vem hishoxutyun

8/16/2019 Vem Hishoxutyun

1/16

Վ է մ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆ

Հա լետ Մ. Գևորգյան,Պատմ. գիտ. դոկտոր

Արթուր Ս. Ղա արյան,Քաղաքակ. գիտ. թեկնած

ՍՈՒՐՄԱԼՈՒԻ ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏԸ

Զորավար Դրաստա ատ Կանայանի ահվան 60-ա յատարելիցի առիթով*

Բանալի բառեր - Դրաստա ատ Կանայան, Սուր ալուիճակատա արտ, Հայաստանի Հանրա ետություն, Կարսիճակատ, Արարատյան դաշտավայր, Կարո Սասունի, քուրդ,Կողբ, Քեա ի Կարաբեքիր փաշա, Կարակալա, Երևան,Վահե Արծրունի, Ա. Ահարոնյան, Իգդիր, Կուռո Թարխանյան,Մարտիրոս Աբրահա յան:

Դրաստամատ Կա նա յանի գլխավորած բազմաթիվ կռի ե րից վերջինը՝ Սուր- մալուի ճակատամարտը, 1920 թ. հայ-թուրքական պատերազմում հայկական զոր- քի արձանագրած ակ ծանրակշիռ հա թա նակն էր, որը թեև Հայաստանի հա-մար ունեցավ փրկարար նշանակություն, բայց հայ պատմագիտության, առավելևս ՝ հայ հանրության կո ց դե ռևս չի ստացել իր արժա նի գնահատակա նը:

Սուրալուի հաղթական ճակատաարտը տեղի է ու նեցել ատական այնիսիժա ա նակահատվածու , երբ Հա յաստա նի Հանրա ետությու նը, Սի ոն Վրացյա նիատկերավոր արտահայտությա բ՝ հայտնվելով «բոլշևիան ուրճի և թուր քականսալի» մ ջև, բռնաավթվեց և «եղբայրաբար բաժանվեց» Խորհրդա յին Ռուսաստա նի,Թուր քիա յի ու Ադրբեջա նի մ ջև:

Թուրք-հայկական ատերա ու Սուրալուի ռա աճակատն ու ներ իր առանձ- նահատկությունը. չնա յած այն հանգա ան քին, որ ՀՀ կառավարությունն ու հայկականբա նակի գլխավոր հրաա նատարությու նը Կարսի ճակատն էին ընդու նու որեսգլխավոր ուղղություն, այ նուա նայ նիվ, Սուրալուն իր աշխարհագրական դիր քով ևռա ավարական նշա նակությա բ ակաս կարևորություն չէր ներկա յաց նու :

Նախ՝ Սուր ալուի ռա աճակատը ավելի ոտ էր գտնվու հանրա ետությանայրա քաղաք Երևա նին, և եթե թուր քական որ քերին հաջողվեր խորտակել այստեղարտնչող որաասերի դի ադրությու նը, աա նրանք կարող էին հաջողությա բգետանցել Արաքսը և հաշված ժա րի ընթաց քու հայտնվել Երևա նի ատույցներու :Ուստի արտական գործողություն ների այդօրի նակ արգացու անխուսափելիորենհարցակա նի տակ կդներ ոչ մայն ՀՀ այրա քաղաքի, այլև ողջ Հա յաստա նի գո յությու-

* Հոդվածն ընդունվել է տ ագրության 20.02.2016:

Page 1 of 16


2/16

նը: Ահա այդ կործա նարար ս առնալիքը նկատի ու ներ գե ներալ Սիլի ա նը՝ շեշտելով.«...եթե Երևա նը անց նի թշնաու ձեռ քը, ի՞նչ արժէք կու նե նայ Կարսի ճակատը»1:

Երկրորդ՝ ի տարբերություն Սարիղամշ-Կարս ուղղության, որը, շնորհիվ հարյու-րավոր հրա նոթ ներով ու գնդացիր ներով ինված Կարսի բերդա քաղա քի, ինչես նաևայդ ուղղությու նու գործող րահագ նաց քի, ու ներ աշտա նության հ որ մջոց ներ ևանգա արտական բավարար ուժեր, Սուրալուի ռա աճակատը ուրկ էր դրանցից:

Սակայն Դրոն իր հարուստ արտական փորձով խորաես տիրա ետու էր ա-տերա երի ատ ության ջ բա մցս հաստատված այն ճշ արտությա նը, որ որևէճակատաարտու հաղթելու նախադրյալները այ ա նավորված են ոչ այնքան տե-ղան քի ու ինվածության գործոններով, այլ նախ և առաջ արտու նակ, կարգա ահ ուբա նի աց հրաա նատար ների և ինվոր ների անբասիր վարքով ու նվիրվածությա բ։Սուրալուի ռա աճակատի հրաա նատարությու նը ստանձ նելիս նա գլխավորա եսառաջ նորդվել էր հենց այդ հանգա ան քով, և ինչես վկա յու է Կարո Սասու նին՝ «...կարո ացած էր իր մօտ հաւա քել լաւագոյն հայ սպա ներ, որոնց կազմած զօրա-մասերը հայկական բա նակի ընտրա նին էին: Զօր քերը և ժո ովուրդը շատ կը սի-րեին Դրօն, որուն շուրջը համախմբուած էին (ընդգծու ը րն է- Հ. Գ. և Ա.Ղ.)»2:

Եվ երրորդ՝ չթերագ նահատելով Սարիղամշ-Կարս ուղղության կարևորությու- նը՝ Դրոն ծա ես կարևորել է Սուրալուի ռա աճակատի նշա նակությու նը նաևայն ատճառով, որ այստեղ, բացի թուրքական կա նո նավոր որա ասերից, գործուէին նաև ավելի քան 6000 ի նյալ ներից բաղկացած քրդական անկանոն խբեր, ո-րոնք քա նակական առու ով ավելին էին, քան Սարիղամշ-Կարսի ուղղությու նուհարձակվող քուրդ ի նյալ ները: Սուրալուի ճակատու կենտրո նացած քրդականհրոսակախբերն, անկասկած, տե ակ էին, որ իրենց շրջան ների քրդերի մ ասինկոտորել էր հենց Դրո յի գլխավորած ատժիչ արշավախուբը՝ 1915 թ. ձեռ նարկված

նշա նավոր «Աբաղա յի արշավանք»-ի ժաա նակ3: Ուստի նրանց շար քերը արբերա-բար հաալրվու էին Բագրևանդի, Աբաղա յի, Դիադի նի և հարակից այլ շրջան ների

քրդերով4: Կարելի է ատկերաց նել, թե ինչիսի ահավոր ս անդ ու ավարառությունկիրակա նաց նեին այդ հրոսակախբերը Արարատյան դաշտու և ՀՀ այրա քաղա-

քու , եթե նրանց հաջողվեր հաղթահարել հայկական որ քերի դի ադրությունն ուգետանցելով Արաքսը՝ խորա նալ հանրա ետության տարած քու :

Դրոն արտադաշտու և այլ այան ներու բամցս առնչվել էր թուրք և քուրդհրոսակ ներին ու գերաանց գիտեր հա յության նկատա բ նրանց տրաադրվածու- թյու նը: Ուստի խորա ես գիտակցելով Սուրալուի ուղղության կարևորությունը Հա- յաստա նի Հանրա ետության աշտա նության գործու ՝ նա հայկական բա նակիհրաա նատարությու նից ահանջու է իրեն վստահել հարա ատ Սուրալուի, այլ ոչթե Կարսի ռա աճակատի հրաա նատարությու նը:

Սի ոն Վրացյանի վկայաբերած տ ալներով՝ Սուրալուի ռա աճակատուկենտրոնացած ավելի քան 10.000 ի նյալ ներից բաղկացած թուր քական կա նո նավորորա ասերին ու նրան աջակցող քրդական հեծելախբերին, որոնք կռի երի ըն-թաց քու արբերաբար հաալրու եր էին ստանու , դիակա յու էին ընդա նը«...9-րդ գունդը՝ 1200 հետևակ, 25 ձիաւոր, 16 գնդացիր, հրաա նատար գնդաետԽուդաբաշեան, 8-րդ գունդը՝ 600 հետևակ, 40 ձիաւոր, 8 գնդացիր, հրաա նատարգնդաետ Տ. Բաղդասարեան, էքսեդիցիոն օրա ասը՝ 5 վաշտ՝ 500 հետևակ, 16բեռ նակիր և 8 գնդացիր, Կուռո Թարխա նեա նի այրուձին՝ 260 ձիաւոր, 6 գնդացիր:Հոկտեբերի 1-ին 8-րդ գունդը փոխադրուեց Կարսի ճակատ, դրա փոխարէն նորլրացու եր եղան, որով աբողջ Սուրալուի օրա ասի թիւը հասաւ 2000 հոգի» և

1Վրացեան Ս., Կեանքի ուղիներով, Պէյրութ, 1960, հատ. Բ, էջ 243:2 Սասունի Կ., Հայ-թրքական ատերա ը, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1926, N 6, ա րիլ, էջ 96:3 Աբաղայի արշավանքի ասին տե՛սԳևորգյան Հ., Դրո, Եր., 2007, էջ 131-157:

4 Տե՛ս ՀՅԴ Կենտրոնական արխիվ (Բոստոն), թղթածրար 121, գործ 97 («Հայաստանի վերջինանցքերը», էջ 21), էջ 5:

Page 2 of 16


3/16


Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

1000 կաավոր աշխարհաորա յին ներ5: Նույն տ ալներն ենք գտնու նաև հայ-թուրքական ատերա մ Կարսի ու

Սուր ալուի ռա աճակատներու տեղի ունեցած արտական գործողություններինոտիկից առնչված Վահե Արծրու նու ոտ։ Ըստ նրա՝ Սուրալուի ճակատու գործուէին հետև յալ որաասերը. «...9-րդ, 10-րդ և 11-րդ գունդերը, Երևա նի ահեստի ոս-տիկա նութիւ նը, սասունցի ձիաւոր ները, Սուրալուի և Վասուրակա նի կաաւոր նե-րը, ինչ ես նաև եիտ ներու 200 կաաւոր ները՝ Ջեանգիր աղա յի ղեկավարութեա բ,ընդա նը՝ օտ 3000 շունչ...»6:

Սուրալուի ճակատու գրեթե քառակի անգա գերակշռող ուժեր ու նեցող (եթե նե-րառենք նաև քրդական ի նյալ հրոսակախբերը), հակառակորդի դե արտնչող հայինվոր ների քա նակը երկու վկա յություն ներու էլ նույնն է: Բայց 3000 արտու նակ ևիրենց հայրե նի քին նվիրված քաջակորով արտիկ ներն ու նրանց անարտելի հրաա- նատարն ավելի քան բավական էին թշնաուն ջախջախելու հաար:

Մինչև 1920 թ. հոկտեբեր ասին տեղի ու նեցած վճռական արտերը Դրո յին հարկէ լի նու հաղթահարելու կարևոր նշա նակություն ու նեցող մ քա նի արգելք ներ, որոնքանհրաժեշտ էին հետագա յու հակառակորդի դե արդյու նավետ գործողություն ներվարելու հաար:

Հի ական արտական գործողություն ների նախօրեին թուր քական հրաա նա-տարությու նը աագա արշավան քի հաջողության գրավականն էր հաարու Հա յաս-տա նի մ շարք սահա նա րձ շրջան ների, այդ թվու Սուրալուի թր քաբ նակ և քրդա-բ նակ բնակավայրերի ու հատկա ես Կողբի աղահան քերի գրավու ը՝ դրանք հետագաառաջխաղաց ան հե նակետերի վերածելու հա ար: Եթե հայկական բա նակի հրաա-

նատարությու նը ժաա նակին չձեռ նարկեր հաա ատասխան քայլեր, աա Կողբիտարած քը, ինչ ես նաև հակառակորդի յուս թիրախները աագա արշավան քի նա-խօրեին կարող էին դառ նալ հարար հե նակետեր՝ ա նակարճ ճա նա արհով Երևա-

նի վրա հարձակու գործելու հա ար: Որես ի Սուրալուի գավառու և հարակիցշրջան ներու ահանվեր կա յուն ու անվտանգ իրավիճակը, անհրաժեշտ էր նախ ևառաջ վերաց նել ն ան հե նակետերը և թույլ չտալ, որես ի հակառակորդն ա -րա նդվեր դրանց տարած քներու :

Ուստի Սուրալուի ճակատաարտի սկ բնական փուլու ստեղծված կացությանթելադրան քով հայկական ուժերը ստի ված էին գործել հարձակողական բնույթի ար-տավարությա բ, առաջին հերթին՝ Կողբի տեղա ասու ։ Դեռևս մնչև թուրք-հայկականատերա մ սկի բը ՀՀ ինված ուժերի հրաա նատարությու նից ստա նալով հա ա-

ատասխան առաջադրանք՝ Դրոն վճռու է նախահարձակ լի նել և ջախջախել Կողբիաղահան քերու կենտրո նացած թուր քական որ քերին ու նրանց սատարող քրդականի նախբերին: Սե տեբերի 9-ի լույս 10-ի գիշերը Սուրալուի ճակատու տեղա-բաշխված արտական ուժերը Դրո յի հրաա նատարությա բ, առանց որևէ առանձ նա-հատուկ նախաատրաստության հարձակվու են Կողբի աղահան քերու դիր քավոր-ված հակառակորդի վրա: Հայկական որա ասերն անկասելի հարված ներով ջախ-ջախու են նոր մայն այստեղ թափանցած թուր քական որ քերին ու քրդական ի-

նախբերին և դուրս շ րտու Հա յաստա նի սահան ներից7:Կողբի աղահան քերի գրավու ը Դրո յի հրաա նատարությա բ իրակա նացված ա-

ռաջին հարձակողական գործողությունն էր Սուրալուի ռա աճակատու , որն ա-վարտվեց հայկական որ քերի փայլուն հաղթա նակով: Ընդսմն, նա, խելա տորենհաշվի առ նելով կա ավոր-աշխարհաորա յի ն ների ոչ այն քան արտու նակ վիճակը,հակառակորդի դիր քերի վրա գրոհ ները ձեռ նարկեց մայն կա նո նավոր որաասերիուժերով, որոնք չէին աս նակցել թաթարական բնակավայրերի վրա 1920 թ. ա ռանըձեռնարկված հարձակու երին և չտրվելով թալանին ու ավարառությանը՝ ահ անել

5 Տե՛սՎրացեան Ս., Հայաստանի Հանրա ետութիւն, Փարի , 1928, էջ 478:

6 Արծրունի Վ., Հայ-տաճկական ատերա ը: Հայ ս այութիւնը: Շատախ, Եր., 2002, էջ 198:7 Տե՛սՍասունի Կ., Հայ-թրքական ատերա ը, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1926, N 6, ա րիլ, էջ 94:

Հ Ի Շ Ո Ղ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Page 3 of 16


4/16

էին արտունակությունն ու կարգա ահությունը8: Այս հաղթական գործողությու նից հետո Սուրալուի ուղղությու նու ժաա նակա-

վորա ես կա յուն իրավիճակ է հաստատվու , ինչը ՀՀ ինված ուժերի հրաա նատա- րությա նը հնարավորություն է ընձեռու , ի հաշիվ Սուրալուի ռա աճակատի թու-լաց ան, գնդաետ Տ. Բաղդասարյա նի 8-րդ գունդը փոխադրել Կարսի ուղղություն:Իհարկե, մ ա բողջ գնդի տեղափոխությու նը շոշափելի կորուստ էր, ա նավանդ այնահին, երբ հի ական և առավել ծանր արտական գործողություն ները նոր էին ծա-

վալվելու: 8-րդ գունդը Կարսի ուղղություն տեղափոխելուց հետո, ինչ ես և ս ասվուէր, Սուր ալուի ռա աճակատու ստեղծվու է բավականին անախորժ իրավիճակ:Դրոն առաջացած ճեղքվածքը փակելու ն ատակով հարկադրված էր Տ. Բաղդասար-

յանի 8-րդ գնդի տարածքի աշտ անությունը հանձնարարել գնդա ետ Խուդաբաշ- յանի գնդին, որն այդ ժա անակ բաղեցնու էր Կողբի աշտա նական բնագիծը:

Ակնհայտ է, որ սե տե բերի 23-ին Քյա ի Կարաբեքիր փաշայի գլխավորածթուրքական բանակի ներխուժ ան այ աններու ռա աճակատու կենտրոնացխիստ սահ անափակ ուժերով չափա անց դժվար էր հուսալիորեն աշտ անել նորդիրքերը։ «Երևանից կնելուց առաջ,- գրու է Ս. Վրացյանը,- ես տեսնուեցի Դրոյիհետ: Նա ռայլ գոյներով նկարագրեց կացութիւնը և ցաւ հայտնեց, որ ես հեռանուե այրաքաղաքից: Նա լաւատեղեակ էր Կարսի օրա ասերի հոգեբանական վիճա-կին, անաւանդ հրա ա նատարական կա մ թուլութեան: Վրդովուած էր, որ ի-

նուորական նախարարութիւնը հրա այել էր Սուր ալուի ճակատի լաւագոյն օրաբա-ժինների մ ասը (խոսքը գնդա ետ Տ. Բաղդասարյանի 8-րդ գնդին է վերաբերու- Հ.Գ. և Ա.Ղ.) փոխադրել Կարսի շրջան: Նա չէր ժխտու Կարսի ճակատը ուժեղաց-

նելու անհրաժեշտութիւնը, բայց ոչ Սուր ալուի տկարաց ան գնով: Սուր ալուկորցնել, նրա կարծիքով, նշանակու է Հայաստանը կորցնել»9:

Հարկավոր էր հա ակեր վել ստեղծված իրողության հետ ու ա ավինելով եղածուժերին՝ աշտ անել ռա աճակատը և թույլ չտալ թուրքական որ քերին գրավելուՍուր ալուն ու գետանցելու Արաքսը: Քան ի չնա յած այն հանգա ան քին, որ Սուրա-լուի ուղղությա բ գործու էին թուր քական ծա քա նակ որ քեր ու քրդական հե-ծելախ բեր, հակառակորդի հրաա նատարությու նը, ն ատակադրվելով արագաց-

նել այդ տեղաասու արտնչող հայկական որա ասերի ջախջախուը, հոկտե -բերի սկ բներին Իգդիրի հատվածու արտադաշտ էր նետել նաև Բա յա ետի ո-րախուբը և իր առաջա ահ ջոկատ ներով գրավել էր Արհաջ գյուղը: Միաժա ա նակ,օգտվելով 8-րդ գնդի հեռանալու ատճառով ռա աճակատի չափից ավելի ձգվա-ծությունից, թուր քական որ քերը հոկտե բերի 3-ի լույս 4-ի գիշերը վերսկսել էինհարձակու ը և չհանդի ելով լուրջ դիադրության՝ գրավել Կողբը և արգաց նելովհարձակու ը՝ փորձու էին ոտե նալ անգա Արաքսի Կարակալա կա րջին: Ռա ա-ճակատի այդ հատվածու դիր քավորված գնդաետ Խուդաբաշյա նի գունդը ստի -ված էր աշտա նել Դալիկ-Դաշից մնչև Արհաջ ընկած գիծը10: Եթե այդ տարածքուդիր քավորված արտիկ ները չկարողա նա յին ա նառիկ ահել իրենց վստահված աշտ-ա նական բնագծերը, ա ա թուրքական ուժերը կարող էին թևանցել նրանց, թիկուն-

քից աբողջովին կուսաց նել ռա աճակատի Կողբի հատվածը և արգաց նելովհարձակու ը՝ առաջա նալ դե ի Կարակալա յի կա ուրջը: Իսկ եթե այստեղ նույն ես

նրանց հաջողվեր հաղթահարել հայ արտիկ ների դի ադրությու նը, ա ա Կարակա- լա յի կա ուրջը գրավելուց հետո կարող էին հայտնվել Արարատյան դաշտու 11:

Ճակատաարտը ղեկավարող գնդաետ Խուդաբաշյա նը, սթափ գնահատելովարտադաշտու ստեղծված իրավիճակը, անձա բ կ նու է դեի Կարակալա յի կա-ուրջը և թշնաու գրոհ ները դի ակա յելու այլ ելք չտես նելով՝ «... խնդրեց, որ Դրօ ևս

8 Տե՛սՎահե Արծրունի, նշվ. աշխ., էջ 198:9 Տե՛սՎրացեան Ս.,Կեանքի ուղիներով, հատ. Բ, Պէյրութ, 1960, էջ 243։

10 Տե՛ս ՀՅԴ Կենտրոնական արխիվ, թղթծ. 121, գ. 97 («Հայաստանի վերջին անցքերը», էջ 21), էջ 7:11 Տե՛ս նույն տեղու , էջ 7-8:

Page 4 of 16


5/16


Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

աճաարէր նոյն տեղը, խորը հաո ուած, որ շուտով տեղի իտի ու նե նա յին ճակա-տագրական այ քար ներ, որոնք տուեալ այան ներուն էջ հա ար աննաստհետևանք ներ իտի ու նե նա յին, եթէ Դրօ յի ներկա յութիւ նը գալի չըլլար հոն»12: Դրոնանհաաղ ուղևորվու է արտադաշտի ա նավտանգված՝ Կարակալա յի կա րջիտեղաասը: Մարտադաշտու նրա անմ ջական ներկա յությունն ու ձեռ նարկած քայլե-րը ճիշտ ժաա նակին էին: Գնդաետ ներ Խուդաբաշյանի և Բեկ-Զուրաբյա նի գլխա-վորած արտիկ ների դի ադրությունն ա ներեր էր: Թուր քական որ քերի ձեռ նարկածբոլոր փորձերը՝ խորտակելու հայ արտիկ ների դի ադրությունն ու գետանցելու Ա-րաքս գետը, անց նու են աարդյուն:

Հուսալիորեն աահովելով Կարակալա յի կա րջի աշտա նությու նը՝ Դրոն ձեռ- նա ուխ է լի նու հայկական որ քերի հակահարձակու ը կա ակեր ելու գործին:Հարկ է ըստ արժա նվույն գնահատել կռի երի ժաա նակ նրա կիրառած մանգա-այն կշռադատված և արդյու նավետ արտավարությու նը, որը, կարելի է վստահաբարասել, խիստ ուսանելի երևույթ է հայ ռա արվեստի ատ ության ջ: Դրոն, որ եսկանոն, հակառակորդի ձեռ նարկած հարձակու երը խափա նելու ն ատակով չէրսահա նափակվու կրավորական ինք նա աշտ ա նությա բ: Դիագրավելով հակա-ռակորդի գրոհ ները՝ նրա հրաա նով հայ արտական ուժերը հարձակու եր էին գոր-ծու ճակատի կ այլ հատվածու կենտրո նացած թշնաու հե նակետերի վրա: Դահնարավորություն էր ընձեռու ոչ մայն աակող որոշել թշնաուն, խառ նել նրահրաա նատարության ծրագրերը, այլև աս նատել հակառակորդի արտական ուժերըև խափա նել որա ասերն արագորեն տեղաշարժելու, կ գլխավոր ուղղությա բկենտրո նաց նելու և հ որ հարված ներ հասցնելու հնարավորությու նները:

Հոկտեբերի 3-ին, 4-ին և 5-ին տեղի ունեցած կռի երու Դրոն դարձյալ գործել էվերոհիշյալ արտավարությա բ: Խափա նելով Արաքսը գետանցելու թուր քական որ-

քերի բամցս կրկնվող փորձերը՝ Դրո յի հրաա նով նույն օրը հայկական որ քերըսրընթաց հակահարձակու ով գրավու են նաև Արհաջ, Պիրլու և Խոբալ բնակավայ- րերը, սակայն հակառակորդի՝ արտադաշտ հասած նոր որախբերի դի ադրու-թյունն ու գիշերա յին խավարը խոչընդոտու են արգաց նելու ձեռք բերած հաջողու-թյու նը:

Այդ օրվա արտերի վերաբերյալ հայկական որաբա նակի շտաբը ստա նու է հե- տև յալ հեռագիրը. «Հոկտեբերի 4-ի կեսօրվան,- նշվու է ռա աճակատից ուղարկ-ված ափոփագրերից կու ,- հակառակորդին հաջողվու է գրավել Պիրլու գյուղը ևԿողբ բնակավայրը: Մեր որաասերը հետ են քաշվել մն չև Կարակալա յի կա ուրջը:Մոտավորա ես ժա ը 15-ին Իգդիրի կողմց հասցված հակահարվածով հաջող-վու է գրավել Պիրլու գյուղը, բայց Ղա շլու գյուղի ոտակայ քու թուր քերի և քրդերիգալի ուժերի ( ոտ 1000 արդ երկու գործող հրա նոթ ներով) կուտական և ութնընկ նելու հետևան քով ր հարձակու ը կանգ է առել:

Իգդիրի շրջա նու հոկտե բերի 4-ի երեկո յան Խալֆալու և Խոշխաբար գյուղերըգրաված քրդերի հետ ու նեցել ենք փոխհրաձգություն: Հոկտեբերի 5-ի առավոտյանր հետախույ ները գրավել են նշված գյուղերը և Արհաջ գյուղը»13:Սուրալուի ռա աճակատու հոկտե բերի 3-ին, 4-ին և 5-ին տեղի ու նեցած

կռի երը լուսաբանող կ այլ կ նաբա նության հեղի նակը, նույնես արձա նագրե-լով հայկական որ քերի հաղթա նակը, նշու է. «Թշնամն, տես նելով հայ օր քերուուժեղ յարձակողակա նը, թոյլ դիադրութիւն ը ցոյց տուաւ և քաշուեցաւ Մասիսիլանջերը: Այս կռիւ ներու ժաա նակ օգ նութիւն էր հասած գնդ. Ջհանգիր Բէգը (ե դի)իր 80 ի նուոր ներով: Դրօ յի կարգադրութեա բ հայ օր քը իր նախկին դիր քերը կը վե-րադառ նար ու հոն կ’արա նար»14:

Ի տարբերություն Սուր ալուի ռա աճակատի՝ Կարսի ուղղությունու թուրքական

12Վահե Արծրունի, նշվ. աշխ., էջ 201:

13 ՀՅԴ Կենտրոնական արխիվ, թղթծ. 17/17, գ. 3, էջ 3:14Սասունի Կ., Հայ-թրքական ատերա ը, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1926, N 6, ա րիլ, էջ 95:


Page 5 of 16


6/16

որքերի ձեռք բերած նվաճու երն ակնառու էին: Ավելին, այստեղ հոկտե բերի 14-ին հաջող սկսված, բայց ողբերգական ավարտ ունեցած հարձակ ան արդյունքոհայկական որքերը ատնվել էին անս ասելի խուճա ի և հուսալքության: Կարսիռա աճակատու հայկական որքերի արտությունը ծա ես այ անավորեց ոչմայն ատերա մ հետագա ընթացքը, այլ նաև Հայաստանի Հանրա ետությանճակատագիրը: Հոկտեբերի 14-ին Կարսի ռա աճակատու հայկական որ քերիկրած անհաջողությու նն իր բացասական ադեցությունն է գործու նաև Սուրալուուընթացող գործողություն ների վրա, սակայն Դրոյի առաջնորդած արտիկների ոգինու վճռականությունն անսասան էին:

Պատերա ու վերջ նական հաղթա նակ նվաճելու հաար թուրք հրաա նատա-րությունը ետք է լուրջ քայլեր ձեռ նարկեր՝ փորձելով բեկու տցնել նաև Սուրալուիուղղությու նու , ուր դեռևս մայն արտություն ներ էր կրու : Սուրալուի ճակատուարտնչող հայկական որ քերի դի ադրությու նը խորտակելու հաար թուրք հրաա-

նատարությու նը հաալրու և վերախբավորու է ռա աճակատի այդ հատվածուկենտրո նացած որա ասերը: Հոկտե բերի կեսերին գալի ռա ական ուժեր կենտ-րո նաց նելով Դաշբուռու նի և Դալիկ-Դաշի ուղղությա բ՝ թուրք հրաա նատարու-թյու նը ծրագրու էր կենտրո նացված, խո յահարիչ հարված ներով ճեղ քել հայկականորա ասերի աշտա նությունը, գրավել Մարգարա յի և Կարակալա յի կա ուրջ նե-րը, դուրս գալ Երևան-Իգդիր խճուղին, աա խորա նալ Արարատյան դաշտավայրուև առաջանալ դե ի ՀՀ այրա քաղաք Երևան:

Մարտական գործողություն ները հաջողությա բ արգաց նելու դե քու թուրքհրաա նատարությու նը ն ատակ ուներ նաև կտրել Երևան-Ալեքսանդրա ոլ հա-ղորդակցության ուղի ները և աքցա նի ջ վերց նել Սարիղամշ - Կարս ռա աճա-կատն ու բերդա քաղա քը: Վերոհիշյալ հանգա անք ների առկա յության շնորհիվ Սուր- ալուի ռա աճակատը ձեռք էր բերու արտակարգ կարևորություն:

Հանրա ետության ղեկավարությունն ու ժողովուրդը սրտատրոփ և ծագույնհույսով ու հավատով ակնկալու էին Սուրալուի ճակատու հայկական որ քերի

նվաճած հաղթա նակի ավետիսին: Այս անգա ևս նրանք իրենց ակնկալիք ների ջչէին սխալվու , քան ի այնտեղ իր քաջակորով արտիկ ներով արտնչու էր Դրոն:«Իր անձնական քաջութեա բ,- գրու է Ալ. Խատիսյանը,- Դրօն դարձած էր հայ ինուորիկուռքը և այդ ատճառով՝ ընդունակ էր հրաշքներ գործելու անոր հետ»15:

Ա յո՛, Դրոն և նրա առաջ նորդած արտիկ ները գործելու էին հերթական հրաշ քը,թեև Գլխավոր ռա ակա յա նից, նույ նիսկ այդ ճակատագրական, բախտորոշ ահին,Սուրալուի ռա աճակատի որա ասերի արտաշար քերը հաալրելու հաար լրա-ցուցիչ արտական ուժեր չուղարկվեցին: Հանրա ետության կառավարությունն ուհայկական բա նակի հրաա նատարությու նը քաջատե ակ էին, որ Սուրալուի ճա-կատու արտնչող հայկական որքերը քանակական առու ով գալիորեն իջու եհակառակորդին, սակայն ավելի քան վստահ էին, որ դեի այրա քաղա քի դարաս-

ները ձգվող ուղի ներն անառիկ են ու հուսալիորեն աշտանված:Արարատյան դաշտի և այրա քաղա քի բնակչությու նը սիրահոժար օգ նու և

ոգևորու էր ռա աճակատու կռվող իր ավակ ներին, որոնք արդեն նախորդարտերու դրսևորած հերոսությա բ իրավա բ վաստակել էին հա յության սերնու վստահությու նը: Սուրալուի ռա աճակատի թիկուն քը գործու էր անխափան:Այդ օրերին կարծես Մա յիսյան հերոսա արտերի ոգին էր վերստին արթ նացելռա աճակատին սատարող Արարատյան դաշտի հա յության շրջա նու :

Սուրալուի ճակատու կենտրո նացած թուր քական որ քերն ու քրդական հրոսա- կախբերը անհրաժեշտ վերախբավորու և նախաատրաստական քայլեր կատա-րելուց հետո հոկտե բերի 24-ին վերսկսու են արտական գործողություն ները և ծուժերով հարձակվու Մարգարա յի ու Կարակալա յի կա ուրջ ների ր ձակայ քու

15Խատիսեան Ալ., Հայաստանի Հանրա ետութեան ծագու ու արգացու ը, «Հայրենիք», 1925,N 9, յուլիս, էջ 106:

Page 6 of 16


7/16


Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

աշտ ա նական դիր քեր գրաված հայկական որավաշտերի վրա: Կարելի է ասել, որայդ երկու կաուրջ ները Հա յաստա նի Հանրա ետության յուրօրի նակ դարաս ներնէին: Ահա թե ինչու թուրք հրաա նատարությու նը հայկական ողջ բա նակը օղակի ջվերց նելու և ջախջախելու ն ատակով ձգտու էր նախ և առաջ գրավել Արաքսի կա-ուրջ ները և ուշադրության չարժանացնելով ոհերն ու կորուստները՝ ա նակատա-

ղի և հ որ հարված ներ էր տեղու հենց այդ հատված ները աշտանող որաասե- րի վրա:

Սուրալուի ռա աճակատի հրաա նատարության հաար չէր կարող գաղտ նիքլի նել թուրք հրաա նատարության ն ան արտավարությու նը: Նախորդ կռի երիփորձն արդեն ատ նանշու էր, որ այս անգա ևս հակառակորդը առաջին հերթինգրոհ ներ կձեռնարկի հենց կաուրջ ների ուղղությա բ: Հայկական կողը, շատ լավգնահատելով այդ իրողությու նը, իր հերթին հաա ատասխան քայլեր էր ձեռ նարկել՝ս ասվող հարձակու երին դիագրավելու հա ար16:

Դրոն, որես կա նոն, շատ լավ տիրա ետու էր իր հրաա նատարությա բարտնչող յուրա քանչյուր որա ասի և հրաա նատարի արտական որակ ներին ուկարողություն ներին, ինչը նրան հնարավորություն էր ընձեռու անհրաժեշտ ահինկատարել ուժերի ճիշտ տեղաբաշխու : Կռի երի ժաա նակ նրա տարեր քը շարժուէր, արտադաշտի ա նաշիկացած կետերու հայտնվելը, անձ նական օրի նակովարտիկ ներին ոգևորելն ու սխրան քի կոչելը: Այս կռի երի ժաա նակ Դրոն դարձյալիր տարեր քի ջ էր: Կռի ե րի ողջ ընթաց քու ռա աճակատու որաասերի կանիրենց հրաա նատարի հետ անխափան է գործել: Զորագնդերի հրաա նատար ներինԴրո յի կողմց տրված հրաա նը մակն էր. ոհվել, բայց աշտա նել Արաքսի գե-տանցու երը և ոչ մ արագա յու թույլ չտալ թշնաուն անց նելու գետն ու խորանալուԱրարատյան դաշտու17:

Այդ նույն օրը Դրոն դարձյալ գործեց իր նախասիրած, հա ակող անիորեն կշռա-դատված, իսկ հակառակորդի հաար անսասելի արտավարությա բ: Եթե ճակատիմ հատվածու նրա գլխավորած արտական ուժերը ան նահանջ դիադրությա բաշտ ա նու էին Արաքսի գետանցու երը, աա կ այլ հատվածու նախահարձակլի նելով՝ գրոհ ներ էին ձեռ նարկու թուր քական որաասերի վրա: Հոկտե բերի 24-ինտեղի ունեցած կռի երու իրենց հարձակողական գործողություն ներով հատկա եսաչ քի ընկան գնդաետ ներ Խուդաբաշյա նի և Մաաջա նյա նի գլխավորած որագնդե-րը: Մաս նավորա ես՝ չդի ա նալով գնդաետ Խուդաբաշյա նի առաջ նորդած որագն-դի հարձակա նը՝ թուր քերը թող նու են Քյուլիկի բնագծերը և շարժվելով դե ի Կարա-կալա յի կա ուրջը՝ ձգտու են մա նալ այդ տեղաասու գտնվող իրենց որ քերին:

Ներկա յաց նելով ճակատաարտի այդ ահը՝ Վահե Արծրու նին նշու է. «...Հոն ևսսխալուեցան: Մեր հրետա նիին կրակը գետի երկու ափերէն և Քեալակարխի առա-ջաւոր դիր քերու բարձունք ներէն ստիեց տաճկական կատաղած ալիք ները՝ իրենքիրենց վրայ գալարուելով, ետ երթալու: Գնդաետ Խուդաբաշեան, հանգիստ չտալովթշնամին, վերջի նիս ստիեց լքել նաև Քիթիկ (Գետիկ) և նահանջել դէ ի Գամշ-լուի և Սէօգիւթլիի բարձունք ները: Աւելի դէ ի ձախը՝ խ բաետ բաշգառնեցի Մար-տիրոսի յաջող դի ադրութեա բ ը Խօշխաբարէն մն չև Եայջի երթալով, մա ցաւգնդաետ Մաաջանեա նի թևին»18:

Անհաջողության ատնվելով ռա աճակատի վերոհիշյալ հատված ներու ՝ թուրքհրաա նատարությու նը, կենտրո նաց նելով առավել ծա քա նակ արտական ուժեր,գրոհը արգաց նու է Դաշբուրու նի և Դալիկ-Դաշի ուղղությա բ: Թուր քական որա-ասերը քրդական հեծելախբերի գործուն աջակցությա բ կարողա նու են ուժգինհարձակու ով գրավել Դաշբուրուն գյուղը, այ նուհետև հաջողությունը արգաց նելԻգդիր-Մարգարա խճուղու ուղղությա բ: Հաղթահարելով այդ հատվածու արտնչող

16 Տե՛ս «Յառաջ», Եր., 1920, նոյե բերի 17:

17 Տե՛ս ՀՅԴ Կենտրոնական արխիվ, թղթծ. 17/17, գ. 3, էջ 4:18Արծրունի Վ., նշվ. աշխ., էջ 203:


Page 7 of 16


8/16

հայկական սակավաթիվ ուժերի դի ադրությու նը՝ թուր քերը նույն օրը գրավու են նաև Ղաջար-Թոխանլու, Կարակո յունլու գյուղերը և հաս նու մնչև Դալիկ-Դաշ, որըարտավարական առու ով կարևոր դիրք ու ներ: Դալիկ-Դաշի գրավու ը հակառա-կորդին հնարավորություն կընձեռեր հարձակու ը արգաց նելու Մարգարա յի կա րջիու Իգդիրի ուղղությա բ և հաջողության դե քու փակելու Սուրալուի հայ բնակչու-թյան ու որ քի նահանջի ուղի ները՝ նրանց րկելով Արաքսը գետացնելու հնարավո-րությունից:

Ա բողջ օրը հակառակորդի ուժերի դե հերոսաբար արտնչող որախբերը,այլևս անկարող լի նելով դի ադրելու դե ի Արաքսի կաուրջ ները ձգտող թշնաուծա քա նակ ուժերի գրոհ ներին, քայլ առ քայլ նահանջու էին: Ռա աճակատու

շատ վտանգավոր կացություն էր ստեղծվել: Եթե հայ արտիկ ները չկարողա նա յինկասեց նել թուր քերի և քրդական հրոսակախբերի առաջխաղացու ը, աա նրանքկարող էին գրավել կա ուրջ ներն ու ներխուժել Արարատյան դաշտի խորքերը:

Ներկա յաց նելով հայ արտիկ ների հաար ստեղծված այդ ծանրագույն ահը՝բաշգառնեցի Մարտիրոսը նշու է. «Երբ տաճիկ ները անց նու էին ր ոյժերի թիկուն քը,Դրօն կարգադրել էր, որ առաջին գծից ոչ ոք չնահանջի և բոլորը ան իրենց տեղե-րու »19: Թե ետ Դրո յի հրաա նատարությա բ արտնչող ինվոր ները, որ ես օրենք,

նրա հրաան ներն ա նառարկելիորեն կատարու էին, սակայն ռա աճակատուստեղծված տագ նա ալի իրավիճակը հրաա յաբար թելադրու էր վճռական քայլերձեռ նարկել և հուսալիորեն աշտա նել Արաքսի գետանցու երը: Սթափ գնահատե-լով կացությու նը՝ Դրոն կավու է Երևա նի հետ և ահանջու , որ գնդաետ Կ. Թար- խա նյա նը, որն այդ ժաա նակ գտնվու էր Երևա նու , իր հրաա նատարության տակգտնվող ուժերով անհաաղ օգ նության շտաեր Սուրալուի աշտան ներին: Ստա- նալով Դրո յի տագ նա ալի հրաա նը՝ Կուռո Թարխա նյա նն անմ ջա ես իր հրաա նա- տարության տակ գտնվող «...7 հատ խեղճ ու կրակ ինք նաշարժերով, 6 գնդացիրովս առաի նուած և 180 արդով դուրս եկաւ Քա նա քեռէն ժաը 4-ին...և հասաւ Մարգա- րա ժաը 6-ին»20:

Հաս նելով արտադաշտ՝ գնդաետ Կուռոն երկու բեռ նատարներ է ուղարկուԴաշբուռու նի աշտան ներին օգ նության, իսկ ին քը շտաու է Իգդիր, ուր այդ ա-հին գտնվու էր Դրոն: Պարվու է՝ Մարգարա յից Իգդիր ձգվող այրուղին աբողջո-վին բռնված է թշնաու ինվոր ներով և առաջ գնալու հնարավորություն չկա: Տ ալիրավիճակու այլընտրանք գո յություն չու ներ: Այն, ինչ ձեռ նարկեց գնդա ետ Կուռոն,անտարակույս ահանջու էր, որ ինվորակա նը օժտված լի նի ընդգծված արիու-թյա բ ու վճռակա նությա բ. «...Առանց երկար տածելու՝ Կուռօն դասաւորու է ի-

նուոր ներին ինք նաշարժերի վրայ, ին քը նստու է առաջին ինք նաշարժի վարիչի օտև չորս ինք նաշարժերը իրարից յիսուն քայլ հեռու, արագութեա բ քշել է տալիս խճու-ղիով, մաժա ա նակ, գնդացիր ներից սաստիկ կրակ բա նալով ճա նա արհի երկուկող ով: Տալով ի նուոր վիրաւոր և գնդացրա յին ասի ետ հերոս Մալադկիին ս ա-

նուած՝ Կուռօն ճեղ քու է թշնաու շղթան և հաս նու օրհասական դիադրութիւն ցոյցտուող Դալիգդաշին օգ նութեան»21:

Հարկ է ընդգծել, որ բեռ նատար ներով թշնաու վրա գնդաետ Կուռո յի ձեռ նար-կած հարձակու ու նրանց արտաշար քերը ճեղ քելու հաջողությու նը արատականբեկու են տցնու այդ օրն ընթացող ճակատաարտու : Գնդաետ Կուռո Թարխա-

նյա նի իրականացրած խիախ և հանդուգն գրոհի իսկությու նը վկա յու է նաևբաշգառնեցի Մարտիրոս Աբրահա յանը22:

Գնդաետ Կուռո յի՝ հիրավի հիացուն քի արժա նի արտավարությու նը կտրուկկեր ով փոխու է իրավիճակը: Կուռոն, իր ուժերին մաց նելով Ջհանգիր աղա յի ե դի-

19Խմբապետ Մարտիրոս Աբրահա ան, Ի յիշելի յուշերը, Թեհրան, 1978, էջ 470:20 Արծրունի Վ., նշվ. աշխ., էջ 204:

21Վրացեան Ս., Հայաստանի Հանրա ետութիւն, էջ 478-479:22 Տե՛սԽմբապետ Մարտիրոս Աբրահա ա ն, նշվ. աշխ., էջ 470:

Page 8 of 16


9/16


Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

ների հեծելա որը, ջախջախու է Դալիկ-Դաշը աշարած հակառակորդի ուժերը, աահաղթահարու մնչև Իգդիր դիր քավորված հակառակորդի դի ադրությունը, բացուէ Մարգարա-Իգդիր խճուղին և հաղթակա նորեն ներկա յա նու հրաա նատար Դրո յին:

Խ բա ետ Մարտիրոսը, իր հուշերու հաառոտ ներկա յաց նելով Սուրալուի ճա-կատու ընթացող կռի երի մ քա նի ուշագրավ դրվագ ներ, գրու է, որ գրոհ ներիցկի ժաա նակ թուր քերին քրդերի հաագործակցությա բ հաջողվել էր թափանցել

նույ նիսկ Իգդիր: Դատելով նրա ներկա յացրած փաստերից, ար վու է, որ Դրո յինհաջողվել էր Իգդիրը թշնաու ուժերից աքրել գնդաետ Կուռո յի նշա նավոր ճեղ-

քու իրակա նաց նելուց հետո մայն: «Կուռօ յի ուժերի գլուխն անցած,- գրու է Մար-տիրոսը,- Դրօն դուրս է գալիս քաղա քից և վերադառ նալով՝ յարձակւու է նրանց վրայ:Քրդերն ու տաճիկ ները ծ թւով դիակ ներ թող նելով Իգդիրի փողոց ներու , դիու ենփախուստի»23:

Կուռո յին հանձ նարարելով Արաքսի գետանցու երի աշտա նությու նը՝ Դրոն,հաախբելով ուժերը, վճռական հարձակու է ձեռ նարկու բա աթիվ աարդյունգրոհ ներից արդեն հոգ նած ու հուսալքված հակառակորդի վրա: Թուր քական որա-ասերն ու քրդական հրոսակախբերը, կորց նելով գալի քա նակությա բ ս ա նված-

ներ ու վիրավոր ներ, նահանջու են մնչև ել ան դիր քերը:Ընդհանրաց նելով հոկտե բերի 24-ի ճակատաարտի արդյունք ները՝ կարելի է

ասել, որ գերակշռող ուժերով ձեռ նարկած հարձակու երը թուր քական հրաա նա-տարությա նը որևէ շոշափելի արդյունք ու առավելություն չտվին, և Դրո յի ինվոր ներըհրաշալի քննություն բռնեցին: «Ճակատա արտ» լրագրի թղթակիցը այդ կռի երիվերաբերյալ այրաքաղաքից խ բագրություն է ուղարկել հետևյալ հաղորդագրությունը.«Թուր քերը յարձակու կը գործեն Իգդիրի վրայ, որ Երևա նէն 45 քիլո թր հեռու է:Մոտ 4 հաար թրքական կա նո նաւոր օրք և 10 հաար քիւրտ և թուրք խուժան կըաս նակցէին յարձակումն, իրենց դէ ու նե նալով հայկական հերոս բա նակը, որունթիւը կը հաս նի 4 հաարի...Թրքական կորուստները շատ ծ են և կը հասնին հա արի,մնչ ր օհերը կըլլան 50 հոգի...Իգդիրի ճակատը կը աշտ անէ Դրօն»24:

Սակայն հոկտե բերի 24-ի արտերը վճռական գործողությունների մայն սկի բնէին: Դրանց արդյունքը բացարձակա ես չէր կարող բավարարել շուտափույթ հաղթա-

նակի ակնկալիքներ ունեցող թուրքական հրաա նատարությանը:Հոկտեբերի 25-ը խաղաղ անցավ, բայց մանգաայն ար ու հասկա նալի էր,

որ այդ խաղաղությու նը խաբուսիկ է: Հակառակորդին նախաատրաստվելու հաարմ փոքր ժա ա նակ էր ետք, որես ի առավել ծ ծավալով և ուժգ նությա բվերսկսի հարձակու երը: Հայկական կողը նույնես ատրաստվու էր նոր գոտե-արտերին:Հակառակորդի հրաա նատարությու նը, վերախբավորելով ու հաալրելով ար-

տական ուժերը, հոկտե բերի 26-ին դարձյալ դի ու է լայ նածավալ հարձական, այնէլ՝ մ քա նի ուղղությա բ: Հոկտեբերի 26-ի ճակատաարտը, որը գալիորեն տար-բերվու էր նախորդ ներից, Սուրալուի ռա աճակատու ղվող կռի երից ա -

նավճռականն էր: Այդ օրը հակառակորդի ձեռ նարկած հարձակողական գործողու-թյուն ներին աս նակցել են ճակատու կենտրո նացած բոլոր որա ասերը, բա ա-թիվ քրդական հեծելախբեր, ծ քա նակությա բ հրետա նի և գնդացիր ներ: Թուր-

քական հրաա նատարությու նը, ծա քա նակ ուժեր կենտրո նաց նելով ռա աճակա-տի մ քա նի հատված ներու , ծրագրու էր հաջորդաբար գրավել գավառի կենտրո-

նը՝ Իգդիրը, նրան շրջաատող գյուղերը և աշարան շղթա յի ջ վերց նելհայկական բա նակի հի ական խ բավորու ու հրա ա նատարական կետը, որոնքգտնվու էին Իգդիրու : Զուգահեռաբար, թուր քական որ քերը ուժգին գրոհ ներ ի-տի ձեռ նարկեին Մարգարայի և Կարակալայի կաուրջ ների ուղղությա բ: Թուրք հրա-ա նատարությու նը, տե ակ լի նելով իրենց որա ասերին դիակա յող հայկական

23 Նույն տեղու , էջ 470:24 «Ճակատա արտ», Կ. Պոլիս, 1920, դեկտե բերի 2:


Page 9 of 16


10/16

արտական ուժերի սակավությանը, ձգտու էր հ որ հարված ներ հասցնել մ քա նիուղղություն ներով՝ հույս ու նե նալով, որ հայկական փոքրա քա նակ ուժերը ի որուչէին լի նի նույն հաջողությա բ աշտա նել բոլոր հե նակետերը:

Ծրագրած գործողություն ներն իրագործելու ն ատակով թուր քական կա նո նա-վոր որագնդերը, քրդական հեծելախբերի հետ մասին անց նելով Չինգիլի լեռ-

նանց քը, կենտրո նա նու են Օրգով և Արհաջ գյուղերի ր ձակայ քու : Հակառակոր-դի ուժերի մ ասը՝ Բաշգառ նեցի Մարտիրոսի վկա յությա բ, «...գիշերով անցանՕրգովից և Մեծ Մասսի փէշերով դուրս եկան Իգդիրի թիկուն քը՝ գրաւելով Մալաք-լուն ու Դալիքդաշը, ն ատակ ու նե նալով կտրել Մարգարա յի Կաուրջը»25:

Այդ օրը հակառակորդի կողմց կիրառվել է նաև հետև յալ արտավարությու նը:Իր որ քերի թվական գերակշռությա բ ոգևորված թուրք հրաա նատարությու նը,հայկական որ քերի աշտա նությու նը արագորեն խորտակելու դիտավորությա բ,հոգեբա նական գրոհ է ձեռ նարկու հայ ինվոր ների վրա: Նվագախբի և թ բուկ նե- րի արկերի ուղեկցությա բ թուր քական որաջոկատ ները արտաշար քերով ևխրոխտ քայլերով ոտե նու են հայ արտիկ ների դիր քերին: Սակայն ի ուր էր թուր-

քական հրաա նատարության փորձը՝ սարսափադու տեսարան ներով ահաբեկելՍուրալուի աշտան ներին: Հոգեբա նական գրոհին հաջորդու է թնդա նոթա յինարտկոց ների փոթորկալի կրակը, որի աշտա նությա բ թուր քական որա ասերըև քրդական հեծելախբերը նետվու են Սուրալուի աշտան ների հե նակետերիվրա:

Նախորդ օրվա հաղթական կռի երը թևավորել և ոգեշնչել էին հայ ինվոր նե-րին ու հրաա նատար ներին: Բայց չնա յած հայկական որա ասերու տիրողարտնչելու տրաադրվածությա նը, այ նուա նայ նիվ, շատ ծանր իրավիճակ էր տի-րու ռա աճակատի աբողջ տարած քու : Թուրք հրաա նատարությու նը, հաշվիչառ նելով կորուստ ները և ա նընդհատ նորա նոր ուժեր նետելով արտադաշտ, ձգտուէր ա ն գնով ընկճել հայ ինվոր ների դի ադրությու նը և ոտե նալ Արաքսի գետան-ցու երին: Ուստի մ շարք բնակավայրեր մ քա նի անգա ձեռ քից ձեռք անցան: «Այսվերջին կռիւ ների ընթաց քու եղել են վայրկեան ներ,- նկատու է Վ. Ահարո նյա նը, -երբ չորս կողմց անդադար յարձակու երի ենթարկուած ր օրա ասերից ոանքընկած են եղել չափաանց ծանր դրութեան էջ: Կորցրած նահանջի ճաբան, որըգրաւուած է եղել թշնաու կողմց, ճակատից կատաղի յարձակու երի ենթարկուածր օ րաասերից էկի ետը հեռախոսով դի ու է Դրօ յին, խնդրելով հրահանգ ներստեղծուած ծանր կացութեան վերաբեր ա բ:

- Ինչ էս էք հրաա յու վարուել,- հարց նու է օրաասի ետը:- Հրաա յու ե բոլորիդ ռ նել, ոչ մ քայլ յետ,- հրաա յու է Դրօն:- Լսու ե , . հրաա նատար, - լի նու է օրաասի հրաա նատարի ատասխա-

նը»26:Դրո յի հրաա նը ա նառարկելիորեն իտի կատարվեր: Նրա հատու ատասխա-

նից կրկնակի անգա գաստացած հրաա նատարը վարետորեն կա ակեր ու էորա ասի աշտա նությու նը և արտի ջ տցնելով տեղ հասած օգ նական ուժե-րը՝ հուժկու հակահարվածով ջախջախու է թշնաու օղակող որա ասերն ու վերա-կանգնու դրությունը: Կռի երի ողջ ընթաց քու ռա աճակատի հրաա նատարըանընդհատ շարժան ջ էր, և ինչ ես մշտ, ինվորների կողքին՝ ա նաշիկացածկետերու : «Կռուի ըն թաց քու ,- գրու է Վ. Ահարո նյա նը,-Դրօն աէն տեղ է: Չի ուոչ մ դիրք, որ նա չայցելի, չի ու ոչ մ օ րաաս, որի թիկուն քու , նա գէթ մ քա-

նի րո էով չերևայ: Մէկին խրախուսել, մւ սին քաջալերել, երկրորդի սխալն ուղղելկա նոր հրահանգ ներ տալ ստեղծուած կացութեան հանդէ , ահա թէ ինչ է անու

նա կռուի ընթաց քու : Նրան ենթակայ օրաասերը մշտ գու են նրա անմ ջական ներկա յութիւ նը: Մի հանգա անք, որ չի կարող չանդրադառ նալ նրա օրաբա նակի

25 Խմբապետ Մարտիրոս Աբրահա ան, նշվ. աշխ., էջ 470:26 «Յառաջ», Եր., 1920, նոյե բերի 17:

Page 10 of 16


11/16


Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

բարձր ռա ական տրաադրութեան վրայ»27:Չնայած Սուրալուի հայ արտական ուժերի նկատա բ ու նեցած գրեթե քառա-

ատիկ գերակշռությա նը՝ հակառակորդի ձեռ նարկած գրոհ ներն անհաջողությանեն ատնվու ռա աճակատի բոլոր հատված ներու : Դրանցից կի ժաա նակթշնաուն հաջողվու է գրավել Խալ ֆալուն, բայց այդ հաջողությու նը խիստ կար-ճատև էր: Այդ տեղաասու արտնչող արտիկ ները գնդաետ Մաաջա նյա նիգլխավորությա բ անց նու են հակահարձական և խորտակելով հակառակորդիդի ադրությու նը՝ հետ են վերց նու Խալֆալուն: Նույն իրավիճակն էր տիրու նաևաշտ ա նության այն հատված ներու , որտեղ հայ արտիկ ները գործու էին գնդա-ետ ներ Խուդաբաշյա նի և Թարվերդյա նի գլխավորությա բ:Թուրք հրաա նատարությու նը ուգահեռաբար գրոհ ներ է ձեռ նարկու նաև Իգ-

դիրի ուղղությա բ: Կենտրո նաց նելով գալի քա նակությա բ արտական ուժեր՝թուր քերն ու քրդական հեծելախբերը հարձակվու են Քեթիկի ու Քյուլիկի աշտա- նական տեղաասերու դիր քավորված հայկական որա ասերի վրա: Հայ արտիկ-

ները, տեղի տալով հակառակորդի ուժեղ ճնշ ա նը, նահանջու են Իգդիրի ուղղու-թյա բ: Սակայն այդ հաջողությու նը նույնես վաղաժա էր. «...Պահեստի ոստիկա-

ններու ետ Մարտիրոս, ետևէն հաս նելով, ո՛չ մայն արգելեց րի ներուն նահանջը,այլև Չարուխչիէն մնչև Քիւլիկ երեք անգա տալէ և առ նելէ յետոյ ահեց նոր նախ-կին դիր քերը...»28:

Չնա յած այն հանգաան քին, որ արտերը ծավալվու էին ռա աճակատի գրեթեբոլոր հատված ներու , այ նուա նայ նիվ թուրք հրաա նատարության հարվածի գլխա- վոր ուղղությու նը եղել ու ու էին Արաքսի երկու՝ Մարգարա և Կարակալա յի կա ուրջ-

ները: Մարգարա յի կա րջի տեղաասի աշտա նությու նը, Դրո յի հանձ նարարու-թյա բ, իրակա նացրել են գնդաետ ներ Թարվերդյա նի և Հալաբյա նի որագնդերը,որոնք հրաշալիորեն կատարել են հրաա նատարի առաջադրան քը29:

Եթե Մարգարա յի կա րջի ուղղությա բ թուր քերի ձեռ նարկած բոլոր գրոհ ները, հայարտիկ ների անկոտրու աշտա նության հետևան քով, աարդյուն են անց նու ,ա ա Կարակալա յի հատվածու արտերը բոլորովին այլ ուղղվածություն են ընդունու :Այդ ուղղությա բ առաջացող թուր քական որքն ու քրդական հեծելախբերը հաջողու-թյա բ արգաց նու են հարձակու ը, հաս նու են մնչև կաուրջը և գրոհելով աշտ-ա նության այդ հատվածու դիր քավորված հայ արտիկ ների վրա՝ գրավու են կա-ուրջն ու գետանցու Արաքսը: Ռա աճակատու ստեղծվու է չափաանց վտանգա-վոր և տագ նա ալի դրություն: Եթե անհաաղ հետ չվերցվեր կա ուրջը, աա այդիրավիճակը անխուսափելիորեն խուճա կառաջաց ներ որ քերի շար քերու : Իսկ դա

նշա նակու էր, որ հայկական որ քերի ու բնակչության վրա անխուսափելիորեն ծառա- նալու էր շրջափակ ան ու ոչնչաց ան ս առնալիքը: Այդ բախտորոշ և, թվու է, անելա- նելի իրավիճակու իր խի ախ ու վճռական քայլն է կատարու ռա աճակատու կա-տարվող գործողություններին ուշի-ուշով հետևող Դրոն:

Ներկա յաց նելով Սուրալուի ճակատաարտու ստեղծված այդ ճգնաժա ա յինահը՝ Վ. Արծ րու նին նշու է. «Գարագալա կաուրջին գրաւու աւելի կարևոր էր և,թէ չվերագրաւուէր՝ անկարելի իտի ըլլար Արաքսի աջ ափը ալ: Դրօն հասաւկայծակի արագութեա բ, մաժա ա նակ հրաա յելով Կուռօ յին ու Մարտիրոսինաճա արել իր օտ՝ Գէչարլու գիւղը»30: Հաս նելով արտադաշտ՝ Դրոն անմ ջա եսԳեչարլու գյուղու գուարու է ինվորական խորհրդակցություն, ուր ստեղծված կա-ցությու նը փոքր-ինչ քննարկելուց ու գնահատելուց հետո որոշվու է անհաաղ դի լհարձական և վերագրավել կորցրած դիր քերը: Հայ արտիկ ները փայլուն կերով ենկատարու հրաա նատարի հանձ նարարությու նը: Սրընթաց հարձակու ով ջախջախե-

27 Նույն տեղու :28 Վահե Արծրունի, նշվ. աշխ., էջ 206:

29 Տե՛սԽմբապետ Մարտիրոս Աբրահա ան, նշվ. աշխ., էջ 470:30 Վահե Արծրունի, նշվ. աշխ., էջ 206-207:


Page 11 of 16


12/16

լով Կարակալա յի հատվածու հաստատված թուրք-քրդական որախբերին՝ հայկա-կան արտական ուժերն աբողջովին վերագրավու են կորցրած տարածք ներն ուա նակարևորը՝ Կարակալա յի կա ուրջը: Թուրք հրաա նատարությու նը, չհաակեր -վելով կորցրածով, կենտրո նաց նու է լրացուցիչ ի նական ուժեր և լույսը բացվելունես դի ու հարձական: «Առաւօտ կա նուխ,-շարու նակու է Վ. Արծրու նին,- տեղիու նեցաւ 5 ժա տևող կատաղի կռիւ ը՝ վերջիվերջոյ յաղթա նակը ալով հայկականօր քին: Դիր քերու և, յատկա էս, կա ուրջի քարու քանդումն շնորհիւ, նոր դիր քերըշատ ա նա ահով էին: Այդ ատճառով գնդաետ Կուռօ թշնամն ե րեք վերստ ետ

քշելէ յետոյ կաուրջի օտերը գետն ական ներով և շարժական ցանցերով ծածկեց ուերկու ափերուն վրայ հաստատեց օրաւոր ահակախու բ»31:

Ճակատաարտի կ այլ հատվածու թուր քերը գրավու են Իգդիրից ընդա նը3-4 կ հեռավորության վրա գտնվող Սուլթա նաբադ գյուղը: Սուլթա նաբադ և Ալիդա-ար գյուղերի ուղղությա բ արտնչող 10-րդ գունդը հաառ աշտա նությա բ կա-սեց նու է թուր քական որաասի ու քրդական հեծելախբերի առաջխաղացու ը: Նույնժա ա նակահատվածու առավել ուժեղ և հաառ կռի եր են տեղի ու նեցել գնդաետԹարվերդյա նի ճակատաասու , ուր հայ արտիկ ները դարձյալ ծագույն ջան քերիգործադրա բ կարողացել են դիագրավել թշնաու գրոհ ները32:

Ռա աճակատի աբողջ տարած քու հայկական որախբերն անատ լիխիախու երով կասեց նու են թշնաու՝ մ յանց հաջորդող հարձակու երը:Թուր քական որաբա նակի հարձակողական ուժն ու հ որությու նն ի չիք են դառ նու ՝բախվելով հայ արտիկ ների անխորտակ աշտա նությա նը: Սակայն սոսկ աշտ-ա նությունն ու հակառակորդի գրոհ ներին դիակա յելը Դրո յի նախընտրելի ար-տավարությու նը չէր: Ռա աճակատու ստեղծված կացությու նը թելադրու էր գոր- ծել առավելագույնս արագ ու վճռական, ա նավանդ որ Սուլթա նաբադի հակառակուղղությա բ թուր քերին, այնուա նայնիվ, հաջողվել էր գրավել Ալիդա ար գյուղնու ներխուժել Իգդիրի գերե ա նոցը: Իսկ քրդական հեծելախբերն արագ տեղա-շարժերով կարողացել էին անց նել ռա աճակատի թիկունքն ու հարձակվել Դալիկ-Դաշի վրա: Պաշտա նության այդ հե նակետը աշտա նող ե դի կաավոր ներիորախուբը, անկարող լի նելով դի ակա յել քրդական հեծելախբերի հարձակու -

ներին, թող նու է դիր քերն ու նահանջու : Տեղեկա նալով ռա աճակատի թիկուն- քու քրդական հեծելախբերի հայտնվելու և նրանց վտանգավոր տեղաշարժերիասին՝ Դրոն իգդիրցի ների որախբով, որը կռի երի ողջ ընթաց քու շտաեսգործել է նրա անմ ջական հրաա նատարությա բ, գնդաետ Կուռո յի ի նակցու-թյա բ անհաաղ ուղևորվու է դե ի Դալիկ-Դաշի վտանգված հատվածը: «Անմ-ջա ես,- գրու է Մարտիրոսը,-վրայ է հաս նու Դրօն՝ Կուռո յի ուժերով, յետ դարձ նուԵ դի կաաւոր ներին... իրենց ղեկաւար Ջհանգիր Բէկի հետ և նրանց հետ գրոհու են

քրդերի վրայ ու մ լաւ ջարդ տալով, փախց նու են նրանց»33:Ռա աճակատի՝ հարձական ենթարկված բոլոր հե նակետերու թշնաու գրոհ-

ները չե ո քաց նելուց և թիկունքն անցած քրդական հեծելախբերի ս առ նալի քը ա-սա երծելուց հետո հասու նա նու է աշտա նությու նից հարձական անց նելու ա-հը: Քա նի որ հակառակորդի ուժերը մ քա նի անգա հարձակվել էին գնդաետՄա աջա նյա նի և նրա հարևա նությա բ արտնչող Մարտիրոսի որա ասերի աշտ-ա նական դիր քերի վրա և յուրա քանչյուր անգա արտվելով ու ծ ո հեր տալով

նահանջել, Դրոն, հավատարի ալով իր դավա նած առաջին իսկ հնարարավորու-թյան դե քու հարձակողական գործողություն ներ ձեռ նարկելու արտավարու-թյանը, որոշու է արգաց նել ձեռք բերած հաջողությունն ու հարձակու ը սկսելհենց այդ տեղա ասից: Նրա հրաա նով գնդաետ Մաաջա նյա նը, իր հրաա նա-տարությա բ գործող գնդի 1-ին գուարտակի գլուխն անցած, ա նակնկալ ու սրըն-

31 Նույն տեղու :

32 Տե՛սԽմբապետ Մարտիրոս Աբրահա ան, նշվ. աշխ., էջ 471:33 Պետրոսեան Թադէ, Դրօ, «Հայրենիք», 1956, N 10, հոկտե բեր, էջ 23:

Page 12 of 16


13/16


Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

թաց գրոհով դուրս է շ րտու հակառակորդի ուժերը Սուլթա նաբադի ոտակայ քիցև արագությա բ արգաց նելով հարձակու ը՝ գրավու է Ալիդա ար ու Յաղջի գյու-ղերը: Ճակատաարտու ընդհա նուր հարձակու ձեռ նարկելու առաջին կայծըբռնկված էր, անհրաժեշտ էր այն արագորեն արգաց նել:

Դրոն, կենտրո նաց նելով մ քա նի որախբեր, վճռական հարձակու է գործուա արդյուն գրոհ ներից թուլացած ու հուսալքված թուր քական որ քի ու նրան աջակ-ցող քրդական հրոսակախբերի վրա: Անկասելի ու անձ նուրաց գրոհ ներով խորտա-կելով հակառակորդի դի ադրությու նը՝ հայ արտիկ ները ջախջախու են թշնաուարտաշար քերը, և «... թշնամն անհաար դիակ ներ թող նելով՝ դի ց փախուստի,մն չև Բարթո ան լեռ ների մւս կող ը»34:

Հաղթությու նը կատարյալ էր, ճակատաարտի հաղթական ավարտին ծ հավա-տով և սրտատրոփ ս ասող այրա քաղա քի ու Արարատյան դաշտի բնակչությու նըցնծության ջ էր: Սուրալուի ուղղությու նից այրա քաղա քի վրա ծառացած ահա-սարսուռ ս առնալիքը խորտակվեց՝ բախվելով հայ ինվոր ների ու որահրաա նա-տար ների անկոտրու կա քին ու խիախությա նը:

Միանգաայն իրավացի էր Կարո Սասու նին՝ նշելով. «Երևա նյան բա նակը յաղթա-կան էր: Այն ոչ մայն այրա քաղաքն իր շրջան ներով վտանգէ աատած էր, այլ իրփայլուն հաջողութիւն ներով այդ ճակատի վրայ յաղթական էր»35: Ճակատաարտուձեռք բերված հաղթա նակը հավաստող ևս մ վկա յություն. «Տաճիկ ների յաառ յար-ձակու երը,- նշվու է Հա յաստա նի Հանրա ետության վերջին անց քերի լուսաբան-ա նը նվիրված վավերագրերից կու ,- չորս օր շարու նակ ա նյաջողութիւն էին ու-

նեցել Իգդիրի ճակատու , ուր Դրո յի հրաա նատարութեա բ ր օրա ասերը ցոյցէին տուել հերոսական դիացկու նութիւն և յա առութիւն»36:

Դժվար է գերագ նահատել Սուրալուի ճակատաարտի ատական նշա նակու-թյունը, ր ժողովրդի գո յատևան գործու նրա ու նեցած դերակատարությունն ուիրական արժե քը: Նրանու Դրոն ևս կ անգա աացուցեց, որ իուր չէ վաստակելանարտելի որավարի ա նու նը:

Ինչ իսի՞ ճակատագիր էր ս ասու ողջ Արարատյան դաշտի և այրա քաղաք Ե-րևա նի հա յությա նը, եթե թուր քական որ քերին ու քուրդ հրոսակախբերին հաջողվերհաղթահարել Սուրալուի ճակատը աշտա նող հայ արտիկ ների դի ադրությու նը ևգետանցելով Արաքսը՝ ներխուժել Արարատյան դաշտի խորքերը և հասնել Երևան:Խոս քերն այստեղ ավելորդ են. որևէ կասկած չի կարող լինել, որ նրանք անխնակոտորածի կենթարկեին Երևանի ու նրա րձակա շրջանների հայությանն ու իս առկա այացնեին իրենց բռնա ավթած տարածքները:

Այս առու ով երիցս իրավացի է Վահե Արծրու նին, ով իր հեղի նակած «Հայ-Տաճ- կական ատերա ը» արժե քավոր գրքու նկարագրելով Սուրալուի ռա աճակա- տու Դրո յի հրաա նատարությա բ արտնչող որա ասերի ղած կռի երի ան-րա աս ները և Կարսի ճակատու ու ողջ ա տերա ու հայկական որքի կրած ար-տության ատճառները՝ հանգու է հետև յալ ուշագրավ ե րակացությանը. «Հայկա-կան օր քի արտութեան ատճառ ները շատ էին և ար , եթէ նք քաջութիւնու նե նանք տես նելու և, ա նաւանդ՝ խոստովա նելու ա նոնք: Այս տողերը փակելէառաջ անհրաժեշտ կը հաարի ըսիլ, թէ այս բոլորը չե տարածիր Սուրալուի հրա- ա նատար Դրօ յի վրայ, որովհետև ան, իրօ՛ք, իր անձ նական հ այ քով և աս նակցու- թեա բ՝ փրկեց նոյն քան վտանգաւոր ճակատ ը և, հաւա նաբար, նաև այն, ինչ որայժ ունինք՝ փոքրիկ Հա յաստա նը»37:

Չնա յած Սուրալուի ռա աճակատու ձեռք բերված փայլուն հաղթա նակին՝ընդա նը մ քանի օր անց Կարսի ռա աճակատը, ի տարբերություն Սուրալուի,

34 Նույն տեղու :35 Տե՛ս ՀՅԴ Կենտրոնական արխիվ, թղթծ. 121, գ. 97, «Հայաստանի վերջին անցքերը», էջ 2-3:

36 Տե՛սԱրծրունի Վ., նշվ. աշխ., էջ 37:37 Վահե Արծրունի , նշվ. աշխ., էջ 37:


Page 13 of 16


14/16

ու նե նալով աշտ ա նության հ որ մջոց ներ, հարյուրավոր հրանոթներ ու գնդա-ցիրներ և անգա րահագ նացք ու մ քա նի ինք նաթիռ, անկարող եղավ կասեցնելութուր քական որ քերի հարձակու ը և առանց որևէ դիադրության հակառակորդինհանձնեց հ որ բերդա քաղա քը: Չանցած մ քա նի օր՝ նույն բախտին արժա նացավ

նաև Ալեքսանդրա ոլը:Կարսի անփառունակ անկու ը կատարյալ անակնկալ էր Սուր ալուի ուղղությա բ

արտնչող ինվորների հա ար: Կարսի ռա աճակատու հայկական որքերի ար-տության և Ալեքսանդրա ոլի կորստից հետո ստեղծված չափա անց անն աստ արտական դրության թելադրանքով Սուր ալուի ռա աճակատի հաղթական որքեհարկադրված թողնու են աշտա նության իրենց բնագծերը և ա ահովելով գա-վառի հայ բնակչության անվտանգ տեղափոխությունը՝ գետանցու են Արաքսն ուայրու նրա կա ուրջ ները: Սուր ալուի ճակատա արտի հաղթական որա ասերըայժ ոչ մայն իտի աշտ անեին Արաքսի գետանցու երը, այլև դիրքեր գրավելովմնչև Արաքս կայարանը՝ փակեին դե ի այրաքաղաք տանող ուղիները:

Անդրադառնալով Սուր ալուի ճակատը ար ելու իրողությանը՝ Մարտիրոսըգրու է. «Տաճիկների բոլոր փորձերը գրաւելու Սուր ալուն և առաջանալու Երևան՝անցան ա արդիւն, մնչև որ Կարսի ճակատի օրա ասը տեղի տուաւ տաճիկներիուժերին: Այս ա ոթալի դէ քից յետոյ Սուր ալուի օրա ասը ստի ուած եղաւ թողնելիր դիրքերը, այրել Մարգարայի և Կարակալայի կա ուրջները և ճակատ ընդունԱրաքսի երկայնութեա բ մնչև Կարակալայի կա ուրջը, այդտեղից էլ մնչև Ալագեակայարանը»38:

Կարսի, ա ա նաև Ալեքսանդրա ոլի անկ ան ատճառով Դրոյի որագնդերիկողմց Սուր ալուի տարածքը հարկադրաբար ար ելու իրողությունը արձա-

նագրու է նաև Կարո Սասունին: «Մինչ այդ թւականը, Դրօյին յանձնուած ճակատկը ար ա ուր և թուրքերի փորձած վերջին յարձակողականներն ալ կը ձախողէինառաջիններու էս: Բայց Ալեքսանդրա օլի անկու ը կը ստեղծէր նոր ինուորա-կան կացութիւն ը, որու ատճառով Իգդիրի և շրջանի հայ ա գաբնակչութիւնը իբոլոր ունեցուածքով և կանոնաւոր նահանջով ը կը փոխադրուէր Մարգարա կա-ուրջէն Էջմածին և Երևա նի շրջանները: Հայ օրքերը կու գային ա րանալուՄարգարա գիւղի էջ, այրելով հաանուն կա ուրջը»39: Թողնելով Իգդիրը՝ Դրոն

նույն ես տեղափոխվու է Արաքսի յուս ափը և իր հրա ա նատարական կետըհաստատու Մարգարա գյուղու : Նրան այլևս երբեք բախտ չէր վիճակվելու լինելհայրենի Իգդիրու : Սուր ալուի ճակատա արտի հաղթական որա ասերն այժարդեն դիրքեր էին գրավել Արաքսի հակադիր ափին, Կարակալայի կա րջից մնչևԱղին և Արաքս կայարաններն ընկած տարա քու :

1920 թ. նոյե բերի 10-ին և 12-ին թուրքերը Կարակալայի կա րջի ու մաժա անակ՝Արաքս կայարանի Ջաջուռ-Քյափանակ ուղղություններով հարձակու են գործուԴրոյի գլխավորած հայ արտիկների դիրքերի վրա: Սուրալուի ճակատի արտիկներըարդեն հասցրել էին, ինչ ես հարկն է, ա րացնել իրենց բաղեցրած հենակետերը:

Նրանց հա ար սարսափելի չէր թշնա ու ձեռնարկած որևէ հարձակու :Ինչ ես և նախորդ արտերու , այս անգա ևս նրա առաջնորդած որաասի

գնդա ետ Կուռո Թարխանյանի ու Մարտիրոս Աբրահա յանի գլխավորած որա-ջոկատ ները հուժկու հակահարվածներով ջախջախու են թուր քական որախ բերիգրոհները ու խափանու դե ի Երևան շարժվելու փորձերը: «Մեր ինուորները, -ատ ու է Մարտիրոսը, - սաստիկ վրդո վուած էին ու իրենց էջ խօսու էին ու ասու .

- Ս ասէք և կը տեսնէք, թէ ինչ իսի դաս կը տանք ձե : Մի կարծէք, թէ Կարսիինուորները ձե երես տուեցին, դուք էլ ան ատկառօրէն ատրաստ էք գու ձեառաջանալու: Մենք ցոյց կը տանք ձե , թէ ինչ էս հայ ինուորը գիտի աշտ անել

38 Տե՛սԽմբապետ Մարտիրոս Աբրահա ան, Յիշատակելի օրեր, «Հայրենիք», 1934, N 5, արտ,

էջ 125:39 Սասունի Կարօ, Հայ-թրքական ատերա ը, «Հայրենիք», 1926, N 9, յուլիս, էջ 111:

Page 14 of 16


15/16


Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

իր հայրենիքի, էնքի ու հրա անատարի ատիւը»40: Նոյե բերի 12-ին կրկին անգա փորձելով թափանցել Արարատյան դաշտ՝

թուրքերը հարձակու են գործու Կարակալա կա րջի ուղղությա բ: Գետանցու երիաշտ անները, «...թոյլ չտալով, որ հակառակորդները գետը տնեն անւախ ու ան-կասկած: Դեռ գետը չկտրած՝ Կուռօյի 4 գնդացիր ներն ահեղ տեղատարափ ը լեցուցինանոնց վրայ, որոնք, կարճ դի ադրութենէ ը յետոյ, փախան՝ Արաքսի ալիքներուն

յանձնելով 3-400 ոհեր՝ առանց որևէ փոխարինութեա բ»41:Թուրքերի ձեռնարկած բոլոր փորձերը՝ գետանցելու Արաքսն ու ներխուժելու

Արարատյան դաշտի խորքերը, դարձյալ անցնու են ա արդյուն, Դրոյի գլխավորածորքերի դի ադրությունը ավելի քան անսասան էր:Ցավալի և անբացատրելի իրողություն. հայ ինվորը ընդու նակ է սխրանք ներ,

երբե անգա հրաշք ներ գործել և հաղթա նակով ու արժա նա ատվությա բդուրս գալ ա նածանր, ա նելա նելի թվացող իրավիճակ ներից, իսկ երբե էլ, ա -ռանց արտնչելու, արտվել և թշնաու տնօրի նությա նը հանձ նել հսկա յական տա-րածք ներ, աշտա նական արակուռ շրջան ներ, անատչելի բերդեր:

Ընդհանրացնելով՝ հարկ է նշել, որ 1920 թ. թուրք-հայկական ատերա ուԴրոյի գլխավորած Սուր ալուի ճակատա արտը հայկական որքերի նվաճած մակծանրակշիռ հաղթանակն էր, որն, անկասկած, փրկարար նշանակություն ունեցավՀայաստանի և հայության հա ար:

Համլետ Մ. Գևորգյան – հայ ա գային-ա ատագրական այ- քարի ատ ությանը և անվանի ֆիդայիների գործու նեությանը նվիրված ավելի քան 10 նագրության հեղինակ:

Արթուր Ս. Ղազարյան – Հայկական հարցի վերաբերյալ ատ-ագիտական ու քաղաքագիտական հոդվածների հեղինակ:

SummaryBATTLE OF SURMALU

On the occasion of the 60th anniversary of death of CommanderDrastamat Kanayan

Hamlet M. GevorgyanArthur S. Ghazaryan

Keywords - Drastamat Kanayan, battle of Surmalu, Republicof Armenia, front of Kars, Ararat valley, Karo of Sasun, Kurd,Koghb, Kazim Karabekir Pasha, Caracalla, Yerevan, Vahe Artsruni,A. Aharonyan, Igdir, Kuro Tarkhanyan, Martiros Abrahamyan.

The battle of Surmalu led by Drastamat Kanayan was the last battle of theArmenian-Turkish war of 1920, when the Armenian army won a decisive victory.But this fact did not receive due attention among Armenian historiography and

40 Տե՛սԽմբապետ Մարտիրոս Աբրահա ան, Յիշատակելի օրեր, «Հայրենիք», 1934, N 5, արտ,

էջ 125:41 Վահե Արծրունի, նշվ. աշխ., էջ 294:


Page 15 of 16


16/16

society. Although the Government of Armenia and the army’s high commandbelieved that the main front was the one of Kars, but Surmalu was not at allinferior to Kars due to its geographical position and tactical importance. Thefront of Surmalu was closer to Yerevan and to the most densely populated region- the Ararat valley, besides, compared to Kars front there were no sufficienttroops and weapons. The victory of the Armenian armed forces in the battle ofSurmalu saved Armenians of Ararat valley from being slaughtered.

Thus, the victory of the Armenian troops in the battle of Surmalu during theTurkish-Armenian War of 1920 was crucial to the future survival of Armenia, andDro has once again proved t

vem hishoxutyun

Documents