytë.

Më 5 prill 1944, Shtabi i Përgjithshëm i U.N.Çl. Shqiptare, me urdhër di

të, urdhëron gjithë njësitë partizane për t’u hedhur kudo në mësymje, në sulm të

përgjithshëm. Duke zbatuar këtë urdhër, Brigada e parë çliroi Qukësin, Shpatin e

Bërzezhtë dhe ju afrua qytetit të Elbasanit. Forcat partizane të Korçës çliruan

Pogradecin dhe sulmuan trupat gjermane në Bilisht e Ersekë. Brigade V dhe VI

Sulmuese spastruan krahinat e Himarës e të Mallakastrës, goditën trupat gjermane

në Gjirokastër, Delvinë, Sarandë, Konispol, Vlorë dhe Fier. Njëvarg përpjekjesh u

zhvilluan në Pezë e Tropojë. Fitoret e Ushtrisë nacionalçlirimtare, në pranverën e

vitit 1944, sollën një të çarë të madhe në gjirin e reaksionit të brendshëm, radhët e

të cilit filluan të shthureshin. Rritja e vazhdueshme e LNÇl alarmoi dhe anglo-

amerikanët. Oficerët anglezë pranë Abaz Kupit e Nik Sokolit u vunë në lëvizje.

Ata u munduan ta rigruponin reaksionin e brendshëm, ta organizonin dhe ta

hidhnin kundër Lëvizjes nacionalçlirimtare. Majori anglez Nill, që në atë kohë

qëndronte në malin e Cukalit, hyri në marrëveshje me “Lidhjen e Shkodrës”, me

të cilën përcaktuan planin e veprimeve të përbashkëta kundër Ushtrisë

nacionalçlirimtare.

Në këtë kohë, para Këshillit të Përgjithshëm nacionalçlirimtar dhe Partisë

Komuniste Shqiptare shtrohej si detyrë kryesore çështja e forcimit të mëtejshëm

të pushtetit popullor, e krijimit të bazës juridike të këtij pushteti, e krijimit të një

organi ekzekutiv, me funksionet e qeverisë së përkohshme, dhe e vazhdimit të

mëtejshëm të revolucionit popullor për çlirimin e plotë të Shqipërisë. Për këtë

arësye, Këshillii Përgjithshëm nacionalçlirimtar më 24 maj 1944, thirri, në qytetin

e lirë të Përmetit, Kongresin Antifashist Nacionalçlirimtar. Aty u morën vendime

të tilla që u bënë baza e kushtetutës sonë të re. u vendos të shkatërrohej pushtetii

vjetër dhe të sanksionohej pushtetii ri. Ky kongres paralajmëroi imperialistët, se

historia nuk do të përsëritej më si dikur në Kongresin e Berlinit nga Bismarku.

Kongresi paralajmëroi imperialistët anglo-amerikanë, se anijet e tyre nuk mund të

zbarkonin në Durrës mbretin Zog. Kongresi historic i Përmetit dha urdhër

Ushtrisë nacionalçlirimtare që të marshonte përpara mbi armikun, për çlirimin e

Shqipërisë Brenda afatit të caktuar nga komiteti qendrori Partisë.

Në këto rrethana, gjermanët, së bashku me tradhëtarët e vendit, vendosën

të shpërthenin një mësymje të re të përgjithshme, me qëllim që të ndalonin

mbledhjen e Kongresit të Përmetit, të asgjesonin ushtrinë nacionalçlirimtare.

Gjatë muajve prill e maj, pushtuesit gjermanë grumbulluan forca të shumta

balliste, të Legalitetit, indipendentëve, xhandarë e mercenarë të të gjitha ngjyrave.

Mësymja filloi më 28 maj, në katër drejtime kryesore: Korçë, Elbasan, Berat e

Përmet. Luftime të ashpra u zhvilluan kudo. Repartet partizane, duke u tërhequr

në mënyrë të organizuar, ngritën një varg kurthesh, qëi shkaktuan dëme të mëdha

armikut.

Duke u mbështetur në vendimet e Kongresit të Përmetit, për çlirimin e

Shqipërisë, më 26 qershor, pikërisht ditën që gjermanët njoftuan me bujë

“kikuidimin e bandave komuniste” në Jug, Divizionii kaloi Shkumbinin dhe

marshoi drejt Shqipërisë së Mesme dhe të Veriut. (29) Brigada V, në Qafështamë,

ndeshet me forcat të shumta zogiste, me Abaz Kupin në krye, të cilati shpartalloi.

Brigadei shpartalloi forcat mercenare në afërsi të Dibrës e të Peshkopisë, ndërsa

BrigadaiV çliroi pjesën më të madhe të Matit.

Kalimii forcave të Divizioniti në Veri nukishte vetëm një grushti fortë në

shpinë të armikut, në qendrën e reaksionit në Shqipërinë e Veriut, por edhe

njëinkurajimi madh për gjithë punën e partisë në këto zona. Organizatat e partisë

dhe levat e tyre u aktivizuan më shumë në punë. Njësite të Ushtrisë

nacionalçlirimtare që vepronin në këto zona, u hodhën në veprime më të zgjeruara

dhe më të organizuara luftarake, kundër forcave të armikut. Armiku filloi të

goditet kudo në Dibër, Zerqan, Mat, Pukë, Krujë dhe në Malësinë e Shkodrës. U

kryen një sërë atentate në qytetin e Shkodrës kundër spiunëvë dhë tradhëtarëve

nga njësiti guerrili qytetit.

Armiqtë u gjënden ngushtë. Ata nuk gjenin dot qetësi në asnjë vend. Ata

pësonin goditje kudo dhe në çdo kohë. Kjoi lodhi shumë forcat e tyre. Për të

normalizuar këtë gjendje, ata e gjetën të udhës që në fillim të drejtonin të gjitha

forcat e tyre kundër Divizioniti, të lanin hesapet me te dhe pastaj të likuidonin

forcat më të vogla të ushtrisë nacionalçlirimtare vendase. Pikërisht për këtë, forcat

tradhëtare dhe gjermanët ndërmorën, një sulm të organizuar kundër Divizioniti në

Mirditë, Mat dhe Peshkopi, repartet e të cilit luftuan me heroizëm dhe dolën nga

rrethimi, duke kaluar menjëherë në kundërsulm. Ja çfarë shkruan për këtë sulm të

kombinuar midis gjermanëve dhe tradhëtarëve të vendit anëtarii misionit anglez

pranë shtabit të Abaz Kupit, majori Emery.” Më 11 korrik Mustafa Kruja, Mark

Gjon Markaj dhe Fiqiri Dineja erdhën nga Tirana për t’u takuar me Abaz Kupin…

Përpara rrezikut të vdekjes, kundërshtimet e tyre u harruan dhe vendosën të

bashkohen.. kundër armikut të përbashkët. ç’u bisedua atë natë, nuk u zbulua

kurrë, por ngjarjet treguan vijën e përgjithshme të ndarjes së punës, për të cilën

ranë në marrëveshje….Mark Gj. Markaj ngriti pasuesit e tij për mbrojtjen e

Mirditës, kurse bajraktari Doda shkoi në ndihmë të Matit,,, Fiqiri Dineja organizoi

mbrojtjen e Dibrës dhe mori kryesinë e qeverisë kolaboracioniste. Qëllimii tij

ishte të mobilizonte të gjitha burimet e shtetit shqiptar, për të luftuar kundër

partizanëve bashkë me ndihmën aktive gjermane. Abaz Kupi shkoi të riokupojë

Shën Palin. Komiteti zogist mori me qira një numër automjetesh në kryeqytet, me

të cilat Abaz Kupi dërgoi forcat e tij në Qafështamë…Trupat gjermane u dërguan

në Mat me këshillën e Mustafa Krujës”. (30)

Kjo gjendje mjaft alarmuese shqetësoi krerët e organizatave tradhëtare,

bajraktarë e kler në Shqipërinë e Mesme dhe të Veriut. “Besëlidhja e Shkodrës”,

pothuajseishte shpërndarë. Krerët e reaksionit të Shkodrës, më shumë se kushdo

tjetër, e vlerësonin këtë gjendje të rrezikshme për ta; prandaj kërkuan me

këmbëngulje që të organizoheshin, të shtoheshin dhe të forcoheshin repartet e

xhandarmërisë dhe forcat shetitëse. Ata kërkonin mobilizimin e forcave

mercenare, të cilat shetitëse. Ata kërkonin mobilizimin e forcave partizane. Gjon

Mark Gjonaj, me ndihmën aktive të klerit katolik, mobilizoi në nënprefekturat

Mirëditë, Pukë dhe Lezhë rreth 400 mercenarë me rrogë dhe mbasii veshi dhei

armatosi, një pjesë e dërgoi kundër Divizioniti. (31) Patër Anton Harapi nisi me

urgjencë, me mission, në Malësinë e Madhe, patër Mëhill Mirajn, me detyrë që të

bisedonte me bajraktarët dhe vojvodët e Malësisë së Madhe, patër Mëhill Mirajn,

me detyrë që të bisedonte me bajraktarët e kësaj krahine, në veçanti me

tradhëtarin Preng Cali, që të grumbullonin forca dhe të niseshin në dispozicion të

parisë së Shkodrës, e cila kërcënohej nga rreziku komunist. Patër Mëhill Miraj, së

bashku me klerikë të tjerë, që shërbenin në atë zonë, bindi bajraktarët dhe

vojvodët e Malësisë së Madhe, të cilët vunë në dispozicion

të krerëve të reaksionit të Shkodrës rreth 300 mercenarë, të prirë nga vetë patër

Mëhill Miraj. (32) Në të njëjtën kohë, monsinjor Gaspër ThaçI dhe patër Anton

Harapi urdhëruan klerikët e Dukagjinit, me në krye patër Dioniz Makajn, për të

biseduar me krerët e Dukagjinit, të cilët ranë në marrëveshje me krerët e Shalës

dhe të Shoshit dhe nisën për në dispozicion të Shkodrës rreth 400 mercenarë. (33)

të gjitha këto forca, dhe të tjera që grumbulluan krerët reaksionarë të

prefekturës së Shkodrës, kishin për qëllim që t’I hidhnin në luftë kundër forcave

partizane të Divizioniti dhe reparteve e njësive partizane të vendit. Këto forca

mercenare zbritën nga Malësia në qytet, por këtu nuk u organizuan për qëllimin

që u grumbulluan. Kjo, natyrisht, vetëm kështu duhej të ndodhte, për faktin se

këto forca përbëheshin nga fshatarë të varfër, të gënjyer nga bajraktarët, vojvodët

dhe klerikët me “rrezikun komunist”, që kërcënonte atdheun, e zotin, si dhe me

premtimet e tyre boshe, për rroga e shpërblime të ndryshme. (34) Mercenarëtishin

grumbulluar pra me mashtrime, ishin të pandërgjegjshëm për misionin që do të

kryenin prandaj pjesa pjesa më e madhe e tyre, pa mbritur në Shkodër, u këthyen

në shtëpi. Edhe ato pak forca që mbetën dhe që dërguan në front, u shpartalluan

që në përpjekjen e parë me partizanët.

Gjendja e krijuar në Shqipërinë e Veriut dhe të Mesme. Mobilizoi së

tepërmi edhe misionet angleze, që ndodheshin në vise të ndryshme të Shqipërisë

së Veriut dhe të Mesme. Këta forcuan kontaktet me bajraktarët dhe krerët e

vendit, edhe me një numër klerikësh katolikë. Majori anglez Nil zhvilloi disa herë

bisedime me patër Pal Dodajn, priftin e Gomsiqes, me ndihmën e të cilit mori

takim me vëllezërit Kazazi, e, pak më vonë, me krerët e Legalitetit për Shkodrën.

(35) në këtë kohë, nilli krijoi lidhje edhe me dom Pjetër Tushën, famullitar në

fshatin Juban të Shkodrës, të cilin e përdori si ndërlidhës me arqipeshkvin e

Shkodrës. Ndërkohë, ipeshkvia e Mirditës filloi të frekuentohej më shpesh nga

oficerët anglezë, veçanërisht nga misionarët, që ndodheshin pranë Abaz Kupit.

(36)

Nga frika e partizanëve, me kërkesën e krerëve të klerit katolik, në këtë

kohë pjesa dërmuese e klerikëve u paisën me armëbrezi nga gjermanët dhe

mercenarët. (37) Për të penguar hyrjen e partizanëve në disa fshatra të Zadrimës,

Pukës e Dukagjinit, me kërkesën e klerikëve të këtyre fshatrave, ju shpërdanë

armë fshatarëve, të cilët në mënyrë të organizuar bënin roje vazhdimisht. (38)

Priftii Berishës dhe shokët e tij nëiballë të Pukës, në bashkëpunim me krerët

reaksionarë të kësaj krahine që udhëhiqeshin nga Pal Bibë Mirakaj, organizuan

një numër usullesh4 në këto zona, për kundër partizanëve. Simbas vendimeve të

marra, katundi ose bajraku nuk duhej te lejonte partizanët të futeshin ne fshatrat e

tyre. Në rastë se partizanët do të tentonin, ata duhej t’i godisnin me armë. Cilitdo

vendas, që do të lidhej me partizanët ose do t’i udhëhiqte e ndihmonte ata, do t’i

digjej shtëpia, do t’i konfiskohej pasuria dhe do të dëbohej nga fshati. (39)

Në këtë kohë, nga shymë klerikë të fshatrave të Mirditës, Pukës, Malësisë

së Madhe, Zadrimës, bile edhe Tuzit, u dërgoheshininformacione të shumta

alarmuese krerëve të klerit katolik, mbi lëvizjet e partizanëve, mbi veprimet e tyre

luftarake, mbi personat qëi përkrahnin dhe bashkëpunonin me ta. (40) Patër Pal

Dodaj u afroi ndihmën e tij “bujare” partizanëve, kur ata vajtën një ditë në

Gomsiqe; bile, ky spiuni vjetëri fashizmit,i këshilloi fshatarët e Gomsiqes që t’I

strehonin partizanët në shtëpitë e tyre dhe, nga ana tjetër, msheftas, ashtu siç e

kanë zakon klerikët katolikë,informoi forcat mercenare të Gjon Mark Gjonajt, të

cilat, të nesërmen në mëngjez, bënë rrethimin e fshatit. Por më kot: partizanëtishin

larguar nga fshati një orë para agimit. (41)

Ndërkohë që gjithë reaksionii Shqipërisë së Veriutishte hedhur në luftë

kundër forcave partizane, batalionet partizane “Perlat Rexhepi” dhe “Bajram

Curri”, organizuan një aksion të rëndësishëm kundër një autokolone gjermane, në

rrugën Pukë-Prizren, gjatë të cilit u vranë dhe u zunë robër një numëri madh

gjermanësh. Ndërsa, forcat e BrigadësiV S, duke ndjekur në Mirditë armikun e

shpartalluar, hynë në fshatin Orosh dhe vunë zjarrin kullave të princit shekullor të

Mirditës, Gjon Marka Gjonit. Më 21 gusht, në Vig të Mirditës, forca të mëdha

mercenarësh rrethuan partizanët heronj Ndoc Deda, Naim Gjylbegaj, Ahmet

Haxhija, Ndoc Mazi dhe Hydajet Lezha, të cilët luftuan pesë kundër qindra

mercenarëve deri sa dhanë jetën.

I shqetësuar nga shtimi dhe përparimii forcave partizane në qarkun e

Shkodrës, qarkomandantii xhandarmërisë, major Llesh Marashi, i shkruante

komandës së përgjithshme në Tiranë: “duken forca të mëdha komuniste të

komandueme prej Mehmet Shehut; një pjesë e tyre janë vendas. Në Mat kanë

mësye Bazin dhe po marshojnë drejt Perlatit. Fuqitë e grumbullueme për t’u bërë

ballë fuqive komuniste, nën komandën e Gjon Mark Gjonit dhe major Ndue

Bajraktarit, komunistëti kanë thye. Në këtë gjendje, personalitetet e qarkut të

4 Mbledhje të parisë.

Shkodrës janë tepër të shqetësueme. Në Pukë çetat komuniste, nën ndikimin e

fuqive të Mehmet Shehut, janë hedhë në aktivitet…(42)

Në këtë situatë, kleri shpërthen një propagandë të madhe, duke lëshuar

kushtrimin që të gjithë katolikët, të ngriheshin me armë në dorë, “o sot, o kurrë”,

kundër armiqve të Shqipërisë e të zotit, kundër rrezikut komunist. “Rreziku po

avitet, anmikun e kemi te dera”, prandaj “e lyp burrnia shqyptare mos me lejue

komunistat të bajnë qoftë edhe nji hap përpara në zonat tona”. Këtë fushatë dhe

këto shpifje kleri i bënte me qëllim që të revoltonte masat besimtare katolike

kundër partizanëve dhe madej t’i hidhte në luftë kundër tyre pë ineresat e veta

klasore.

Në fillim të shtatorit 1944, meinisiativën e klerit katolik, u organizua një

takimi fshehtë në fshatin Bardhaj, në periferi të Shkodrës, midis shefit të misionit

anglez në këto zona, majorit Nill, dhe patër Anton Harapit, majorit Lin Dedës dhe

Simon Darragjatit. Takimi u organizua me anën e dom Pjetër Tushës, famulltar në

Juban. çfarë u bisedua në këtë takim nuk u mësua(43) por, duke studjuar

rrjedhimin e ngjarjeve të asaj kohe dhe të mëvonshme, përfundimet e luftës së

dytë botërore që dukej qartë se do të mbaronte në favor të aleatëve, si dhe

bisedimet e mëvonshme midis përfaqësuesve të klerit dhe misioneve angleze,

mund të mendohet se në atë takim të sipërmit duhet t’i kenë kërkuar ndihmë

misionarit anglez që, në prakun e kapitullimit ose të largimit të trupave gjermane

nga territory shqiptar, anglezët të zbarkonin në zonën e qarkut të Shkodrës. Mbas

këtij takimi një gjë ra në sy, që majori anglez Nill, me t’u kthyer në bazën e vet,

në Cukal, krijoi lidhje me priftërinjtë e Nikajt, Mërturit, Dushmanit, Mazrrekut,

Prekalit, e tjerë, duke vazhduar të mbante lidhje shumë të rregullta me ta.

Më 23 shtator, major Llesh Marashi, qarkomandanti xhandarmërisë së

Shkodrës, u largua nga detyra dhe “u hodh në mal”. Kjo gjë ndërlikoi akoma më

shumë situatën, cënoi dhe goditi rëndë prestigjin dhe unitetin e krerëve kryesorë

të reaksionit të Shkodrës. Largimii tij, siç u vërtetua më vonë, ndodhi për shkak se

ai, disa muaj më parë, kishte organizuar një takim të fshehtë me misionarët

anglezë në fshatin Ura e Shtenjtë, të cilëve u kishte ndihmën e aleatëve për

çlirimin e Shkodrës nga gjermanët, si dhe armë e municion. Llesh Marashi, nga

frika se mund të zbulohej ky takimi tij me anglezët prej gjermanëve u largua nga

Shkodra. Mbas largimit, Llesh Marashi vepronte në zonat Koplik, Bzhetë, Dedaj,

Zagorë dhe Bogë. Atje, simbas, mendimet të tij, Brenda një kohe të shkurtër, në

marrëveshje edhe me krerë e bajraktarë të vendit, mund të krijonte çeta

bashibozukësh, të cilat do të mbronin me çdo kusht këto zona që të mos hynin

partizanët dhe, me largimin e trupave gjermane nga Shkodra, ai, së bashku me

krerët e Legalitetit, shpresonte të hynte në Shkodër dhe të vendoste sundimin e tij

në qytet. Për realizimin e këtij qëllimi ai bisedoi e krijoi lidhje me një numër

bajraktarësh, vojvodësh e priftërinjsh të Ranxave të Shkodrës, të Hotit, Koplikut,

Bajzës e Zagorës. Prifti i Shkrelit, dom Nikollë Gazulli,i njohur jo vetëm si

fashisti orës së parë (më vonë nazist), por edhe si organizatori forcave reaksionare

kundër forcave partizane në ato zona, organizoi disa takime me Llesh Marashin,

ai e pëlqeu planin e tij dhe premtoi ndihmë. (44)

Më 30 shtator, forcat partizane hyjnë në katundin Skuraj të Krujës, duke

detyruar të largoheshin prej andej forcat reaksionare të tradhëtarit Preng Previzi,i

cili kapërceu lumen e Matit dhe u vendos në kishën e kantundit Velë, të rrethit

Lezhë. Mbas disa ditësh, të njëjtin fat pësoi edhe Abaz Kupi,i cili, duke e ndjerë

veten të sigurt në kishën e Velës, u vendos atje, së bashku me forcat e tij dhe me

misionin anglez, që kryesohej nga koloneli Maclei. Mbërritja e kryetarit të

Legalitetit dhe e misionit anglez në fshatin Velë si dhe premtimet e shumta të

anglezëve për zbarkimin e shpejtë të tyre në Shëngjin, aktivizoi krerët e reaksionit

të krahinave të Lezhës dhe klerit katolikë të kësaj zone, me në krye priftin e

Velës, dom Ndoc Sahatçinë, të cilët ndërmorën një fushatë të gjerë

propagandistike në popull, kundër rrezikut komunist, që po kërcënonte krahinat e

Lezhës, duke u bërë thirrje malësorëve të rronin armët dhe t’u dilnin në pritë

partizanëve, për t’i ndalur në vend, deri sat ë zbarkonin aleatët në Shëngjin. (45)

Abaz Kupi, Preng Prevezi, dom Ndoc Sahatçija, etj., pa humbur kohë,

organizuan një mbledhje me parinë e Lezhës. Aty kishin ardhur bajraktarë e

vojvodë nga malësia, qyteti e fusha. Të pranishmëve u foli Abaz Kupi për

domosdoshmërinë e organizimit të rezistencës kundër partizanëve, për t’i ndaluar

ata në vend, që të mos kalonin lumen e Matit. Mbas tij, dom Ndoc Sahatçija

kërkoi nga të gjithë pjesëmarrësit të angazhohenshin seriozisht për të ndaluar,

qoftë edhe për pak ditë, përparimin e partizanëve drejt Lezhës, deri në zbarkimin

e afërt të anglezëve në portin Shëngjinit. Ai njoftoi të pranishmit se aty, pranë

tyre, ishte edhe kryetari i misionit anglez në Shqipëri, i cili i siguronte se zbarkimi

i trupave angleze do tëishtei shpejtë, çështje ditësh. Të gjithë të pranishmit

vendosën që, së bashku, të organizonin forcat e tyre, duke mobilizuar “burrë për

shtëpi”, në luftën kundër partizanëve. Mjaft nga pjesëmarrësit grumbulluan forca

dhe shkuan në ndihmë të gjermanëve dhe të forcave të Gjon Mark Gjonit, të cilët

luftonin kundër partizanëve në zonën e Mirditës.

Ndërsa në Mirditë, Pukë, Krujë, Dibër, tropojë, Kukës, etj. Forcat

reaksionare luftonin përkrah forcave gjermane, kundër partizanëve, popullsia e

këtyre krahinave i mbështeste me gjithë zemër partizanët trima, duke mbushur

rradhët e tyre me bijtë e bijat, nga më të mirët, sepse shikonte në praktikë se

partizanëtishin bij të denjë dhe të ndërshëm të popullit që luftonin për popullin,

për çlirimin e atdheut nga të huajt dhe tradhëtarët e vendit, për lirinë dhe

pavarësinë e Shqipërisë.

Në këtë situatë, kur pushtuesve të huaj dhe bashkëpunëtorëve të tyre po u

shkiste toka nën këmbë, anëtarii regjencës tradhëtare, patër Anton Harapi,

arqipeshkvi i Shkodrës, Gaspër Thaçi, Cafo Beg Ulqini, Maliq Bushati, hafiz Ali

Tari, Llesh marashi e të tjerë krerë reaksionarë (46) hartonin plane për rezidencën

e fundit kundër partizanëve,i prishnin këto plane, përsëri bënin plane dhe prapëi

prishnin, sepse nuk u dilte mirë llogaria, sepse ata në këtë kohë duhej të luftonin,

si kundër partizanëve të Divizioniti, Batalionit “Perlat Rexhepi”, “Bajram Curri”

dhe kundër shumë reparteve të tjera partizane, që luftonin në këto zona. çeta të

reja partizane e territorialeishin krijuar e po krijoheshin kudo. Tani armiqtë nuk e

kishin shpinën të sigurt, si më parë. Prandaj këta krerë orvateshin të krijonin një

koalicion forcash, një komandë unike të të gjitha forcave, për të organizuar një

rezistencë më efektive kundër partizanëve.

Në tetor 1944, në ndihmë të komandës së zonës të veprimeve të veriut,

arqipeshkvii Shkodrës, lëshon një urdhër me shkrim për të gjithë klerikët katolikë,

të cilët duhej që, në meshën më të parë, në kasha, të paralajmëronin popullin se

gjendja çdo ditë po bëhej më e rrezikshme dhe se për këtë ndalohej rreptësisht që

të shtihej me armë; kundërvajtësit do të grabiteshin dhe do të burgoseshin. (47)

Ky urdhëri arqipeshkvit me urgjencë ju dërgua të gjithë priftërinjve kudo qëishin,

me qëllim që të zbatohej menjëherë. Kjo tregon që kleri i kushtonte një kujdes të

posaçëm qetësisë në prapavijat e forcave të reaksionit.

Ndërsa pushtuesit e huaj dhe tradhëtarët e vendit bënin plane mbas

planesh për të penguar përparimin e Ushtrisë nacionalçlirimtare, në Veri të

Shqipërisë, forcat partizane, në përleshje me armikun, po marshonin me shpejtësi

drejt Shën Palit, Fanit dhe Pukës, duke thyer keqa xhandarë, gjermanë dhe

mercenarët e Gjon Marka Gjonit. Në këto rrethana tepër të vështira kthehet me

urgjencë dhei dëshpëruar, në Shkodër, Gjon Marka Gjoni, dhe kërkon nga paria e

Shkodrës që të provokohet një mbledhje me gjithë krerët reaksionarë të qarkut,

për të analizuar gjendjen dhe të merreshin masat e nevojshme ushtarake.

Për qëllimet e sipërme, më 18 tetor 1944, në prefekturën e Shkodrës, u bë

mbledhja e propozuar nga Gjon Mark Gjoni, në mbledhje, përveç të tjerave,ishin

edhe Marka Gjon Marku, anëtarët e regjencës Cafo Beg Ulqini dhe patër Anton

Harapi, Maliq Bushati, hafiz Ali Tari, Sylço Beg Bushati, monsinjor Gasper

ThaçI, dom Tom Lacaj, etj (48). Pjesëmarrësit në mbledhje, mbasi dëgjuan një

fjalim të shkurtër, por tepër alarmant, të Gjon Marka Gjonit, mbi gjendjen, që

kërcënonte Shkodrën, dhe rrethet e saj, si dhe një numër diskutimesh të tjerë,

vendosën krijimin e një “Komiteti Administrativ” të përkohshëm, me qëndër në

Shkodër, si mbas tyrei vetmi organ udhëheqës e drejtues në gjithë Shqipërinë. Në

krye të kërij komiteti u caktuan Sylço Beg Bushati dhe Gjon Marka Gjoni.

Komandanti përgjithshëmi fuqive të armatosura kombëtare u emërua Mark Gjon

Markaj. Formimii komitetit dhe emërimii komandantit të përgjithshëm të forcave

shqiptare, u shpallën me urdhëresën Nr. 4, datë 1 nëndor 1944, dekretuan një

numur urdhëresash. (50)

Në këtë mbledhje u caktuan masat e nevojshme ushtarako-administrative,

që duheshin marrë kundër ushtrisë nacionalçlirimtare në Shkodër dhe

nënprefekturat e saj. Gazeta reaksionare “L’Albanie Libre” e botuar jashtë shtetit

nga të arratisurit shqiptarë, kriminelë lufte, duke përkujtuar këtë të “famshëm”

komitet, shruan, ndër të tjera: “…Kur po ngjante ky shpartallim,i cili përfundoi

me tragjedinë e soçme të Shqipërisë, Shkodraishi vetmi kandi atdheut që mund të

jepte së paku një farë shprese për një qëndresë kundër stuhisë që kanoste vendin

tonë. Për këtë arësye, besnikët e “Lidhjes së Shkodrës” (të kapitulluar – R.B. ),

krijuan një “Komitet Ekzekutiv”, nën kryesinë e Kapidan Gjon Marka Gjonit dhe

Sylço Beg Bushatit. Kjo gjë u pa e udhës, mbasi përfaqësuesit e grupeve të

tjerëishin larguar pa asnjë lajmërim. Komiteti pat si komandant Mark Gjon

Markajn, por duhet thënë se këtij komiteti, mjerisht nuk ju dha asnjë përkrahje,

nuk ju shtri dora prej nacionalistëve të ardhur në Shkodër nga viset e tjera të

atdheut, për të shpëtuar nga stuhia komuniste” (51)

Ndërkohë që “Komiteti Administrativ” kishte marrë një sëri masash për

luftën kundër partizanëve në Mirditë; me shpejtësi të rrufeshme dhe në befasi të

plotë, repartee të shumta dhe të fuqishme partizanësh sulmojnë mercenarët,

xhandarët dhe bashibozukët në Nikaj-Mërtur të Dukagjinit, për të çliruar këto

zona nga tradhëtarët e vendit. Ky sulmi befasishëm e ndërlikoi edhe më shumë

situatën për “Komitetin Administrativ”. Kleri katolik,i mbështetur nëinformatat

qëi vinin rregullisht nga klerikët e kësaj krahine, u alarmua. Priftërinjtë e kësaj

zone u hodhën me armë në dorë, si organizatorë dhe si luftëtarë, kundër

partizanëve, ata dhanë kushtrimin që të gjithë njerëzit që “duan atdheun, të dalin

në luftë kundër komunistëve, që po shkelin e prishin zakonin, kanunin e

familjen”. Patër Dioniz Maka, me bashkëpunëtorët e tij, mobilizon mercenarë dhe

u ze prita partizanëve. Në të njëjtën kohë, klerikët e Dukagjinit vunë në dijeni

udhëheqësit e tyre, patër Mati Prendushin dhe patër Anton Harapin mbi gjendjen,

duke premtuar para tyre se do të luftonin së bashku me parinë e atyre zonave, dhe

se “komunistët mund të kalonin vetëm mbi kufomat e tyre”, për të zbritur në

Shkodër. Me këtë rast, këta priftërinj u kërkonin udhëheqësve të tyre që t’u

dërgonin sa me shpejt armë e municion për të luftuar, (52) meqenëse atyre ato që

kishin nuk ju mjaftonin dhe nëse nuk dispononin ata që ju sugjeronin që t’i

tërhiqnin nga gjermanët dhe t’i nisnin për në Dukagjin sa më parë.

5. LUFTA E USHTRISË NACIONALÇLIRIMTARE PËR ÇLIRIMIN E

PLOTË TË SHQIPËRISË DHE VEPRIMTARIA E KLERIT KATOLIK

NË KËTË PERIUDHË

Gjatë muajve tetor-nëndor 19441944, Ushtria nacionalçlirimtare po

luftonte kudo me heroizëm për shpartallimin e plotë të trupave gjermane dhe të

bashkëpunëtorëve të tyre. Detyraishte që 28 nëndori 1944 ta zinte atdheun tonë të

dashur të çliruar njëherë e përgjithmonë nga të huajt dhe tradhëtarët e vendit. Por,

në të njëjtën kohë, edhe forcat gjermane dhe armiqtë e brendshëm, duke parë

rrezikun që poi kërcënonte, rigruponin forcat e veta, mbroheshin me shpirt ndër

dhëmbë në disa qytete kryesorë, kryesisht në Shqipërinë e Mesme dhe të Veriut.

Organizatat tradhëtare Balli Kombëtar, Legaliteti, Blokuindipendent e

Demokristianja, me forcat e tyre ta armatosura, ishin çorganizuar dhe shkonin

drejt shpartallimit të plotë. Mbeturinat e bandave reaksionare po tërhiqeshin dhe

grumbulloheshin nën mbrojtjen e trupave gjermane, në qytet akoma të paçliruara

nga forcat partizane sin ë Tiranë, Durrës, Lezhë, Shkodër, etj. Pushteti kukëlli

Tiranës, prej 12 qershorit që u rrëzua qeveria kuislinge e Rexhep Mitrovicës,

pothuajse nuk funksiononte.

Në një artikull të botuar nga “Bashkimii Kombit”, shkruhej në këto ditë:

…….”Ndodhemi në buzë të greminës dhe gremina e çelur para nesh si një llomëje

asht e tmerrshme, ka thellësi abisi. Jemi në buzë të saj dhe presim orë e çast të

rrokullisemi mbrenda, të humbim e të çdukemi tue u përpi nga thellësina të

frikshme” (53).

Më 26 tetor 1944, regjenca dha dorëheqjen. Anëtarët e regjencës dheish-

anëtarët e qeverisë kuislinge, në fillim të nëndorit, u grumbulluan në Shkodër.

Arqipeshkvia dhe kuvendi françeskan u bënë çerdhet, ku këta tradhëtarë të

kombit, u strehuan dhe, aty, së bashku me krerët e klerit katolik, bënin planet e

fundit kundër pavarësisë së Shqipërisë (54)

Në këtë situatë, kur çlirimii plotëi Shqipërisë nga të huajt dhe tradhëtarët e

venditishte çështje ditësh, në qytetin e lirë të Beratit, më 20 tetor 1944, bëhet

mbledhja e dytë e Këshillit të Përgjithshëm Antifashist Nacionalçlirimtarnë

Qeveri Demokratike të Shqipërisë. Qeveria, në programin e saj, shtroi detyrën e

çlirimit të plotë dhe urgjent të atdheut, mbrojtjen e pavarësisë kombëtare,

anullimin e të gjitha marrëveshjeve politike, ushtarake dhe ekonomike të

regjimeve të kaluar me shtetet e huaj dhe bashkëpunim të ngushtë me qeverinë e

Bashkimit Sovjetik dhe me aleatët e tjerë antifashistë.

Më 29 tetor filloi sulmi për çlirimin e Tiranës, kryeqyteti Shqipërisë, dhe

mbas 19 ditësh lufte, më 17 nëndor 1944, Tirana u çlirua. Më 20 tetor 1944, Abaz

Kupi së bashku me misionin anglez, qëishte pranë tij dhe krerë të tjerë të

reaksionit të brendshëm, u tërhoqën nga një nëndetëse angleze në Bregun e Matit

për nëitali. Mbas çlirimit të Tiranës, forcat gjermane u tërhoqën drejt Shkodrës.

Bashkë me gjermanët u strukën në Shkodër edhe mbeturinat e reaksionit të

brendshëm.

Më 12 nëndor 1944, në arqipeshkvinë e Shkodrës u bë një mbledhje me te

gjithë krerët tradhëtarë, jo vetëm të Shkodrës port ë të gjithë Shqipërisë, qëishin

grumbulluar në këtë qytet, midis të cilëve merrnin pjesë Mitat Frashëri, patër

Anton Harapi, monsinjor Gaspër Thaçi, patër Mati Prendushi, Mark Gjon Marku

e Gjon Marka Gjoni, Lef Nosi, e shumë të tjerë. (55) Pjesëmarrësit diskutuan për

zbrazjen ose jot ë Shkodrës. Pati mendime të kundërta. Në fund, duke marrë

parasysh premtimin e misionit anglez, të kryesuar nga majori Nill, që në këtë

kohë ndodhej në periferi të Shkodrës, për zbarkimin e shpejtë të trupave angleze

në Shëngjin, në rast se forcat e tyre do ta mbanin qytetin vetëm për pak ditë, sa t’u

jepej mundësia (preteksti) forcave angleze që të zbarkonin, mbledhja vendosi

njëzëri që të mbrohej më çdo kusht qytetii Shkodrës nga sulmet e Ushtrisë

nacionalçlirimtare mbas largimit të trupave gjermane, për t’u dhënë pretekstin

anglezëve për zbarkim. Për realizimin e vendit të sipërm, mbledhja vendosi që të

grumbulloheshin e të organizoheshin të gjitha forcat e ardhura në Shkodër nga

vise të ndryshme të Shqipërisë, nën komandën e Mark Gjon Markajt,i cili qe

caktuar nga “Komiteti Administrativ” si komandanti përgjithshëmi fuqive të

armatosura.

Mbas kësaj, filloi organizimii forcave mercenare të Ballit, Legalitetit,

Blokutindipendent, Demokristianes, xhandarmërisë e bashibozukëve të të gjitha

ngjyrave, nën komandën e Mark Gjon Markajt. U minuan ura e Bahçallëkut dhe

ura e Bunës. U mobilizua edhe një motobarkë që ndodhej te ura e Bunës për

nevojat e “komitetit”. Por tinaz u detyrua pronarii motobarkës nga një grup

tradhëtarësh që të niset së bashku me ta për nëitali, pra nëpërmjet Numës këta

tradhëtarë u arratisën nëitali, kleri katolik nisi me këtë motobarkë edhe një officer

të lartë Italian, i cili qe fshehur në kuvendin e jezuitëve në Shkodër, gjatë gjithë

periudhës së okupacionit gjerman në Shqipëri.

Për mbrojtjen e qytetit filloi fortifikimi në drejtim të lumit Kir, u vendosën

edhe tela me gjemba, u bënë pozicione mbrojtëse, e tjera

Ndërkohë që Ushtria nacionalçlirimtare po ndërmerrte sulmin vendimtar

për çlirimin e Tiranës, të Durrësit e të qyteteve të tjera kryesore të Shqipërisë së

Veriut, kur forcat partizane po çlironin pjesën më të madhe të mirditës, një pjesë

të madhe të Pukës e të Lezhës, dhe batalionet partizane “Perlat Rexhepi” dhe

“Bajram Curri” po luftonin me heroizëm në qarkun e shkodrës dhe Tropojës,

paniku në radhët e reaksionit kishte arritur kulmin. Bajraktarë e vojvodë, klerikë,

ballistë e zogistë, përpiqeshin të ngushëllonin veten e t’i jepnin kurajë e burrëri

njeri tjetrit, të organizonin ato pak forca që kishin për të penguar përparimin e

partizanëve në krahinat e tyre. Kështu vepronin klerikët e Dukagjinit, të Shlakut,

të Bzhetë-Dedajt dhe të Vermoshit, të cilët u bënin thirrje krerëve reaksionarë të

Malsisë së Madhe si Preng Calit, Llesh Marashit, Mul Deli Bajraktarit e të tjerëve,

që të bashkoheshin, “o sot, o kurrë”, për mbrojtjen e Shqipërisë. “T’i lëmë

grindjet e përçarjet tani që jemi në rrezik të disfatës. Ne komunistëti kemi armiq-

thoshte kleri në thirrjet e tij – por duhet të marim shembull prej tyre për dashurinë

dhe unitetin e mendimit e të veprimit të tyre. Pra, ashtu duhet të veprojmë edhe

ne” (56).

Ndërsa po punohej me etje të madhe për organizmin e forcave reaksionare,

papritmas, më 18 nëndor, në kuvendin françeskan, u provokua një mbledhje e

dytë e krerëve tradhëtarë që ndodheshin në Shkodër. Në këtë mbledhje u

propozua që vendimii marrë më 12 nëndor të anullohej, meqenëse forcat që u

vendos për të mbrojtur Shkodrën, jo vetëmishin të pakta në numër, në krahasim

me forcat partizane, por edhe ishin të paorganizuara mirë, pa një disiplinë të fortë,

e të shkatërruara moralisht. Prandaj, në kushte të tilla, jo vetëm që nuk do t’I

arrihej qëllimit, por do të pësonin një disfatë të plotë. Kjo mbledhje vendosi të

arratisej një pjesë e madhe e krerëve tradhëtarë jashtë shteti, në Itali, Francë,

Angli e SHBA, ku të bisedonin me aleatët dhe me ndihmën e tyre të organizonin

forcat reaksionare jashtë shtetit, me të cilat, në një kohë sa më të shkurtër, të

zbarkonin në Shqipëri; pjesa tjetër e krerëve tradhëtarë, me gjithë forcat e

armatosura, të tërhiqeshin në mallet e Shqipërisë së Mesme dhe të Veriut nga ku,

të organizuar, të luftonin kundër forcave komuniste, deri në zbarkimin e aleatëve.

Në kohën që forcat e aleatëve anglo-amerikanë se bashku me të arratisurit

reaksionarë do të zbarkonin në Shqipëri, këta do të sulmonin nga mallet, për të

pushtuar, së pari Shkodrën, dhe pastaj gjithë Shqipërinë.

Mbas marrjes së këtyre vendimeve, një pjesë e krerëve kryesorë të Ballit,

Legalitetit dhe indipendentëve, me Mitat Frashërin në krye, më 21 nëndor, u

larguan së bashku me një autokolonë gjermane në drejtim të Podgoricës, nga ku

kaluan në Austri dhe prej andej nëitali, ku ranë në lidhje me anglo-amerikanët.

Një pjesë tjetër, së bashku me trupat gjermane, ditën e 28 nëndorit, u arratisën

edhe ata në drejtim të Podgoricës.

Krerët tradhëtarë, që u vendos të qëndronin të arratisur në mal, brënda në

Shqipëri, më 26 nëndor, bënë një mbledhje tjetër. Aty u vendos sistemii

organizimit të çetave në mal, sistemii ndërlidhjes midis tyre dhe me njerëzit që do

të mbeteshin në qytete. Komandanti përgjithshëmi fuqive nacionaliste, që do të

luftonin në malet e Shqipërisë u vetëzgjodh Mark Gjon Markaj. Arqipeshkvia e

Shkodrës u caktua qendra e koordinimit të lidhjeve, jo vetëm me të arratisurit, por

edhe me anglo-amerikanët, brënda e jashtë vendit. (57)

Në kohën që tradhëtarët e vendit pregatiteshin të zbraznin qytetin e

Shkodrës, arqipeshkvia e Shkodrës dhe kuvendi françeskan u bënë vendet më të

sigurta, ku u fshehën arkivat secrete, me dokumentat e tradhëtisë ndaj atdheut të

këtyre tradhëtarëve. Materialet e Mitat Frashërit, Mark Gjon Markut, patër Anton

Harapit, Gjon Marka Gjonit, Pandeli papalilos, e tjerë, u ruajtën nga klerikët në

vendet më të shenjta të tyre, të cilat u zbuluan mbas çlirimit të Shqipërisë, nga

organet e Sigurimit të Shtetit. (58)

Në këto rrethana, mjaft klerikë që kishin lyer duart me gjak, së bashku me

pushtuesit dhe tradhëtarët e vendit, për të vazhduar rrugën e tradhëtisë, me

shpresë se do të fitonin përsëri pozitat e humbura. Më 21 nëndor 1944, patër

Anton Harapi, së bashku me Zef Nosin, të shoqëruar nga dy priftërinj françeskanë

(59), u arratisën në Malësi e Dukagjinit, ku qëndruan të fshehur derisa u kapën.

Dom Zef Shestani arratiset bashkë me një autokolonë gjermane, ndërsa dom

Lazër Shantoja, dom Ndre Zadeja dhe dom Nikollë Gazulli, u hodhën në arrati

Brenda vendit, bashkë me forca të tjera reaksionare, ku mendonin të vazhdonin

luftën kundër pushtetit popullor. Kështu vepruan dhe më shumë klerikë të tjerë.

Ndërsa tradhëtarët, me forcat e tyre, po bënin planet e fundit për t’u

tërhequr nga Shkodra në malet e Shqipërisë së Veriut, ku të vijonin luftën e tyre

kundër Ushtrisë nacionalçlirimtare, forcat partizane, me shpejtësi të madhe,

përparonin drejt Shkodrës. Mbas luftimesh të ashpra të zhvilluara në Vaun e

Dejës, në Bërdicë, Gur’i Zi dhe Ura e Mesit, më 28 nëndor 1944, partizanët

sulmuan Shkodrën. Më 29 nëndor 1944, në mëngjez, trupat gjermane dhe

mbeturinat e fundit të reaksionit të brendshëm zbrazën qytetin, duke u tërhequr në

drejtim të Podgoricës. Në mesditën e 29 nëndorit, forcat partizane hynë në qytet.

Shkodra u çlirua!

Duke përkujtuar këtë datë fatkeqe për ta, krerët e të arratisurve shqiptarë

nëitali në gazetën reaksionare “L’Albania Libre” të botuar nëitali, më 1952, në

kryeartikullin “Tërheqja në male”, shkruanin: “Me 26 nëndor 1944, ora 20.00 (ora

dhe data në artikull janë të gabuara, mbasi duhet shënuar data 29 nëndor 1944, ora

16.00- R.B.), fuqitë nacionaliste, të prime nga Gjon Marka Gjoni, lanë Shkodrën

dhe u drejtuan maleve të Veriut për të vijue aty luftën e nisun kundër anmiqve….

Më 29 nanduer, tue kenë pranë major Llesh Marashit dhe Marka Gjon Markajt,

dom Nikollë Gazulli, famullitari vendit, u bajti një fjalim të flakët e shumë

guximtare luftëtarëve, tue i këshillue që të mos e humbasin shpresën. Fjalët e këtij

prifti nacionalist pa zhigla, e këtij shkrimtari të njoftun në gjurmimet e visareve të

kombit, ishin kuptimplote, delshin nga zemra e përvëlueme për Shqipëni. Nuk

ishin fjalë të zbrazëta, port ë ndieshme, që ngacmojshin për flijim dhe ai vetë u

dha shembull pak ma vonë. Në mars të vitit 1945, ra me armë në dorë (60).

Më 29 nëndor 1944, me çlirimin e Shkodrës, u çlirua e gjithë Shqipëria.

Çlirimi i vendit ishte fitorja më e madhe që korri populli ynë gjatë luftës për liri,

në tërë historinë e tij. Mbas kaqë luftash heroike kundër fashistëve dhe

tradhëtarëve të vendit, flamurii kuqi Vlorës, i lyer me gjakun e heronjve, valou

krenar në qiellin e Shqipërisë së çliruar. Pesë vjet populli ynë, vuajti nën robërinë

e rëndë fashiste; në çdo 28 nëndor dredhej gjakui bijve më të mirë të popullit, që

përlesheshin nëpër rrugët e qyteteve me armiqtë e vendit tonë. Dita e flamurit u bë

dy herë e shënuar për popullin shqiptar.

Kjo fitore u arrit në saje të sakrificave, heroizmave dhe luftës së lavdishme

të popullit tonë, nën udhëheqjen e drejtë të Partisë Komuniste Shqiptare, me në

krye shokun Enver Hoxha, dhe në saje të luftës së madhe patriotike të popujve

sovjetikë kundër fashizmit. “Nëndori – ka thënë shoku Enver Hoxha – do të

mbetet ne histori si muaj mëi lumtur dhe mëi shënuar, pse në këtë muaj populli

kurorëzoi me fitore të plotë luftën çlirimtare, dërmoi dhe dëboi nga vendi ynë

gjithë mbeturinat e zaptonjësve fashistë dhe kështu u çlirua përgjithmonë, mori

pushtetin në duart e tij, të cilin s’ka forcë në botë që ta thyej” (61)