ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΒΕΪΚΟΣ

ΤΑ ΕΙΔΩΛΑ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ

ΑΘΗΝΑ 1988

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

Θ ε ό φ ι λ ο ς Β έ ι κ ο ς Α θ ή ν α 1988 Π. Τ σ α λ δ ά ρ η 18 - Μ α ρ ο ύ σ ι

Περιεχόμενα

Πρόλογος 7 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ττηγή τ η ς σ ο φ ί α ς

1. Το όπιο των εκλεκτών ί3 2. Είδωλα και μάσκες Μ 3. Διανοητικά νεφελώματα 16 4. Παραληρήματα 19 5. Ό ρ ι α του λόγου 24 6. Σχήματα λόγου και τάξης 25 7. Το λυκόφως των ειδώλων 29

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο δ α ί μ ο ν α ς τ ο υ Π λ ά τ ω ν α δ. Πάθος για την αλήθεια 33 9. Βούληση για σύστημα 38

ίΟ. Η φωνή του πειρασμού και η φωνή της αλήθειας 40 Π. Λόγος και σιωπή 41 ! 2. Το σπήλαιο 45 13. Ο φιλόμυθος λό"/ος 47

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Γ ι γ α ν τ ο μ α χ ί α γ ι α τ η ν ο υ σ ί α Μ. Μύηση στη φύση των πραγμάτων 51 15. Ο θ ε ό ς - α ρ χ ή 54 16. Ο θάνατος του θεού 57 17. Υπεροψία και μέθη 59

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑίΟ: Τ ο μάτ ι τ ο υ κ ό σ μ ο υ Ιδ. Η φιλοσοφική ματιά 67 [9. Ο καθρέφτης του κόσμου "70 20. Θολή σκέΐ}ίη ^3 2 ί . Το μάτι της Ουρανίας 74

Π Ε Μ Π Τ Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Τ ο π α ι χ ν ί δ ι τ η ς α λ ή θ ε ι α ς 22. Ερμηνεία της πραγματικότητας 76 23. Τέρψη και αλαζονεία 78 24. Πνεύμα κυριαρχίας 80

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ; Τ έ χ ν η ι δ ε ώ ν 25. Ο μύθος του 6ημιουρ7θύ 26. Η μεγάλη σύνθεση 27. Αρχιτεκτονική εννοιών 9!

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Δ ί ψ α γ ια δ ύ ν α μ η 28. Βούληση για αναγνώριση 96 29. Κ κυριαρχία της αλήθειας 30. Ο λόγος - δυνάστη ; ΙΟί

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Δ ι α ν ο η τ ι κ ή β ία 3! . Η ράβδος του λσ·/ου και η ράβδος της γλώσσας 32. Φιλοσοφία ΚΚ1 τυραννία ΙΌ 33. Πολεμική μανία ' ' ! 34. Πρόβλημα επίίίοινωνίας 115 35. Κλίμα ανησυχίας ' Ι 7

ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η χ λ ω μ ή σ κ έ ψ η 36. Ερμηνεία και αλλαγή του κόσμου 122 37. Κοινωνική κριτι>:ή 126

ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑ50: Τ ΰ φ ά ν τ α σ μ α τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς 38. Ο ίμερος του αληθινού και του αιώνιου 131 39. Το φιλοσοφικό στοίχημα Ι-'-' 40- Ποιος φοβάται τη φιλοσοφία; 1̂ "̂

ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Μ ι α τ ε λ ε ι ω μ έ ν η υ π ό θ ε σ η 41 Ο καιρός της σιωπής Ι-'^ 42 Ανσιομία και οιάί.υση Ι-̂ '̂ 43. Η συνείδηση του τέί.ους '-'^

ΔΩΔΕΚ.ΑΤΟ ΚΕΦΑΛ.ΑΙΟ: Η νέα φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή σ κ η ν ή 44. Αλήθεια και μόρφωση '50 45. Θεωρία και κριτική !52 46. Ποιητικός στοχασμός '59 47. Η Νέα Φιλοσοφία I ί>2

Επίλογος "^-^

6

Πρόλογος

Π ο ι ο ς φ ο β ά τ α ι τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α : Π ο ι ο ς ν ιώθε ι δ έ ο ς ή τ ρ ό μ ο μ π ρ ο σ τ ά σ τ ι ς μ ε γ ά λ ε ς ιδέες , θ ε ω ρ ί ε ς και σ υ σ τ ή μ α τ α , τα ε ί δ ω λ α τ η ς ;

Η φ ι λ ο σ ο φ ί α θ ε ω ρ ε ί τ α ι (τι,χ. α π ό τ ο ν Κ ο ζ έ β και τ ο ν Γ κ λ υ ς μ ά ν ) σ α ν ένα ε ίδος τυρανν ίας του ϊ ΐνει '^αιος. Σύμφωνα μ" αυτή τ η ν ά π ο ψ η , θα έπρεπε κανον ικά να εμπνέε ι α ν η σ υ χ ί α κα ι να π ρ ο κ α λ ε ί τ ρ ό μ ο σ τ ο ν κ ό σ μ ο . Α λ λ ά η ίδ ια π ρ ο β ά λ ­λετα ι μ ά λ λ ο ν σ α ν μ ι α ή π ι α μ ο ρ φ ή π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς ε ρ γ α σ ί α ς , ε σ τ ί α τ ο υ ή ρ ε μ ο υ κα ι γ α λ ή ν ι ο υ σ τ ο χ α σ μ ο ύ . .Λυτοσυστήνετα ι μ ά λ ι σ τ α μ ε κ α θ η σ υ χ α σ τ ι κ έ ς σ κ έ ψ ε ι ς σ α ν τις α κ ό λ ο υ θ ε ς : η φ ι λ ο σ ο φ ί α ε ί να ι μ ι α α θ ώ α , ά δ ο λ η , κ α ι α ν υ σ τ ε ρ ό β ο υ λ η ε κ δ ή λ ω σ η . Ε ί να ι υ ψ η λ ή ε ν α σ χ ό λ η σ η μ ε έ ν ν ο ι ε ς π ο υ σ ε α ν ε β ά ζ ε ι π ά ν ω α π ό τ η ν κ α θ η μ ε ρ ι ν ό τ η τ α με τ ι ς ταπε ινές φ ρ ο ν τ ί δ ε ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν κα ι τ ι ς μάτα ιες τ α ρ α χ έ ς τους , π α ι χ ν ί δ ι ε ν ν ο ι ώ ν π ο υ σ ε α ν α κ ο υ φ ί ζ ε ι α π ό τ η ν ιτίεση τ η ς σ κ λ η ρ ή ς π ρ α γ μ α ­τ ι κ ό τ η τ α ς . Έ ν α α θ ώ ο π α ι χ ν ί δ ι ! Α κ ό μ α κ ι α ν δεν έ χ ε ι ν α π ρ ο σ φ έ ρ ε ι λ ύ σ ε ι ς , ω σ τ ό σ ο δεν β λ ά π τ ε ι σ ε τ ί π ο τ ε ! Μ π ο ρ ε ί ν α μ η ν έχε ι ε υ ε ρ γ ε τ ή σ ε ι τ η ν α ν θ ρ ω π ό ­τ η τ α , α λ λ ά δεν έ χ ε ι κάνε ι και κ α κ ό σ τ ο ν κ ό σ μ ο . . .

Η ο λ ύ μ π ι α α υ τ ή ε ικόνα λ ί γ α π ρ ά γ μ α τ α λέε ι γ ι α τ η φ ύ σ η τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς κα ι τ ο ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η ς ρ ό λ ο . Α ν α ρ ω τ ι ό μ α σ τ ε μ ή π ω ς κάτι π ρ ο β λ η μ α τ ι κ ό κα ι α ν η σ υ χ α σ τ ι κ ό υ π ά ρ χ ε ι π ί σ ω α π ό τ η φ α ι ν ο μ ε ν ι κ ή η ρ ε μ ί α κα ι α θ ω ό τ η τ α τ ο υ φ ι λ ο σ ο φ ι κ ο ύ σ τ ο χ α σ μ ο ύ . Γισ.τί φ α ί ν ε τ α ι πως ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι κ ά ν ο υ ν ό ,τ ι κ ά ν ο υ ν , κ α θ ώ ς κ α τ α π ι ά ν ο ν τ α ι μ ε π ρ ο β λ ή μ α τ α π ο υ τους ε ξ ω θ ο ύ ν ν α λ έ ν ε π ρ ά γ μ α τ α π έ ρ α α π ό τ ι ς δυνάμε ι ς τους . Ως φ ι λ ό σ ο φ ο ι ν ι ώ θ ο υ ν ε ξ ο υ σ ι ο δ ο τ η μ έ ν ο ι να εμφαν ί ζοντα ι ε π ί σ η μ α σ α ν δ ά σ κ α λ ο ι τ η ς σ ο φ ί α ς , α ρ μ ό δ ι ο ι ν α μ ι λ ο ύ ν γ ι α ό λ α , ν α κ ά ν ο υ ν θ ε ω ρ ί α γ ια τ ο ν κ ό σ μ ο , τ η φ ύ σ η , τ η ν ι σ τ ο ρ ί α κ α ι τ ο ν π ο λ ι τ ι σ μ ό , ν α κ ά ν ο υ ν λ ό γ ο γ ια τ η ν ε ρ γ α σ ί α , τ η γ λ ώ ο ο α . τ η ν τ έ χ ν η , τ η ν ε π ι σ τ ή μ η κα ι γ ι α τ η ν ίδ ια τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α . Σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ε ίνα ι ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ σ κ έ φ τ ο ν τ α ι π έ ρ α α π ό τ α ό ρ ι ά τ ο υ ς . ε ρ α σ ι τ έ χ ν ε ς τ η ς γ ν ώ σ η ς π ο υ ε π ι δ ί δ ο ν τ α ι σ ε μ ι α α β έ β α ι η κα ι π ο λ ύ π ρ ο β λ η μ α τ ι κ ή ε π ι χ ε ί ρ η σ η . Φ α ί ν ε τ α ι π ω ς κ ά π ο ι ο σ τ ο ι χ ε ί ο υ π ε ρ β ο λ ή ς εμφωλεύε ι σ τ η ρ ί ζα τ ο υ φ ι λ ο σ ο φ ι κ ο ύ σ τ ο χ α σ μ ο ύ . Ο ι φ ι λ ο σ ο φ ί ε ς π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο ν τ α ι σ α ν υ π ε ρ β ο λ έ ς γ ε ν ν η μ έ ν ε ς α π ό μ ε τ α φ ο ρ έ ς , σ υ ν θ έ σ ε ι ς π ο υ ο φ ε ί λ ο ν τ α ι σ ε γ λ ω σ σ ι κ έ ς α λ λ α γ έ ς κα ι ε κ τ ρ ο π έ ς , π α ρ ά γ ω γ α μ ι α ς ά μ ε τ ρ η ς κα ι υ π ε ρ β ο λ ι κ ή ς χ ρ ή σ η ς τ ω ν θ ε ω ρ η τ ι κ ώ ν δ υ ν α τ ο τ ή τ ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ μ υ α λ ο ύ .

Ε κ ε ί ν ο ι π ο υ κ α τ α γ ί ν ο ν τ α ι με τη φ ι λ ο σ ο φ ί α σ π ά ν ι α α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν π ω ς η

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

ε ρ γ α σ ί α π ο υ κ ά ν ο υ ν ε ίνα ι α π ό τ η φ ύ σ η τ η ς π ρ ο β λ η μ α τ ι κ ή - κα ι α ν κ α μ ι ά φ ο ρ ά τ ο α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν , ν ι ώ θ ο υ ν α μ ή χ α ν α κα ι ε ίνα ι μ ά λ λ ο ν α π ρ ό θ υ μ ο ι ν α σ υ ζ η τ ή σ ο υ ν α ν ο ι χ τ ά τ ο π ρ ό β λ η μ α . Η φ ι λ ο σ ο φ ί α α γ α π ο ύ σ ε , κα ι α γ α π ά π ά ν τ ο τ ε , ν α π ε ρ ι ο ρ ί ­ζ ε τ α ι σ ε σ τ ε ν ο ύ ς κ ύ κ λ ο υ ς λ ί γ ω ν ε κ λ ε κ τ ώ ν , α π ρ ό σ ι τ ο υ ς σ τ ο ε υ ρ ύ κ ο ι ν ό κα ι π ρ ο σ ε χ τ ι κ ά π ρ ο φ υ λ α γ μ έ ν ο υ ς α π ό τ α π ε ρ ί ε ρ γ α , α δ ι ά κ ρ ι τ α κα ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε ε ν ο χ λ η τ ι κ ά β λ έ μ μ α τ α τ ω ν π ε ρ α σ τ ι κ ώ ν . . .

Α ν κα ι α π έ χ ω π ο λ ύ α π ό τ ο ν α θ ε ω ρ ώ τ ο ν ε α υ τ ό μ ο υ α π ο λ ο γ η τ ή τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς κ α ι δ ε σ κ ο π ε ύ ω , μετά α π ό ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α ρ ν ή σ ε ι ς , ν α υ π ε ρ α σ π ι σ τ ώ τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α π ο υ ρ η τ ο ρ ι κ ά α μ φ ι σ β ή τ η σ α σ τ η ν α ρ χ ή , ω σ τ ό σ ο π ι σ τ ε ύ ω π ω ς α υ τ ή έχε ι ν ό η μ α . Κ α ι τ ο ν ό η μ α τ η ς μ π ο ρ ε ί ν α βγε ι μ έ σ α α π ό τ η ν κ ρ ι τ ι κ ή τ η ς . Η κ ρ ι τ ι κ ή τ η ς μ ά λ ι σ τ α , α κ ό μ α κα ι η π ι ο ρ ι ζ ι κ ή κ α ι κ α τ α σ τ ρ ο φ ι κ ή , α π ο τ ε λ ε ί τ ο π ι ο θ ε μ ε λ ι α κ ό μ έ ρ ο ς τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ς ε ρ γ α σ ί α ς .

Τ ο β ι β λ ί ο α υ τ ό , ένα δ ο κ ί μ ι ο φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ς κ ρ ι τ ι κ ή ς , σ υ ν τ ί θ ε τ α ι α π ό α π λ ά σ κ ί τ σ α π ο υ ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ο ύ ν τ ο χ ά ρ τ η τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς δ ί ν ο ν τ α ς π ε ρ ι γ ρ ά μ μ α τ α δ ρ ό μ ω ν , τ ό π ω ν κα ι τ ο π ί ω ν , ρ ε υ μ ά τ ω ν κ α ι β ά λ τ ω ν , υ ψ ω μ ά τ ω ν κα ι κ ο ρ υ φ ώ ν κα ι π ρ ο β ά λ λ ο ν τ α ς π α ρ ά λ λ η λ α ο λ ι κ έ ς ε ι κ ό ν ε ς τ η ς κ ρ ι τ ι κ ά δ ι α θ λ α σ μ έ ν ε ς . Γ ε ν ι κ ά , ε κ φ ρ ά ζ ε ι μ ι α ε λ ε ύ θ ε ρ η κ ρ ι τ ι κ ή ή σ κ ε π τ ι κ ή σ τ ά σ η , ' ί σ ω ς μ ά λ ι σ τ α φ α ν ε ί π ω ς γ ρ ά φ τ η κ ε μ ε κ ά π ο ι ο ε ι ρ ω ν ι κ ό π ν ε ύ μ α , μ ι α ε ι ρ ω ν ε ί α π ο υ σ υ ν ή θ ω ς σ υ ν τ ρ ο φ ε ύ ε ι τ η ν α π ι σ τ ί α .

Η κ ρ ι τ ι κ ή π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι εδώ δεν έ χ ε ι σ κ ο π ό ν α α π ο κ α λ ύ ψ ε ι τ η ν α λ ή θ ε ι α γ ι α τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α ή ν α υ π ο δ ε ί ξ ε ι δ ρ ό μ ο υ ς γ ι α τ η ν α ν α κ ά λ υ ψ η τ η ς . Α ν τ ί θ ε τ α , θ έ λ ε ι ν α δε ί ξ ε ι π ω ς η β ο ύ λ η σ η γ ι α τ η ν α λ ή θ ε ι α α π ο τ ε λ ε ί τ η ν π η γ ή ό λ ω ν τ ω ν κ α κ ώ ν σ τ ο χ ώ ρ ο τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ς ε ρ γ α σ ί α ς , ε π ο μ έ ν ω ς κ α ι τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ς κ ρ ι τ ι κ ή ς . Ε ί να ι τ ο π ο ν η ρ ό π ν ε ύ μ α π ο υ ε ξωθ ε ί τ ο υ ς φ ι λ ο σ ό φ ο υ ς σ τ η ν υ π ε ρ β ο λ ή κ α ι τ η ν π λ ά ν η . Τ ο ν α θ έ λ ε ι ς β έ β α ι α ν α π ε ι ς τ η ν α λ ή θ ε ι α γ ι α τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α ε ί να ι σ α ν α θέλε ι ς ν α μ ι λ ή σ ε ι ς γ ι α τ η ν α λ η θ ι ν ή φ ι λ ο σ ο φ ί α ή , π ρ ά γ μ α π ο υ ε ί ν α ι τ ο ί δ ι ο , γ ι α τ ο ν α λ η θ ι ν ό κ ό σ μ ο κ α ι τ η ν α λ η θ ι ν ή γ ν ώ σ η . Έ τ σ ι η μ ε γ ά λ η κ ρ ι τ ι κ ή , π ο υ εδρεύε ι π ά ν ω σ τ ο ο χ υ ρ ό τ η ς α λ ή θ ε ι α ς , κ ινδυνεύε ι ν α π ι α σ τ ε ί η ί δ ια σ τ η ν π α γ ί δ α π ο υ σ τ ή ν ε ι γ ι α τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α .

Ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ μ ι λ ο ύ ν κα ι α κ ο ύ ν σ ή μ ε ρ α φ ι λ ο σ ο φ ί α ε ί ν α ι μ ά λ λ ο ν α π ρ ό ­θ υ μ ο ι ν α δ ε χ τ ο ύ ν τ ι ς υ π ε ρ β ο λ ι κ έ ς α ξ ι ώ σ ε ι ς τ ω ν φ ι λ ο σ ό φ ω ν κ α ι δ ε ν π ι σ τ ε ύ ο υ ν π ι α π ω ς η φ ι λ ο σ ο φ ί α ε ί να ι τ ρ ό π ο ς ν α α π ε ι κ ο ν ί ζ ε τ α ι π ι σ τ ά κ α ι ν α ε ξ η γ ε ί τ α ι α υ θ ε ν τ ι κ ά η π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α . Σε τ έ το ι ε ς α ξ ι ώ σ ε ι ς ο ι π ο λ λ ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι α ν τ ι δ ρ ο ύ ν σ υ ν ή θ ω ς σ υ γ κ ι ν η σ ι α κ ά : μ ε π ε ρ ι φ ρ ό ν η σ η , α π ο δ ο κ ι μ α σ ί α ή ε ι ρ ω ν ε ί α , σ υ χ ν ά μ ά λ ι σ τ α μ ε κ ο ρ ο ϊ δ ε υ τ ι κ ά χ α μ ό γ ε λ α , π ο υ α δ ι ά κ ρ ι τ α σ τ ρ έ φ ο ν τ α ι ε ν ά ν τ ι α σ τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α γ ε ν ι κ ά κ α ι σ τ ο υ ς φ ι λ ο σ ό φ ο υ ς .

Η κ ρ ι τ ι κ ή π ο υ α κ ο λ ο υ θ ε ί δ ε ν α φ ο ρ ά β έ β α ι α ό λ η τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α κ α ι ό λ ο υ ς τ ο υ ς φ ι λ ο σ ό φ ο υ ς π α ν τ ο ύ κα ι π ά ν τ ο τ ε . Ε π ε ι δ ή ό μ ω ς δεν υτιή ρξε φ ι λ ό σ ο φ ο ς σ τ η ν π α ρ ά δ ο σ η π ο υ ν α μ η π ι ά σ τ η κ ε π ο τ έ σ τ η ν π α γ ί δ α τ η ς ο λ ι κ ή ς γ ν ώ σ η ς κα ι ν α μ η γ ο η τ ε ύ τ η κ ε α π ό τ α θ έ λ γ η τ ρ α τ η ς ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ή ς κ α ι α π ό λ υ τ η ς α λ ή θ ε ι α ς , η κ ρ ι τ ι κ ή α υ τ ή , χ ω ρ ί ς ν α έ χε ι ένα γ ε ν ι κ ε υ μ έ ν ο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο , α γ γ ί ζ ε ι ό λ η σ χ ε δ ό ν τ η ν π α ρ α δ ο σ ι α κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α . Ι δ ι α ί τ ε ρ α α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ ι ς α κ ό λ ο υ θ ε ς μ ε γ α λ ό ­σ χ η μ ε ς ε ι κ ό ν ε ς τ η ς :

Ε ί ν α ι , π ρ ώ τ α κ α ι κ ύ ρ ι α , η ε ι κ ό ν α τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς σ α ν -πηγή τ η ς σ ο φ ί α ς . Τ α έ ρ γ α τ η ς , σ φ ρ α γ ι σ μ έ ν α μ ε τ η μ ε γ ά λ η ι δέα τ η ς α λ ή θ ε ι α ς , α π ο τ ε λ ο ύ ν α ν ε ξ ά ν τ λ η τ ε ς π η γ έ ς ι δ ε ώ ν γ ι α τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς . Η φ ι λ ο σ ο φ ί α φ α ν τ ά ζ ε ι σ α ν μ η χ α ν ή π ο υ δεν

κ ά ν ε ι τ ί π ο τ ε ά λ λ ο π α ρ ά ν α π α ρ ά γ ε ι ε ί δ ω λ α , μ ε γ ά λ ε ς ιδέες , ο λ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς , α κ α τ α μ ά χ η τ α ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α . Κ α ι ο φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό ς δ α ί μ ο ν α ς , ε γ κ α τ ε σ τ η μ έ ν ο ς μ έ σ α σ ' α υ τ ή τ η μ η χ α ν ή , ε ν σ α ρ κ ώ ν ε ι τ η β ο ύ λ η σ η γ ι α α λ ή θ ε ι α , γ ι α ο λ ι κ ή σ ύ ν θ ε σ η κα ι σ ύ σ τ η μ α . Ε ίνα ι , μ ε τ α λ ό γ ι α τ ο υ Ν ί τ σ ε , «μια ύ ψ ι σ τ η δ ί ν η γ ύ ρ ω σ τ η ν τ υ ρ α ν ν ί α τ ο υ πνεύματος» .

Μ ' α υ τ ή τ η μ ο ρ φ ή , η φ ι λ ο σ ο φ ί α π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι σ α ν « γ ι γ α ν τ ο μ α χ ί α γ ια τ η ν ο υ σ ί α » , ό π ω ς τ η λένε α π ό τ ο ν κ α ι ρ ό τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , ή « δ ι α ρ κ ή ς θε ία λ ε ι τ ο υ ρ ­γ ί α » , ό π ω ς τη λέε ι ο Χέ:^^κελ. Ε ί ν α ι η φ ι λ ο σ ο φ ί α π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι με τη μ ο ρ φ ή α υ τ ο σ υ ν ε ί δ η σ η ς τ ο υ θ ε ο ύ , π ο υ ε ί να ι π α ρ ώ ν π α ν τ ο ύ , μ ε τ η μ ο ρ φ ή σ κ έ ψ η ς τ ο υ α π ό λ υ τ ο υ π α ρ ό ν τ ο ς : η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή τ η ς π α ρ ο υ σ ί α ς .

Α υ τ ή ο δ η γ ε ί κ α τ ά τ η ν ε ό τ ε ρ η ε π ο χ ή σ τ η ν ιδέα τ η ς ν ό η σ η ς σ α ν κ α θ ρ έ φ τ η τ ο υ κ ό σ μ ο υ π ο υ α γ α π ά ν α α ν τ α ν α κ λ ά ό λ ο τ ο υ τ ο φ ω ς . Τ α ε ί δ ω λ α τ η ς ε ί να ι χ λ ω μ έ ς ε ι κ ό ν ε ς , μ ο ρ φ έ ς ο ν ε ί ρ ω ν , π ο υ ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι τ ι ς π ρ ο β ά λ λ ο υ ν σ α ν α ε ίνα ι π ι σ τ έ ς π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς ( α ν α - π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς ) τ η ς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς . Ο φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό ς σ τ ο χ α σ μ ό ς β γ α ί ν ε ι μ έ σ α α π ό τ ο φ ω ς κ α ι τ η σ κ ι ά τ ω ν ε ι κ ό ν ω ν α υ τ ώ ν μ ' έ ν α ν φ ε υ γ α λ έ ο - α σ τ ρ α π ι α ί ο τ ρ ό π ο . Ο ι ι δ έε ς - ε ι κ ό ν ε ς φ ω τ ί ζ ο υ ν τη φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ν ύ χ τ α , τ η ν ύ χ τ α τ ω ν α σ τ ρ α π ώ ν . Μ ι α κα ι η π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α α γ α π ά ν α κ ρ ύ β ε τ α ι , η φ ι λ ο σ ο φ ί α ε ί να ι τ ο κ υ ν ή γ ι α υ τ ώ ν τ ω ν κ ρ υ ψ ώ ν ω ν , ένα π α ι χ ν ί δ ι τ ο υ λ ό γ ο υ μ ε τ η λ ή θ η κ α ι τ η σ ι ω π ή .

Τ ο π ε δ ί ο τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι π ρ ώ τ α κα ι κ ύ ρ ι α μ ε τ α φ υ σ ι κ ή - α υ τ ή ξ ε κ ι ν ά α π ό τ ο ν θ α υ μ α σ μ ό κα ι τ η ν α π ο ρ ί α , μ ε π ρ ω τ α ρ χ ι κ ά ε ρ ω τ ή μ α τ α τ ο υ τ ύ π ο υ «τί υ π ά ρ χ ε ι ; » ή «τί ε ί να ι π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ; » . Θ έ τ ε ι το π ρ ω τ ε ί ο τ ο υ ε ί να ι κ α ι ό λ α τ α ά λ λ α π ο υ α φ ο ρ ο ύ ν τ η γ ν ώ σ η κ α ι τ η σ κ έ ψ η έ ρ χ ο ν τ α ι δ ε ύ τ ε ρ α . Ο ν τ ο λ ο γ ι κ ά π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ έ ν η α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι κ υ ρ ί ω ς η φ ι λ ο σ ο φ ί α α π ό τ ο ν Π λ ά τ ω ν α κα ι τ ο ν Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ω ς τ ο ν Θ ω μ ά τ ο ν Α κ ι ν ά τ η κα ι ω ς τ ο ν Χ έ γ κ ε λ . Α λ λ ά ένα ν έ ο , τ ο ν ο η σ ι α κ ό μ ο ν τ έ λ ο ε ι σ ά γ ε τ α ι μ ε τ ο ν Ν τ ε κ ά ρ τ σ τ η ν ε ό τ ε ρ η ε π ο χ ή , σ ' α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ο ο ν τ ο λ ο γ ι κ ό , π ο υ β α θ μ ι α ί α π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι κ α ι π α ρ α μ ε ρ ί ζ ε τ α ι . Μ ' α υ τ ό , τ ο π ρ ω τ ε ί ο τ ο υ ε ίνα ι α ν τ ι κ α θ ί σ τ α τ α ι α π ό τ ο π ρ ω τ ε ί ο τ ο υ ν ο ε ί ν κ α ι σ τ η θ έ σ η τ ω ν ό ν τ ω ν μ π α ί ν ο υ ν ο ι ιδέες , ο ι π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς κ α ι ο ι σ κ έ ψ ε ι ς - ω ς π ρ ώ τ η α ρ χ ή τ ο υ φ ι λ ο σ ο φ ε ί ν προβά>^λεται τ ώ ρ α η α μ φ ι β ο λ ί α κ α ι π ρ ω τ α ρ χ ι κ ό το ε ρ ώ τ η μ α : «τί μ π ο ρ ώ να ξέρω:» . Η ν ό η σ η γ ί ν ε τ α ι ο κ α θ ρ έ φ τ η ς τ ο υ κ ό σ μ ο υ . Α λ λ ά κα ι το μ ο ν τ έ λ ο α υ τ ό θ α δ ώ σ ε ι σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η ε π ο χ ή μ ε τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ τ η θ έ σ η σ ' ένα ά λ λ ο , σ τ ο λ ι ν γ κ ο υ ϊ σ τ ι κ ό μ ο ν τ έ λ ο : σ τ η θ έ σ η τ η ς ν ό η σ η ς μ π α ί ν ε ι η γ λ ώ σ σ α κα ι σ τ η θ έ σ η τ ω ν π α ρ α σ τ ά σ ε ω ν ο ι π ρ ο τ ά σ ε ι ς κ α ι ε κ φ ρ ά σ ε ι ς - δ ε ν χ ρ η σ ι μ ε ύ ε ι τ ώ ρ α η α μ φ ι β ο λ ί α ως α ρ χ ή τ ο υ φ ι λ ο σ ο φ ε ί ν π α ρ ά η σ ύ γ χ υ σ η και η α σ ά φ ε ι α τ η ς γλχόσσας" κα ι τ ο π ρ ω τ α ρ χ ι κ ό ε ρ ώ τ η μ α λέε ι : «τί μ π ο ρ ώ ν α κ α τ α λ ά β ω ; » . Α λ λ ά η σ ύ χ ρ ο ν η ε π ο χ ή δεν προβά>νλει α υ τ ό μ ό ν ο τ ο π α ρ ά δ ε ι γ μ α . Ε ν ώ η α ν α λ υ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α α π α π τ ύ χ θ η κ ε μ " α υ τ ό , ά λ λ ε ς μ ο ρ φ έ ς φ ι λ ο σ ο φ ι κ ο ύ σ τ ο χ α σ μ ο ύ π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ο υ ν ά λ λ α μ ο ν τ έ λ α . Ο μ α ρ ξ ι σ μ ό ς π .χ . π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι τ ο κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ι κ ό μ ο ν τ έ λ ο , μ ε τ η ν ε ρ γ α σ ί α ω ς κ ύ ρ ι ο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο , τ η ν α λ λ ο τ ρ ί ω σ η ω ς α ρ χ ή κ α ι π ρ ω τ α ρ χ ι κ ό τ ο ε ρ ώ τ η μ α : «τί μ π ο ρ ώ ν α π ρ ά ξ ω ; » Η ε ρ μ η ν ε υ τ ι κ ή ε ξ ά λ λ ο υ π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι κ ε ίμενα , δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς , γ ε γ ο ν ό τ α , κα τ α σ τ ά σ ε ι ς , έ ρ γ α τ έ χ ν η ς , σ α ν α κ τ ι κ ε ί μ ε ν α π ο υ υ π ά ρ -χ ο υ ν μ ό ν ο μ έ σ α α π ό ε ρ μ η ν ε ί α , κ α τ α ν ό η σ η , σ η μ α σ ι ο λ ό γ η σ η . Μ ε τ ο ε ρ μ η ν ε υ τ ι ­κ ό π α ρ ά δ ε ι γ μ α , α ρ χ ή τ ο υ φ ι λ ο σ ο φ ε ί ν ε ίναι η δ υ σ κ ο λ ί α επ ικο ινων ίας α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς και π ρ ω τ α ρ χ ι κ ό το ε ρ ώ τ η μ α : «τι μ π ο ρ ώ να ε κ φ ρ ά σ ω ; » .

Α λ λ ά τ α μ ο ν τ έ λ α αυτά . τ ό σ ο : α π α ρ α δ ο σ ι α κ ά ό σ ο και τ α σ ύ γ χ ρ ο ν α , δ ε ν ε ίναι π ο τ έ α μ ι γ ή . Ο υ ν τ ο λ ό γ ο ς σ κ έ φ τ ε τ α ι με γ ν ω σ ι ο θ ε α ρ η τ ι κ έ ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς , ο μ ε ν τ α λ ι σ τ ή ς με ο ν τ ο λ ο γ ι κ έ ς , ο λ ινη /κου ϊστής με γ ν ω σ ι ο θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς κα ι ο ν τ ο ­λ ο γ ι κ έ ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς .

Ε ν ώ ο ι σ ύ γ χ ρ ο ν ο ι φ ι λ ο σ ο φ ο ύ ν τ ε ς κ α λ λ ι ε ρ γ ο ύ ν μ ο ρ φ έ ς δ ε υ τ ε ρ ο γ ε ν ο ύ ς σ τ ο χ α σ μ ο ύ { κ α τ α γ ί ν ο ν τ α ι δ η λ α δ ή μ ε ε π ί γ ε ι α α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α , τ α λ ό γ ι α κα ι τ α κ ε ί μ ε ν α , τ ι ς ι δ έε ς και τ α έ ρ γ α τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς , τ η δ ι α δ ι κ α σ ί α α λ λ α γ ή ς τ ο υ κ ό σ μ ο υ , κα ι ό χ ι μ ε τ α ό ν τ α και τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ κ ό σ μ ο υ ) , ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι τ η ς π α ρ ά δ ο σ η ς α γ α π ο ύ ν ν α β λ έ π ο ι α · τ ο ν κ ό σ μ ο α π ό ψ η λ ά κα ι ε π ι σ κ ο π ο ύ ν τ α π ρ ά γ μ α τ α σ α ν α τ α θ ε ω ρ ο ύ ν α π ό υ π ε ρ α ν θ ρ ώ π ι ν η σ κ ο π ι ά . Σ χ ε δ ι ά ζ ο υ ν μ ε γ α λ ό ­σ χ η μ ε ς σ υ ν θ έ σ ε ι ς κα ι α φ ή ν ο ν τ α ι σ ε σ τ ο χ α σ τ ι κ ά ο ν ε ι ρ ο π ο λ ή μ α τ α , ό π ο υ τ ο π ρ α γ μ α τ ι κ ό κα ι τ ο φ α \ ' τ α σ τ ι κ ό σ υ γ χ έ ο ν τ α ι . Φ ι λ ο δ ο ξ ο ύ ν ν α φ τ ά σ ο υ ν σ ε μ ι α ο λ ι κ ή σ ύ ν θ ε σ η , π ο υ ν α δ ίνε ι μ ο ρ φ ή , σ χ ή μ α κα ι ν ό η μ α σ τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ω ν π ρ α γ μ ά -τΐΰν.

Μ ε τ έ τ ο ι ο υ ς μ ο ν ά χ α φ ι λ ό δ ο ξ ο υ ς σ κ ο π ο ύ ς ε ίνα ι δ υ ν α τ ό ν α κάνε ι κ α ν έ ν α ς φ ι λ ο σ ο φ ί α . Η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή α υ τ α π ά τ η έ γ κ ε ι τ α ι σ τ ο σ υ ν ε χ ώ ς ε π α ν α λ α μ β α ν ό μ ε ν ο π α ι χ ν ί δ ι , ν α ο ρ ί ζ ε τ α ι κάθε φ ο ρ ά η ε ν δ ο χ ώ ρ α τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς σ α ν τ ο β α σ ί λ ε ι ο τ η ς α λ ή θ ε ι α ς , έ τ σ ι π ο υ ο φ ι λ ό σ ο φ ο ς ν α ν ιώθε ι α π ό λ υ τ α κ υ ρ ί α ρ χ ο ς μ έ σ α σ ' α υ τ ή ν .

Τ ο ό ν ε ι ρ ο τ η ς α λ ή θ ε ι α ς , π η γ ή ό λ ω ν τ ω ν μ ο ρ φ ώ ν δ ι α ν ο η τ ι κ ή ς ε ξ ο υ σ ί α ς π ά ν ω σ τ ο ν κ ό σ μ ο , θέλε ι π ά ν τ ο τ ε ν α τ α σ κ ε π ά ζ ε ι ό λ α μ ε τ α α έ ρ ι ν α π έ π λ α τ ο υ . Η α λ ή θ ε ι α {το ε ί δ ω λ ο της ) ε ί να ι π ρ ο ο ρ ι σ μ έ ν η ν α ε π ι κ ρ α τ ε ί π α ν τ ο ύ — σ τ η ν α ν ά γ κ η κα ι με τη β ία .

Α λ λ ά η φ ι λ ο σ ο φ ί α δεν ε ίναι γ ν ω σ τ ή σ α ν π η γ ή β ίας κα ι τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ί α ς σ τ ο ν κ ό σ μ ο . Α π λ ά π ρ ο κ α λ ε ί κ α μ ι ά φ ο ρ ά α ν η σ υ χ ί α κα ι τ α ρ α χ ή σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , κ α θ ώ ς θέτε ι σ ε α μ φ ι σ β ή τ η σ η τ ι ς β ε β α ι ό τ η τ ε ς τ ο υ κ ο ι ν ο ύ ν ο υ κα ι α ν τ ι σ τ ρ έ φ ε ι τ η ο υ ν η θ ι σ μ έ ν η ε ι κ ό ν α τ ο υ κ ό σ μ ο υ . Σ π ά ν ι α φτάνε ι σ τ ο σ η μ ε ί ο ν α α π ο τ ε λ ε ί α π ε ι λ ή γ ια τ η ν ι σ χ ύ ο υ σ α τ ά ξ η π ρ α γ μ ά τ ω ν . Δ ίνε ι , κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς , δ ι ά φ ο ρ ε ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς το ί ' κ ό σ μ ο υ , α λ λ ά δ ε ν έ χ ε ι τ η δ ύ ν α μ η ν ' α λ λ ά ξ ε ι τ ο ν κ ό σ μ ο . Κ α θ ώ ς , μ ά λ ι σ τ α , α π ο τ ε λ ε ί τ ώ ρ α ένα σ υ ν τ ε λ ε σ μ έ ν ο μ ό ρ φ ω μ α , φαντάζε ι σ α ν χ λ ω μ ή φ ι γ ο ύ ρ α , μ ε ιδέες που έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό μ α κ ρ ι ν ο ύ ς κ ό σ μ ο υ ς ο ν ε ί ρ ω ν κα ι π ο υ ε ίνα ι α π λ ά ε ί δ ω λ α , π λ ά σ μ α τ α τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ς φ α ν τ α σ ί α ς .

Π α ρ ά ξ ε ν α , υ π ά ρ χ ο υ ν α κ ό μ α ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ π ι σ τ ε ύ ο υ ν σ τ η ν π α ρ ά δ ο σ η κα ι ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν ν α μ α σ τ ο ρ ε ύ ο υ ν ιδέες φ ι λ ο τ ε χ ν ώ ν τ α ς σ υ ν θ έ σ ε ι ς σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ α π ρ ό τ υ π α τ η ς . Ε ίνα ι σ α ν τους α ξ ι ο θ α ύ μ α σ τ ο υ ς ε κ ε ί ν ο υ ς λ α ϊ κ ο ύ ς τ ε χ ν ί τ ε ς , π ο υ ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν α κ ό μ α σ ή μ ε ρ α ν α κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ο υ ν π α ρ α δ ο σ ι α κ ά σ κ ε ύ η , ά σ χ ε τ α α ν αυτά δεν ε ξ υ π η ρ ε τ ο ύ ν π ι α τ η ζ ω ν τ α ν ή π ρ ά ξ η και π ρ ο ο ρ ί ζ ο ν τ α ι μ ό ν ο γ ι α δ ι α κ ο σ μ η τ ι κ ο ύ ς σ κ ο π ο ύ ς . Α ν κ α ι τ α έ ρ γ α α υ τ ά τ ω ν σ ύ γ χ ρ ο ν ω ν φ ι λ ο σ ο φ ο ύ ν τ ω ν ε ίναι σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α υ π ο π ρ ο ϊ ό ν τ α τ η ς ν ε κ ρ ή ς π ια α π ό κ α ι ρ ό α ρ χ ι τ ε κ τ ο ­ν ι κ ή ς τ ο υ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς και κ α ν έ ν α ς δεν π ι σ τ ε ύ ε ι π ω ς μ ε τ ε χ ν η τ ή α ν α π ν ο ή μ π ο ρ ε ί ν α ε π α ν α φ ε ρ θ ε ί σ τ η ζ ω ή η σ υ σ τ η μ α τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ η ς π α ρ ά δ ο σ η ς , ω σ τ ό σ ο α υ τ ά (π,χ . σ χ ή μ α τ α τ ο υ ν έ ο θ ω μ ι σ μ ο ύ και τ η ς νέας ο ν τ ο λ ο γ ί α ς ) π ρ ο ­β ά λ λ ο ν τ α ι σ α ν ν α ε ίνα ι ζ ω ν τ α ν έ ς ε κ φ ρ ά σ ε ι ς τ ο υ κ α ι ρ ο ύ μας . Ε ί να ι μ ά λ λ ο ν τ α σ χ ή μ α τ α αυτά σ α ν τ α κ ο κ τ έ ι λ α π ό δ ι ά φ ο ρ α π ο τ ά α π έ ν α ν τ ι σ τ α κ λ α σ ι κ ά φ ι λ ο -σ ο φ ή μ α τ α π ο υ α ν α β λ ύ ζ ο υ ν σ α ν κ α θ ά ρ ι α ν ε ρ ά α π ό τ η ν π η γ ή .

Α λ λ ά η κ ρ ι τ ι κ ή π ο υ α κ ο λ ο υ θ ε ί δ ε ν α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ α έ ρ γ α τ ω ν σ ύ γ χ ρ ο ν ω ν

10

ε κ ι γ ό ν ω ν τ η ς σ υ σ τ η μ α τ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς . Δ ε ν α ν α φ έ ρ ε τ α ι ε π ί σ η ς σ ε σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς μ ο ρ φ έ ς σ τ ο χ α σ μ ο ύ , π ο υ ε ί να ι μ ο ρ φ έ ς κ ρ ι τ ι κ ή ς κ α ι μ ο ρ φ ω τ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς (π.χ . ε π ι σ τ η μ ο λ ο γ ί α , γ λ ω σ σ ο α ν ά λ υ σ η , ε ρ μ η ν ε υ τ ι κ ή , ι σ τ ο ρ ί α τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς ) κ α θ ώ ς κα ι σ ε έ ρ γ α π ο ι η τ ώ ν π ο υ μ ι λ ο ύ ν φ ι λ ο σ ο φ ί α . Α φ ο ρ ά μ ο ν ά χ α τ η θ ε ω ρ η σ ι α κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ η ς π α ρ ά δ ο σ η ς . Σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α , α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ ε τ υ π ι κ ά π α ρ ά γ ω γ α τ η ς . σε θ ε ω ρ ί ε ς - μύθους π ο υ π α ρ ι σ τ ά ν ο υ ν θ ε α μ α τ ι κ ά ε κ λ ε π τ υ σ μ έ ν ε ς κ α ι θεα­τ ρ ι κ ά σ κ η ν ο θ ε τ η μ έ ν ε ς ε ι κ ό ν ε ς τ ο υ κ ό σ μ ο υ . Γ ι α τ ί , ό π ω ς λέε ι ο Φ ρ ά ν σ ι ς Μ π έ ι ­κ ο ν , ό σ α φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α ε π ι ν ο ή θ η κ α ν κα ι έ γ ι ν α ν α π ο δ ε χ τ ά , τ ό σ α θ ε α τ ρ ι κ ά έ ρ γ α δ η μ ι ο υ ρ ^ / ή θ η κ α ν , σ κ η ν ο θ ε τ ή θ η κ α ν , π α ί χ τ η κ α ν μ π ρ ο σ τ ά σ τ α μ ά τ ι α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν κα ι χ ε ι ρ ο κ ρ ο τ ή θ η κ α ν . Ο ι θ ε ω ρ ί ε ς , π ο υ α υ τ ο σ υ σ τ ή ν ο ν τ α ι σ α ν α ν α π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς τ η ς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς , δ εν ε ίνα ι π α ρ ά π ο ι η τ ι κ έ ς σ υ ν θ έ σ ε ι ς π ο υ μ ε τ α β ά λ λ ο υ ν π λ α σ μ α τ ι κ ά τ ο ν κ ό σ μ ο σ ε θ ε α τ ρ ι κ ή σ κ η ν ή . Η φ ι λ ο σ ο φ ί α λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί έ τσ ι σ α ν π ο ι η τ ι κ ή τ έ χ ν η , π ο υ π ρ ο σ φ έ ρ ε ι ε π ι ν ο η μ έ ν ε ς κα ι π λ α σ τ έ ς ε ι κ ό ν ε ς τ ο υ κ ό σ μ ο υ , θ ε α τ ρ ι κ ά έ ρ γ α π ο υ η π λ ο κ ή τ ο υ ς έχε ι σ χ ε δ ι α σ τ ε ί γ ι α ν α γ ίνε ι δ ε χ τ ή α π ό τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς σ α ν η π ρ α γ μ α τ ι κ ή π λ ο κ ή τ ω ν σ υ μ β ά ν τ ω ν π ο υ σ υ ν θ έ τ ο υ ν τ ο ν κ ό σ μ ο .

Τ ο π ι ο κ ρ ί σ ι μ ο ε ρ ώ τ η μ α π ο υ γ ε ν ν ά η κ ρ ι τ ι κ ή α υ τ ή α φ ο ρ ά τ η ν ί δ ια τ η ς τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α κα ι ν ο μ ι μ ό τ η τ α : ε ί να ι τ ά χ α δ υ ν α τ ή μ ι α κ ρ ι τ ι κ ή τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς χ ω ρ ί ς φ ι λ ο σ ο φ ι κ έ ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς , ό ρ ο υ ς κα ι κ ρ ι τ ή ρ ι α ; Γ ι α τ ί , α ν κ ρ ι τ ι κ ή τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς σ η μ α ί ν ε ι φ ι λ ο σ ο φ ί α , α υ τ ή δεν ε ί να ι μ ό ν ο η α ν ε μ ό σ κ α λ α π ο υ σ ε α ν ε β ά ζ ε ι ψ η λ ά κα ι π ο υ τ ε λ ι κ ά θ α σ ο υ ε ίνα ι ά χ ρ η σ τ η , α φ ο ύ α ν ε β ε ί ς σ ε μ ια κ ο ρ φ ή π ο υ ή τ α ν ο σ κ ο π ό ς σ ο υ . Η κ ρ ι τ ι κ ή ε ί να ι δ υ ν α τ ή μ ό ν ο με φ ι λ ο σ ο φ ι κ έ ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς , π ρ ά γ μ α π ο υ σ ε ε ξωθε ί ν α π ε ρ ι π λ α κ ε ί ς π ά λ ι σ τ η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή δ ί ν η κ α ι ν α κ υ λ ή σ ε ι ς π ί σ ω σ τ ο β ά λ τ ο τ ο υ φ ι λ ο σ ο φ ι κ ο ύ α γ ώ ν α . Κ α ι ε ί να ι ν ό μ ι μ η , α ν α σ κ ε ί τ α ι μ ε φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά κ ρ ι τ ή ρ ι α . Τ ο ε ρ ώ τ η μ α π ο υ π ρ ο β ά λ λ ε τ α ι ε π ί μ ο ν α , ε ί να ι α ν ο κ ρ ι τ ι κ ό ς ε ίνα ι σ ε θ έ σ η π α ί ζ ο ν τ α ς — έ σ τ ω κ α ι α ν α δ ρ ο μ ι κ ά — τ ο α ν τ α γ ω ν ι ­σ τ ι κ ό φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό π α ι χ ν ί δ ι ν α δε ι τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α δ ι α κ ρ ι τ ι κ ά και κ ρ ι τ ι κ ά .

Η δ υ σ κ ο λ ί α σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η κ ρ ι τ ι κ ο ύ λ ό γ ο υ π ε ρ ί φ ι λ ο σ ο φ ί α ς ο φ ε ί λ ε τ α ι μ ά λ λ ο ν σ τ η ν κ υ ρ ι α ρ χ ί α μ ι α ς γ λ ώ σ σ α ς δ ι ά χ υ τ η ς α π ό θ ε ω ρ ί α . Ε π ε ι δ ή δ η λ α δ ή η γ λ ώ σ σ α μας ε ί να ι β α θ ι ά δ ι α π ο τ ι σ μ έ ν η α π ό θ ε ω ρ ί α , ε ί να ι α δ ύ ν α τ ο ν α μ ι λ ή σ ο υ μ ε κ ρ ι τ ι κ ά γ ι α τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α και τ α κ ε φ ά λ α ι α τ η ς , γ ι α τ ο λ ό γ ο κα ι τ η ν τ ά ξ η , γ ι α τ ο α λ η θ ι ν ό κ α ι τ ο α π ό λ υ τ ο , γ ι α τ ο κ α λ ό κα ι τ ο ω ρ α ί ο , τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η κ α ι τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α , χ ω ρ ί ς ν α β ρ ε θ ο ύ μ ε π α γ ι δ ε υ μ έ ν ο ι σ τ ο χ ώ ρ ο τ ω ν ε ν ν ο ι ώ ν κ α ι τ ω ν θ ε ω ρ ι ώ ν τ η ς . Α ν η κ ρ ι τ ι κ ή ε ξ υ π η ρ ε τ ε ί μ ι α νέα σ κ έ ψ η , α ν τ ι μ έ τ ω π η σ τ η ν π α λ ι ά , η α ν τ ί - θ ε σ η π ρ ο β ά λ λ ε ι τ ε λ ι κ ά τ η θ έ σ η , π ο υ α π ο τ ε λ ε ί τ η ν π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η γ ι α ν α υ π ά ρ ξ ε ι ο π ο ι α δ ή π ο τ ε ά>.λη θ έ σ η .

Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι τ ρ ό π ο ς ν α κάνε ι κ α ν έ ν α ς κ ρ ι τ ι κ ή τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , χ ω ρ ί ς ν α ε ίνα ι εκε ί π α ρ ώ ν , σ τ ο ν τ ό π ο ό π ο υ λ α μ β ά ν ε ι χ ώ ρ α η α ν α μ έ τ ρ η σ η , χ ω ρ ί ς ν α κ ι ν ε ί τ α ι α π ό α π α ι τ η τ ι κ ά φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α τ ο υ κ α ι ρ ο ύ τ ο υ κα ι χ ω ρ ί ς ν α κ α τ έ χ ε τ α ι α π ό κ α ι ν ο ύ ρ ι ε ς σ κ έ ψ ε ι ς κα ι σ υ γ κ ρ ο τ η μ έ ν ε ς α π ό ψ ε ι ς γ ι α τ η φ ύ σ η κ α ι τ ο ρ ό λ ο τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ς ε ρ γ α σ ί α ς .

Μ ' α υ τ ό τ ο ν ό η μ α , ο λ ό γ ο ς π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι εδώ είναι α ν α π ό φ ε υ κ τ α φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό ς . Α λ λ ' α ν κα ι ε ίνα ι φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό ς , δ ε ν απευθύνετα ι ε ι δ ι κ ά σ ε φ ι λ ο ­σ ό φ ο υ ς . Α π ε υ θ ύ ν ε τ α ι π ι ο π ο λ ύ σ ' εκε ίνους π ο υ η σ κ έ ψ η τους έ χ ε ι μ ια α μ ε σ ό τ η τ α κ α ι μένε ι α ν ε ξ ά ρ τ η τ η α π ό κ λ ε ι σ τ ά φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά κ υ κ λ ώ μ α τ α , α π ό α λ λ η > ^ γ γ υ α ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ α κ α ι α π ό τ η λ ο γ ο κ ρ ι σ ί α π ο υ ε π ι β ά λ λ ε τ α ι σ υ ν ή θ ω ς

σ τ ο υ ς φ ι λ ο σ ό φ ο υ ς μ έ σ α α π ό τ η ν ο ρ γ α ν ω μ έ ν η κ ο ι ν ό τ η τ α κ α ι μ έ σ α α κ ό μ α α π ό τ α ί δ ια τ ο υ ς τα έ ρ γ α .

Σ τ η ν ε λ ε ύ θ ε ρ η α γ ο ρ ά έ ν α ς δ ι ά λ ο γ ο ς γ ι α τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α κ ά ν ε ι ά μ ε σ α κ α τ α ­ν ο η τ ό τ ο ρ ό λ ο τ η ς π α ρ ά δ ο σ η ς κ α ι δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί ε υ κ α ι ρ ί ε ς γ ι α τ ο ξ ε κ α θ ά ρ ι σ μ α τ ω ν λ ο γ α ρ ι α σ μ ώ ν μας μ ε τ η ν ι σ τ ο ρ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή σ υ ν ε ί δ η σ η . Α λ λ ά , π α ρ ' ό λ ο π ο υ τ ο θ έ μ α τ ο υ δ ι α λ ό γ ο υ α υ τ ο ύ ε ί ν α ι σ π ο υ δ α ί ο , η α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ά ε κ τ ε θ ε ι μ έ ν η α π ό π ο λ λ έ ς π λ ε υ ρ έ ς . Η δ υ σ κ ο λ ί α ο φ ε ί λ ε τ α ι β α σ ι κ ά σ τ η ν ε ι δ ι κ ή σ υ ν θ ή κ η ν α γ ί ν ε τ α ι κ α ι η κ ρ ι τ ι κ ή , π ο υ έ χ ε ι σ τ ό χ ο τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α , σ τ ό χ ο ς φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ς κ ρ ι τ ι κ ή ς . Ε π ε ι δ ή η κ ρ ι τ ι κ ή ε ί να ι κ ι ό λ α ς α π ό τ η ν α ρ χ ή ε ν σ ω μ α ­τ ω μ έ ν η σ τ η ν κ α τ α σ κ ε υ ή π ο υ ε ί να ι ν α κ ρ ι θ ε ί , δ ε μ π ο ρ ε ί ν α β ρ ε ι κ α ν έ ν α ς τ ό π ο ν α σ τ α θ ε ί έ ξ ω α π ό τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α , π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ ν α ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ν α τ η ν κ ι ν ή σ ε ι . Κ α ι δε θα κ α τ ο ρ θ ώ σ ε ι να τ η ν τ ρ α ν τ ά ξ ε ι , χ ω ρ ί ς να τ ρ α ν τ α χ τ ε ί μ α ζ ί κα ι η ίδ ια τ ο υ η σ κ έ ψ η .

Κ α θ ώ ς η φ ι λ ο σ ο φ ί α έ χ ε ι με ί ν ε ι π ί σ ω μ α ς σ α ν έ ρ η μ η χ ώ ρ α , η κ ρ ι τ ι κ ή κ α ι μ ο ρ φ ω τ ι κ ή σ κ έ ψ η α π λ ώ ν ε τ α ι τ ώ ρ α μ π ρ ο σ τ ά μας σ α ν ο μ ο ν α δ ι κ ό ς κ α τ ο ι κ ή σ ι μ ο ς τ ό π ο ς . Α υ τ ό δ ε ν πάε ι ν α πε ι π ω ς η α λ ή θ ε ι α έ χ ε ι α π λ ά μ ε τ α κ ο μ ί σ ε ι . . . Κ ρ ι τ ι κ ή ε δ ώ δ ε ν σ η μ α ί ν ε ι ε ρ γ α σ ί α κ α τ α σ τ ρ ο φ ή ς τ η ς π α ρ ά δ ο σ η ς , ι δ ω μ έ ν η ς α π ό τ η ν ψ η λ ή σ κ ο π ι ά τ ο υ σ η μ ε ρ ι ν ο ύ π α ν τ ο δ ύ ν α μ ο υ λ ό γ ο υ . Τ α λ ά θ η κ α ι τ α κ α κ ά , π ο υ ε π ι σ η ­μ α ί ν ο ν τ α ι , δ εν έ χ ο υ ν ν ό η μ α π α ρ ά μ ό ν ο σ τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό μ ι α ς π ρ α κ τ ι κ ή ς π ο υ ε ί να ι σ υ ν ε χ ό μ ε ν η . Π ρ ο τ ο ύ κ α τ α γ γ ε λ θ ο ύ ν ο ι ι δ έε ς κ α ι ο ι θ ε ω ρ ί ε ς σ α ν ε ί δ ω λ α , π λ ά ν ε ς ή α υ τ α π ά τ ε ς , π ρ έ π ε ι ν α β ρ ε θ ο ύ ν μ έ σ α σ τ ο π ρ α γ μ α τ ι κ ό π ο υ μ α ς σ υ μ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι . ' Ο π ω ς ο β α ρ ώ ν ο ς Μ υ ν χ ά ο υ ζ ε ν , η κ ρ ι τ ι κ ή π ρ έ π ε ι να βγε ι α π ό το ν ε ρ ό τ ρ α β ώ ν α α ς τ ο ν ε α υ τ ό τ η ς α π ό τ α μ α λ λ ι ά .

Α ν η φ ι λ ο σ ο φ ί α π ρ ο β ά λ λ ε τ α ι μ έ σ α α π ό τ η ν π α ρ ά δ ο σ η μ ε τ ο φ ω ς τ η ς μ έ ρ α ς , η κ ρ ι τ ι κ ή τ η ς έ ρ χ ε τ α ι φ υ σ ι κ ά μ ε τ ο σ ο ύ ρ ο υ π ο . Η φ ι λ ο σ ο φ ί α έ δ υ σ ε , α λ λ ά τ ο ε ί δ ω λ ο τ η ς π α ρ α μ έ ν ε ι α κ ό μ α σ τ ο ν ο ρ ί ζ ο ν τ α . Ε ί ν α ι μ ι α σ κ ι ώ δ η ς ε ι κ ό ν α π ο υ σ υ ν ε χ ί ζ ε ι ν α π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι γ υ ρ ε ύ ο ν τ α ς τ ο ν ό η μ α τ ο υ θ α ν ά τ ο υ τ η ς . Ν α μ ι λ ά ς σ τ η σ κ ι ά τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς ε ί να ι σ α ν α μ ι λ ά ς μ ε τ ο φ ά ν τ α σ μ α τ η ς . Κ α ι τ α φ α ν τ ά σ μ α τ α δεν α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο ν τ α ι μ ε ξ ό ρ κ ι α . Ε ί ν α ι α ν ά γ κ η ν α κ ο υ β ε ν τ ι ά ζ ο υ μ ε τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α ( τ ο φ ά ν τ α σ μ α τ η ς ) , ν α τ η ς λ έ μ ε ν α μ α ρ τ υ ρ ή σ ε ι α π ό π ο ύ β γ ή κ ε , π ώ ς μ ί λ η σ ε , τ ί υ π η ρ ε τ ο ύ σ ε , π ώ ς έ φ τ α σ ε σ τ η σ υ ν τ έ λ ε ι α τ η ς .

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η πηγή της σοφίας

! . Τ Ο Ο Π ί Ο Τ Ω Ν Ε Κ Λ Ε Κ Τ Ω Ν

Η φιλοσοφία είναι μια μεγάλη βιβλιοθήκη. Τα ράφια της είναι ανοΓ/τά και τα βιβλία μετακινούνται αλλάζοντας συνεχώς θέσεις και σειρές· έτσι αυτά δεν ταχτοποιούνται ποτέ στις τελικές τους θέσεις. Επιπλέον, δεν υπάρχει καμιά ομοιογένεια σ' όλη αυτή την ποικιλία των κειμένων που καταχωρίζονηται εδώ. Οι άνθρωποι που μιλούν φιλοσοφία είναι πολύ ανόμοιοι μεταξύ τους. Άλλοι είναι δάσκαλοι της σοφίας, όπως ο Πλάτων, ο Αυγουστίνος, ο Ντεκάρτ, ο Χέγκελ, ο Κοντ· άλλοι είναι διαφωτιστές, όπως οι αρχαίοι σοφιστές, ο Λοκ, ο Ντιντερό, ο Λέσινγκ και πολλοί σύγχρονοι στοχαστές· άλλοι είναι ποιητές ιδεών, αφοριστικοί και σατιρικοί φιλόσοφοι, όπως ο Βολ-ταίρος, ο Κίρκεγκωρ, ο Νίτσε. Κοντά σ' αυτούς πρέπει να λογαριά­σουμε έναν τεράστιο ανώνυμο σωρό από λόγια που κυκλοφορούν μέσα από τους αιώνες και διακινούνται στις λαϊκές αγορές σαν φτηνή πραμάτεια από τους πλανόδιους φιλοσόφους και τους δημοσιογράφους της φιλοσοφίας. Και υπάρχουν πολλοί άλλοι που είναι μόνο βιβλιο­θηκάριοι, επιφορτισμένοι με τις αγορές και τις ταξινομήσεις των βιβλίων, ή που έχουν σαν έργο τους την ενημέρωση των καταλόγων που χρησιμοποιούν οι αναγνώστες. Όλο ι όμως αυτοί οι άνθρωποι, που ονομάζονται φιλόσοφοι, έχουν παρ' όλες τις διαφορές τους μια βαθειά ομοιότητα: φέρονται αιχμαλωτισμένοι από τη μεγάλη ιδέα πως έχουν καταχτήσει την αλήθεια, πως κατοικούν στο βασίλειο της ή, τουλάχιστο, πως έχουν ανακαλύψει το δρόμο που οδηγεί σ' αυτήν.

Τις θεωρίες και τις ενοράσεις τους οι φιλόσοφοι τις απολαμβά­νουν με τον τρόπο που απολαμβάνουμε ένα ονειροπόλημα δίπλα στην πραγματικότητα που είμαστε αναγκασμένοι να ζούμε. Μοιάζουν σαν να γοητεύονται από τα ίδια τους τα λόγια. Αλλάζουν κρυφά τη

γλώσσα και τρέφουν την αυταπάτη πως έτσι βγάζουν στην επιφάνεια τα εσώτερα μυστικά του κόσμου. Οι ίδιοι πιστεύουν πως προσφέρουν μια βαθειά γνώση της πραγματικότητας. Και, καθώς είναι συνήθως ενθουσιασμένοι από τις διανοητικές επιχειρήσεις τους. πλάθουν τα πιο ευφάνταστα σχέδια για τον κόσμο, συνθέτουν τα πιο απίθανα σενάρια για το σύνολο των πραγμάτων και των γεγονότων.

Η φιλοσοφία παρουσιάζεται έτσι σαν δύναμη που ναρκώνει και αποκοιμίζει το νου φέρνοντας τον σε μια ονειρική κατάσταση. Αν η θρησκεία είναι το όπιο των μαζών, η φιλοσοφία είναι το όπιο των εκλεκτών. Σε μια μακραίωνη παράδοση, από τον Πλάτωνα ως τον Χέγκελ, περιορίστηκε σε στενούς κύκλους λίγοον εκλεκτών του πνεύ­ματος. ' Οπως λέει μια διαφήμιση για ένα νέο φιλοσοφικό περιοδικό, «ιστορικά, η φιλοσοφία θεωρείται η πηγή της σοφίας και της σκέψης για λίγους εκλεκτούς». Και η πιο διαδομένη άποψη για το κοινό της είναι πως οι φιλόσοφοι απευθύνονται σε φιλοσόφους, σε λίγους ειδικούς, και η διάδοση των ιδεών τους στο λαό είναι δουλειά των δημοσιογράφων.

Διαφορετικά από τους σοφούς, που απευθύνονται στις μάζες, οι φιλόσοφοι περιφρονούν συνήθως το πλήθος σαν μάρτυρα της αναλή-θειας και της πλάνης. Αν κάποιοι απ' αυτούς ενδιαφέρονται πραγ­ματικά γ ια το λαό, δείχνουν το ενδ ιαφέρον τους γράφοντας άμεσα για τους πολλούς. Γιατί η φιλοσοφία, όπως η ποίηση, δεν εκλαϊκεύεται. ' Η κάνεις φιλοσοφία για τον καθένα ή μονάχα για ένα στενό κύκλο ειδικών. Αν γράφεις για τους λίγους και εκλεκτούς, δεν υπάρχει βέβαια τρόπος να περάσει στον πολύ κόσμο ακέρια και σωστή η σκέψη σου, μέσα από απλά περιγράμματα της.

2 . Ε Ι Δ Ω Λ Α Κ Α Ι Μ Α Σ Κ Ε Σ

Αλλά οι φιλόσοφοι, είτε απευθύνονται στους πολλούς (πράγμα σπάνιο) είτε στους λίγους, προβάλλουν το λόγο τους με μια καθολικότητα και τον συνοδεύουν με απόλυτες αξιώσεις πάνω στην αλήθεια. Η φιλο­σοφία περιτριγυρίζει και αγκαλιάζει τα πάντα. Προβάλλει την εικόνα της πάνω στον κόσμο και όλα παίρνουν τότε τη μορφή και το σχήμα της, όλα κινούνται στο ρυθμό της. ΟΆριστοτέλης π.χ. σχεδίασε μια εικόνα του κόσμου που προϋποθέτει ότι η ύλη έχει μέσα της σκοπό και τάση για τελείωση, δύναμη για μορφή. Η εικόνα αυτή παριστάνει τα πάντα ταχτοποιημένα σ' έναν κόσμο που δείχνει ότι υπάρχει μια διάταξη σκοπών και μαζί ένας τελικός σκοπός. Η θεωρία του φιλό­σοφου δεν είναι ένας μύθος που λέει πώς θα μπορούσε να είναι ο κόσμος παρά ένα είδωλο του κόσμου. Ρίχνει τα πέπλα της πάνω στα

14

πράγματα κι αυτά παίρνουν τότε συγκροτημένη μορφή και εύλογο σχήμα. Αλλά η πραγματικότητα σχίζει πάντοτε τα φιλοσοφικά πέπλα. Η ιστορία υπονομεύει τη φιλοσοφία, που μιλάει στο όνομα της αλήθειας, καταστρέφει τις παγιωμένες θεωρητικές μορφές και ανα­τρέπει τις κρυσταλλωμένες μέσα στη γλώσσα και στην παράδοση εννοιολογικές και λογικές ισορροπίες. Επειδή μάλιστα ο φιλοσο­φικός λόγος χαρακτηρίζεται από μια νοητική πύκνωση, χάνεται εύκολα η αναφορά του στην υπάρχουσα πραγματικότητα ή τουλάχι­στο γίνεται αμυδρή και θολή η εικόνα'της.

' Ολη η δυσκολία με τη φιλοσοφία είναι πως αυτή αποτελεί έναν τρόπο να βλέπουμε τον κόσμο έμμεσα: επειδή όλα εδώ είναι ορατά μονάχα με είδωλα που πλάθονται για να λειτουργούν ως παραστατικά και θεωρητικά ενδιάμεσα {εικόνες, μεταφορές, μοντέλα, ιδέες, θεωρί­ες), τίποτε δεν μπορεί να φανεί άμεσα, έξω από την εσωτερική αυτή σκηνή, τη σκέψη, όπου διαδραματίζεται η υπόθεση του κόσμου και της γνώσης του.

Οι φιλόσοφοι είναι ηθοποιοί δύο κόσμων: από τη μια παίζουν σ' αυτή την εσωτερική σκηνή, που κατά κάποιο τρόπο νιώθουν ιδιοκτήτες της, και από την άλλη παίζουν στη μεγάλη σκηνή της ιστορίας. Μπαίνουν μάλιστα στη σκηνή του κόσμου και διαδραμα­τίζουν τους ρόλους τους μασκαρεμένοι. Ο Ντεκάρτ ομολογεί: «σαν τους θεατρίνους που φορούν μάσκα για να μη φαίνεται πάνω στο μέτωπο τους η ντροττή, έτσι μπαίνω στη σκηνή του κόσμου-μασκα­ρεμένος». Οι φιλόσοφοι, /^ει ο Σοπενχάουερ, «φαίνονται, όταν γρά­φουν, σαν να φορούν μάσκες- άλλοι μοιάζουν, καθώς γράφουν, σαν να κάνουν μορφασμούς, άλλοι πηδούν σαν τα πουλιά από κλαδί σε κλαδί και άλλοι είναι μακιγιαρισμένοι σαν τις κοπέλες».

Οι φιλόσοφοι μπαίνουν στη σκηνή του κόσμου μεταμφιεσμένοι, μακιγιαρισμένοι, μασκαρεμένοι! Τι έχουν τάχα να κρύψουν; Θέλουν άραγε να κρύψουν τιμ ταραχή και το τρακ που νιώθουν στη σκηνή, να κρύψουν την αμηχανία και το μούδιασμα του νου τους; ' Η θέλουν να κρύψουν τις προθέσεις και τα πάθη τους; Μήπως η μάσκα είναι το ίδιο το πρόσωπο τους και με τη .λογική και τα επιχειρήματα τους θέλουν στην πραγματικότητα να συγκαλύψουν ενστικτώδεις παρορ­μήσεις και ηθικές προκαταλήψεις, βαθιά ριζωμένες μέσα τους; Γιατί, αν και οι φιλόσοφοι προβάλλονται συχνά σαν ξεχωριστά μυαλωμένα άτομα, είναι αλήθεια πως πολλοί απ' αυτούς —αν όχι όλοι— κινούνται και από άλογες δυνάμεις. Κινούνται από ένστικτα και πάθη, από βιώματα αδυναμίας και ανεπάρκειας, αγωνίας και ανίας, από'προβλή-ματα ενοχής, ναυτίας, κοινωνικής απομόνωσης, ανομίας, αλλοτρίω-

15

σης. Είναι άτομα διφορούμενα και αντιφατικά, περήφανα και αλαζο­νικά, σπουδαιοφανή και πολύ φιλόδοξα.

Συχνά δοκιμάζουν, μέσα από τα έργα τους, ποικίλους τρόπους μεταμφίεσης, συγκάλυψης, σιωπής, θέλοντας να κρύψουν τα κοινω­νικά και πολιτικά ή ηθικά ενδιαφέροντα τους για τον κόσμο. Ο φιλοσοφικός λόγος δεν περιγράφει μόνο παρά και δικαιολογεί μαζί τον κόσμο που υπάρχει.

Η χεγκελιανή θεωρία, που λέει ότι το πραγματικό είναι λογικό και το λογικό πραγματικό θέλει να δείξει πώς είναι στ ' αλήθεια τα πράγματα και μαζί να δώσει λόγο της ύπαρξης τους. Αν τα πράγματα είναι έτσι, γιατί τάχα να θέλουμε να τα οΛλάξουμε; Ο φιλόσοφος όπως ο λογοτέχνης, προδίνει (δεν μπορεί να κρύψει) τις βαθύτερες προθέσεις του: επενδύει στην όλη επιχείρηση του λόγου τα ενδιαφέ­ροντα του για τον κόσμο.

Εντούτοις, ο φιλοσοφικός λόγος προβάλλεται συχνά με μια επίφαση αντικειμενικότητας, σαν να είναι απαλλαγμένος από ενδια­φέροντα και σκοπούς. Οι φιλόσοφοι αγαπούν να κρύβουν τις ιδεολο­γικές προϋποθέσεις της σκέψης τους, λες και η ιδεολογία εισάγεται λαθραία στη χώρα της φιλοσοφίας. Στην πραγματικότητα, βέβαια, αυτοί κάνουν ιδεολογία, ακόμα κι αν μιλούν στο όνομα μιας φιλοσο­φίας ιδεολογικά ουδέτερης. Το κακό μ' αυτούς δεν είναι πως έχουν ενδιαφέροντα αλλά πως παραπειστικά τα κρύβουν ή τα πνίγουν ολότελα στη σιωπή. Αν αυτό δεν είναι παραπλάνηση, συγκάλυψη ή υποκρισία, δεν είναι τουλάχιστον αυτοεξαπάτηση ή κακή πίστη;

3 . Δ Ι Α Ν Ο Η Τ Ι Κ Α Ν Ε Φ Ε Λ Ω Μ Α Τ Α

Οι φιλόσοφοι μας έρχονται από μακριά. Τις μεγάλες αποστάσεις φ.αίνεται πως αυτοί τι^ έχουν διανύσει στα σκοτεινά. Έχοντας πα-λαίψει με τα σκοτάδια στο κυνήγι της αλήθειας, που μόνο σε βάθη μπορεί να αναζητηθεί και από εκεί να ανασυρθεί, σε τόπους όπου η συνείδηση μάχεται να ανακαλύψει τα πράγματα και να τα ονομάσει σαν να τα συναντά για πρώτη φορά, τους-βρίσκει η μέρα. Αλλά, όταν περάσει η νύχτα και έρθει το φως, τότε η αλήθεια (το φάντασμα της) δεν είναι πια εκεί. Το φιλοσοφικό ττνεύμα περνά σε περίοδο ανάπαυ­σης, μια και κανένας δεν έχει ανάγκη από τα φώτα του στη φωτεινή επιφάνεια της ζωής.

Επειδή οι φιλόσοφοι είναι άνθρωποι που ερευνούν στις ερημιές και επιδίδονται στο κυνήγι των κρυψώνων που η πραγματικότητα ανοίγει μπροστά τους, δεν είναι παράξενο που οι ίδιοι αποφεύγουν να εκθέτουν τις σκέψεις τους στο φως. Με εξαίρεση ορισμένα απόκρυφα

θρησκευτικά κείμενα ή μοντέρνα ποιήματα, τα φιλοσοφικά κείμενα είναι, γενικά, τα πιο ασαφή, νεφελώδη και σκοτεινά γραπτά που μπορεί να βρει κανένας στην ιστορία της κουλτούρας. Η αλήθεια εδώ αγαπά να μένει κρυμμένη, 'ίσως μάλιστα αυτό περνά και σαν κίνητρο ενδιαφέροντος για όσους πιστεύουν πως η έκδηλη αλήθεια δεν θα είχε καμιά γοητεία. Αλλά οι πολλοί άνθρωποι αντιδρούν στη συστηματική ασάφεια και συσκότιση, που χαρακτηρίζει πολλά φι­λοσοφικά κείμενα, μ' ένα αίσθημα αποδοκιμασίας.

Το επιχείρημα, που συνήθως αντιτείνουν οι δημιουργοί για την ασάφεια, είναι πως η δημιουργική διάνοια δεν μπορεί να εκφράζεται απλά και μονοσήμαντα και πως η «εξαίρεση» έχει πάντοτε κάτι ακατανόητο και ασαφές για τους άλλους όπως και για τον ίδιο τον εαυτό. Γιατί οι φιλόσοφοι, όπως οι καλλιτέχνες, δημιουργούν με την παρόρμηση κάποιας εσωτερικής δύναμης που ενεργεί παράδοξα. Έτσι δικαιολογείται ο λόγος τους σαν αποτέλεσμα κατάδυσης της σκέψης τους σε τόπους σκοτεινούς και απόκοσμους. Είναι σαν το λόγο που έδειχνε ο Μονταίνι: «να ένας λόγος ασαφής, να ένας παράδοξος λόγος, ένας λόγος όπου χάνεται ο νους».

Ο φιλοσοφικός λόγος δεν βγαίνει πάντοτε κατά λάθος ή ανεπί-γνωστα θολός και δυσανάγνωστος. Στο μεγάλο έργο του Αρχές της θεωρίας της επιστήμης ο Φίχτε δείχνει πως επιδίωξε σκόπιμα την ασάφεια αποφεύγοντας να ολοκληρώσει το λόγο του και εμφανίζοντας τις αποδείξεις σαν δοκιμασίες. Όπως ο Χριστός έδινε αποδείξεις «θεμελιωμένες και ικανοποιητικές» αλλά όχι ολοκληρωμένες και έτοιμες ώστε να εξαναγκάζουν τους άλλους να τις δεχτούν χωρίς σκέψη, ο Φίχτε προσφέρει το ευαγγέλιο του μέσα σ' ένα τεχνητό κλίμα ελλειπτικότητας και ασάφειας. Ο ίδιος σημειώνει στον πρόλογο του: «θεωρώ αναγκαίο να υπενθυμίσω ότι δεν θέλησα να πω τα πάντα, αλλ' ότι θέλησα ν' αφήσω στον αναγνώστη μου κάτι ακόμα για να σκεφτεί. Υπάρχουν πολλές παρεξηγήσεις που ασφαλώς προβλέπω και που θα μπορούσα να διαλύσω με ορισμένες λέξεις. Αυτές τις ορισμένες λέξεις δεν τις είπα καν, γιατί θα ήθελα να στηρίξω την προσωπική άποψη».

Αλλά είναι τάχα ο φιλοσοφικός λόγος σαν τον μυστικό, μαντικό ή προφητικό λόγο, που με τα λόγια του Ηράκλειτου «ούτε λέει ούτε κρύβει, αλλά σημαίνει»; ' Ισως η ικανότητα του λογοτέχνη βρίσκεται, όπως παρατηρεί ο Ψζνάν, στον τρόπο που αυτός έχει μια φιλοσοφία και στον τρόπο που την κρύβει. Γιατί το κοινό πρέπει να βλέπει το ρυάκι που κυλά, όχι όμως και τις πηγές του· μπορεί ν' ακούει μουσική αρμονία, χωρίς να βλέπει απαραίτητα και τα μουσικά όργανα.

17

Ίσως το ταλέντο του λογοτέχνη βρίσκεται σ' αυτό το παιχνιόι λόγου και σιωπής, φανερώματος και λήθης. Αλλά δεν έγκειται τάχα το ταλέντο του φιλόσοφου στο να μιλάει απλά στον κόσμο και να προσφέρει στους άλλους τη φιλοσοφία σαν αρμονία έκδηλη μπροστά στα μάτια τους;

Αναρωτιόμαστε μαζί με τον Βιτγκενστάιν «γιατί η φιλοσοφ_ία είναι τόσο περίπλοκη»: δεν «θα όφειλε αυτή να είναι ολότελα απλή»;

ανθρώπους και όχι να τους χωρίζει. Όπως η ποίηση, θα όφει/.ε να είναι απλή και καταδεχτική στον κόσμο.

Ο Σεφέρης (Ημερολόγιο Καταστρώματος Β') λέει: Δε θέλω τίποτε άλλο παρά να μιλήσω απλά, να μου δοθεί ετούτη η χάρη.

Και, με διαφορετικό νόημα, ο Ρίτσος (Καττνισμένο Τσουκάλι): Και να, αδελφέ μου, που μάθαμε να κουβεντιάζουμε ήσυχα - ήσυχα κι απλά. Καταλαβαινόμαστε τώρα — δε χρειάζονται περισσότερα. Κι αύριο λέω θα γίνουμε ακόμα πιο απλοί θα βρούμε αυτά τα λόγια που παίρνουν το ίδιο βάρος σ' όλες

τις καρδιές, σ' όλα τα χείλη έτσι να λέμε πια τα σύκα ; σύκα, και τη σκάφη : σκάφη, κι έτσι που να χαμογελάνε οι άλλοι και να λένε: «τέτοια

ποιήματα σου φτιάχνουμε εκατό την ώρα». .Αυτό θέλουμε και μεις. Γιατί εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε, αδελφέ

μου. απ ' τον κόσμο εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο.

Αλλά, διαφορετικά από την ποίηση που μπορεί, αν θέλει, να μιλάει απλά στον κόσμο, η φιλοσοφία είναι περιπλεγμένη σε σκέψεις - κόμπους, που πρέπει να ξεδιαλύνει και που γι ' αυτό είναι ανάγκη να κάνει περίπλοκες κινήσεις. Ο φιλόσοφος δυσκολεύεται να εκφράσει απλά και καθαρά τις σκέψεις του για πράγματα σύνθετα και αμφίσημα (π.χ. για το χρόνο ή την ελευθερία). Επειδή μπορεί να τα διατρέξει όλα μέσα στην αστραπή-του άπειρου νου του, ο λόγος του μπορεί να βγαίνει νεφελώδης και θολός, φέρνοντας σε φως αμυδρές μονάχα γραμμές σκέψης. Προσπαθώντας να λύσει τους νοητικούς κόμπους

ί 8

στους οποίους έχει περιπλακεί, χρησιμοποιεί μια γλώσσα γεμάτη εικόνες, αναλογίες, μεταφορές και μύθους. Αλλάζει έτσι τη γλώσσα, σε βαθμό που οι ιδέες και οι θεωρίες του να φαντάζουν σαν γλωσσικές υπερβολές. Αναρωτιέται κανένας μήπως ο φιλόσοφος είναι τελικά ένας παραμυθάς, ένας ταχυδρακτυλουργός της γλώσσας και της σκέ­ψης. Δεν είναι τάχα οι ιδέες και οι θεωρίες στα χέρια του όπως οι εικόνες για τα μάτια — μια διαδικασία κατασκευής γοητείας; Και δεν είναι η φιλοσοφία μια τέχνη βασισμένη στη γοητεία της γλώσσας ή μια θρησκεία που ανάγεται σ' ένα είδος γλωσσικής ειδωλολατρείας;

Ακόμα και οι φιλόσοφοι εκείνοι που πρόγραμμα τους έχουν την ανάλυση της γλώσσας κάνουν στην πράξη δύο πράγματα: το ένα είναι η διασάφηση και μαζί η απομάγευση της γλώσσας και το άλλο η περιπλοκή σε νέα προβλήματα και σπαζοκεφαλιές. Ζητούν να ξεκαθαρίσουν την τόσο περίπλοκη αυτή ιστορία της γλωσσικής αλλοτρίωσης, που ταυτίζεται με την ιστορία της φιλοσοφίας, και μαζί αναζητούν τρόπους επιστροφής σε μια υποτιθέμενη γλωσσική πατρίδα, που θα μπορούσε να μας σώσει από τα αδιέξοδα, τα αδιέξοδα της παραδοσιακής φιλοσοφίας.

Αλλά στην εσωτερική ξενιτειά της η φιλοσοφία καλλιεργεί το απατηλό αίσθημα νοσταλγίας, το όνειρο επιστροφής στον χαμένο παράδεισο της γλώσσας και της σκέψης (με τη διαμόρφωση μιας γλώσσας απαλλαγμένης από ασάφειες και αμφισημίες), πράγμα που επιτείνει ακόμη περισσότερο τη σύγχυση.

Το ιδανικό μιας φιλοσοφικής γλώσσας με πλήρη διαφάνεια αποτελεί απλό όνειρο. Ακόμα κι αν θα ήταν εφικτή μια διαφάνεια, αυτή δεν θα οδηγούσε στη λύση των προβλημάτων αλλά στη διάλυση τους. Λέγοντας μάλιστα, όπως ο Βιτγκενστάιν, ότι τα προβλήματα δεν λύνονται αλλά διαλύονται, καταγγέλλουμε τη φιλοσοφική πολυ­πλοκότητα σαν πλάνη ή παρεξήγηση (παρεξήγηση της λογικής γραμματικής των προτάσεων). Γιατί το πρόβλημα οφείλεται σε μια πηγή που δεν είναι απλή και διάφανη. Και όταν η παρεξήγηση λυθεί, η ττηγή του προβλήματος θα έχει απλά εξαφανιστεί. Με μια βιτγκεν-σταϊνική μεταφορά, το πρόβλημα είναι σαν τη μύγα μέσα στο μπουκά­λι- δουλιά του φιλόσοφου είναι να δείξει στη μύγα πώς θα βγει από το μπουκάλι, να της υποδείξει ένα δρόμο για να βγετ και όταν αυτή βγει και πετάξει, δεν θα υπάρχει πια πρόβλημα.

4 . Π Α Ρ Α Λ Η Ρ Η Μ Α Τ Α

Ενώ ο φιλοσοφικός καθρέφτης παρουσιάζει τυπικά εικόνες της πραγ­ματικότητας θολές και συγκεχυμένες, υπάρχει ένας διαυγής καθρέ-

φτης που αφήνει τα πράγματα να αντανακλώνται ξεκάθαρα. Είναι η επιστήμη που καλλιεργεί σαφή και απέριττο λόγο, γλώσσα που τείνει να ακριβολογεί απόλυτα.

Ιστο ρικά η επιστήμη ξεκίνησε μέσα από τη φιλοσοφία ή μάλλον μαζί μ' αυτήν. Η φυσική ξεκίνησε με τη φιλοσοφία, δηλαδή με το όνειρο των ανθρώπων να βρουν τη φύση των πραγμάτων. Και τα μαθηματικά ξεκίνησαν με τη φιλοσοφία, δηλαδή με το όνειρο των ανθρώπων να βρουν τις σχέσεις των πραγμάτων. Πολλοί αιώνες με επίπονους και πεισματώδεις αγώνες κύλησαν, ώσπου οι άνθρωποι ν' αρχίσουν να καταλαβαίνουν τη ματαιότητα των φιλόδοξων σκοπών που είχαν θέσει με τη φιλοσοφία.

Φαίνεται πως είναι στη φύση της φιλοσοφικής εργασίας να οδηγεί στην κατασκευή μεγαλόσχημων θεωριών, που εύλογα συνο­δεύονται με αξιώσεις πάνω στην αλήθεια αποκλειστικές και απόλυτες. Οι φιλόσοφοι παρουσιάζονται από παλιά σαν ριψοκίνδυνοι ιππότες της αλήθειας, δοξομανείς στοχαστές που πιστεύουν πως θα βρουν το οικόσημό τους να κρέμεται σε κάποιον αστερισμό, άνθρωποι που έχουν μετακομίσει στη γειτονιά των θεών.

Επειδή η εργασία των ανθρώπων αυτών είναι από τη φύση της συνδεδεμένη με την τάση προς ολικές θεωρίες, που λέγονται στο όνομα της αλήθειας, αυτές τελικά κατανοούνται μάλλον σαν υπερ­βολικά, απίθανα και παράξενα πλάσματα του νου παρά σαν ψεύτικες διδασκαλίες.

Τα πλάσματα αυτά εξηγούνται απλά με όρους μιας μεθόδου που ανορθόδοξα μπορεί να ονομαστεί «φιλοσοφία του παπά - φιλοσοφία του τρελού».

Η φιλοσοφία του παπά στηρίζεται σε μια πίστη (λ.χ. στην πίστη πως ο κόσμος διέπεται από μια αρχή καλού), αναπτύσσεται σαν σύνθεση, όπως η ποίηση ή η μουσική, και προβάλλεται δογματικά με απόλυτες αξιώσεις πάνω στην αλήθεια. Εκείνοι που κάνουν φιλοσοφία αυτού του τύπου θεωρούνται (όχι μόνο από τους άλλους αλλά και από τον ίδιο τον εαυτό τους) ιερείς και λειτουργοί της αλήθειας, απόστολοι και προφήτες, οδηγητές και απολογητές, όργανα της σοφίας.

Η φιλοσοφία του τρελού είναι ένα είδος παράξενου, αλλόκοτου ή παρανοϊκού στοχασμού και ακόμα μια μορφή παράτολμης και ριζοσπαστικής σκέψης. Εκείνοι που τη θεραπεύουν, θεωρούνται «τρελοί» και τα καμώματα της σκέψης τους αντιμετωπίζονται από τους άλλους, τους λογικούς και ισορροπημένους, σαν εκδηλώσεις διανοητικού δονκιχωτισμού, εξτρεμιστικού στοχασμού και τρελής σοφίας. Η μεγάλη μάλιστα φιλοσοφία, όπως η μεγάλη τέχνη, πα-

20

ρουσιάζεται σαν ευφυής τρέλα. Είναι σκέψη άκαιρη, παράξενη, άμετρη. Και οι μεγάλοι δημιουργοί εμφανίζονται συχνά σαν άτομα σχιζοφρενή, παρανοϊκά, κυκλοθυμικά, παράξενα. Είναι, οι πιο πολλοί, μορφές εξαίρεσης, ιδιώτες, τρελοί, ανάπηροι και άρρωστοι, γέροι. Αν, καθώς λέει ο Σαίξπηρ, τρελοί είναι αυτοί που φέρνουν την αλήθεια, οι μεγάλοι φιλόσοφοι {όπως οι μεγάλοι ποιητές και καλλιτέ­χνες, οι προφήτες, ήρωες, αυτοκράτορες, οι μεγάλοι πολιτικοί και στρατηλάτες) έχουν την ξεχωριστή ιστορική μοίρα να έρχονται στιγματισμένοι με ένα είδος διανοητικής αρρώστιας. Οι φιλόσοφοι μάλιστα χρεώνονται με σπάνιες ικανότητες να αποκαλύπττουν από­κρυφες αλήθειες, να κάνουν λόγο για το νόημα του κόσμου και της ιστορίας ή ακόμα και να διαβλέπουν το μέλλον. Οι συζητήσεις τους είναι σαν εκείνες των ξεπεσμένων αγγέλων στο Πανδαιμόνιο (Μίλτων, Ο χαμένος παράδεισος), που

...συζητούσαν σε υψηλό επίπεδο για Πρόνοια, Πρόβλεψη, Βούληση και Μοίρα, σταθερή μοίρα, ελεύθερη βούληση, απόλυτη πρόβλεψη, και δεν βρήκαν τέλος, χαμένοι σε πέλαγος παραληρήματα.

Σαν τη λυρική έξαρση των ποιητών, μια νοητική υπερδιέγερση φαίνεται να χαρακτηρίζει την εργασία των φιλοσόφων. Τα έργα τους είναι πιο πολύ αποκυήματα υπερτροφικής διανοητικής φαντασίας παρά συνθέσεις νηφάλιου κατασκευαστικού λόγου.

Η φιλοσοφία του παπά και η φιλοσοφία του τρελού δεν παρου­σιάζονται ποτέ αμιγείς. Εκείνοι που προβάλλονται σαν λειτουργοί της αλήθειας και όργανα της σοφίας προβάλλονται μαζί και σαν δημιουργοί που μαστορεύουν παράξενες, μεγαλόσχημες και απόκο­σμες συνθέσεις. Ο προφητικός τόνος, η συστηματική δραματοποίηση του λόγου, η μεγαλομανία, ο πεσσιμισμός και καταστροφισμός είναι από τα πιο γνώριμα χαρακτηριστικά του φιλοσοφικού ύφους.

Ο φιλόσοφος, ενώ ανήκει κι αυτός στον κόσμο της καθημερινό­τητας, φαίνεται σαν να έχει ξεπεράσει την τρέχουσα πραγματικότητα και την επισκοπεί από ψηλά. Παρουσιάζεται έτσι σαν πολίτης δύο κόσμων: του κοινωνικού κόσμου, που αυτός μοιράζεται μ' όλους τους άλλους ανθρώπους, και του κόσμου της σκέψης που ο ίδιος νιώθει ιδιοκτήτης του. Και, ενώ αισθάνεται κυρίαρχος μέσα σ' αυτό το βασίλειο των σκέψεων, φαντάζει σαν παιδί που παίζει το βασιλιά στο θρόνο, ένα βασιλιά χωρίς υπηκόους. Ο φιλόσοφος είναι σαν παπάς, τρελός, ή παιδί, που μας λέει την αλήθεια.

' Εχουν πει, ακόμα και φιλόσοφοι, πως από τη φιλοσοφία ξεπή-

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

γασαν οι πιο αλλόκοτες και απίστειίτες ιδέες που μπορεί κανένας να βάλει με το νου του. Ο Κικέρων λέει: «δεν ςέρω πώς μπορεί κανένας να πει κάτι τόσο παράλογο κι αυτό να μην το έχει πει κάποιος από τους φιλοσόφους». Και ο Ντεκάρτ το μεταφέρει σχεδό\' απαράλλαχτο στη νέα εποχή: «από το κολλέγιο ακόμα μ' έμαθαν πως δεν υπάρχει τίποτε τόσο αλλόκοτο ή τόσο απίστευτο που να μην το έχει κιόλας πει ένας φιλόσοφος».

Αν και τα λόγια αυτά είναι υπερβολικά και δεν αναφέρονται παρά σε ορισμένους μονάχα φιλοσόφους, ωστόσο η άποψη πως η φιλοσοφία έχει προσφέρει πολλές παράξενες, αλλόκοτες και εξω­φρενικές θεωρίες δεν είναι υπερβολική.

Παράδειγμα ο οπτιμισμός του Λάιμπνιτς: ο κόσμος ο δικός μας είναι ο καλύτερος απ' όλους τους δυνατούς κόσμους! Η θεωρία αυτή, που είναι ίσως από τις πιο απίστευτες και απίθανες θεωρίες που διατυπώθηκαν ποτέ, θέλει να πει πως ο θεός διάλεξε απ ' όλο το πλήθος των δυνατών κόσμων τον πιο καλό κι αυτόν δημιούργησε. Κατά τον φιλόσοφο, «είναι η καλοσύνη που παρωθεί το θεό στη δημιουργία" και η απόλυτη καλοσύνη αναμιγμένη με την ύψιστη σοφία του τον κάνει να πλάσει το άριστο». Η εξωφρενική αυτή θεωρία και η απίστευτη επιχειρηματολογία που τη στη ρίζει δείχνουν πως ο φιλόσοφος δεν ήθελε να μιλήσει για νόημα που αναδίνεται μέσα από τα πράγματα, αλλά να εμπνεύσει απλά πεφηφάνεια στο νοικοκύρη για το σπίτι του. Οι άνθρωποι θέλουν συνήθως να πιστεύουν πως ο κόσμος τους, οσοδήποτε κακός, είναι καλός και θα άκουγαν με ευχαρίστηση απατηλά λόγια που θα τον χαρακτήριζαν καλό, ενώ σοβαρά επιχειρήματα, που θα απόδειχναν πως ο κόσμος τους είναι κακός, δε θα ήταν πρόθυμοι να τα ακούσουν και να τα δεχτούν. Οι άνθρωποι νιώθουν συνήθως περήφανοι να κατοικούν τον καλύτερο απ' όλους τους δυνατούς κόσμους, με τον ίδιο τρόπο που νιώθουν περήφανοι για την πατρίδα τους ή για το σπίτι τους, οποιοδήποτε κι αν είναι.

Η θεωρία του Σοπενχάουερ για τον κόσμο σαν απλή παράσταση είναι έ\'α ακόμη δείγμα της φιλοσοφικής παραξενιάς. Το κύριο έργο του Ο κόσμος σαν βούληση και παράσταση αρχίζει με την πρόταση: «ο κόσμος είναι η παράσταση μου». Τα πράγματα δεν υπάρχουν άμεσα, υπάρχουν μόνο οι παραστάσεις των πραγμάτων. Ο άνθρωπος δεν ξέρει «κανέναν ήλιο και καμιά γη" ξέρει μονάχα ένα μάτι που βλέπει τον ήλιο και ένα χέρι που αγγίζει τη γη». Ο φιλόσοφος είχε εμπιστευτεί αυτή τη θεωρία του από καιρό πριν στον Γκαίτε, με τον οποίο έκανε παρέα {είχαν αρχίσει μάλιστα να κάνουν μαζί μια

έρευνα για τα χρώματα). Του έλεγε λοιπόν πως ο ήλιος δεν θα υπήρχε, αν δεν τον βλέπαμε εμείς. Και ο Γκαίτε του είπε: «θα υπήρχαμε τάχα εμείς, αν δεν μας έβλεπε ο ήλιος;».

Ο Ντεκάρτ, άνθρωπος της επιστήμης, του λόγου και της τάξης, δε διστάζει να προβάλει σαν εύλογη την ιδέα πως όλη η ζωή μας είναι ένα συνεχές όνειρο.

Ο Φίχτε θα διδάξει πως ό,τι μας παρουσιάζεται σαν κόσμος, το σύνολο των πραγμάτων, δεν υπάρχει πραγματικά αλλά είναι μόνο μια εικόνα που προβάλλει το εγώ στην αδέσμευτη από κάθε επιρροή δημιουργία του. Ό λ α είναι εικόνες και το εγώ είναι επίσης μια εικόνα, εικόνα από εικόνες. Με τα δικά του λόγια: «όλη η πραγματικό­τητα μεταμορφώνεται σ' ένα θαυμάσιο όνειρο —χωρίς μια ζωή που να ονειρεύεται κανένας, χωρίς ένα πνεύμα που βλέπει όνειρα— σ' ένα όνειρο που συνταιριάζεται σε όνειρο του εαυτού του». Μέσα στο όνειρο αυτό ο φιλόσοφος μπορούσε να πιστεύει ότι ο ίδιος δεν υπήρχε, οι φίλοι του δεν υπήρχαν και το μόνο πράγμα που δίσταζε ίσως να πει πως δεν ήταν πραγματικό ήταν τα χρέη του.

Και ο Ράσελ δεν αντιστέκεται στον πειρασμό να πει: «ο εξωτερι­κός κόσμος είναι ίσως ένα όνειρο μονάχα». Ό σ ο απίθανο και αλλό­κοτο κι αν φαίνεται αυτό, ο Ράσελ μας συνιστά να μην το αποκλεί­σουμε. Άλλωστε εκείνος που αγαπά τη φιλοσοφία ή «εκείνος που θέλει να γίνει φιλόσοφος δεν πρέπει να τρομάζει μπροστά σε παρα­λογισμούς».

Πραγματικά, η φιλοσοφία που συστήνεται σαν τέχνη του λόγου παράγει πολλά παράλογα, αλλόκοτα και παράξενα έργα. Τα διανοη­τικά ονειροπολήματα και οι θεωρητικοί ρεμβασμοί των φιλοσόφων φέρνουν μαζί τους πολλή αφέλεια, παραξενιά και παραλογισμό. Αν και είναι φανερό πως μια τέτοια κριτική, που καταγγέλλει τη φιλο­σοφία σαν τέχνη του παράλογου, οφείλεται στην ίδια τη φιλοσοφία, γιατί η κριτική αυτή δε μπορεί παρά να δανείζεται τα βέλη της από την ίδια τη φαρέτρα του λόγου που χρησιμοποιεί η φιλοσοφία, ωστόσο αξίζει να την επιχειρεί κανείς. Προσφέρουν μάλιστα δείγ­ματα κριτικής και οι ίδιοι οι φιλόσοφοι που τα έργα τους είναι βασισμένα σε ανώτερες συλλήψεις και υψηλές ενοράσεις. Παράδειγμα ο Χέγκελ, που ειρωνεύεται στη Φαινομενολογία τον πνεύματος εκεί-νους που εκδηλώνουν ρομαντικές τάσεις στη φιλοσοφία και αυτο­προβάλλονται σαν φιλόσοφοι - προφήτες, ευλογημένοι από πάνω με τη χάρη του θείου πνεύματος. Αυτοί, παρατηρεί ο ίδιος, «νομίζουν πως είναι σα να σκεπάζουν με ομίχλη τη συνείδηση, αρνούμενοι το λογικό. Είναι οι εκλεκτοί που ο θεός τους στέλνει τη σοφία στον

23

ύπνο τους. Έτσι αυτό που αποκτούν στον ύπνο τους είναι επίσης όνειρα».

5 . Ο Ρ Ι Α Τ Ο Υ . Δ Ο Γ Ο Υ

Ο λόγος στη φιλοσοφία ανατττύ'/θηκε σαν μια εύκολη στρατηγική, γιατί δύσκολα τηρεί τα όριά του. Εύκολα σπρώχνεται μέχρις εσχάτων και μένει συνήθως ατελέσφορος, αν δεν φτάσει στο παράλογο. Οι φιλόσοφοι, χωρίς να το καταλαβαίνουν, ακολουθούν μια λογική μεθόδευση σαν την ακόλουθη: διευρύνουν το νόημα των λέξεων και όρων πέρα από τα όρια μέσα στα οποία αυτοί έχουν νόημα (π.χ. το νόημα της αιτιότητας πέρα'από τα όρια της ανθρώπινης υπευθυνότητας και ενοχής). ' Ετσι η φιλοσοφία γίνεται, σύμφωνα μ' έναν ευτράπελο ορισμό του Ράσελ, «τέχνη της συστηματικής κατάχρησης όρων που σκόπιμα επινοούνται γ ι ' αυτό το λόγο».

Η φιλοσοφική τέχνη οδηγεί σε εννοιολογικές και λογικές καταχρήσεις που προκαλούνται από αντιθέσεις του τύπου ένα -πολλά, ψυχή - σώμα, ίδιο - άλλο. Μ' αυτό το νόημα, η φιλοσοφία είναι σε λογικό επίπεδο ένας αγώνας γύρω από το αντιφατικό και το παράδοξο. Και η λογική του παράδοξου οδηγεί σε ευνουχισμό του λόγου: χάνοντας ο λόγος τα όριά του χάνει και τα δικαιώματα του, ακρωτηριάζεται ή αλλοτριώνεται. Επειδή μάλιστα κύριο μέ­λημα του φιλόσοφου είναι πώς 9α τιθασεύσει το αντιφατικό, απο­σκοπεί σταθερά στην αναγωγή των ποικίλων απόψεων ή πλευρών του θέματος του σ' ένα ενιαίο σχήμα κατανόησης και εξήγησης. Η φιλοσοφία είναι μια ανεξάντλητη μελέτη των ποικιλιών. Αν, δηλαδή, η πραγματικότητα είναι άπειρη σε ποικιλία, οι φιλόσοφοι μπορούν να την κατασκευάζουν (ακόμα και με δύο μονάχα όρια, το 1 και το Ο, που ανάμεσα τους υπάρχει μια απειρία όρων). Ένα ενιαίο π.χ. σχήμα κατανόησης και εξήγησης μπορεί να είναι το σχήμα ύλη -πνεύμα. Ο μηχανικός μπορεί να κάνει τις μηχανές να λειτουργούν και να παράγουν υφάσματα — το πνεύμα δηλαδή είναι δύναμη που επενεργεί πάνω στην ύλη (μηχανικό μοντέλο σκέψης που προϋπο­τίθεται στο σύστημα του Ντεκάρτ). Μ' ένα άλλο, υπολογιστικό μοντέλο (που υπόκειται στο σύστημα του Λάιμπνιτς), ο μηχανικός διευθύνει από το γραφείο του τις μηχανές και τους ανθρώπους, και όλα αυτά, πνεύμα και υλικά, λειτουργούν μαζί στην όλη δυναμική της παραγωγής. 'Ολα εδώ παριστάνονται συσχετισμένα σαν σ' ένα θάλαμο κατόπτρων.

Αν λοιπόν η φιλοσοφία είναι μελέτη των ποικιλιών, έρευνα

:'4.

της άπειρα ποικιλόμορφης πραγματικότητας είναι μαζί και μελέτη της ενότητας: επινοεί ολικά σχήματα κατανόησης και εξήγησης των πραγμάτων και αναπτύσσει εικασίες με τις οποίες επιχειρείται η ερμηνεία της όλης πραγματικότητας.

6 . Σ Χ Η Μ Α Τ Α Λ Ο Γ Ο Υ Κ Α Ι Τ Α Ξ Η Σ

Ο φιλόσοφος παλεύει να δώσει με έννοιες σχήμα και μορφή στον κόσμο, όπως ο ζωγράφος παλεύει να το πετύχει με εικόνες ή με ανεικονικές παραστάσεις. Ενώ όμως μπορεί κανένας να επισκεφτεί το ατελιέ του ζωγράφου και να έχει μια εμπειρία από τη δουλειά του, δεν υπάρχει κανένα εργαστήριο του φιλόσοφου που θα επισκεπτόταν κανένας για να παρακολουθήσει τον τρόπο επεξεργασίας εννοιών και τη διαδικασία μορφοποίησης του κόσμου. Ό λ ο ς ο κόσμος θα μπορούσε να είναι το εργαστήρι του. Αυτός εργάζεται παντού, με σκοπό να αξιοποιήσει το σύνολο της ανθρώπινης εμπειρίας και να δώσει μορφή και νόημα στον κόσμο. Αλλά η εργασία του δεν είναι παρατηρήσιμη. Κανένας δεν μπορεί να δει τι κάνει ο φιλόσοφος, πώς εργάζεται και πώς παράγει τις συνθέσεις του.

Αν ο κόσμος είναι ένα εργαστήρι, όπου όλοι είναι έγκλειστοι, οι φιλόσοφοι φαίνονται σα να μην εργάζονται μέσα σ' αυτό, όπο)ς όλοι οι άλλοι που καταγίνονται με ορισμένα πράγματα- φαίνονται μάλλον να είναι εγκατεστημένοι στα όρια του κόσμου, απ' όπου επιχειρούν να ρίχνουν συνολικές ματιές στην πραγματικότητα. Κάνουν φιλο-σοφια προσπαθώντας να εγκαταστήσουν και να στηρίξουν ένα καθε­στώς τάξης στον κόσμο. Θέλουν να συγκροτήσουν ένα σύνολο σχέσεων, από τις οποίες η πιο κυρίαρχη είναι η σχέση της ομοιότητας. Κάθε πράγμα μπαίνει μέσα σ' αυτό το σύνολο, καθώς αναλύεται σε στοιχεία ή παραστάσεις που έχουν ομοιότητα (ή διαφορά) με άλλα και που α-'ν'άλογα κατανέμονται σε πίνακες ταξινόμησης.

-Λλλά η τάση αυτή για ταξιθέτηση των πραγμάτων ανταποκρί­νεται σε μιαν ανάγκη κατανόησης, δεν αντιστοιχεί στην κατάσταση του κόσμου. Κριτικά την είχε δει κιόλας ο Φράνσις Μπέικον, παρα­τηρώντας πως το ττ,-εύμα τείνει να εντυπώνει πάνω στα πράγματα τις δικές του ιδέες για την τάξη και συγχέει τη δική του φύση με τη φύση των πραγμάτων: «από τη φύση του το ανθρώπινο τη^εύμα τείνει να υποθέτει πως μέσα στα πράγματα υπάρχει περισσότερη τάξη και ομοιότητα απ' αυτή που μπορεί να παρατηρηθεί· και ενώ η φύση είναι γεμάτη εξαιρέσεις και διαφορές, το πνεύμα βλέπει παντού αρμονία, συμφωνία και ομοιότητα».

Ακόμα κι αν η αταξία και το χάος θα κυριαρχούσαν πα'ντ:ού, οι

25

φιλόσοφοι δεν θα έκαναν τίποτε άλλο παρά να τα μεταμορφώνουν όλα σε τάξη και κόσμο. Αν η τάξη δεν υπήρχε, έπρεπε να επινοηθεί. Σύμφωνα μ αυτήν, οι εξαιρέσεις υπάρχουν επειδή ισχύουν οι κανόνες· οι διαφορές είναι κατανοητές σε σχέση με την ομοιότητα και οι αταξίες σε σχέση με την τάξη.

Η διαδικασία αυτή ταξινόμησης και ταξιθέτησης των πραγμάτων γίνεται δυνατή με χρήση ορισμένων μέσων, με τα οποία αντιμετωπί­ζεται η αντικειμενική αταξία και η συνακόλουθη αβεβαιότητα. Είναι οι γενικές έννοιες (αριθμός, μορφή, ουσία, αιτία κ.λπ.) που χρησιμεύ­ουν σαν ένας κρυψώνας ή λημέρι μέσα στο πνεύμα, καταφύγιο που ο φιλόσοφος αναζητεί πιο πολύ όταν το πεδίο της εμπειρίας δεν προσ­φέρεται ασφαλές.

Υπήρξαν φιλόσοφοι που τη ζωή τους τη χαράκτηριζε ένα πνεύμα μέτρου, τάξης και ακριβείας. Παράδειγμα ο Καντ, που φανερά η ζωή του διέπονταν από ακριβή κανονικότητα και τάξη. Είναι γνωστό, λογουχάρη. πως ο Φιλόσοφος έβγαινε ακριβώς στις εφτά κάθε από­γευμα για περίπατο. Και άκουγε κανένας ανθρώπους της γειτονιάς να λένε: «δεν θα είναι εφτά η ώρα, γιατί ο καθηγητής Καντ δεν πέρασε ακόμα». Σηκωνόταν κάθε πρωί, καλοκαίρι και χειμώνα, στις πέντε ακριβώς,μερικές φορές ήθελε να κοιμηθεί λίγο ακόμα, αλλά ο καμαριέρης του είχε αυστηρή εντολή από τον ίδιο το φιλόσοφο να μη κάνει βήμα από το κρεβάτι του πριν σηκωθεί. Και κάθε βράδυ πήγαινε για ύπνο στις δέκα ακριβώς.

Υπήρξαν βέβαια και φιλόσοφοι που τη ζωή τους τη χαράκτηριζε ακαταστασία και ασυνέπεια. Παράδειγμα ο Φράνσις Μπέικον που η ζωή του ήταν άστατη και ασυνεπής, γεμάτη μεταστροφές και διακυ­μάνσεις" ο ίδιος μάλιστα τη δικαιολογούσε με το έμβλημα «δόξα με την υποταγή», διδάσκοντας έτσι την τακτική να καρπώνεται κανένας τις ευκαιρίες που του παρουσιάζονται. Αλλά και φιλόσοφοι σαν αυτόν ήταν άνθρωποι του λόγου και της τάξης, ικανοί και μέσα από το χάος να ανασύρουν τους κάλλιστους κόσμους. Ήταν άνθρωποι που αγωνίζονταν αδιάκοπα να επιβάλουν με το λόγο μια τάξη στα πράγματα ή, μ' άλλα λόγια, να συνθέσουν μια θεωρία. Αναζητούσαν να εγκαταστήσουν ένα σχήμα τάξης στον κόσμο και δεν έβρισκαν ησυχία αν δεν το πετύχαιναν αυτό. Ένας βιογράφος λέει για τον Μπέικον σχολιάζοντας την ανησυχία που κρυβόταν πίσω από τα φιλοσοφικά ενδιαφέροντα του: «η εξοχότητά του συνήθιζε να πίνει ένα μεγάλο ποτήρι δυνατή μπύρα πριν πέσει να κοιμηθεί, για να νανουρίσει την ανήσυχη και γόνιμη φαντασία του, που αλλιώτικα θα τον κρατούσε άγρυπνον το μεγαλύτερο μέρος της νύχτας». Είναι

26

φυσικό να μένει κανένας ανήσυχος και άγρυπνος όταν ονειρεύεται να εγκαταστήσει στο σύμπαν ένα καθεστώς τάξης.

Για την ακρίβεια, η φιλοσοφία δεν δίνει απλά και μόνο μορφή, σχήμα και νόημα στον κόσμο που υπάρχει, αλλά συγκροτεί δικούς της κόσμους. Ο φιλόσοφος φιλοτεχνεί ένα είδος σμικρυμένου κόσμου, έναν κόσμο λέξεων και εννοιών μάλλο\' παρά κόσμο πραγμάτων και συμβάντων, όπως μια ιστορία στον κινηματογράφο παίζεται καμιά φορά με μικρά ομοιώματα ανθρώπων, αυτοκινήτων, αεροπλάνων. Ο κόσμος, όπως τον καταλαβαίνουμε, δηλαδή σαν συγκροτημένη ολό­τητα πραγμάτων και συμβάντων, έρχεται με τη φιλοσοφία. Αν έχει ενότητα και δομή, νόημα και σκοπό, είναι γιατί μια μακραίωνη φιλοσοφική παράδοση μας έχει συνηθίσει να τον βλέπουμε ντυμένο μ' αυτό το σχήμα.

Η φιλοσοφία, όπως η τέχνη, είναι δημιουργία. Εκείνοι που την υπηρετούν φαίνονται σαν να ασκούν το επάγγελμα του θεού. Ο καθένας τους μάλιστα φαντάζεται ττως δημιουργεί τον κόσμο στην πρώτη του και οριστική μορφή. Τα αρχιτεκτονικά τους σχέδια, τα δομικά υλικά και η συνθετική τους εργασία εξαρτώνται από την κοινωνία και τον καιρό που τους ανέδειξε. Δίνοντας έτσι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, μορφή και σχήμα στην ανθρώπινη εμπειρία, προ­βάλλουν έργα που φιλοδοξούν να ερμηνεύσουν την πραγματικότητα.

Αλλά τί σημαίνει ερμηνεία της πραγματικότητας; Υπάρχει κάτι σαν κείμενο του κόσμου, που η φιλοσοφία επιχειρεί να το ερμηνεύσει; Εκείνο που πραγματικά κάνει αυτή δεν είναι ούτε να γνωρίζει ούτε να ερμηνεύει τον κόσμο, αλλά να δίνει κάποιες εξηγήσεις σε σχέση με το σύνολο των ανθρώπινων συμβάντων. Έχει σκοπό π.χ. να δίνει εξηγήσεις για το τί λογής σύνολο είναι ο κόσμος: είναι τάχα το σύνολο των πραγμάτων ή το σύνολο των γεγονότων; Αν ο κόσμος είναι όλα όσα συμβαίνουν, υπάρχουν μόνο υλικά συμβάντα: Ή συμβαίνουν και πράγματα διαφορετικά απ' αυτά: Μπορεί πάλι να δίνει εξηγήσεις γύρω από τη γνώση: τί σημαίνει πως γνωρίζω κάτι; Ποιες είναι οι πηγές, οι τρόποι και οι σκοποί της γνώσης; Υπάρχουν κριτήρια με τα οποία μπορεί να διακρίνεται η αληθινή από τη λαθεμένη γνώση;

Αν και τέτοια προβλήματα είναι από την πηγή τους ασαφή και αόριστα, ωστόσο η φιλοσοφία επέμενε, χιλιάδες χρόνια πριν, να παλεύει μ' αυτά. Πρόσφερε μάλιστα πολλά έξυπνα και σοφά έργα, 'Εχει αναπτύξει ορθολογική κριτική και επιχειρηματολογία, κριτική του υπαρκτού κόσμου καθώς και ουτοπικές εικόνες περασμένων και μελλοντικών κόσμω\'. Και έχει δώσει μεθοδικά επεξεργασμένα και

27

λαμπρά σχήματα στοχασμού. Αλλά η φιλοσοφία παρουσιάστηκε επίσης με πολλή φλυαρία και βερμτταλισμό, με ακαταχ 'όητα και σκοτεινά, αλλόκοτα και παράξενα σχήματα, με μεγαλόσχημα και υπερφίαλα συστήιιατα που αξίωναν να εκφράσουν ι ; ι α για πάντα την αλήθεια.

Ως διανοητική δραστηριότητα ή σαν περιπέτεια του ανθρώ-πιχ'ου πνεύματος, η φιλοσοφία δεν επιδέχεται μια μονοσήμαντα θετική ή αρνητική αξιολόγηση. Γ ι α πολλοίς και διαφορετικούς λόγους αυτή υπήρξε. Είτε απα\·τούσε σε μια «μεταφυσική ανάγκη», που, όποις λέγανε κάποτε (και καμιά φορά λένε ακόμα και σήμερα), εκφράζει τη φύση του ανθρώπου σαν «μεταφυσικού ζώου» (Σοπενχά­ουερ), είτε εξυπηρετούσε τη\' ανάγκη να δικαιολογηθούν και εκ των υστέρων να εκλογικευτούν ηθικές και πολιτικές επιλογές, θρησκευτικά βιώματα και ιδεολογικοί ή κοσμοθεωρητικοί προσανατολισμοί ατό­μων κ α ι ομάδο^ν, πάντοτε λειτουργούσε σαν ζωνταντ; μορφή κοινω­νικής συνείδησης. Έφτασε μάλιστα \ ' α είναι κυρίαρχη στη νεότερη εποχή λειτουργώντας ιδεολογικά σαν το βασίλειο του λόγου και της τάξης. Καθώς παρατηρούσε ο ' Ενγκελς, η β&σΟ.εία αυτή τ ο υ λόγου δεν είναι τίποτε ά?.λο παρά η εξιδανικευμένη βασι/.εία της αστικής τάξης και των ά>νυτων αντιφάσεων της.

£ί\'αι αλήθεια πως αυτή επιβλήθηκε στον κόσμο, από τον καιρό του/.άχιστοτσυ Πλάτ[ύ\'ΰ ως τη σύγχρο-'η εποχή στην ττίΐράδοση του δυτικού πολιτισμού, σαν μια ξεχωριστά σπουδαία μορφή κοινωνικής συχ'είδησης. Συνδέθηκε με την ανάπτυξη της γνώσης κ α ι την καλλι­έργεια του κριτικού π'ν'εύματος. Υπήρξε η παρηγοριά κ α ι το καταφύγιο α\'αρίθμητων σκεπτόμενων ανθρώ^πων. Στάθηκε πεδίο δημιουργικής δραστηριότητας πολλών έξοχων πνευμάτων κα. εστία έντονου θεω­ρητικού ενδιαφέροντος πολλών ανθρώπων σε διάφορες κοινίύνίες και εποχές. Υπήρξε πηγή της επιστήμης και καρδιά της ιδεολογίας. Γέννησε το κριτικό πνεύμα, το έθρεψε και το ανέπτυξε σαν βάση της ορθολογικής σκέψης και της ξύπνιας συνείδησης. Ενέπνευσε στους ανθρώπους την αγάπη για την επιστήμη και τους βοήθησε να σκέ­φτονται μόνοι, απελευθερωμένοι από την κυριαρχία της άγνοιας, της δεισιδαιμονίας και της προκατάληψης. Γενικά, η φι?νθσοφία είναι μια τόσο παλιά και σπουδαία διανοητική δραστηριότητα, που δε θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται σήμερα επιπόλαια, απερίσκεπτα, βίαια, βέβηλα, με περιφρό^/ηση ή ακόμα και με επιείκεια.

Η φιλοσοφία όμως υττηρξε και πηγή κακών. Γέννησε έργα ολοκληρωτικά, αλαζονικά και υπερφίαλα. Πρόβαλε τα θεωρητικά της σχήματα με απόλυτες αξιώσεις πάνω στην αλήθεια. Καλλιέργησε

28

το δογματισμό, τη μισαλλοδοξία και τη διανοητική βία. Συνέδεσε το όνομα της με τον υψιπετή στοχασμό, την υπερφίαλη σκέψη και την υψηλή σοφία. Στο όνομα της μια ελεύθερη τέχνη ιδεών περνούσε για πολλούς αιώνες σαν τέχνη της σοφίας και ττηγή της αλήθειας. Και μ' αυτόν το ρόλο της υποστήριζε ιδεολογικά μορφές κοινωνικής οργά­νωσης και πολιτικής διακυβέρνησης που επιβάλλο\·ταν και εμπεδώ­νονταν στο όνομα του Λόγου και της Τάξης.

7 . Τ Ο Λ Υ Κ Ο Φ Ω Σ Τ Ω Ν Ε Ι Δ Ω Λ Ω Ν

Αλλά το έργο της φιλοσοφίας, καλό ή κακό, φαίνεται να έχει φτάσει τώρα στο τέλος του. Οι Μεγάλοι Νεκροί Φιλόσοφοι περιφέρονται σαν σκιές ανάμεσα μας, αφού έχουν δώσει πια στο όνομα της αλήθειας τις μάχες τους και έχουν καταθέσει τα όπλα τους. Στο έρημο φιλοσο­φικό πεδίο απλώνεται τώρα ηρεμία και ησυχία...

Το φαινόμενο αυτό της συντέλειας της φιλοσοφίας, που παρα­τηρείται στη μεγάλη σκηνή του σύγχρονου κόσμου, αποτελεί σίγουρα το πιο μεγάλο φιλοσοφικό γεγονός της ιστορίας, 'ίσως είμαστε κι εμείς ακόμα από τους τελευταίους μάρτυρες του μοναδικού αυτού φαινομένου, μάρτυρες του τέλους της φιλοσοφίας.

Σαν θεωρησιακή σκέψη η φιλοσοφία, που στη μακραίωνη παρά­δοση (από τον Πλάτωνα τουλάχιστο ως τον Χέγκελ) καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε πληθωρικά, φαίνεται τώρα να έχει πεθάνει. Αν αυτή ζει ακόμα, είναι μάλλον γιατί η σκιά της εξακολουθεί να περιφέρεται γυρεύοντας το νόημα του θανάτου της. Το τέλος της βέβαια δεν ήταν αναπάντεχο και, αν η ίδια είχε επαρκή αυτοσυνείδηση, θα έπρεπε να είχε συναισθανθεί από την αρχή τη θνητή της φύση και να είχε συνειδητοποιήσει πως ήταν ετοιμοθάνατη από καιρό — αν όχι από τις πρωταρχές κιόλας της ζωής της.

Σήμερα, οι φιλοσοφούντες βρίσκονται, όπως είναι φυσικό, σε θανάσιμη απορία και αμηχανία, βλέποντας μια τόσο μεγάλη και ένδοξη πορεία να έχει φτάσει στο τέλος της. Περιέρχονται σε τραγική κατάσταση, νιώθοντας (όπως π.χ. ο Χάιντεγκερ και οι μαθητές του) σαν οι μόνοι που επέζησαν σε μια βομβαρδισμένη πόλη. Κουβαλούν αναμνήσεις, φόβους και όλη την τραυματική εμπειρία του παρελθόν­τος. Ξαγρυπνούν πάνω στα χαλάσματα, στα ερείπια των σπιτιών, των ναών και των μαυσωλείων. Και το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να στοχάζονται το παρελθόν, αδύναμοι και ανίκανοι για μια νέα ανοικοδόμηση μέσα από τα ερείπια.

Αλλά ο θάνατος της φιλοσοφίας δεν φαίνεται αντάξιος της μεγάλης της ζωής. Αυτή ήταν άλλοτε στις δόξες της. Μια μεγάλη

29

παράδοση από τον πέμπτο προχριστιανικό ως τον δέκατο ένατο μεταχριστιανικό αιώνα, υμνούσε τη φιλοσοφία σαν αρχή και πηγή της αλήθειας, σαν αγάπη και τέχνη της σοφίας. Η φιλοσοφία έχει κάτι από τη φύση του έρωτα. Ο φιλοσοφικός έρωτας παρουσιάζεται σαν πάθος, ένα είδος διανοητικής μανίας και ακόρεστης θεωρητικής περιέργειας ορισμένων ξεχωριστών και σπάνιων ανθρώπων που ξεπέ­ρασαν την καθημερινότητα. Ο Ρουσώ λέει για τη φιλοσοφία του Πλάτωνα πως είναι η φιλοσοφία των ερωτευμένων (ίσως, θα λέγαμε, όχι των πιο προσγειωμένων και των πιο φανατικών). Αν αυτό το γενικεύαμε, θα λεγαμε πως το πάθος να κάνεις φιλοσοφία σημαίνει να αναζητείς, σαν ερωτευμένος, τις αιώνιες και αναλλοίωτες υποδειγμα­τικές μορφές των πραγμάτων. Και το πάθος αυτό οδηγεί, όπως ο έρωτας, στο θάνατο. Έρωτας για την αλήθεια σημαίνει ακατάσχετη πορεία προς θάνατο.

Ο Αριστοτέλης, βλέποντας τη φιλοσοφία σαν την πιο νέα ανά­μεσα στις τέχνες και τις επιστήμες και μ' έναν ύψιστο σκοπό, που έχει μέσα της, να συλλάβει το ον καθαυτό, παρατηρούσε πως οι επιστήμες είναι απαραίτητες αλλά καμιά δεν είναι τόσο αξιότιμη όσο η φιλοσοφία. Οσοδήποτε αξιότιμη ωστόσο κι αν ήταν στην εποχή του, δεν προδιέγραψε μια τόσο μεγάλη και τιμημένη καριέρα μέσα από τους αιώνες.

Κι έφτασε, στη νεότερη εποχή, να τιμάται όσο καμιά άλλη μορφή κουλτούρας. Ιδιαίτερα μεγάλες τιμές της επιφύλαξε ο δέκατος όγδοος αιώνας. Ποτέ άλλοτε οι κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις δεν υποκλίθηκαν με τόσο σεβασμό στο όνομα της. Τότε φαινόταν να πραγματώνεται το όραμα του Πλάτωνα, μια και ένας φιλόσοφος, ο Φρειδερίκος ο Μεγάλος, ανέβηκε στο θρόνο. Η φιλοσοφία φάνταζε τότε σαν να φοράει τα γιορτινά της. Και απολάμβανε τις πιο υψηλές τιμές που μπορούσε ποτέ να της απονείμει ο κόσμος.

Αλλά σήμερα ο κόσμος έχει αλλάξει πολύ. Οι άνθρωποι έχουν γίνει πολύ κριτικοί για να είναι πρόθυμοι να δοθούν σε μια ολική θεωρία για τον κόσμο, σ' ένα σύστημα ή σ' έναν -ισμό. Μια καθολική άρνηση και δυσαρέσκεια, επιφύλαξη ή αδιαφορία για την ολική θεωρία είναι σήμερα διαδομένη.

Από τον περασμένο κιόλας αιώνα η φιλοσοφία φαινόταν να έχει γεράσει. Άλλωστε διόμισι χιλιάδες χρόνια περίπου βάραιναν πάνω της, στην παράδοση τουλάχιστο του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ιδιαίτερα, μάλιστα, μετά το θάνατο του Χέγκελ ήταν φυσικό να παρουσιάζεται σαν εξαντλημένη διανοητική επιχείρηση. Και όσοι τότε έδιναν προσοχή σ' αυτά που έλεγαν σύγχρονοι προφήτες,

30

σκέφτονταν πως ο θάνατος της φιλοσοφίας δεν είναι μακριά... Έβλεπαν πως αυτή που λειτουργούσε άλλοτε σαν θρησκεία έχασε τα είδωλά της κι έμεινε γυμνή από τα ιερά μυστήρια. Τώρα οι πιστοί, όσοι απόμειναν, δεν βρίσκουν μπαίνοντας στο ιερό της τίποτε.

Πραγματικά, η φιλοσοφία δεν καλλιεργήθηκε συστηματικά στη σύγχρονη εποχή. Οι επίγονοι του εμπειρισμού, νεοεμπειριστές, νεο-θετικιστές, αναλυτικοί,και ακόμα οι σύγχρονοι ιδεαλιστές, φαινομε-νολόγοι, υπαρξιστές και περσοναλιστές, μεταφυσικοί και οντολόγοι — όλοι όσοι εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να παίζουν ρόλους φιλοσόφων στην κοινωνική σκηνή αδυνατούν να πείσουν τον κόσμο πως συνεχίζουν με τα έργα τους τη μεγάλη και τιμημένη παράδοση. Τα φιλοσοφήματα που τώρα προβάλλονται μοιάζουν μάλλον με χλωμές φιγούρες που έρχονται από το παρελθόν. Οι σημερινοί μάλιστα επίγονοι του εμπειρισμού, καθώς δεν έχουν να επιδείξουν δικές τους δημιουργικές δυνάμεις, πασχίζουν να δώσουν στις έρευνες τους κάποια επίφαση επιστημονικότητας, αδυνατώντας να πείσουν πως αυτό που κάνουν είναι φιλοσοφία. 'Οσοι παρουσιάζονται στην εποχή μας σαν φιλόσοφοι δίνουν την εντύπωση πως συνεχίζουν τεχνητά μια παράδοση που είναι, στην πραγματικότητα, τελειωμένη-προσφέρουν έργα που αποτελούν συμπτώματα κρίσης, ιστορικά από­βλητα και προϊόντα φθοράς που αφήνει το πτώμα της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια της αποσύνθεσης του.

Οι φιλοσοφικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες που προβάλ­λονται σήμερα κατάλληλα συνταιριασμένες με τον θεαματικό χα­ρακτήρα της κουλτούρας μας, δηλαδή συναντήσεις, συμπόσια και κοσμοπολίτικα συνέδρια, που είναι στην πραγματικότητα παζάρια ιδεών, εκδηλώσεις οργανωμένου φιλοσοφικού τουρισμού μάλλον παρά ουσιαστικοί φιλοσοφικοί διάλογοι, όλα αυτά δείχνουν το κενό και την πενία, την απορία και ένδεια του σύγχρονου φιλοσοφικού πνεύματος. Η φιλοσοφία, που διαφημίζεται αναιδώς με μεγάλες και ακαλαίσθητες αφίσες και προβάλλεται πομπωδώς με φιλοσοφικά εξωτερικές, περιθωριακές και επιφανειακές εκδηλώσεις, δείχνει μο­νάχα τα σημάδια της μεγάλης κρίσης της. Οι πιο σοβαρές εκδηλώσεις μοιάζουν μάλλον με τιμές που αφειδώλευτα προσφέρονται στο μεγάλο νεκρό. Είναι σαν να συνοδεύσαμε τη φιλοσοφία στον τάφο της και δεν κάνουμε τώρα πια τίποτε άλλο από φιλολογικά μνημόσυνα, συναντήσεις και συμπόσια, συνέδρια και γιορτές, ή γράφουμε βιβλία γι ' αυτήν.

Υπάρχουν στην εποχή μας στοχαστές που ξάγρυπνοι πάνω στο νεκρό σώμα της φιλοσοφίας αναρωτιώνται αν οι σκέψεις τους δεν

3 !

ΕΛΕΥβΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

είναι παρά όνειρα, χλωμά είδωλα που σβήνουν. Η αμηχανία τους είναι η θανάσιμη απορία πώς να συνθέσει κανείς σήμερα δημιουργική σκέψη για ένα κόσμο που πεισματικά αντιστέκεται στην κριτική και μένει αμετάβλητος στις δομές του. Γιατί, αν ό,τι έχει απομείνει από την παράδοση και συνεχίζεται μετά το ιστορικό τέλος της φιλοσοφίας ή καλύτερα μετά το τέλος της ιστορικής φιλοσοφίας είναι η σκέψη (κριτική σκέψη και όχι θεωρία), αυτή είναι ατελέσφορη και περιττή μέσα σ ' έ ν α ν παλιό και πεισματικά αμετάβλητο κόσμο. Μέσα σ' αυτόν είναι δυνατές αναβιώσεις μόνο της παραδοσιακής φιλοσοφίας. Δύσκολα μπορούν να βρεθούν δυνατότητες για ανάπτυξη μιας νέας σκέψης στη θέση της παλιάς και ξοφλημένης φιλοσοφίας. Υπάρχει μονάχα ενδιαφέρον για κριτική σκέψη σε περιθωριακά άτομα και μικρές ομάδες. Αν αυτοί βλέπουν τον δυτικό λόγο να έχει εξαντλήσει τα αποθέματα του και να έχει φτάσει στο τέλος της πορείας του, το κάνουν διαδηλώνοντας μαζί τη γενική δυσαρέσκεια και δυσφορία απέναντι στην απλή θεωρία που καλλιέργησε η παράδοση. Γιατί, όλοι έχουμε κουραστεί από τη\' ελεύθερη και ανώφελη θεωρία, από τα υψηλά πετάγματα του νου και τις μεταφυσικές ακροβασίες.

Αλλά το πέρασμα από τη θεωρία στην πράξη δεν είναι απλό και μονοσήμαντο. Ο θάνατος της θεωρίας είναι ανάγκη όχι απλά να εξαγγελθεί σαν μοναδικά σημαντικό γεγονός αλλά να γίνει συνειδητό το νόημα του. Και το πιο καίριο ερώτημα που κάνει κατανοητό το τέλος της φιλοσοφίας αφορά την ίδια τη ζωή της: πώς λειτουργεί ο φιλοσοφικός δαίμονας στην παράδοση; Πώς παράγεται και αναπαρά­γεται ο κόσμος μέσα απ ' αυτή τη μηχανή που λέγεται συστηματική φιλοσοφία;

32

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο δαίμονας του Πλάτωνα

8 . Π Α Θ Ο Σ Π Α Τ Η Ν Α Λ Η Θ Ε Ι Α

Η πρώτη εικόνα της φιλοσοφίας, όπως αυτή σχεδιάστηκε από τον Πλάτωνα, είναι μια εικόνα γεμάτη αντινομίες. Όπως ο Έρωτας είναι παιδί του Πόρου (γιου της Μήτιδος, θεάς της σκέψης) καν της Πενίας (μιας ζητιάνας που τρέφεται με τα αποφάγια από τα δείπνα των πλουσίων) και ζει συνδυάζοντας χαράκτηριστικά των γονιών του (τη σοφία και την πανουργία του πατέρα του, τη στέρηση και μωρία της μητέρας του), το ίδιο και η φιλοσοφία: είναι σοφή και πολυμήχανη αλλά μαζί άπορη, αμήχανη και μωρή.

Δαιμόνια πάντοτε και επινοητική, πονηρή και πανούργα, προ­χωρεί πέρα από την επιστήμη, που μόνιμα ζηλεύει, φιλοδοξώντας να στήσει ένα σύστημα εννοιών που υπόσχεται βεβαιότητα. Καταπιέζει και συχνά πνίγει το αίσθημα ανησυχίας που έχει για τη νομιμότητα του εγχειρήματος της, αναπτύσσοντας μηχανισμούς σκέψης που ωστόσο προδίνουν την αδυναμία της μάλλον παρά την ισχύ της.

Η δύναμη που κινεί όλη αυτή την διανοητική επιχείρηση είναι μια ακατανίκητη επιθυμία: η βούληση για την αλήθεια. Ο φιλόσοφος προβάλλεται σαν ο εραστής και κάτοχος της αλήθειας, υποφήτης και ιερέας, μύστης και λειτουργός της. Είναι το πάθος της αλήθειας που τον τυφλώνει και τον εξωθεί στην υπερβολή, την αλαζονεία και την πλάνη.

Η πανουργία της φιλοσοφίας, το πονηρό και δόλιο πνεύμα της, ο κακός δαίμονας που παρασύρει το νου στις πιο απίθανες περιπέτειες με την παραπλανητική υπόσχεση της αλήθειας, μοιάζει με το πνεύμα της θρησκείας. Είναι η δύναμη που επιβάλλεται στις συνειδήσεις των ανθρώπων με τη μεγάλη ιδέα της αλήθειας. Όπως η θρησκεία, η φιλοσοφία προβάλλεται σαν πηγή απ' όπου αναβλύζουν οι μεγάλες

33

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

και αιώνιες αλήθειες της ανθρωπότητας. Αλλά καθώς η λειτουργία της φαίνεται όμοια με τη θρησκεία

και οι φιλοσοφικές αλήθειες εμφανίζονται μεγαλόσχημες, φανερωμέ­νες με τη χάρη του πνεύματος σε ορισμένα εκλεκτά, χαρισματικά άτομα, γεννιέται η υποψία μήπως όλα εδώ είναι από τη βάση τους προβληματικά. Αναρωτιόμαστε σοβαρά μήπως κάποια βασική πα­ρεξήγηση υπάρχει από την αρχή στη ρίζα της φιλοσοφικής εργασίας. Οι φιλόσοφοι φαίνεται ότι επιδίδονται σε μια δραστηριότητα που οι ίδιοι δεν είναι πραγματικά σε θέση να καταλάβουν. Η βασική τους παρανόηση βρίσκεται μάλλον στην πίστη πως ο φιλοσοφικός λόγος μπορεί να λέει την αλήθεια και να συναγωνίζεται έτσι στην πράξη τον θρησκευτικό λόγο.

Πραγματικά, μια μεγάλη παράδοση (από τον Πλάτωνα τουλά­χιστο ως τον Χέγκελ) οφείλεται στον συναγωνισμό αυτό, στην ύπαρξη δηλαδή ανταγωνιστικών δικαιωμάτων πάνω στην αλήθεια, που παρεξηγημένα προβάλλονται στα ασαφή σύνορα φιλοσοφίας και θρησκείας. Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι γεμάτη από τέτοια συνοριακά επεισόδια. Κι αυτό δεν είναι παράξενο, μια και η φιλοσοφία έχει σαν πηγή της τη θρησκεία και πολλές ιδέες της ανάγονται σε κληρονομημένες θρησκευτικές προκαταλήψεις.

Μ'αυτό το νόημα, η φιλοσοφία προβλήθηκε σαν ένα υποκατά­στατο της θρησκείας. Ο Πολύβιος μάλιστα έφτασε να πει πως, αν ο κόσμος είχε φιλοσόφους, δεν θα υπήρχε ανάγκη για θρησκεία. Αν υπήρχε φιλοσοφία, αυτή θα έδινε λύσεις στα προβλήματα των αν­θρώπων για τον κόσμο.

Αλλά η νέα σκέψη είδε πιο πλατιά τη σχέση αυτή. Καθώς ήδη παρατήρησε ο Βίκο (στο έργο του Νέα Επιστήμη), φιλοσοφία, θρη­σκεία και πολιτεία κατανοούνται μαζί: δεν θα υπήρχε φιλοσοφία χωρίς μια ορισμένη εδραιωμένη πολιτεία, που κι αυτή δεν θα μπορούσε να διαμορφωθεί χωρίς θρησκεία. Αν λοιπόν η θρησκεία αναπληρώνει τα κενά της φιλοσοφίας και η φιλοσοφία τα κενά της θρησκείας, αυτό έχει νόημα στα πλαίσια της πολιτιστικής παράδοσης, που είναι πάντοτε συνδεδεμένη εσωτερικά με συγκεκριμένους θεσμούς, κοινω­νικούς και πολιτικούς. Έτσι οι τρεις τόποι, κοινωνία, θρησκεία, φιλοσοφία, δεν κατανοούνται σαν απομονωμένες νησίδες παρά μόνο σαν ιστορικά συναφείς σφαίρες ύπαρξης.

Η ιστορία αυτή ξεκίνησε στον ελληνικό χώρο από τότε που η κριτική σκέψη άρχισε να διαφοροποιείται σαφώς από τη θρησκευτική. Είναι η εποχή, πριν από δυόμισι περίπου χιλιάδες χρόνια, που κάποιοι στοχαστές γύρω στη Μεσόγειο έσπαζαν τα κεφάλια τους να δώσουν

34

λύσεις στα αινίγματα του κόσμου, χωρίς να ικανοποιούνται πια με τις λύσεις που δίνονταν στα παραμύθια, στα ποιήματα, στη θρησκευτική και μυθική παράδοση. Αυτοί εγκαινίασαν μια νέα παράδοση, που προώθησε και ανέπτυξε φιλοσοφικές τεχνικές ως τη νέα εποχή, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει απαραίτητα πως ο κόσμος της θρησκείας οδηγούνταν σε μαρασμό. Ξεκίνησαν μ ' έ ν α ερώτημα πολύ κρίσιμο για όλη την ιστορία της σκέψης: το ερώτημα για την αρχή. Η γνώση του κόσμου μένει κρυμμένη, επειδή όλα τα σκεπάζει η λήθη και η καταγωγή των πραγμάτων δεν μας έχει αποκαλυφθεί. Το μυστήριο του κόσμου είναι μαζί και μυστήριο του ανθρώπου: δεν ξέρουμε πώς ο κόσμος έφτασε στην τωρινή μορφή του και μαζί δεν ξέρουμε βέβαια την καταγωγή μας σαν όντα που ζούμε, που εργαζό­μαστε και μιλούμε. Οι πρώτοι' Ελληνες που άρχισαν να φιλοσοφούν {ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, ο Αναξιμένης και η ακολουθία τους) εξέφραζαν κι αυτοί την αρχέγονη τάση των ανθρώπων να επανασυν­δεθούν με τις ρίζες τους μέσα από τη γνώση της αρχής του κόσμου. Αλλά, διαφορετικά από τη θρησκεία και το μύθο, που πρόσφερε ολικές εντυπώσεις, όνειρα και οράματα για την ικανοποίηση της επιθυμίας των ανθρώπων να ξαναβρούν την αρχή τους μέσα από τη γένεση του κόσμου, οι φιλοσοφούντες σχεδιάζουν την όλη πορεία των πραγμάτων προϋποθέτοντας την τάξη της φύσης, ένα ττίνακα όπου παριστάνονται όλα τα πράγματα να ακολουθούν το ένα το άλλο σε τόσο συμπαγή σειρά και σ' ένα υφάδι τόσο συνεχές, ώστε ο ίδιος ο άνθρωπος να αναγνωρίζει τον εαυτό του σ' ένα σημείο της διαδρομής και να ανακαλύπτει την καταγωγή του. {Όπως π.χ. δίδασκε ήδη ο Αναξίμανδρος, οι άνθρωποι ήταν κάποτε ιχθυόμορφα ζώα και έλκουν την καταγωγή τους από τη θάλασσα).

Η λαχτάρα του ανθρώπου να μάθει την αρχή του κόσμου είναι κατά βάθος λαχτάρα να μάθει για την καταγωγή του· θέλει να ξέρει πώς τα πράγματα ξεκίνησαν πριν απ' αυτόν, μια και η καταγωγή τους οπισθοχωρεί διαρκώς και ανάγεται σ' ένα χρόνο που ο άνθρωπος δεν έχει ακόμα εμφανιστεί, ενώ η ίδια του η καταγωγή «θα τον έκανε», όπως λέει ο Φουκώ, «σύγχρονο με την ίδια του την ύπαρξη». Αναζητεί την αρχή του στην αναδρομική πορεία συμβάντων που είχαν ήδη αρχίσει πριν από τον άνθρωπο- θέλει να αρθρωθεί με την ήδη αρχινι­σμένη κοσμογονική πορεία και να ξανασυνδεθεί με τη χαμένη αρχέ­γονη εστία: ένα είδος νοσταλγίας της παλιάς πατρίδας όπου είχε αρχίσει η ζωή, η εργασία, η γλώσσα.

Από τον καιρό της πρώτης εμφάνισης του φιλοσοφικού στοχα­σμού, που συνδέθηκε με το πρόβλημα της καταγωγής, ως τις σύγχρονες

35

κοινωνικές επιστήμες, την ιστορία, την κοινωνιολογία, την ψυχολο­γία, τις οικονομικές επιστήμες, τη γλωσσολογία και τη φιλολογία, η ιστορία της γνώσης και της σκέψης γύρω από τον άνθρωπο είναι ουσιαστικά η αναζήτηση της καταγωγής του: σ' ένα παρελθόν που οπισθοχωρεί πριν από τον άνθρωπο, σε μια μορφή εργασίας που πάει πίσω ως τον προάνθρωπο, σε κοινότητες κάποιου είδους όπου τα μέλη επικοινωνούσαν απλά τραυλίζοντας ή σε μια πρώτη μορφή γλώσσας που έγινε αρχή για να μπορέσουν να αναπτυχθούν ύστερα όλες οι γλώσσες. Δεν είναι παράξενο που όλες αυτές οι προσπάθειες ξεκίνησαν από τη φιλοσοφία ή μαζί μ' αυτήν, από το όνειρο δηλαδή των ανθρώπων να ξανασυνδεθούν με την «ξεχασμένη» καταγωγή τους. Και ενώ η θρησκεία, ο μύθος και η ποίηση ικανοποιούσαν τέτοια όνειρα με ολοκληρωτικές παραστάσεις και εικόνες, που δεν άφηναν περιθώριο για ερωτήματα και συζήτηση, η φιλοσοφία και οι επιστήμες διαμόρφωναν μια σκέψη που ζητούσε η ίδια να θεμελιωθεί εμπειρικά και λογικά.

Η παράδοση αυτή δείχνει καθαρά πως η φιλοσοφία έτεινε στα­θερά να είναι η πιο ανοιχτή στον κόσμο σκέψη, η πιο αναγνώσιμη από τις φυσικές και ιδιαίτερα τις κοινωνικές επιστήμες που ανα­πτύσσονταν μαζί της. Έχοντας λοιπόν τις επιστήμες στο πλευρό της μπορούσε να εκτιμά τις προόδους της στο βαθμό μόνο που απομακρυνόταν από τη θρησκεία. Λειτουργώντας μάλιστα σαν σκέ­ψη που κριτικά αποκάλυπτε κρυφές μυστικιστικές ανησυχίες, θρη­σκευτικά βιώματα και ηθικές προκαταλήψεις, απολάμβανε απέναντι στη θρησκεία προνόμια ετεροδικίας. Διεκδικούσε από την αρχή το μοναδικό δικαίωμα να μιλάει έλλογα για τον κόσμο και να δίνει, μεθοδικά και κριτικά, ερμηνείες του κόσμου. Και το έκανε αυτό αντιτάσσοντας στον θρησκευτικό δογματισμό την κριτική συζήτηση, το λόγο και το επιχείρημα.

Ανέπτυσσε, από την αρχή, τη δύναμη να διαφοροποιείται καθαρά από τη θρησκεία και αποτελώντας μία ολότελα νέα βαθμίδα στην ανέλιξη του πολιτισμού να απομακρύνεται από τους παραδοσιακούς τρόπους μυθικής σκέψης. Αλλά πάντοτε θύμιζε, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, την προγονό της θρησκεία. Καμιά φορά μάλιστα διαμόρφωνε, με τις ιδέες και αξίες που καλλιεργούσε, ένα είδος ή υποκατάστατο θρησκείας. .Αληθινή θρησκεία βέβαια δε μπορούσε να είναι. Αν καμιά φορά λειτουργούσε σαν θρησκεία, αποτελούσε ένα πολύ παράξενο είδος θρησκείας: με σοφό ιερατείο, αλλά χωρίς θεό προσωπικό, με ιερά κείμενα αλλά χωρίς τελετουργικό λατρείας και μάζες πιστών.

36

Ωστόσο οι άνθρωποι τη συγχέουν συχνά με τη θρησκεία. Εξο­μοιώνουν, καθώς έλεγε ο Νίτσε, τον φιλόσοφο «με τον θρησκευτικό ονειροπόλο, τον επαρμένο και υψωμένο πάνω από τις αισθήσεις, μ' εκείνον που ακροβατεί πάνω από τον κόσμο, μ' εκείνον που είναι μεθυσμένος από θεό». Όπως ο θρησκευτικός ονειροπόλος, ο φιλό­σοφος απολαμβάνει την επικίνδυνη απομάκρυνση του από τον κόσμο, εκείνη την ηδονική απομάκρυνση του πουλιού, που πάντοτε πετάει όλο και πιο πάνω στα ύψη, για να έχει κάτω του τα πάντα.

Ο θρησκευτικός ονειροπόλος, συνεπαρμένος από την αλήθεια, ανάγει στο θεό όλη την πολυμορφία, πολυπλοκότητα και αντιφατικό­τητα της ζωής. Είναι σίγουρος πως η πίστη του είναι αληθι\η με τρόπο μοναδικό και δεν είναι σε θέση να καταλάβει την ξένη πίστη. Αλλά η τάση για την αλήθεια πρέπει να διακρίνεται καθαρά από την τάση για το δόγμα που προβάλλεται σαν αλήθεια. Ο Λοκ, που διακρίνει αυτά τα δύο, αναφέρεται σε ανθρώπους που κάνουν λόγο για άμεση προσωπική επαφή τους με το θεό. Πραγματικά, στη θρησκεία πα­ρουσιάζονται με θεϊκή επικύρωση αλλόκοτες και τρελές ιδέες και προβάλλεται η νωθρότητα και ματαιοδοξία ορισμένων ατόμων με την επίφαση της πλούσιας θρησκευτικής και μυστικιστικής εμπειρίας.

Παρόμοια, μεταφυσικοί παραμυθάδες και μάγοι κάνουν λόγο για υπερβατικές πηγές κύρους, για γνώσεις που ξεπερνούν κάθε εμπειρία και για ενοράσεις που γίνονται με άμεσο, εσωτερικό φωτισμό. Αυτοί, καθώς και οι οπαδοί τους, είναι δοσμένοι στην αλήθεια της μυστικής τους πίστης και συνήθως περιφρονούν, αγνοούν ή παραβλέ­πουν κάθε άλλη πίστη. .Ανάγουν στην αλήθεια τους όλη την πολυ­μορφία του κόσμου και δίνονται σ' αυτήν την αλήθεια ολοκληρωτικά.

Η μεταφυσική φαντάζει έτσι σαν φυλακή του πνεύματος όμοια μ' εκείνη της θρησκείας. Επειδή αυτή ανάγεται σε μια πίστη και σοφία, σε μια αιτιολογημένη πίστη και σε ανθεκτικές, βαθιά ριζω!.ιένες μέσα στη συλλογική συνείδηση, θρησκευτικές και ηθικές πεποιθή­σεις, αντιπροσωπεύει έναν ενισχυμένο δογματισμό. Μόνο που εδώ, διαφορετικά από τη θρησκεία, μπορεί κανένας να γκρεμίζει τη φυλακή του και να χτίζει μιαν άλλη. Ο Γκέλνερ λέει: «ένας κληρικός που χάνει την πίστη του παραιτείται από το επάγγελμα του* ένας φιλό­σοφος που χάνει τη δική του πίστη δίνει ένα νέο ορισμό του αντικει­μένου του».

Ορίζοντας εκ νέου το φιλοσοφικό πεδίο μπορεί κανένας να επινοήσει τη δική του αλήθεια, αν καμία από τις γνωστές δεν τον ικανοποιεί. Σπάνια μπορεί να αποφύγει το δίλημμα: ή να δημιουργήσει το δικό του σύστημα ή να υιοθετήσει το σύστημα ενός άλλου (σαν

37

τον Λος στην Ιερουσαλήμ του Μπλέικ που λέει: «αν καμιά από τις γνωστές μυθολογίες δεν σε ικανοποιεί, μπορείς να επινοήσεις τη δική σου μυθολογία»),

9 . Β Ο Υ Λ Η Σ Η Γ Ι Α Σ Υ Σ Τ Η Μ Α

Το φιλοσοφικό σύστημα, μια λογική κατασκευή που θέλει να πει την αλήθεια για την πραγματικότητα, χτίζεται πάνω στη βάση μιας αρχής ή ορισμένων αρχών, και όλα ύστερα παράγονται με λογική ακολουθία, όπως το άθροισμα των δύο ορθών γωνιών από τη φύση του τριγώνου. Ο φιλόσοφος, όπως ο μαθηματικός, παράγει τις σκέψεις του συνθέτοντας και ανασυνθέτοντας τις έννοιες του, συνδυάζοντας και πλέκοντας τις με ποικίλους τρόπους, με τελικό σκοπό να κλείσει μέσα στο σύστημα, που κατασκευάζει, την αλήθεια για όλα τα πράγ­ματα. Το σύστημα είναι απόπειρα προς το γενικό, κλείνει σαν ένα όλο και λειτουργεί σαν αιώνιο και απόλυτο, αλλά μαζί ανήκει στο μερικό και στο καιρικό, τείνοντας έτσι προς το σχετικό. Ανήκει στην αιωνιότητα και μαζί στην κινητικότητα των κοινωνιών, των καιρών και των πολιτισμών, που τις ανάγκες τους υπηρετεί. ' Εχει ιδιαιτερό­τητα, πατρίδα και εποχή, αλλά μαζί αποτελεί παγκόσμια μαρτυρία. Επιζεί της εποχής του, και όλα τα ενδιαφέροντα, τα σχόλια και οι ερμηνείες αναπτύσσονται γύρω του σαν πληθωρική βλάστηση, που συχνά το στολίζει και καμιά φορά το αποκρύβει ολότελα.

Ο Πλωτίνος, ο Θωμάς ο Ακινάτης, ο Ντεκάρτ, ο Σπινόζα, ο Λάιμπνιτς, ο Φίχτε, ο Σέλινγκ, ο Χέγκελ είναι δημιουργοί συστη­μάτων. Ξεκινούν από μία αρχή ή αρχές και παράγουν τις προτάσεις τους με τρόπο που να ενοποιούνται όλα τα ποικίλα σύνολα της ανθρώπινης εμπειρίας. Κατασκευάζουν την ενότητα των πραγμά­των και προσφέρουν επιχειρήματα. Δημιουργούν, για την αιωνιό­τητα, αρχιτεκτονικά έργα σκέψης που θεμελιώνονται σε μια βασική ιδέα, και όλη η σκέψη τους κυριαρχείται απ'αυτήν, συγ­κροτημένη σε λογικά συνεκτικές ενότητες που μορφοποιούν το σύνολο της εμπειρίας.

Έ ν α ς απ'αυτούς, ο Λάιμπνιτς συγκροτεί το σύστημα του σε τρεις ενότητες: η πρώτη είναι η μονάδα· στον κόσμο υπάρχουν μονάδες μόνο, άπειρες μονάδες· η μονάδα, ενότητα αδιαίρετη, εκφράζει έτσι την άπειρη πολλαπλότητα του κόσμου και μαζί την ενότητα του. Η δεύτερη ενότητα είναι ο λόγος και η γνώση. Επειδή οι μονάδες είναι κλειστές «χωρίς παράθυρα», η ψυχή ως μονάδα δεν δέχεται τίποτε απέξω: όλες οι παραστάσεις είναι έμφυτες μέσα της. Η τρίτη ενότητα είναι ο θεός, η κορυφαία μονάδα. Οι

38

μονάδες είναι καθρέφτες ή εκφράσεις του άπειρου σε ποικιλία κό­σμου. Οι άπειρες αυτές εκφράσεις αποτελούν σημεία του άπειρου θεού. Με τα λόγια του φιλόσοφου, «όταν ο θεός στρέφει κατά κάποιο τρόπο το όλο σύστημα των φαινομένων προς όλες τις πλευρές και με όλους τους τρόπους, το σύστημα του κόσμου που θεωρεί καλό να κατασκευάσει, για να φανερώσει τη δόξα του, και κοιτάζει όλες τις όψεις του κόσμου με όλους τους δυνατούς τρόπους, μια και δεν υπάρχει σχέση που να διαφεύγει την πανσοφία του, το αποτέλεσμα είναι: από κάθε όψη του σύμπαντος που βλέπεται από ένα ορισμένο μέρος, προβάλλεται μια ουσία που εκφράζει το σύμπαν σύμφωνα μ' αυτή την όψη».

Αν και το σύστημα κατασκευάζεται λογικά για τον εαυτό του, ωστόσο ενέχει την αξίωση να αποβεί λειτουργικό στην πράξη. Σχεδιάζεται έτσι ώστε να επιτρέπει την κατανόηση πολλών πραγμάτων ~ αν όχι όλων— αποτελώντας προνομιακό ερμηνευ­τικό τόπο, γλώσσα ικανή να κατονομάσει το ουσιώδες και μαζί μέθοδος ερμηνείας των πραγμάτων.

Σίγουρα, ο δημιουργός βλέπει το σύστημα του και το εκτιμά πολύ διαφορετικά από το κοινό ή τα κοινά του. Ο ίδιος το συνοδεύει με την αξίωση να το δεχτούμε ως λόγο που εκφράζει την αλήθεια. Οι κριτικοί το βλέπουν θέτοντας σε παρένθεση τέτοιες αξιώσεις και οι οπαδοί το ακολουθούν ζητώντας απλούς λόγους που συνη­γορούν γι 'αυτό.

Επειδή οι φιλόσοφοι καθώς και οι οπαδοί τους έχουν ανάγκη από ένα σύστημα για να έχουν ιδέες και να κάνουν λόγο για τα πράγματα, το σύστημα υποκαθιστά κατά ένα τρόπο τη θρησκεία: αναπληρώνει την ανάγκη των ανθρώπων να βλέπουν τον κόσμο έμμεσα, δηλαδή με ιδεατά πλάσματα που μπαίνουν ανάμεσα σε μας και στα πράγματα, με φώτα που προβάλλουν τον κόσμο κατάλληλα φωτισμένο, ταξιθετημένο, διακοσμημένο. Είναι τα βακωνικά «είδωλα του θεάτρου» που μας κάνουν να πιστεύουμε πως τελικά τα πράγματα μοιάζουν με τις θεωρίες που μας διαμόρ­φωσαν.

Το φιλοσοφικό σύστημα είναι ένα είδος θρησκείας ή μυθο­λογίας. Δίνονται σ'αυτό όσοι δε μπορούν να ανεχτούν το χάος της ιστορίας, αυτό το μηχανοστάσιο της αλλαγής. Αν αιχμαλωτί­ζονται από το σύστημα, είναι γιατί βρίσκουν καταφύγιο στη σταθερότητα του. Το σύστημα αυτοσυστήνεται σαν υπεριστορικό και αιώνιο, αποτελώντας προϊόν μιας παράδοσης που προϋποθέτει ότι η φιλοσοφία υπερβαίνει τους όρους της γένεσης της. Πραγ-

39

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

ματικά, ο φιλόσοφος νομίζει πως μπορεί να μιλάει για τον κόσμο, χωρίς ο ίδιος να υπόκειται κατ ' ανάγκη στους όρους και στις αρχές του κόσμου. Εκείνο που αυτός θέλει να κάνει, φλεγόμενος από τη λαχτάρα για τάξη και σταθερότητα μέσα στη γενική αναστάτωση, αντιπαλότητα και καταστροφή, είναι να βρει ένα είδος φιλοσοφικής λίθου, που θα μετατρέπει μαγικά κάθε σύγ­κρουση σε χρυσαφένιο μύθο. Τελικός σκοπός του συστήματος είναι να ακινητοποιήσει τον κόσμο, ανάγοντας την απέραντη ποικιλία, αντιπαλότητα και διαφορά σε ομοιότητα, ενότητα και ταυτότητα.

Παράγοντας ο ανθρώπινος νους συστήματα παράγει μαζί σε ποικίλες μορφές συγκροτημένο το αντικείμενο του {τον κόσμο). Αλλά η διαδικασία συγκρότησης υπόκειται εδώ σε ποιητικούς νόμους που μεταβά}νλουν την εργασία σε μια εσωτερική υπόθεση. Ο φιλόσοφος βλέπει το ίδιο του το έργο σαν καθρέφτη όπου αντανακλάται η αληθινή μορφή του κόσμου και, συνακόλουθα, σαν εικόνα που του δείχνει την αληθινή φιλοσοφία (τη δική του)· συγχαίρει λοιπόν τον εαυτό του, καθώς βρίσκει το σύστημα του σύμφωνο με τις πιο υψηλές απαιτήσεις του λόγου που αναδύονται μέσα από το ίδιο το σύστημα του. Ό λ α εδώ είναι φωτεινά — εκτός από το ίδιο το φως: αυτό μένει αθέατο.

Σήμερα δεν παράγονται πια συστήματα. Η παραγωγή έχει προπολλού τελειώσει και το μόνο που έχει ακόμα πέραση είναι η διαφήμιση. Το σύστημα, όπως και το κράτος, καταγγέλλεται μέσα από τους ίδιους που το επέβαλαν. Είναι σαν το είδος εκείνο που πέρασε η μόδα του. Κάθε νέα αλήθεια της φιλοσοφίας περιείχε μαζί και την ομολογία πως η προηγούμενη αλήθεια ήταν απατηλή. Τώρα που οι αλήθειες (και οι πλάνες) έχουν τελειώσει, οι φιλο-σοφούντες έχουν χάσει τις εστίες τους (συστήματα, θεωρίες, -ισμούς) και βρέθηκαν όλοι στους δρόμους αναγκασμένοι να κά­νουν απλά συνομιλίες μεταξύ τους. Ό π ω ς θα έλεγε ο Μπέικον, είχαν τη σοφία των ποντικών που φεύγουν από το σπίτι μόλις μυριστούν πως το σπίτι πρόκειται να γκρεμιστεί.

10. Η Φ Ω Ν Η Τ Ο Υ Π Ε Ι Ρ Α Σ Μ Ο Υ Κ Α Ι Η Φ Ω Ν Η Τ Η Σ Α . Λ Η Θ Ε ί Α Σ

Στην εσωτερική μοναξιά του ο φιλόσοφος χτίζει το σπίτι - φυλακή του έχοντας να αντιμετωπίσει δύο επίμονες και πολύ διαφορετικές φωνές: τη φωνή του πειρασμού και τη φωνή της αλήθειας.

Πρώτα-πρόοτα, είναι ένας άνθρωπος που βρίσκεται στον πειρασμό να μιλήσει. Σκέφτεται πράγματα απίστευτα και ασυνήθιστα και νιώθει

40

πάντοτε ακατανίκητο πειρασμό να τα πει. Και παρ' όλο που αισθάνεται ανασφάλεια ή αμηχανία, μη μπορώντας να αντισταθεί στη φωνή του πειρασμού, αφηγείται πράγματα που έχει την αξίωση να τα δεχτούμε ως αληθινά. Ο λόγος του είναι εξομολόγηση, που δείχνει πόσο δυνατός είναι ο πειρασμός των μεγάλων ιδεών, της βεβαιότητας, της αλήθειας, της σωτήριας γνώσης, και πόσο δύσκολα αντιστέκεται σ' αυτόν ένας άνθρωπος που δε μπορεί να σωπαίνει. Στο βαθμό που η φιλοσοφία είναι ομολογία, δεν εξηγεί και δεν δικαιολογεί τίποτε — απλά περιγράφει. Την ομολογία την ελέγχεις και είτε την αποδέχεσαι είτε την απορρίπτεις. .Λντίθετα, η φωνή της αλήθειας εκπέμπεται και μεταδίνεται για να εισακουστεί.

Ανάμεσα στη φωνή του πειρασμού και στη φωνή της αλήθειας δεν υπάρχει επιλογή. Σαν τον άγιο που η αγιότητα του επιτείνεται από τους πειρασμούς που δοκιμάζει, ο φιλόσοφος είναι ο εκφραστής της αλήθειας σε πείσμα των πειρασμών που αντιμετωπίζει και των λαθών που κάνει.

Συνεχής εστία πειρασμών είναι εδώ η γλώσσα. Ο φιλόσοφος δίνει την εντύπωση, καθώς αφηγείται, ότι μόλις έχει ανακαλύψει τις λέξεις και είναι συνεπαρμένος από τη γοητεία τους. Πλάθει ιδέες αλλάζοντας τη γλώσσα για χάρη των ιδεών μάλλον παρά για χάρη των πραγμάτων. Δίνεται στη γοητεία της γλώσσας του ολοκληρωτικά και δε νιάζεται πολύ για τα πράγματα που σημαίνονται μ'αυτήν. Είναι ένας μάγος του λόγου, που δεν εξαπατά μόνο τους άλλους με τα τεχνάσματα του παρά γίνεται κι αυτός ο ίδιος θύμα της μαγείας του λόγου του. Δύσκολα ελέγχει κανένας τις ιδέες του που έχουν υφανθεί περίτεχνα με γοητευτικά λόγια. Η μαγεία της γλώσσας γίνεται τότε φυλακή της σκέψης. Η κριτική μένει εγκάθειρκτη.

Οι νεκρές θεωρίες είναι σκέψεις που με κατάλληλες γλωσσικές παγίδες έχουν πιαστεί και κλειστεί σε κλουβιά. Μπορείς να επισκε­φτείς τις σκέψεις αυτές, να τις περιεργαστείς και να τις θαυμάσεις, αλλά δεν μπορείς να τις αφήσεις να πετάξουν.

Π . Λ Ο Γ Ο Σ Κ Α ί Σ Ι Ω Π Η

Ζωντανές σκέψεις, ιδέες και θεωρίες είναι εκείνες που διαδίδονται, που μπορείς, ας πούμε, να τις πιάνεις στον αέρα — όχι εκείνες που είναι κλεισμένες σε συστήματα - κλουβιά. .Αν δεν είναι ανοιχτές στον κόσμο, γίνονται τελικά μούμιες, κατάλληλες μόνο για μουσεία.

Κανονικά, ο φιλοσοφικός λόγος κλείνει μέσα του, από τη στιγμή που γεννιέται, το φάντασμα του ακροατή, του αναγνώστη και συζη-

τητή, όπως ο θεατρικός λόγος κλείνει μέσα του το φάντασμα του θεατή και κριτικού. Η αξία του εξαρτάται από το πόση κριτική μπορεί ν' αντέξει και όχι από το σεβασμό ή το θαυμασμό που δέχεται. Και λέγοντας κριτική, εννοούμε φυσικά και αυτοκριτική. Αυτή δείχνει πόσο λίγο εκτιμούμε τις ίδιες μας τις θεωρίες και πόσο έτοιμοι είμαστε να τις δούμε πίσω μας νεκρές — και μάλιστα με όσο γίνεται πιο γρήγορο θάνατο.

Η φιλοσοφική, όπως η λογοτεχνική, κριτική είναι ο δεύτερος λόγος που έρχεται να απλωθεί στο πρανές του κειμένου, του πρώτου λόγου. Παράγεται καθώς αφήνεται να διαθλάται μέσα από το κείμενο. Η κριτική, το σχόλιο, η ανάλυση, η εξήγηση είναι η δεύτερη γλώσσα (μετα-γλώσσα) που κάνει την πρώτη να μιλάει διαφορετικά, ν' αφήνει να φανεί ό,τι λαγοκοιμάται μέσα της, ό,τι μένει εκεί, κρυμμένο και βουβό. Αν ο λόγος του φιλόσοφου αγαπά να κρύβει μάλλον παρά να λέει αυτά που σημαίνει, η κριτική θέλει ν' αποκαλύπτει τα κρυμμένα βαθιά σήματα, τα βουβά νοήματα που έχουν εγγραφεί σ' αυτό το λόγο και ζητεί την αποκρυπτογράφηση τους.

Η κριτική ρωτάει πώς λειτουργεί ο λόγος του φιλόσοφου, τί υποδηλώνει, τί λέει και κυρίως τι κρύβει. Ρωτάει τι βγαίνει μέσα από τα λόγια και τις σιωπές και πώς ο λόγος αυτός είναι δομημένος. Του ζητεί να μαρτυρήσει πώς γεννήθηκε και πώς μορφώθηκε, για ποιους λόγους βγήκε και για ποιο σκοπό. Γενικά, η κριτική ασκείται με όρους αλήθειας, ακριβείας, λειτουργικότητας, συνέπειας, εκφραστικής αξίας, μορφής, δόμησης της σκέψης, διαφάνειας και σαφήνειας.

Ο λόγος της κριτικής συνδέεται εσωτερικά με τον προπογενή λόγο, που θέλει να καλύψει ή να υποκαταστήσει, αλλά δεν είναι παράλληλος μ' αυτόν. Αναπτύσσεται μέσα στον ίδιο τον ιστό του κειμένου, που ξετυλίγει, και υφαίνεται μαζί του πιασμένος στα δίχτυα του. Δεν είναι εξωτερικός ως προς το λόγο που κρίνει, ένα επιγέννημα της σκέψης, αλλά είναι ο ίδιος σκέψη.

Η σκέψη αυτή, ωστόσο, σπάνια καλλιεργείται στο χώρο της φιλοσοφίας. Οι φιλόσοφοι αντιμετωπίζουν συνήθως την κριτική με αισθήματα δυσαρέσκειας και δυσφορίας, υπεροψίας και φόβου, αδι­αφορίας ή ανοχής — σπάνια επιζητούν την κριτική σαν φυσική προέκταση και προϋπόθεση ανέλιξης της ίδιας τους της σκέψης. Όπως η αυτοκριτική, η κριτική της θεωρίας αποτελεί, βέβαια, διαδικασία κατανοητή μόνο μέσα στα ίδια της τα πλαίσια, είναι δηλαδή υπόθεση της δικής της λογικής κατασκευής και των όρων της γένεσης της. Η σκέψη μάχεται να παραμείνει κύρια του εαυτού της ασκώντας η ίδια κριτικό έλεγχο πάνω στις προϋποθέσεις, τις

42

μεθόδους και τα αποτελέσματα της. Γιατί το υποκείμενο που σκέφτε­ται δεν είναι κάτι το απόλυτο και το απεριόριστο μέσα στον κόσμο, είναι μόνο ένα σημείο και ένα όριο του κόσμου: μπορούμε να εδρεύ­ουμε σ • αυτό το σημείο και να είμαστε σ' αυτό το όριο παρατηρώντας πώς φτάσαμε να το κατέχουμε και όχι απολαμβάνοντας το.

Τα προβλήματα στη φιλοσοφία είναι η φαγούρα, καθώς λέει ο Βιτγκενστάιν, οι θεωρίες το ξύσίμο και η κριτική να βρούμε το φάρμακο για τη φαγούρα. Αν λοιπόν γίνεται ακόμα φιλοσοφική δουλειά, είναι γιατί δεν έχει βρεθεί το φάρμακο ενάντια στη φαγούρα, από την οποία εξακολουθούν να προσβάλλονται μερικοί άνθρωποι που θέτουν φιλοσοφικά ερωτήματα.

Αλλά η κριτική δεν είναι μια αθώα θεραπεία, που έχει σκοπό να απαλλάξει τους ανθρώπους από την αρρώστια των φιλοσοφικών ερωτήσεων. Στην πραγματικότητα, είναι μια καταστροφική διαδικα­σία. Προϋποθέτει ιδέες ζωντανές, ανοιχτές στον κόσμο. Αναπτύσσεται ως ελεύθερη σκέψη, υπόκειται σε συνεχείς αλλαγές και ξεδιπλώνεται πάνω σε δρόμους που μένουν πίσω γεμάτοι ερείπια. Οι άνθρωποι ωστόσο που καλλιεργούν ιδέες σπάνια συνειδητοποιούν το γεγονός πως η ιστορία των ιδεών σχηματίζει ένα σταθερά επεκτεινόμενο νεκροταφείο, έναν απέραντο τόπο γεμάτο ερείπια και σκουπίδια. Αυτοί πιστεύουν συνήθως πως οι ιδέες είναι αθάνατες και πως στη χώρα της φιλοσοφίας κυριαρχούν οι αιώνιες αλήθειες. Δύσκολα μπορούν να απαλλαγούν από τις γοητευτικές αυτές παραστάσεις και να σκεφτούν τουλάχιστο μήπως οι ονομαζόμενες αιώνιες αλήθειες είναι μόνο πλάνες που αναπαύονται στα μουσεία.

Η ρομαντική αυτή εικόνα δεν σημαίνει βέβαια πως όλη η φιλοσοφία αποτελεί τώρα μια σειρά από χαλάσματα. Φανερά, τα οικοδομήματα της δεν κατοικούνα:αι πια· άλλωστε τα πιο πολλά απ' αυτά δεν κατοικούνταν ούτε από τους ίδιους τους κατασκευαστές και ιδιοκτήτες τους. Συνέβη μάλιστα ναχτίσουνμερικοίαπ'αυτούς, όπως παρατηρούσε ο Κίρκεγκωρ για τον Χέγκελ, μεγαλόπρεπα παλά­τια και οι ίδιοι να ζουν παράπλευρα σε φτωχικές καλύβες.

Ωστόσο, όλα τα συστήματα δεν είναι απλά ερείπια. Μερικά απ'αυτά λειτουργούν σαν μουσεία. Συντηρούνται ως μνημεία του .πνεύματος και υπάρχουν άνθρωποι που τα επισκέπτονται και τα θαυμάζουν ή τα παρατηρούν και τα μελετούν. Ό λ α αυτά τα μνημεία ανήκουν, ως κειμήλια του ανθρώπινου ττνεύματος, στο μουσείο του πολιτισμού. Είναι ιστορία κλεισμένη εκεί μια για πάντα.

Η ιστορία του πολιτισμού δείχνει απλά πώς η φιλοσοφία τελεί­ωσε. Η φιλοσοφία τελείωσε με τον τρόπο λογουχάρη που τελείωσε η

43

κλασική όπερα: δε μένει πια τίποτε να κατασκευαστεί. Όπερες, καθεδρικούς ναούς και μεγαλόσχημα μυθιστορήματα μπορούμε να τα καταλαβαίνουμε και να τα χαιρόμαστε. Αλλά η παράδοση που τα δημιούργησε δεν συνεχίζεται πια.

Το καίριο, λοιπόν, ερώτημα μας είναι: καταλαβαίνουμε τάχα φιλοσοφία, μια και δεν κάνουμε πια φιλοσοφία; Μπορεί τάχα να είναι κατανοητός ιστορικά ο λόγος που έχει εκφωνηθεί στο παρελθόν και που κείται τώρα απλά σαν αντικείμενο ερμηνείας;

Αν το νόημα της φιλοσοφίας είναι η ιστορία της, αυτό μπορεί να σημαίνει δύο πράγματα: πρώτο, πως η φύση της κατανοείται μετά τη συΐ'τέλειά της, σαν επιχείρηση δηλαδή που εξάντλησε τις δυνατότητες της και για δικούς της, εσωτερικούς, λόγους έκλεισε οριστικά· δεύτερο, πως η σταδιοδρομία και το τέλος της κατανοούνται με λόγους που πηγάζουν από την όλη ιστορία, την κοινωνική σύγκρουση, την όλη κουλτούρα, την επιστήμη και την τεχνική.

Η φιλοσοφία μπορούσε εύκολα, όσο ακόμα ζούσε, να κηρυχτεί σε πτώχευση εξαιτίας της πολύ προβληματικής σχέσης της με την πραγματικότητα. Ο Χιουμ, που ήταν ένα ριζοσπαστικό μυαλό, είχε υποβάλει την ανάγκη να καταστραφεί η φιλοσοφία που δεν δημιουρ­γήθηκε με λογικά αυστηρές και εμπειρικά σταθμισμένες έρευνες. Λέει: «Ας κυτάξουμε τις βιβλιοθήκες και ας δούμε πώς μπορούμε να τις συ*/υρίσουμε! Παίρνουμε στα χέρια μας ένα θεολογικό ή μεταφυ­σικό βιβλίο. Θα έπρεπε τότε να ρωτήσουμε: περιέχει αυτό μια λογική έρευνα για την ποσότητα ή τον αριθμό; Όχι- Περιέχει συζητήσεις εμπειρικά σταθμισμένες για γεγονότα και υπαρκτά πράγματα; Όχ ι ! Τότε, ας το ρίξουμε στη φωτιά, γιατί δεν περιέχει τίποτε άλλο από σοφιστεία και φαντασιοσκοπία».

Στη σύγχρονη εποχή οι λογικοί θετικιστές κήρυξαν την παρα­δοσιακή φιλοσοφία σε πτώχευση με το ίδιο περίπου σκεπτικό: οι φιλόσοφοι μίλησαν για τον κόσμο, χωρίς να είναι σε θέση να πουν πράγματα με νόημα, και ίσως θα ήταν καλύτερο να μην είχαν πει τίποτε. Μόνο οι προτάσεις της επιστήμης έχουν νόημα. Η φιλοσοφία παρουσιάζεται έτσι σαν θεωρία που οφείλεται σ' ένα είδος παθολο­γικής χρήσης του λόγου. Είναι η τέχνη να λέει κανένας πράγματα που κανονικά δεν μπορεί να πει και που γι ' αυτά θάπ ρεπε να σωπαίνει. Περιθωριακή και ανυπόληπτη, βρέθηκε χωρίς πολιτικά δικαιώματα στην κοινωνία των επιστημών. Διεκδικώντας τα τώρα είναι υποχρε­ωμένη να δείξει πως είναι μία ανάμεσα στις άλ}^ς επιστήμες και να παραιτηθεί έτσι από την παλιά αλαζονεία και μεγαλαυχία της να συστήνεται σαν η επιστήμη των επιστημών ή βασίλισσα των ετη-

στημών. (Αν μπορούσε ποτέ να είναι επιστήμη των επιστημών, δεν θα ήταν βέβαια επιστήμη, δηλαδή μία απ'αυτές). Αλλά πώς να δείξει στον κόσμο ότι μπορεί να σταθεί σαν μία επιστήμη, λ.χ. γενική επιστήμη, ικανή να πετύχει μια γενική σύνθεση όλης της ανθρώπινης γνώσης και πρακτικής;

12. Τ Ο Σ Π Η Λ Α Ι Ο

Η κοινωνία έχει ένα κεφάλι που μπορεί να πάθει διάφορες αρρώστιες, εγκεφαλικές αρρώστιες. Μία απ "αυτές τις αρρώστιες θεωρείται η φιλοσοφία. Με κατάλληλη θεραπευτική αγωγή, που έρχεται με την αλλαγή των καιρών, η κοινωνία γιατρεύεται από τη φιλοσοφία και συνέρχεται από την ακατάσχετη τάση να δημιουργεί θεωρίες. Μ' αυτό το νόημα, η υποχώρηση της θεωρησιακής φιλοσοφίας της παράδοσης συνδέεται με τη θεραπευτική λειτουργία του φιλοσοφείν στον σημε­ρινό κόσμο. Από τη θεωρησιακή περνούμε στην κριτική σκέψη, που είναι πραγματικά ικανή να συμβάλει στη διαδικασία αλλαγής του κόσμου.

Ο Μαρξ, που κήρυξε το πέρασμα αυτό από τη θεωρία στην κριτική σκέψη, παρατήρησε πως η φιλοσοφία είναι ένα εργαλείο του ταξικού αγώνα. Σε μια διαδικασία κοινωνικής απελευθέρωσης, που «το κεφάλι της είναι η φιλοσοφία και το προλεταριάτο η καρδιά της», η φιλοσοφία φτάνει στο τέλος της. Στον αγώνα για αλλαγή του κόσμου μπορεί η συμβολή της ως κριτική σκέψη να είναι σημαντική και οι εργάτες της μπορούν να βοηθήσουν, αν κατεβάσουν από ψηλά το βασίλειο των σκέψεων τους και το εγκαταστήσουν πάνω στον πραγματικό κόσμο.

Οι φιλόσοφοι τείνουν να υψώνονται πάνω από τα πράγματα με πλέγματα σκέψεων που σχηματίζουν ένα είδος ανεμόσκαλας. Ανε­βαίνοντας έτσι, δύσκολα δέχονται να γυρίσουν πίσω στην πεζή πραγματικότητα- αναγνωρίζει ο καθένας τους την άνοδο αυτή σαν δική του πορεία και δεν είναι πρόθυμος ούτε να την απαρνηθεί ούτε να τη συζητήσειή νατην επαναλάβει. Οι φιλόσοφοι θαπροτιμούσαν μάλλον να πεθάνουν με τις υψηλές ιδέες τους παρά να τις απαρνηθούν, να τις αλλάξουν, ή να τις κατεβάσουν χαμηλά στην πεζή πραγματικό­τητα.

Αλλά η φιλοσοφία έχει τώρα καταπέσει από τα ύψη της και ο ουρανός έχει μείνει γυμνός από τα φιλοσοφικά φώτα. Έχει παύσει πια να περνά σαν λυτρωτική δύναμη κι έτσι να συναγωνίζεται ή να υποκαθιστά τη θρησκεία. Έχει παύσει επίσης να λειτουργεί σαν θεωρία για τον κόσμο και, μ' αυτό το νόημα, σαν κύρια πηγή της

45

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

ιδεολογίας. Η φιλοσοφία, αυτή η ειρκτή του ττνεύματος (με τους τροφίμους

συνεπαρμένους και αιχμαλωτισμένους από τη γοητεία της ίδιας τους της εργασίας, έτσι που να μη τους μένει ποτέ περιθώριο για αυτοκρι-τΐϊοί), έχει κλείσει τώρα. Οι φιλόσοφοι, οι έγκλειστοι του πλατωνικού σπηλαίου, αλυσσοδεμένοι καθώς είναι, με τη ν πλάτη γυρισμένη στον κόσμο, δεν βλέπουν τα ίδια τα πράγματα και ικανοποιούνται με εικόνες, οπτασίες και είδωλα, που προβάλλσ>/ται στον τοίχο της φυλακής τους. Ονειροπόλοι του τυνεύματος, που έχοντας μια φορά χτίσει το σύστημα τους δεν το αλλάζουν με τίποτε, στοχάζονται μέσα στη φυλακή τους, με την αυταπάτη μάλιστα πως η φιλοσοφία είναι η μεγάλη ελευθερώτριατου τη'εύματος. Πληρώνουν, με μια εγκάθειρκτη, θνησιγενή σκέψη και με μια κλειστή και θολή αντίληψη της πραγ­ματικότητας, την υπερφίαλη, αλαζονική και έξαλλη στάση τους απέναντι στον κόσμο.

Έχε ι συμβεί μάλιστα στην εποχή μας να κλειστούν μερικοί φιλοσοφούντες, που ονομάζονται αναλυτικοί φιλόσοφοι, σε μια πε­ρίεργη φυλακή, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα σαν όργανο για να λένε πώς οι ελει^εροι άνθρωποι, έξω, χρησιμοποιούν τη γλώσσα. Ακόμα, όπως παρατηρεί ο Όϊζερμαν, βρίσκουν αναλύοντας τη γλώσσα ένα «μέσο εκκένωσης του πραγματικού περιεχομένου των φιλοσοφικών προβλημάτων». Σκοπός τους είναι να θεραπευτούν από την αρρώστια, που κληρονόμησαν από την παράδοση, να θέτουν προβλήματα και να ρωτούν. Έτσι η φυλακή των επίγονων αυτών του εμπειρισμού και του ορθολογισμού λειτούργησε σαν διανοητικό άσυλο, με σκοπό τη θεραπεία από την κλη ρονομημέ'̂ ^η αρρώστια των φιλοσοφικών ερωτήσεων. Διασαφηνίζοντας το νόημα των λέξεων και των προτάσεων, ήθελαν να δείξουν πώς απελευθερωνόμαστε από τη φιλοσοφία, έτσι που να μη νιώθουμε πια την α'-'άγκη να θέτουμε προβλήματα και να στήνουμε θεωρίες.

Οι φιλόσοφοι είναι άνθρωποι που ρωτούν. Παίρνουν απαντήσεις και τις κάνουν ερωτήματα. Επειδή λοιπόν όλη αυτή η επιχείρηση, που ονομάζεται φιλοσοφία, οφείλεται στα ερωτήματα, απελευθέρωση από τη φιλοσοφία σημαίνει, πρώτα και κύρια, αποσαφήνιση των προβλημάτων της καθώς και των τρόπων αντιμετώπισης τους. Κ διαδικασία αυτή φέρνει τη γιατριά από την αρρώστια των φιλοσοφι­κών ερωτημάτων και θεωριών, που μαρτυρούν κάποια ανωμαλία και δυσπλασία στην ανάπτυξη του ανθρώπινου πνεύματος.

Η φύση ενός φιλοσοφικού προβλήματος γίνεται κιόλας φανερή με την διατύπωση του σαν ερώτημα. Με τη διατύπωση αυτή αρχίζει

46

ο δρόμος που δείχνει πώς χρησιμοποιείται το ερώτημα και προδια­γράφεται ή περιχαράσσεται μια περιοχή, μέσα στην οποία είναι δυνατές ορισμένες απαντήσεις, σημαντικές ή ασήμαντες. ' Ενα παιδί λ.χ. ή ένας φιλόσοφος ρωτάει: «ποιος έκανε τον κόσμο»; Έτσι διατυπωμένο το ερώτημα επιδέχεται απαντήσεις σαν τις ακόλουθες: «τον κόσμο τον έκανε ο θεός» ή «τον κόσμο τον έκανε η σύμπτωση». Αλλά είναι δυνατές και απαντήσεις που υπονομεύουν ή αποκρούουν το ερώτημα, όπως π.χ. η απάντηση του Ηράκλειτου ότι τον κόσμο δεν τον έκανε ποτέ κανένας δημιουργός (ο κόσμος ήταν πάντοτε, είναι και θα είναι σαν ένα σύνολο από λειτουργίες που γίνονται σύμφωνα με μια νομοτέλεια). Αν όμως η ερώτηση μπει πάλι με τη μορφή «πώς έγινε ο κόσμος έτσι που είναι;», θα είναι ανόητο να δοθεί μια απάντηση του τύπου «ο κόσμος δεν έγινε». Με τα λόγια της Σουζάνα Λάνγκερ, αυτό θα σήμαινε απόρριψη των ορίων της ανθρώ­πινης σκέψης και περιφρόνηση «όλων εκείνων των βασικών παρα­δοχών πάνω στις οποίες στηρίζονται οι χαραγμένες από τον υγιή ανθρώπινο νου παραστάσεις του κόσμου γενικά». Το ερώτημα μπορεί να φανεί ανόητο, αλλά όχι μέσα από κάποιες δυνατές απαντήσεις που, αντί να το κλονίζουν και να το αναιρούν, το θέτουν και το νομιμοποιούν. Γιατί η θεραπευτική αγωγή υπαγορεύει εδώ καινού­ριους τρόπους απορίας: να μη ρωτάς λ.χ. «ποιος έκανε τον κόσμο», μια και είναι ανόητο να συνεχίζεις να ρωτάς «ποιος έκανε αυτόν που έκανε τον κόσμο» κι έτσι χωρίς τέλος, ή «τί υττήρχε πριν από το πρώτο συμβάν», αλλά να ρωτάς: «πώς έγινε ο κόσμος;» ή «πώς έφτασε ο κόσμος να γίνει έτσι που έγινε;». ' Ετσι διαλύονται τα ερωτήματα ή ανάγονται σε επιστημονικά προβλήματα.

13. Ο Φ Ι Λ Ο Μ Ϊ Θ Ο Σ . Λ Ο Γ Ο Ι

Ως διαδικασία επίλυσης προβλημάτων η φιλοσοφία έχει τελειώσει, μια και τα μεγάλα φιλοσοφικά προβλήματα δεν ξαναμπαίνουν πια και συνακόλουθα δεν υπάρχει ανάγκη να στήνονται θεωρίες.

Τα προβλήματα αυτά έχουν μια μοναδική ίσως ιδιοτυπία: μπο­ρούν να λυθούν μόνον οριστικά και απόλυτα, μια για πάντα. Το πρόβλημα π.χ. αν η ιστορία έχει σκοπό (τέλος) ή αν αποτεί^^ί μια άσκοπη περιπέτεια, δεν επιδέχεται προσωρινές ή ατελείς λύσεις. Η σύλ?ι.ηψη του σκοπού αυτού θα μπορούσε μονάχα να είναι δυνατή από την τελική σκοπιά, αν δηλαδή η ανθρώπινη δράση έφτανε σ' ένα τέρμα. Τούτο θα μπορούσε να γίνει μέσα σε μια παγκόσμια πολιτεία, όπου όλες οι κοινωνικές αντιθέσεις θα αίρονταν, και μέσα σε μια

47

φύση που δεν θα ερχόταν πια σ' αντίθεση με τον άνθρωπο, μια και αυτή θα είχε πια τιθασευτεί από την ανθρώπινη εργασία.

Η γραφική αυτή εικόνα δείχνει το τέλος της ιστορίας: η ιστορία τελείωσε, με το νόημα πως δεν υπάρχει πια πεδίο δράσης, εφόσον ο κόσμος έχει κυριαρχηθεί (από την εργασία). Ό , τ ι απομένει τώρα είναι το παιχνίδι και ο έρωτας, η ποίηση και οι τέχνες. Το τέλος της ιστορίας είναι το τέλος του κοινωνικού και πολιτικού ανταγωνισμού. Σ' αυτό το τέλος, δηλαδή σ'αυτό τον τελικό τόπο όπου όλα συνα­θροίζονται και συντελούνται, δεν χρειάζεται να θέσουμε καινούριες αρχές σαν βάση της ιδέας μας για τον κόσμο και να πλάσουμε νέες θεωρίες. Έτσι, τ ^ ο ς της ιστορίας σημαίνει μαζί και τέλος της φιλοσοφίας.

Ο χεγκελιανός αυτός μύθος περνά σαν φιλοσοφία της ιστορίας και μαζί σαν αφήγηση του τέλους της φιλοσοφίας (που συμπερι­λαμβάνει και τη φιλοσοφία της ιστορίας). Διδάσκει πως μπορούμε να κατανοήσουμε την ιστορία, μέσα από τον ίδιο αυτό φιλοσοφικό μύθο. Αυτός μας μαθαίνει τί είναι στ ' αλήθεια ιστορία (η όλη πορεία με την οποία το πνεύμα φτάνει στην πλήρη συνείδηση του εαυτού του). Καθώς η φιλοσοφία μας έχει οδηγήσει στις πιο προωθημένες θεωρητικές ανακαλύψεις, φαίνεται να προσφέρει έναν σαφή οδηγό στο λαβύρινθο της ιστορίας. Πρόκειται για τη θεωρία του Χέγκελ περί παγκοσμίου πνεύματος σαν εκτελεστή του απόλυτου. Τελικά, καταλαβαίνουμε (μέσα από το μύθο) πως η ιστορία είναι σύμφωνη με τις απαιτήσεις της αληθινής φιλοσοφίας, που μόλις έχει αναδυθεί μέσα από το μύθο. Η φιλοσοφία προϋποθέτει εδώ μια τελειωμένη ιστορία («η κουκουβάγια της Αθηνάς πετάει με το σούρουπο») και μια τελειωμένη ιστορία φέρνει μαζί το τέλος της φιλοσοφίας.

Μια τελική φιλοσοφία λοιπόν έρχεται να σφραγίσει την όλη ιστορία (και μαζί την όλη ιστορία της φιλοσοφίας). Δεν πρόκειται εδώ για θάνατο και χαμό. Αντίθετα, πρόκειται για τη συντέλεια της ιστορίας, για τη μοναδική στιγμή που ιστορία και φιλοσοφία φτάνουν μαζί στον τελικό τους τόπο. Μ' αυτό το νόημα, η τελική φιλοσοφία δεν είναι μια φιλοσοφία, που απλά διαδέχεται τις προηγούμενες· είναι τ\ φιλοσοφία, απόλυτη γνώση και σοφία: η φιλοσοφία της απόλυτης παρουσίας. Γιατί, η ιστορία έφερνε πάντοτε φιλοσοφίες που βρίσκονταν στην κρίση του μέλλοντος. Και ενώ όλες, με μία μοναδική εξαίρεση (την πρώτη - πρώτη φιλοσοφία), φαίνονταν να έρχονται μέσα από το φιλοσοφικό παρελθόν, δεν υπήρξε ποτέ φιλο­σοφία που να μην ερχόταν μέσα από το παρελθόν και μαζί να μη βρισκόταν στην κρίση του μέλλοντος. Αν λοιπόν δεχτούμε μια

τελική φιλοσοφία, π.χ. τη χεγκελιανή, αυτή δεν μπορεί να περιλαμβά­νει και να ξεπερνά την προηγούμενη φιλοσοφία· αν συνέβαινε αυτό, τότε θα αποτελούσε μάλλον την ολοκλήρωση και τη συντέλεια της, σαν αυτή να είχε ανατττυχθεί σε πλαίσια μιας εσωτερικής, συντεχνι­ακής εργασίας.

Μπορεί τάχα η φιλοσοφία, όπως έχει ανατττυχθεί ιστορικά, να αποφύγει την κρίση του μέλλοντος; Ο Ντεριντά κλίνει λόγο για αναμέτρηση ανάμεσα στη φιλοσοφία, που είναι πάντα φιλοσοφία της παρουσίας, και στη σκέψη της μη-παρουσίας, μια «άλλη» δηλαδή σκέψη που δεν παύει κι αυτή να είναι φιλοσοφία (σύμφωνα με τη φαινομενολογική «αναγκαιότητα του είδους», που υπαγορεύει την αιωνιότητα της φιλοσοφίας). Η φιλοσοφία, με την οποία έρχεται σε αναμέτρηση η σκέψη της μη-παρουσίας, υπάρχει αναγκαστικά (αν λέγαμε πως αυτή έχει υπάρξει, θα παραπέμπαμε απλά σε μια ιστορική και όχι φαινομενολογική θεώρηση της).

Μια «άλλη σκέψη» είναι π.χ. η φιλοσοφία του Νίτσε. Αυτή βγαίνει μέσα από τη «διαφορά» καθώς συγκροτείται με την ανελέητη κριτική της ηθικής των φιλοσόφων (ιδιαίτερα του Καντ), που τιμή­θηκαν και δοξάστηκαν γιατί καταδίκαζαν τα ένστικτα. Ο Νίτσε, ωστόσο, αν και ασκεί κριτική ενάντια στην αστική σκέψη, μένει μέσα στον αστικό κόσμο και βιώνει την παρακμή του (τη μη-παρου-σία), εγκατεστημένος στο εσωτερικό του προβλήματος, στην καρδιά της διαφοράς.

Μετά τη φιλοσοφία, κάθε άλλη σκέψη είναι δευτερογενής και κατανοητή μονάχα σε σχέση μ' αυτήν. Η μεταφιλοσοφία είναι δεύτερη φιλοσοφία, μια και έρχεται μετά τη φιλοσοφία. Αλλά είναι εκείνη που επιτρέπει στη φιλοσοφία να είναι η πρώτι]. Όντας δηλαδή η ίδια μια άλλη σκέψη που κάνει τη φιλοσοφία να είναι η πρώτη, εξασφαλίζει για τον εαυτό της ένα είδος λογικής προτεραιότητας απέναντί της: αποτελεί την προϋπόθεση της.-

Στο βαθμό που η δεύτερη σκέψη (π.χ. η σκέψη του ύστερου Βιτγκενστάιν) είναι κριτική της φιλοσοφίας, δε μπορεί η ίδια να αναπτύσσεται παρά σαν μια άλλη φιλοσοφία: θέλει να απλωθεί στον κενό χώρο της φιλοσοφίας και να κατακτήσει νόμιμα τη θέση της. Ο μύθος της φιλοσοφίας κάνει δυνατό τον κριτικό λόγο, καθώς η φιλοσοφική αφήγηση και ερμηνεία προδίνεται βασισμένη σε ολο­κληρωτικές ιδέες - μύθους (π.χ. στο μύθο του Λόγου). Γιατί, ο λόγος μπορεί να είναι σοβαρός, αν περιγράφει και ερμηνεύει το ιδιαίτερο και μερικό. Πώς μπορεί να έχει νόημα μια αφήγηση του καθολικού; Δεν είναι τάχα διαβλητή η φιλοσοφική αφήγηση (σαν αφήγηση του

καθολικού) και δεν είναι καταγέλαστος ο φιλοσοφικός λόγος που διατείνεται πως εκφέρεται στο όνομα του καθολικού, του αληθινού και του απόλυτου;

Ο απόλυτος λόγος, που εκφράζει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την αλήθεια για τον κόσμο, είναι ένας πανίσχυρος μύθος. Δύσκολα βάλλεται με τα όπλα της κριτικής. Και η κριτική σκέψη, που φαίνεται να επιτελεί το έργο της απομυθοποίησης, χάνει εύκολα τον έλεγχο της. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που με την κριτική συμβαίνει συχνά, αν όχι πάντοτε, μια αναπαραγωγή μύθων και μέσα ακόμα από τη διαδικασία της απομυθοποίησης. Η φιλοσοφία - μύθος τελείωσε, αλλά η φιλοσοφική μυθοπλασία δεν έχει τέλος.

Το τέλος της φιλοσοφίας δεν είναι το τέλος της αφήγησης. Υπάρχουν μάλιστα ως τώρα τόσες πολλές αφηγήσεις αυτού του τέλους, ώστε να προετοιμάζεται πάλι ένα μέλλον όπου θα βρεθούν ανταγωνιστικές πολλές νέες παραλλαγές του μεταφιλοσοφικού μύθου. Απλά, το τέλος αυτό σημαίνει πως η ιστορική πορεία από το μύθο στο λόγο τελείωσε και άρχισε η αντίστροφη, η μετα-ιστορική πορεία: από το λόγο στο μύθο. Αν δηλαδή η φιλοσοφία είναι κατά την ιστορική της περίοδο Λόγος (αφήγηση της αλήθειας), ο μύθος αυτός του Λόγου καταρρέει με την κατάδειξη πως ο λόγος, ο υποφήτης της αλήθειας, στηρίχτηκε σε αυθαίρετες και κυριαρχικές διαθέσεις για τον κόσμο. Γιατί, ο λόγος αποτελεί δύναμη κυριαρχική και ετηκίνδυνη, όταν μάλιστα λέγεται στο όνομα της αλήθειας. Ο Πλάτων, ο πρώτος φιλόσοφος, που δεν ανέχεται το μύθο στο βασίλειο του λόγου και της αλήθειας και διώχνει σε εξορία από την πολιτεία του τους ποιητές, γιατί αυτοί διηγούνται μύθους, είναι ο πρωτομάστορας της τέχνης του φιλόμυθου λόγου, της τέχνης να πλάθεις μύθους στο όνομα της αλήθειας. Και η αλήθεια είναι φυσικά προορισμένη να κυριαρχεί στον κόσμο.

Η φιλοσοφία δεν είναι λιγότερο μυθολογική από την ποίηση. Η διαφορά είναι πως η ποίηση αυτοσυστήνεται άμεσα και ειλικρινά σαν αφηγηματικός λόγος για το μερικό («κάποτε ήταν εκεί...»), ενώ ο φιλοσοφικός λόγος αφηγείται πράγματα που υπάρχουν πάντοτε και παντού («σε κάθε τόπο και σ' όλες τις εποχές είναι...») και προβάλλει θεωρίες που είναι στην πραγματικότητα μεταμφιεσμένοι μύθοι, απλά είδωλα. ' Εργο, λοιπόν, της κριτικής είναι να επισημαίνει όλες αυτές τις μεταμφιέσεις δείχνοντας το πρόσωπο της φιλοσοφίας κάτω από τις μάσκες.

50

ΤΡίΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Γιγαντομαχία για την ουσία

14. Μ Υ Η Σ Η Σ Τ Η Φ Υ Σ Η Τ Ω Ν Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ω Ν

Από την εποχή του Πλάτωνα κιόλας οι φιλόσοφοι ονομάζουν «γι­γαντομαχία για την ουσία» τον αγώνα τους για την κατάχτηση της εσωτερικής φύ'σης των πραγμάτων. Είναι αλήθεια πως η μυθοποίηση του αγώνα τους και η παράσταση του με όρους μεγαλόσχημου επικού δράματος δεν δικαιολογούνται από τα πραγματικά αποτελέσματα του. Αν και βρίσκουμε εδώ κάποια δείγματα που μαρτυρούν διανοητική ρώμη και τόλμη, ωστόσο οι πιο πολλές προσπάθειες μαρτυρούν μάλλον ανθρώπινη αδυναμία, προπέτεια και ματαιοδοξία. Ευτυχώς η όλη επιχείρηση τε?^ειώνει μ' ένα κορύφωμα; τον γερμανικό ιδεαλισμό και μάλιστα το σύστημα του Χέγκελ, το πιο ρωμαλέο και τέλειο αλλά και ολοκληρωτικό σύστημα που κατασκεύασε ποτέ η φιλοσοφική τεχνική.

Βέβαια, τα μεγάλα μεταφυσικά συστήματα αποτελούν συμπαγή σύνολα από προτάσεις, εικασίες και σκέψεις, που η λογική τους σύνθεση υπόκειται πρώτα και κύρια στην αρχή της συνοχής και συνέπειας, έτσι που η όλη κατασκευή δύσκολα να επιδέχεται κριτική και έλεγχο. Αλλά είναι παρατηρημένο πως, όταν ένα σύστημα κερδίζει σε λόγο {λογική συνοχή και συνέπεια), χάνει σε ρεαλισμό- και όταν κερδίζει σε σχέση προς την πραγματικότητα, χάνει σε λογική τάξη. Είναι παράλογο να απαιτεί κανένας και τα δύο. Σ'ένα φιλλανδικό διήγημα (Ε. Πενάνεν, Άρσκα) διατυπώνεται διακριτικά η παρατή­ρηση: «Οι φιλόσοφοι έχουν κάπως παράλογες απαιτήσεις. Περιμένουν από ένα πρόσωπο να είναι ικανό να αναλύει και να αποτιμά τα πολυποίκιλα ερεθίσματα που δέχεται από τον κόσμο και τον εαυτό του" να ταξινομεί τις παρατηρήσεις, να παίρνει αποφάσεις, να σχη­ματίζει έννοιες, να αποκτά πληροφορίες, να εξάγει συμπεράσματα...»

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

(μετάφρ. Γ. Γκουνταρούλη). Αλλ° αυτό που οι φιλόσοφοι απαιτούν, παράλογα, από τους άλλους, το κάνουν οι ίδιοι με το έργο τους: το θέλουν αληθινό καθεαυτό και μαζί σε σχέση με τα πράγματα. Γιατί, αν κανένας φιλοδοξεί να είναι συνεπής στις αρχές του και κατασκευά­ζει έργο με εσωτερική λογική συνοχή, δεν μπορεί να αποβλέπει μαζί και σε ρεαλιστική απόδοση της πραγματικότητας.

Κανονικά, απαιτούμε από τη θεωρία να αποτελεί έκφραση της πραγματικότητας που υπάρχει και όχι λογικό σχήμα όλων των δυνα­τών κόσμων να δίνει σχήμα και νόημα στον κόσμο που τη γεννά και μαζί να υττηρετεί αυτό τον κόσμο. Ο Χιουμ παρατη ρεί (σχολιάζοντας συζητήσεις γύρω από το ζήτημα της ελευθερίας) πως είναι απαράδεχτο να αντικρούει κανένας μια οποιαδήποτε υπόθεση με το επιχείρημα πως οι συνέπειες της στη ζωή, την ηθική και τη θρησκεία είναι επικίνδυνες. Με τα ίδια του τα λόγια, «όταν μια γνώση οδηγεί σε ανοησίες είναι σίγουρα πλάνη- δεν είναι όμως σίγουρο πως μια γνώμη είναι πλάνη αν οδηγεί σε επικίνδυνες συνέπειες». Στην εποχή του Χιουμ υπήρχαν άνθρωποι που έβλεπαν πως οι αλήθειες πρέπει να ανταποκρίνονται στις ανθρώπινες ανάγκες. Και τέτοιες αλήθειες δεν προέρχονται από μεταφυσικές έρευνες, που φαντάζουν σαν ένα είδος σπορ στο οποίο επιδίδονται μόνο ρωμαλέα πνεύματα. Γιατί το κριτή­ριο της αλήθειας των γνωμών είναι η χρήση τους στην καθημερινή ζωή. Ο Χιουμ λέει: «όσο κοτπαστικές κι αν φαίνονται οι έρευνες αυτές, μερικά πνεύματα όπως και μερικά σώματα, προικισμένα με ρωμα/νέα και ανθηρή υγεία, έχουν ανάγκη από βίαιες ασκήσεις και ευχαριστιούνται με εργασίες που φαίνονται γενικά στους ανθρώπους κοτηαστικές και καταθλιπτικές». Αν και ο ίδιος τηστεύει πως θα πετύχει μια «σχεδόν ολοκλη ρωτική στροφή στη φιλοσοφία», ωστόσο στην πραγματικότητα δεν είναι σε θέση να χτυπήσει με το σκεπτικισμό του τη μεταφυσική, αυτό το τρομερό τέρας σκέψης που δέσποσε στην πορεία του δυτικού πολιτισμού.

Και ο Καντ, ενώ ομολογεί πως η κριτική σκέψη του Χιουμ τον ξύπνησε από τον δογματικό του λήθαργο και δίνει στη φιλοσοφία μια ολότελα διαφορετική κατεύθυνση, η μεταφυσική εξακολουθεί και μετά απ'αυτόν να αναπτύσσεται. Ο ίδιος ο Καντ, καθώς μιλάει λ.χ. για «σκάνδαλο» και για «φαύλο κύκλο από αμφιλογίες και αντιφά­σεις», έχει συνείδηση πως η μεταφυσική οδηγεί σε αδιέξοδο. Βλέπει πως αυτή είναι μια «αληθινή άβυσσος για τον ανθρώπινο λόγο»· μοιάζει με ταξίδι στον «πλατύ και θυελλώδη ωκεανό..., όπου κάποια καταχνιά και κάποιος πάγος φαντάζουν παραπλανητικά σαν νέες χώρες και ενώ το ταξίδι ξεγελά αδιάκοπα με κενές ελπίδες τον

52

κατιετάνιο, που ψοφάει για ανακαλύψεις, τον μπλέκει στην περιτιέτεια* και απ'αυτήν δε μπορεί ποτέ να απαλλαγεί ούτε είναι σε θέση να τη φέρει σε πέρας». Αλλ' , όπως ο Χιουμ βλέπει τον εαυτό του «σαν άνθρωπο που, αφού προσέκρουσε σε πολλές ξέρες και με κόπο απόφυγε το ναυάγιο σε στενό μπογί^ι, ωστόσο έχει ακόμα την τόλμη να κάνει, κάτω από τόσες δυσμενείς συν&ήκες, τον περίπλου της γης», ανάλογα ο Καντ θα ήταν πρόθυμος να κάνει το γύρο του κόσμου. Παρατηρεί βέβαια πως περιπλεκόμαστε σε νοητικά αδιέ­ξοδα, καθώς καταπιανόμαστε με τα μεγάλα προβλήματα του θεού, της ελευθερίας και της αθανασίας. Αλλά δε λέει πως τα προβλήματα αυτά είναι παραπλανητικά ή μάταια. Αντίθετα, φαίνεται να πιστεύει σε μια μαγική αναγέννηση της μεταφυσικής.

Στην παράδοση του γερμανικού ιδεαλισμού ο Φίχτε προβάλλεται κι αυτός σαν ιερέας, προφήτης και απόστολος της απόλυτης αλήθειας. Η φωνή του είναι τόσο απόκοσμη και απόξενη, που μοιάζει να έρχεται από τη χώρα του θεού. Το έργο του, γέννημα της πλούσιας φιλοσοφικής φαντασίας του, αποτελεί μεγαλόσχημο μυθιστόρημα με πρωταγωνιστή ένα υπερυψωμένο, τιτανικό ανθρώπινο Εγώ και με πλοκή μια διδασκαλία κατάλληλη μόνο για έναν υπερανθρώπινο κόσμο. Κάποιος από τους ακροατές του λέει; με τη διδασκαλία του ο Φίχτε «δε θέλει να κάνει καλούς αλλά μεγάλους ανθρώπους». Δίνει την εντύπωση πως <ίήθελε μέσα από τη φιλοσοφία να κυβερνά το πνεύμα του αιώνα». Καί φαίνεται πως το πετύχαινε αυτό με τη δύναμη και την εξουσία που ασκούσε πάνω στον κόσμο της σκέψης. Οι ακροατές του τον έβλεπαν να πασχίζει να εισδύσει στα εσώτερα βάθη του αντικειμένου του και να οδηγεί τους άλλους μέσα στο βασίλειο των εννοιών με μια γενναιότητα, που κινούσε την υπόνοια πως αυτός δεν κατοικεί απλά σ' αυτό τον αθέατο κόσμο των εννοιών παρά και κυριαρχεί μέσα σ' αυτόν.

Ένας άλλος μεγά>^ος δημιουργός σ'αυτή την παράδοση, ο Σέ­λινγκ θέλει με τη φιλοσοφική του Βίβλο να μυήσει τους ανθρώπους στα μυστικά του θεού και του κόσμου. Γ ι ' αυτόν δεν υπάρχει τίποτε πραγματικό μέσα μας και έξω από μας εκτός από το θείο. Αυτό είναι η αιώνια ζωή που κινεί τα πάντα από μέσα. Και η φύση είναι ουσιαστικά «ο κρυμμένος θεός». Ο φυσικός κόσμος, αυτό το τεράστιο οργανικό γίγνεσθαι, απολήγει στο ττνεύμα. ' Οπως λέει ο ίδιος, η φύση είναι «η πρωταρχική, ακόμη ασύνειδη, ποίηση του ττνεύματος». Και η ιστορία αποτελεί στο σύνολο της αποκάλυψη του απόλυτου, «έπος στιχουρ-γημένο στο τα-εύμα του θεού».

Για το απόλυτο του Σέλινγκ ο Χέγκελ λέει σαρκαστικά πως

53

είναι σαν τη νύχτα που όλες οι αγελάδες είναι μαύρες. Αλλά και ο ίδιος δεν κάνει παρά φιλοσοφική θεολογία, δηλαδή φιλοσοφία του απόλυτου. Όπως οι συνάδελφοί του Φίχτε και Σέλινγκ, ο Χέγκελ αναλαμβάνει το μεγαλεπήβολο έργο να εξηγήσει το σύνολο της πραγματικότητας σαν καθαρή και τέλεια παράσταση του απόλυτου πνεύματος. Η φιλοσοφία υψώνεται έτσι σε θέαση του κόσμου από τη σκοπιά του απόλυτου. Ο φιλόσοφος μεταβάλλεται σε υτκρκόσμιο πνεύμα, που επισκοπεί τα πράγματα από ψηλά, τα περιγράφει και τα ερμηνεύει συνολικά. Εξιστορεί την τραγωδία που το απόλυτο παίζει με τον εαυτό του: πώς αυτό γεννιέται στην αντικειμενικότητα, πώς παραδίνεται στο πάθος και στο θάνατο και πώς από τη στάχτη του υψώνεται στο μεγαλείο. Το απόλυτο οτνεύμα είναι ο θεός και η ερμηνεία του αποτελεί δουλειά της φιλοσοφίας. Ό λ α τελικά εξαρ­τώνται με τρόπο καθοριστικό από τη θέση αυτή του απόλυτου πνεύ­ματος στην κορυφή της φιλοσοφίας. Γιατί δεν υπάρχει τίποτε άλλο εκτός από το πνεύμα. Είναι η περιορισμένη οπτική σκοπιά μας που μας κάνει να νομίζουμε πως τα πράγματα έχουν υλική βάση. Η φιλοσοφία όμως μπορεί να μας δείξει πως το αληθινά πραγματικό είναι τινευματικό.

! 5 . Ο Θ Ε Ο Σ - Α Ρ Χ Η

Η φιλοσοφία είναι μια ανθρώπινη, πολύ ανθρώπινη δραστηριότητα-είναι εργασία που γίνεται με το μυαλό από ανθρώπους με σάρκα και οστά. Αλλά συχνά προβάλλεται η ίδια στο όνομα του απόλυτου, θεϊκά υπερυψωμένη, πάνω από τα ανθρώ-πινα. Αντιδρώντας σε μια τέτοια εμφάνιση της ο Προυντόν έγραφε γύρω στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα: «Με τί φανατισμό αφαίρεσης μπορεί ένας άνθρωπος να ονομάσει τον εαυτό του μεταφυσικό και πώς σ' ένα σοφό και θετικό αιώνα υπάρχουν ακόμα καθη"ίητές της καθαρής φιλοσοφίας, άνθρωποι που μαθαίνουν τους νέους να φιλοσοφούν έξω από κάθε επιστήμη, κάθε φιλολογία, κάθε βιομηχανία, άνθρωποι με μια λέξη που με πλήρη συνείδηση έχουν για επάγγελμα το εμπόριο του απόλυτου; Να φιλοσοφεί κανένας για να φιλοσοφεί, είναι μια ιδέα που δε θα μπει ποτέ μέσα σ'ένα υγιές μυαλό».

Η φιλοσοφική συνείδηση παρουσιάζεται συχνά αλλοτρίίομένη, αποξενωμένη από την πράξη, ναρκισσιστική, αυτοεςιδανικευμένη. Παίρνει τον εαυτό της για άλλον και, ενώ θα έπρεπε να αναπτύσσεται σαν κριτί'κή συνείδηση, εξομοιώνεται με τη θρησκευτική συνείδηση ή και συγχέεται μ' αυτήν.

ο Μαλμπράνς διδάσκει πως ο λόγος που φωτίζει από μέσα τη σκέψη του μαθηματικού ή του φυσικού είναι ο ίδιος με το Λόγο, το γιο του Θεού, που έρχεται στον κόσμο ενσαρκωμένος για τη σωτηρία των ανθρώπων. Αυτός πιστεύει πως θρησκεία και φιλοσοφία διαπο­τίζονται από το ίδιο πνεύμα: «γιατί, αν η θρησκεία μας διδάσκει πως υπάρχει ένας μονάχα αληθινός θεός, η φιλοσοφία μας κάνει γνωστό πως υπάρχει μία και μόνη αληθινή αιτία». Αν η ιδέα της φύσης που σχηματίζουμε είναι αληθινά δημιουργική, αυτή δε μπορεί παρά να κρατάει τη δύναμη της από την υπέρτατη δημιουργική αιτία, το θεό. Αυτές οι «ιδέες» είναι τρόποι της αιώνιας κινητικής δύναμης των πραγμάτων. Κατά τον Μαλμπράνς, «βλέπουμε τις ιδέες εν θεώ»: ο θεός είναι το μόνο μας φως. Μέσα στο φως του τα βλέπουμε όλα να ζουν και να πεθαίνουν.

Και για το Σπινόζα η φιλοσοφία αρχίζει με το θεό, «την πρώτη αρχή όλων των πραγμάτων». Δεν πρόκειται, βέβαια, για το θεό των ιουδαίων και των χριστιανών. Δεν είναι ο θεός που στην παντοδυναμία του έπλασε τον κόσμο και έγινε έτσι η αρχή των πάντων. Ο Σπινόζα διδάσκει την παράξενη θεωρία πως ο κόσμος δεν υπάρχει ουσιαστικά και υπάρχει αληθινά μόνον ο θεός. Έτσι ο φιλόσοφος πηγαίνει ακόμα πιο πέρα από τη θρησκευτική ιδέα ενός θεού - δημιουργού και ενός κόσμου - δημιουργήματος. Και χωρίς να αρνείται πως ο κόσμος υπάρχει και ο άνθρωπος υπάρχει, τονίζει πως ο κόσμος είναι απλά ένας τρόπος που δείχνει πώς ο θεός υπάρχει, και ο άνθρωπος είναι ένας τρόπος που δείχνει πώς ο θεός σκέφτεται. Αν μάλιστα η σκέψη είναι για τους ανθρώπους κάτι που ξεχωριστά ταιριάζει σ' αυτούς, δεν υπάρχει τρόπος να εξηγηθεί η ανθρώπινη πλάνη, μια και ο θεός είναι αδύνατο να σκέφτεται λαθεμένα. Και ο Ντεκάρτπαρατηρεί πωςτο να δεχτούμε πως ζούμε στην πλάνη σημαίνει μάλλον ότι ο θεός μας έπλασε έτσι ώστε να βρισκόμαστε συνεχώς σ'έναν απατηλό και παραπλανητικό κόσμο. Αλλά ο θεός δεν θα ήταν τότε η πηγή και η οδός της αλήθειας παρά η δύναμη που μας εξαπατά, ένας απατεώνας δαίμονας που θέλει και μπορεί συνεχώς να μας ξεγελά και να μας έχει στην πλάνη. Αν λοιπόν ο άνθρωπος είναι ένα υποκείμενο που σφάλλει, δεν υπάρχει τίποτε άλλο από το θεό, το αλάθητο Υποκείμενο· αυτό μόνο μπορεί να μας εξασφαλίσει απέναντι στην πλάνη. Έτσι ανοίγεται ο δρόμος για την αισιόδοξη επιστημολογία, που θα κάνει μεγάλη καριέρα στη νεότερη φιλοσοφία: ο θεός είναι φιλαλήθης· όποιος λοιπόν έχει ανοιχτά μάτια και νου που δεν έχει τυφλωθεί από τα πάθη μπορεί να δει με το φυσικό φως του λόγου την αλήθεια γυμνή μέσα στο ανοιχτό βιβλίο του κόσμου.

55

Ό π ω ς στη θρησκεία, ο θεός λειτουργεί κι εδώ σαν υποκείμενο που βλέπει τα πάντα και τα ορίζει. Ο θεός είναι όλος μάτια και κάνει τα πάντα να υπάρχουν, να έρχονται σε φως. Ο Μπέρκλεϋ έχοντας προβάλει την απίστευτη θεωρία πως δεν υπάρχουν υλικά αντικείμενα παρά μόνο παραστάσεις και αντιμετωπίζοντας ενοχλητικές αντιρ­ρήσεις, καταφεύγει σ'αυτό το έσχατο υποκείμενο, το θεό. Στην αντίρρηση λ.χ. ανη βιβλιοθήκη θα έπαυε να υπάρχει από τη στιγμή που κανένας δεν θα την έβλεπε, ο φιλόσοφος απαντά πως η βιβλιο­θήκη θα εξακολουθούσε να υπάρχει, μια και πάντοτε υπάρχει ο θεός που τα βλέπει όλα.

' Ολα τα μεταφυσικά μυθιστορήματα που έχουν γράψει οι φιλό­σοφοι, από τον Πλάτωνα και τον Πλωτίνο ως τους χριστιανούς στοχαστές των μέσων χρόνων και ως τους φιλοσόφους της νέας εποχής, τον Σπινόζα, τον Σέλινγκ και τον Χέγκελ, έχουν για πρω­ταγωνιστή το θεό (το απόλυτο ον, το πλή ρωμα του είναι, το ύψιστο αγαθό, το απόλυτο τινεύμα). Οι φιλόσοφοι παίζουν σε ποικίλους τόνους και ρυθμούς τη φλογέρα του Έμερσον: μια ενιαία θεϊκή πνοή εκπέμπεται και διαφοροποιείται ύστερα σε άπειρους τόνους και σε πλήθος αρμονίες.

Αλλά ο θεός είναι μαζί και η αλήθεια. ' Ετσι, ένα μεγάλο μέρος των φιλοσοφικών έριδων το αποτελούν σκιαμαχίες γύρω από το θεό.

Ο Χέγκελ μάλιστα, που συνέθεσε το πιο μεγαλόσχημο φιλο­σοφικό σύστημα της σύγχρονης εποχής, αναγνωρίζει το θεό σαν το μοναδικό αντικείμενο της φιλοσοφίας: «η φιλοσοφία δεν έχει κανένα άλλο αντικείμενο παρά μόνο το θεό και είναι έτσι ουσιαστικά λογική θεολογία και, στην υπηρεσία της αλήθειας, διαρκής θεία λειτουργία». Ειδικά η Επιστήμη της Λογικής είναι εναέ.ρ^ο που το συνθέτουν αποφάνσεις για το θεό' είναι, με τα ίδια του τα λόγια, «η παρουσίαση του θεού, όπως αυτός είναι στην αιώνια ύπαρξη του πριν από τη δημιουργία της φύσης, και η παρουσία του σαν τέλειο πνεύμα». Ο θεός είναι το πνεύμα που συνειδητοποιεί τον εαυτό του σαν ελεύθερο πνεύμα και όχι λ.χ. ο τελικός τόπος όπου όλα ενώ­νονται αρμονικά και οι αντιφάσεις αίρονται (τέτοιος είναι ο θεός του Λάιμπνιτς, για τον οποίο ο Χέγκελ λέει σαρκαστικά: «ο θεός είναι σαν το νεροχύτη όπου συρρέουν όλες οι αντιφάσεις»).

Μ' ένα λόγο του Χάτσινσον, «όλες οι φιλοσοφίες έχουν θρη­σκευτική βάση και όλες οι θρησκείες έχουν φιλοσοφικό νόημα». Μας ενδιαφέρει η θρησκευτική φύση του φιλοσοφικού στοχασμού. Τί σημαίνει το γεγονός πως, ενώ οι θρησκείες είναι φιλοσοφικές, οι

56

φιλοσοφίες είναι θρησκευτικές; Με τη διατύπωση του Λάντμαν, «οι θρησκείες της Ανατολής είναι φιλοσοφικές, οι φιλοσοφίες της Δύσης θρησκευτικές». Η δυτική φιλοσοφία, που αναδύθηκε μέσα από την αχλύ του μύθου και της θρησκείας, διαμορφώθηκε κι αυτή για να αποκοιμίζει το ανθρώπινο πνεύμα εκτρέποντας το από τη σκληρή πραγματικότητα σε ονειροπολήματα της απόλυτης αλή­θειας και σε ιδεολογικούς ρεμβασμούς, να το χαϊδεύει και να το κολακεύει σαν μια σπάνια δύναμη μέσα στο σύμπαν. Καλλιεργή­θηκε, λοιπόν μια αυτάρεσκη, ονειροπόλα και ανυποψίαστη για τον εαυτό της φιλοσοφική σκέψη, που για αιώνες επιβλήθηκε σαν σπουδαία μορφή κουλτούρας και μόρφωσης. Είναι η φιλοσοφία του απόλυτου παρόντος.

Μιλώντας ο Καντ στην Εισαγωγή της πρώτης Κριτικής του για τα θεωρητικά πετάγματα του νου, παρατηρεί πως η γοητεία απ*αυτά είναι τόσο μεγάλη, ώστε δε μπορεί κανένας να ανακόψει εύκολα την ξέφρενη πορεία του προς τα ύψη. «Το ανάλαφρο περι­στέρι», λέει, «σχίζοντας με το ελεύθερο πέταγμα του τον αέρα, που νιώθει την αντίσταση του, θα μπορούσε να πλάσει την παράσταση πως αυτό θα το πετύχαινε πολύ πιο καλά μέσα στον κενό από αέρα χώρο». Ο Πλάτων εγκατέλειψε τον εμπειρικό κόσμο, για να ξεφύγει από τα στενά του όρια, και πέταξε με τα φτερά των ιδεών πέρα απ ' αυτό τον κόσμο, στον κόσμο του απόλυτου κενού. ' Ετσι εγκαι­νίασε τη φιλοσοφία σαν σκέψη βασισμένη στην αρχή της ταυτό­τητας: σκέψη που αντανακλά τον κόσμο και δίνει σ' αυτόν έκφραση, σχήμα και νόημα. Ο νους λειτουργεί εδώ σαν καθρέφτης που αγαπά να αντανακλά όλο του το φως. Είναι η μαγεία του αντικαθρεφτισμού.

Αλλά στον καθρέφτη αυτόν μαζί με την εικόνα του κόσμου σχηματίζεται και η εικόνα του ίδιου του νου, τέτοια μάλιστα που να κολακεύει την ανθρώπινη ματαιοδοξία και να υπόσχεται πως το όνειρο του ανθρώπου για κυριαρχία μέσα στον κόσμο θα γίνει πραγματικότητα. Το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα είναι ίσως η «κοπερνίκεια στροφή» του Καντ: δεν είναι ο λόγος που κατευθύνεται προς τα πράγματα αλλά τα πράγματα που κατευθύνονται και στρέ­φονται γύρω από τον ήλιο του λόγου. ' Ετσι, ο καντιανισμός δίνει το μεγάλο μάθημα που τονώνει την ανθρώπινη περηφάνεια και ματαιοδοξία: εμείς κάνουμε κουμάντο στον κόσμο.

!6. Ο Θ Α Ν . ' \ τ θ Σ Τ Ο Υ Θ Ε Ο Υ

Στη μεγάλτι οικογένεια των φιλοσόφων που καταγίνονται με το θεό ανήκει επίσης η φροντίδα για την κηδεία του. Ο θεός βέβαια δεν

57

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ ννννΐΛί.{Γββΐη<:ίυίΓν .9Γ

γκρεμίζεται μόνος του από τον ουρανό στη γη για να ταφεί. Είναι οι γιοί του Κάιν που. όπως λέει ο Μπωντλαίρ, ανεβαίνουν στον ουρανό και γκρεμίζουν το θεό εδώ κάτω: «φυλή του Κάιν, στον ουρανό ανέβα και το θεό ρίξε στη γη».

Ένας απ'αυτούς είναι ο Νίτσε. Το μήνυμα που στέλνει στον κόσμο λέει: «Ο θεός είναι νεκρός! Ο θεός κείται νεκρός!». Ο θεός υπήρξε και δεν υπάρχει πια (υπάρχει μόνο σαν συντελεσμένη, τελει­ωμένη ιστορία): είναι πεθαμένος. Επειδή ο άνθρωπος είναι εκείνος που του έδωσε ζωή και τον κράτησε επί αιώνες ζωντανό, είναι και ο μόνος αρμόδιος να τον πεθάνει και να τον κηδέψει. Τον έπλασε σαν υπέρτατη έκφραση του ίτνεύματος και των αξιών, που πίστευε απόλυτα, και μαζί σαν ύψιστη ε"/γύηση του κύρους τους. Τώρα μια ολόκληρη ιστορία, σφραγισμένη με τις απόλυτες αξίες, του καλού, του αληθινού και του ωραίου, είναι τελειωμένη.

Η ιστορία αυτή συμπεριλαμβάνει ποικίλα πράγματα: πρώτα, τη φιλοσοφία που προσδιορίζει τον άνθρωπο με απόλυτες αξίες και τον ανάγει έσχατα στο θεό μαζί με όλα τα πράγματα· ύστερα, την τέχνη που προσδιορίζει τον άνθρωπο με εξαιρετικές μορφές και μοναδικές στιγμές, που ξεπερνούν το χρόνο παίρνο^/τας ένταση αιωνιότητας-ακόμα, περιλαμβάνει την ιστορία ως σειρά γεγονότων που η ολοκλή­ρωση της οδηγεί στο θεό, και μαζί την πολιτική που ορίζει τον άνθρωπο σε αναφορά προς το κράτος, την απόλυτη μορφή της συλ­λογικής ζωής. -Λν λοιπόν είναι γεγονός πίος ο θεός 'κείται νεκρός, αυτό σημαίνει πως όλη αυτή η ιστορία έχει τελειώσει.

.Λλλά, ιδιαίτερα, το κήρυγμα του νεκρού θεού σημαίνει τη ληξι­αρχική πράξη θανάτου της δυτικής μεταφυσικής. Δεν υπάρχει μάλλον άλλη μεγαλύτερη πράξη στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Με τα λόγια του ΐΝ'ίτσε, «οεν υπήρξε ποτέ πιο μεγάλη πράξη — και όποιος μονάχα γεννιέται μετά από μας ανήκει γ ι ' αυτή την πράξη σε μια ιστορία ανώτερη από :<άθε άλλη ιστορία που υπήρξε ως τώρα». ' Οπως το ξαναθέτει ο Σαρτρ, ο φόνος του θεού ανεβάζει τον άνθρωπο στο πιο μεγάλο ύψος του: τον απελευθερώνει ολότελα.

Η ύπαρξη του θεού αντιπροσωπεύει το απόλυτο όριο του αν­θρώπου- είναι η έμμονη σκιά του και η φυλακή του. Αλλά ο άνθρωπος βρίσκει κάποτε τη δύναμη να καταστρέφει τα είδωλα του. Τότε ο θεός αποκαλύπτεται σαν μια άχρηστη επινόηση, μια ευφάνταστη μηχανή, μια άσκοπη και ανώφελη γε^/ναιοδωρία.

Στο τέ>-ος της φιλοσοφίας βρίσκουμε το έμβλημα που ανα-κάλυψε ο Μπρετόν σ'ένα τάφο: «ούτε Θεό ούτε Δάσκαλο».

'.Αλλοτε η φιλοσοφ-ία ήταν οντολογία και μεταφυσική: ήταν

ερμηνεία για όλα όσα υπάρχουν, για το σύνολο της πραγματικότητας. ' Υστερα, άρχισε σιγά σιγά να φθίνει και να περιορίζει τη δραστηριό­τητα της σε μερικά μόνο πολύ γενικά προβλήματα (π.χ. στα προβλή­ματα του νου και της γνώσης). Τέλος, η φιλοσοφία έφτασε να μην έχει πια άλλο λόγο ύπαρξης παρά για ένα και μόνο, δηλαδή για τη υπογραφή της ληξιαρχιακής πράξης του θανάτου της. Με μια συνο­πτική διατύπωση του Μάρκαρντ, «αρχικά, η φιλοσοφία ήταν αρμόοια για όλα· ύστερα, η φιλοσοφία ήταν αρμόδια για μερικά· τελικά, η φιλοσοφία είναι πια αρμόδια μόνο για ένα: δηλαδή για την ομολογία της αναρμοδιότητας της».

Τώρα κείται κλεισμένη στους ναούς της, στα μαυσωλεία και τα ιδρύματα της. Έχει την ιστορία και τα μνημεία της, τα ιερά της κειμήλια, τους σοφούς ιερείς και αρχιερείς της, τους προφήτες και απόστο?.ους της αλήθειας (τα πορτραίτα τους). .Λλλά δεν έχει πιστούς. Ελάχιστοι νοσταλγοί της παράδοσης εξακολουθούν ακόμα να εκ­κλησιάζονται στο παμπάλαιο αυτό τέμενος της γνώσης -και της αλήθειας. Εκεί, άλλωστε, από καιρό δε γίνεται πια καμιά λειτουργία. Ενώ η επιστήμη έχει μεγάλο παρόν και, καθώς φαίνεται, πολύ μεγάλο μέλλον, η φιλοσοφία έχει μόνο μεγάλο παρελθόν, ασήμαντο παρόν και πολύ προβληματικό μέλλον.

Δε μπαίνει βέβαια κανένας τώρα στο ναό της ανθρώπινης σοφίας με ευλάβεια και διανοητική κατάνυξη. Παρόλο που βρίσκονται εκεί μερικά θαυμαστά και σοφά έργα, που αξίζουν κάθε τιμή και σεβασμό, βρίσκονται επίσης και πολλά φλύαρα, ανιαρά και ευτελή έργα, τεκμήρια της ανθρώπινης ματαιοδοξίας, προπέτειας και αλα­ζονείας. Υπάρχει μάλιστα σοβαρή εσωτερική :καταγγελία πως η φιλοσοφία παράγει συστηματικά ανοησία (προτάσεις δηλαδή δίχως νόημα). Ο θεός ωστόσο είχε στη φιλοσοφία, όπως στη θρησκεία, α\'άγκη από το ανόητο και το παράδοξο για να γίνει πιστευτός.

!7. Υ Π Ε Ρ Ο Ψ ί Α .Κ,ΛΙ Μ Ε Θ Η

Η φιλοσοφία θεωρήθηκε και θεωρείται ακόμα βασίλειο του λόγου και του επιχειρήματος. .Αλλά δεν ακούστηκε ποτέ επίσημα η άποψη ότι στη φιλοσοφία υπάρχει εγγενής ο πειρασμός να ξεπερνάς τα όρια του λόγου και να φτάνεις στο ανορθόλογο, το παράδοξο και το αλλόκοτο.

Ξεπερνώντας οι εργάτες της τα όρια αυτά και λέγοντας τα πιο παράξενα, απρόσμενα και απίθανα πράγματα, δεν διστάζουν να αυ­τοπροβάλλονται σαν απόστολοι ή ήρωες του πνεύματος. Καθώς.

59

μάλιστα, υπερεκτιμούν τον ίδιο τους το ρόλο και τη διανοητική τους δύναμη, βρίσκουν καμιά φορά θαυμαστές και οπαδούς που τρέφουν και συντηρούν τις αυταπάτες τους.

Ο Ηράκλειτος, φανερά αιχμαλωτισμένος από το μύθο του σοφού, προβάλλει ο ίδιος τον εαυτό του σαν μύστη του λόγου και το βιβλίο του σαν τον μυστικό λόγο που λέει την αλήθεια. Αυτοσυστήνεται σαν ο ένας και μοναδικός που με τη μεσολάβηση του περνά ο λόγος, η σοφία, η αλήθεια στους ανθρώπους.

Ο Εμπεδοκλής, ένας ποιητής που μιλάει κι αυτός φιλοσοφία πριν από τον Πλάτωνα, στοχαστής και προφήτης, σοφός και μάγος, γιατρός και θαυματοποιός, συμπεριφέρεται σαν ήρωας και θεός, ικανός να σώσει τους ανθρώπους, δείχνοντας τους το δρόμο που οδηγεί στην ευτυχία.

Ο Πλάτων προβάλλει τον φιλόσοφο, συνακόλουθα και τον εαυτό του. σαν κυρίαρχη μορφή στην πολιτεία. Οι φιλόσοφοι πρέπει να ηγού^'/ται και να κυβερνούν. Και η πόλη θα υψώνει μνημεία για να τους τιμά. Και θα προσφέρονται θυσίες σ'αυτούς σαν σε ημίθεους, ανθρώπους ευλογημένους από τη θεία χάρη και όμοιους με τους θεούς. Καθώς μαρτυρεί ο Σπεύσιππος στο Πλάτωνος Εγκώμιον, ο θείος του Πλάτων δεν ήταν κανένας κοινός θνητός· ήταν παιδί του Απόλλωνα. Η θεϊκή καταγωγή, που λειτουργεί εδώ σαν δείχτης αλήθειας, λέει πως ο φιλόσοφος είναι σε θέση, σαν γιος του Απόλλωνα, να δει φωτεινή την εικόνα του κόσμου και, πάνω απ'αυτήν, τις υποδειγματικές μορφές των πραγμάτων στο φως του ήλιουπαγαθού. -Ανεβασμένος έτσι σε θεϊκό επίπεδο, προβάλλεται ως πρόσωπο που κατέχει την αλήθεια και διεκδικεί απόλυτη αφοσίωση, σοφός που μπροστά του θάπρεπε κανονικά να κοκκαλιάζεις από φόβο και σεβα­σμό. Γιατί, εκείνος που κατέχει την αλήθεια κατέχει μαζί και τη δύναμη. Και η απόλυτη αλήθεια είναι απόλυτη δύναμη.

Ο Επίκουρος, που αντιπαραθέτει στην πλατω'Λκή μιαν ανθρώπινη —πολύ ανθρώπινη φιλοσοφία, προβάλλει αντίθετα το ίδιο του το πρόσωπο σε υπερανθρώπινο επίπεδο. Ο ίδιος ορίζει στη διαθήκη του να κάνουν οι φίλοι και μαθητές του στις 20 κάθε μήνα γιορτή στη μνήμη του. Οι φίλοι του τον τιμούν σαν θεό και σαν θεό επίσης τον υμνεί ο Λουκρήτιος στο φιλοσοφικό του ποίημα Για τη φύση των πραγμάτων.

Οι νεότεροι φιλόσοφοι σπάνια προβάλλονται σαν θεϊκοί όπως οι αρχαίοι. Αλλά και στη νεότερη εποχή υπάρχουν πολλά δείγματα διανοητικής αλαζονείας που μαρτυρούν πως οι φιλόσοφοι καταλαμ­βάνονται συχνά από ένα είδος οίστρου ή μανίας που τους οδηγεί σε

60

αυταπάτες ως προς την πραγματική φύση της εργασίας τους. Ένας απ'αυτούς, ο Φίχτε θεωρείται μεγάλος μύστης και λει­

τουργός της αλήθειας. Ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του μοναδικό κατα­κτητή της αλήθειας κι αυτή του την εντύπωση τη μοιράζονται και οι σύγχρονοί του οπαδοί. Ο Φίχτε, ωστόσο, που προβάλλεται σαν προφήτης, είναι ανίκανος να ελέγξει την αλαζονεία και τη μικροπρέ­πεια του· είναι ο δημιουργός μιας σοβαρής θεωρίας της επιστήμης και μαζί ο συντάκτης μιας πολεμικής μπροσούρας που καταφέρεται ενάντια στον φιλόσοφο του διαφωτισμού Φρειδερίκο Νικολάι. Πρό­κειται για πολύ διαφορετικά κείμενα, που ωστόσο υπογράφονται από το ίδιο χέρι. ' Ενας σύγχρονος του, που γνώριζε καλά τους καυγάδες του Φίχτε, μαρτυρεί πως αυτός ήταν «ένα ανήμερο θηρίο», δεν ανεχό­ταν κανέναν να του κάνει κριτική, να εκφραστεί με αμφιβολία για τις ιδέες του και πολύ περισσότερο να πάρει εχθρική θέση απέναντι στην ανοησία του· και θα ήταν ικανός «να εισηγείται τη θεωρία του για την επιστήμη με σπαθί και φυλακή, αν η καθέδρα του ήταν βασιλικός θρόνος».

Ο Σέλιν/κ προβάλλεται κι αυτός, όχι μόνο από τον εαυτό του αλλά και από τους άλλους, σαν ο μεγάλος αρχιερέας της αλήθειας. ' Ενας σύγχρονος του μαρτυρεί γ ι ' αυτόν: «μας στέλνει ιερατικά λόγια, λόγια ενός αναχωρητή, γεμάτα από σοβαρή βαθύνοια, αλλά (ανεπί­καιρα, άτονα και στατικά». Σε ορισμένους κύκλους ο φιλόσοφος κερδίζει φήμη μεγάλου δάσκαλου της σοφίας. Ο Πρώσος βασιλιάς, καλώντας τον στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου, τον χρίζει επίσημα θεϊκό φιλόσοφο: «ο Σέλινγκ είναι ο εκλεκτός του θεού, ο καλεσμένος από το θεό φιλόσοφος να γίνει ο δάσκαλος της εποχής».

Και ο Χέγκελ, παρ 'όλο που ειρωνεύεται τη ρομαντική τάση του φιλοσοφείν και μιλάει με σαρκασμό για κείνους που αυτοθεωρούνται φιλόσοφοι-προφήτες, ευλογημένοι από το θεό με τη χάρη του πνεύ­ματος, ο ίδιος νιώθει, ιδιαίτερα μετά τη σύνθεση του έργου του Φαινομενολογία του Πνεύματος, να είναι ο εκλεκτός που έχει το μοναδικό προνόμιο να ξέρει το δρόμο της αλήθειας και του απόλυτου. Το αναγγέλλει μάλιστα με ύφος σοβαρό στους μαθητές του: «Μια καινούρια εποχή ανατέλλει στον κόσμο. Φαίνεται πως το πνεύμα του κόσμου πετυχαίνει και ανεβαίνει... για να θεωρηθεί ύστερα σαν απόλυτο πνεύμα... Η αυτοσυνείδηση, η περιορισμένη, έπαυσε πια να είναι μόνο περιορισμένη κι έτσι, από τη δική της πλευρά, η απόλυτη αυτοσυνείδηση βρήκε την πραγματικότητα που της έλειπε ως τότε». Και οι άλλοι επίσης του αναγνώριζαν το προνόμιο να κατέχει και να λέει την αλήθεια. Ο Κουζέν του έγραφε από το Παρίσι (1.8.1826):

«Παρακαλώ τον άνεμο να φυσήξει μ'όλη του τη δύναμη... Δε ζητώ παρά μόνον αυτή τη χάρη εξ ονόματος της Γαλλίας. Χέγκελ, πες μου την αλήθεια κι εγώ είμαι βέβαιος πως θα κατορθώσω να τη μεταδώσω σ'όλους εκείνους που θα είναι σε θέση να την καταλάβουν».

Συγχρόνως με τον Χέγκελ και τον Σέλινγκ, ο Σοπενχάουερ μάχεται επίσης να προβληθεί σαν πρωταγωνιστής στη φιλοσοφική σκηνή. Με κρυφό καμάρι θεωρεί τον εαυτό του «βασιλιά της φιλο­σοφίας». Ό χ ι πολύ μετριόφρονα, διακηρύσσει πως έχει απόλυτη συνείδηση της διανοητικής του υπεροχής. Ξέρει πως ένας αρχιερέας της αλήθειας σαν αυτόν, ένας γίγαντας της σκέψης δε μπορεί παρά να έχει και ο ίδιος διαταστώσει το μέγεθος της διάνοιας του και να συνειδητοποιεί πόσο ξεχωρίζει ανάμεσα στους άλλους. Γιατί, λοιπόν, να δείχνει μετριοφροσύνη; Όπως λέει ο ίδιος, «μετριόφρονες είναι μόνον οι οπισθοδρομικοί». Αυτός μάλιστα δε διστάζει να ανακηρύξει τον εαυτό του φιλοσοφικό ιδρυτή θρησκείας και τους λίγους οπαδούς που βρίσκει στην αρχή τους βαφτίζει «απόστολους» και «ευαγγελι­στές». Επειδή όμως δεν καταφέρνει να επιβάλει τις ιδέες του στους συγχρόνους του και φαντάζεται πως αυτό οφείλεται στην αντίδραση των φιλοσοφικών του αντιπάλων {ιδιαίτερα του Χέγκελ που η διδα­σκαλία του στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου, όπου δίδασκε και ο ίδιος, είχε μεγάλη απήχηση), αντιδρά δηλώνοντας: «εγώ ανήκω σε εποχή του μέλλοντος και όχι στη δική μου εποχή - αν αυτός ο αιώνας δε με νιώθει, ευτυχώς ακολουθούν άπειροι άλλοι που θα με νιώσουν». Και καθώς αναφέρεται στην κρίση του μέλλοντος, παρατηρεί ο ίδιος: «θάρθει καιρός που όποιος δε θα ξέρει τι έχω πει εγώ για ένα αντικεί­μενο, θα γίνεται ρεζίλι σαν ανίδεος». Αλλ'όταν αργότερα αποχτά κάποια φήμη, δηλώνει με καμάρι: «έχω επικρατήσει τελικά σε πείσμα της πολύχρονης οργανωμένης αντίστασης όλων των καθηγητών της φιλοσοφίας».

Στη σύγχρονη εποχή ο Αύγουστος Κοντ αυτοανακηρύσσεται ιδρυτής μιας νέας θρησκείας της ανθρωπότητας και χρίεται από μόνος του Μεγάλος Αρχιερέας. Γράφει μάλιστα ειδικό ιερό λόγο, τον Θετικό Κατηχισμό, για να μυήσει τους άλλους στη νέα θρησκεία.

Ποικίλων τάσεων στοχαστές της σημερινής εποχής συμπεριφέ­ρονται με παρόμοιους τρόπους. Ο Γιάσπερς για παράδειγμα δεν διαφέρει πολύ από τους παραδοσιακούς αρχιερείς της αλήθειας. Η φιλοσοφία (του) είναι απαύγασμα «φιλοσοφικής πίστης», που φυσικά κείται πέρα από κάθε κριτική. Σύμφωνα με μαρτυρίες φιλοσοφούντο^ν που τον επισκέφτονταν στο σπίτι του, ο φιλόσοφος φάνταζε, καθισμέ­νος στην πολυθρόνα του, σαν βασιλιάς στο θρόνο, ολότελα κυρίαρχος

62

στο βασίλειο της αλήθειας. Οι άλλοι, που συνομιλούσαν μαζί του, σκέφτονταν απλά κάτι στο περιθώριο του δικού του βασιλείου των σκέψεων.

Γενικά, οι φιλόσοφοι, αυτοί <(οι γενναίοι στρατιώτες της γνώσης», συμπεριφέρονται περήφανα και υπεροπτικά. Είναι ίσως γιατί νιώθουν ξεχωριστοί. Έχουν επινοήσει ένα δικό τους βασίλειο εννοιών όπου κυριαρχούν απόλυτα, υποκαθιστώντας τη φύση με πράγματα που δεν υπάρχουν και εξετάζοντας αντικείμενα που βρίσκονται πέρα από κάθε εμπειρία. Έτσι μπορούν να μιλούν για φανταστικές οντότητες και ιδεατές πραγματικότητες, δίνοντας σ' αυτές υπερφίαλους ορισμούς που δε λένε τίποτε. Τα τερατώδη μάλιστα πλάσματα της μεταφυσικής τους φαντασίας μπορούν να περνούν για ιδιοφυή δημιουργήματα και εκείνοι που δείχνουν κλίση σε τέτοιες θεότρελες ονειροφαντασίες θεωρούνται συνήθως ρωμαλέα -πνεύματα και ιδιοφυή μυαλά.

Σε σχέση με τους άλλους δημιουργούς, οι φιλόσοφοι αυτοθεω­ρούνται ξεχωριστοί. Είναι ανώτεροι από τους ποιητές, τους επιστή­μονες, τους ζωγράφους, που αν και όλοι τους είναι γνώστες διαφόρων πτυχών της πραγματικότητας, ωστόσο δεν κατορθώνουν ποτέ να συλλάβουν, όπως αυτοί, την πραγματικότητα στο σύνολο της και να την ερμηνεύσουν. Η φΛοσοφία είναι ο μόνος αληθινά ολοκληρωμένος λόγος για τον κόσμο.

Αν οι φιλόσοφοι διαφοροποιούνται σαφώς από τους πολλούς ανθρώπους, είναι κυρίως γιατί αυτοί ενδιαφέρονται για ξεχωριστές και σπάνιες ιδέες.

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους πολλούς βυθισμένους στον ύπνο και στη λήθη και θεωρώντας τους σαν το κριτή ριο της επιπολαιότητας, της αναλήθειας και της πλάνης, αντιτείνει τον ένα, τον σοφότατο και άριστο, που ισοδυναμεί με μύριους. Αυτός ο ένας και μοναδικός πρέπει να είναι ο αρχηγός, να ποδηγετεί τα ανθρώπινα πλήθη σαν το βοσκό που οδηγεί τα ζώα στη βοσκή κατευθύνοντας τα με τα χτυπή­ματα της κλίτσας του.

Αν και ο Σωκράτης δεν φαίνεται σαν πνεύμα ιδιαίτερα αλαζονικό και επαρμένο, ωστόσο διακρίνεται από τους άλλους, μια και ασκεί διαρκή έλεγχο στις συνηθισμένες δοξασίες και μάχεται ενάντια στην ασάφεια και την άγνοια.

Ο Κίρκεγκωρ, ο «Σωκράτης του Βορρά», βλέπει τη μάζα σαν τόπο όπου ευδοκιμεί και κυριαρχεί το ψέμα. Αντιπαραθέτει έτσι στον όχλο, στο λαό, στο πλήθος τον ένα και μοναδικό: «η υποκειμενικότητα είναι η αλήθεια».

Και ο Νίτσε, διακρίνοντας την ανώτερη και πιο δυνατή ψυχή

63

από την κατώτερη, την πιο χαμηλή ζωική δύναμη που απαντάται στον «κατώτερο κόσμο», παρατηρεί πως δεν υπάρχει κυκλοφορία ανάμεσα σ' αυτούς τους δύο κόσμους. Και ένας φιλόσοφος που απευ­θύνεται σ 'όλο τον κόσμο, τον ανώτερο και τον κατώτερο, είναι ύποπτος. Γιατί, βιβλία για όλο τον κόσμο δεν είναι δυνατό να αποττνέ-ουν ευγένεια και λεπτότητα· είναι πάντοτε δύσοσμα βιβλία, δεμένα με τη μυρωδιά του κοσμάκη: «Παντού όπου ο λαός τρώει και πίνει, ακόμα κι εκεί όπου λατρεύει, εκεί συνήθως βρωμάει. Δεν πρέπει να πηγαίνει κανένας στην εκκλησία, αν θέλει ν 'αναπνέει καθαρό αέρα».

Ακόμα κι όταν οι φιλόσοφοι δεν καταφέρονται ρητά και άμεσα ενάντια στους πολλούς ανθρώπους, δύσκολα κρύβουν την περιφρό­νηση τους γι "αυτούς. Συνήθως βλέπουν τα προβλήματα τους πολύ ταπεινά, για να κατεβάσουν εκεί το επίπεδο της σκέψης τους, και θεωρούν τις ανησυχίες τους πολύ μάταιες για να στοχαστούν οι ίδιοι πάνω σ' αυτές. Τις τρέχουσες ιδέες, αυτές που μοιράζονται οι άνθρωποι στην καθημερινή ζωή, τις θεωρούν μάλλον αφελείς και επιπόλαιες, εκδηλώσεις παιδικού και ανώριμου νου. ' Ετσι, η φιλοσοφία εμφανί­ζεται στα μάτια των πολλών ανθρώπων σαν μια υπερβολική και αλλόκοτη σκέψη, ή ένας τρόπος να βλέπει κανένας τον κόσμο ανά­ποδα.

Είναι αλήθεια πως αυτή σε βγάζει από τον συνηθισμένο κόσμο των κοινών παραστάσεων, αναμνήσεων και εμπειριών. Θολώνει τις τρέχουσες εικόνες των πραγμάτων και κλονίζει τις βεβαιότητες των κοινών ανθρώπων. Αν και ε:<λογικεύει την κοινή εμπειρία, ωστόσο διυλίζει τα δεδομένα της εμπειρίας αυτής και δίνει στις συνθέσεις της τόσο εκλεπτυσμένες και αφηρημένες μορφές, ώστε δύσκολα διακρίνει κανένας τη σχέση τους με την εμπειρική πραγματικότητα.

Η απομάκρυνση αυτή από τα πράγματα εξηγεί γιατί οι φιλόσοφοι διακρίνονται συχνά από ένα είδος διανοητικής υπεροψίας και μέθης. Τα άτομα αυτά, συνεπαρμένα συνήθως από μεγάλες ιδέες και ολο­κληρωτικές εντυπώσεις, μπαίνουν στη σκηνή του κόσμου σαν ιππότες του στοχασμού που δίνουν αέναα νικηφόρες μάχες ενάντια στην πλάνη. .Αλλά οι μεγάλες ιδέες έχουν πέραση εκεί μονάχα όπου υπάρχει μειωμένη αντίσταση στους πειρασμούς της αδέσποτης σκέ­ψης, στις σειρήνες της γλώσσας και στη μαγεία των μεγάλων θεωρη­τικών πτήσεων. Τα υπερβολικά σχέδια που πλάθουν οι φιλόσοφοι τα πληρώνουν οι ίδιοι με την αποτυχία της πραγμάτωσης τους. Φορτώ­νουν το νου τους με πολύ μεγαλύτερα βάρη απ'αυτά που μπορεί να φέρει. ΤελΓκά, αποτυχαίνουν γιατί παρανοούν την ίδια τη δουλειά τους. .Αν καταλάβαιναν ποτέ καλά αυτό που έκαναν, θα οδηγούνταν

64

σίγουρα στην παραίτηση τους από τη μεγαλόσχημη θεωρία. Αλλά σαν τον ονειροπόλο, που αφήνεται σ' έναν δικό του κόσμο και νιώθει βαθειές ικανοποιήσεις κάνοντας ονειρικά ταξίδια {που το νόημα τους το κρύβει και από τον ίδιο τον εαυτό του), ο φιλόσοφος απομακρύνεται από τα συγκεκριμένα πράγματα και ικανοποιείται με την εικόνα μιας πραγματικότητας, όπως αυτήν την έχει ο ίδιος φιλοτεχνήσει με κατάλληλα επεξεργασμένες έννοιες.

Τέτοιες εικόνες - είδωλα προβάλλονται σαν αντανακλάσεις της ίδιας της πραγματικότητας που υπάρχει. Μ' αυτό το νόημα, ο μεγάλος καθρέφτης της φιλοσοφίας (ο νους) μας παρουσιάζει απατηλές μορφές του κόσμου.

Αλλά. ιστορικά, η φιλοσοφία υπήρξε μια σοβαρή διανοητική επιχείρηση που φιλοδοξούσε να δίνει σταδιακά έκφραση στο σύνολο της ανθρώπινης εμπειρίας {συμπεριλαμβανόμενης και της επιστημο­νικής). Και η έκφραση αυτή φαινόταν κάθε φορά να διαδέχεται, να παραγκωνίζει, να αντιμάχεται ή να ξεπερνά (χωρίς να καταργεί μαζί) την προηγούμενη, συνήθως λιγότερο ορθολογική και μάλλον θρη­σκευτική, έκφραση του κόσμου (παράδειγμα η φιλοσοφία του Ντε­κάρτ σε σχέση με τη μεσαιωνική φιλοσοφία).

Το πιο σαθρό μέρος της είναι σίγουρα εκείνο που άλλοτε περνού­σε για επιστήμη. Δεν είναι παράξενο που πολλές φιλοσοφικές ιδέες θεο>ρήθηκαν κάποτε σπουδαίες, ενώ αυτές ήταν απλώς αφελείς, προ-επιστημονικές ή μόνο εικονικές και παραστατικές υποτυπώσεις του κόσμου. Η δύναμη της φιλοσοφίας αναπληρώνει την αδυναμία της επιστημονικής γνώσης, όπως η δύναμη της φαντασίας ή της ελεύθερης θεωρίας αναπληρώνει την ανεπάρκεια και τα χάσματα της εμπειρίας (αυτό φαίνεται π.χ. στη δύναμη της ατομικής θεωρίας σε σχέση με την ανεπάρκεια της φυσικής των μικροσωματίων). Αντίθετα, η δύναμη της επιστήμης αφήνει τη φιλοσοφία στο περιθώριο και την καταδικά­ζει σε μαρασμό. Σε περιόδους πάλι που η επιστήμη δεν κυριαρχεί απόλυτα η φιλοσοφία εξασφαλίζει για τον εαυτό της ένα είδος παρασιτικής επιβίωσης. Αναπτύσσεται στο περιθώριο αναπληρώ­νοντας προσωρινές και περιστασιακές ελλείψεις της επιστημονικής σκέψης. Η φιλοσοφία μένει στην πόλη, όταν η επιστήμη φεύγει για διακοπές. Και επειδή η επιστήμη δεν αναχωρεί πια από την πόλη, η φιλοσοφία δε μένει τώρα εκεί. Αν καμιά φορά μένει, το κάνει μόνο γιατί η ίδια προσφέρεται για βοηθητικές και δευτερεύουσες δουλειές.

Η διανοητική οίηση των φιλοσοφούν ανάγεται στην πεποίθηση τους πως η φιλοσοφία είναι η μόνη αρμόδια να λέει πώς είναι ο κόσμος. Αλλά, στην πραγματικότητα, αυτή ήταν μόνο σε θέση να

65

δείχνει πώς θα μπορούσε ή πώς έπρεπε να είναι ο κόσμος. Η παρεξή­γηση αυτή, που βρίσκεται στη βάση της όλης φιλοσοφικής εργασίας, δείχνει πως οι φιλόσοφοι χρέωναν το νου τους με δυνατότητες που αυτός δεν είχε και νόμιζαν πως ήταν αρμόδιοι για ζητήματα που οι ίδιοι δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσουν. Τα αποτελέσματα ήταν συχνά τόσο απίθανα και αλλόκοτα, που η φιλοσοφία να βαρύνεται με την κατηγορία πως αποτελεί την πηγή των πιο τρελών ιδεών που μπορεί να διανοηθεί ανθρώπινο μυαλό. Με τα λόγια του Ντεκάρτ, που αναφερόταν ιδιαίτερα στη σχολαστική φιλοσοφία, είναι αδύνατο να βάλει κανένας με το νου του κάτι αλλόκοτο, παράξενο ή απίθανο, κι αυτό να μην το έχει κιόλας πει κάποιος από τους φιλοσόφους.

66

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ ννν/« . ίΓββίηςυί ίγ .9Γ

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Το μάτι του κόσμου

18. Η Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Κ Η Μ Α Τ Ι Α

Στη δυτική παράδοση η ορατή φύση χρησιμεύει- ως παρακαταθήκη μοντέλων που λειτουργούν σαν γέφυρες ανάμεσα σ' αυτό που μπορού­με να δούμε και σ'εκείνο που μπορούμε να σκεφτούμε. Η ιδέα -εικόνα δείχνει τον κόσμο, που δεν είναι αντιληπτός και δεν είναι παρών στο νου. Αναπληρώνει την άμεση θέαση του πραγματικού αποτελώντας αυτοδύναμη και πλήρη παράσταση. Δεν έχει, λοιπόν, ανάγκη από θεωρητική επεξεργασία. Έτσι, το δυτικό φιλοσοφικό σχέδιο, βασισμένο στην ιδέα - εικόνα και κυριαρχημένο από τους όρους της όρασης και του φωτός, τα θέτει όλα ανοιχτά για θέα. Δεν πραγματοποιεί τη θεωρία, αλλά θεωρητικοποιεί το πραγματικό.

Ό λ α στη δυτική φιλοσοφία ξεκίνησαν από την Ελλάδα, όπου γνώση των πραγμάτων σήμαινε θέαση (και όχι, ας πούμε, ψηλάφηση) των πραγμάτων. Μια αρχαία ιστορία λέει πως ο Κροίσος φιλοξενούσε κάποτε στα ανάκτορα του τον Σόλωνα και του είπε: «ξένε από την Αθήνα, έχει φτάσει ως εμάς εδώ πολύς λόγος για σένα, για τη σοφία σου καθώς και για τα ταξίδια που κάνεις- λένε πως η αγάττη που έχεις για τη γνώση σ'έκανε να επισκεφτείς πολλούς τόπους, για θεωρία και μελέτη». Η ιστορία αυτή θέλει να πει πως εκείνοι που φιλοσοφούν είναι ταξιδιώτες, που περιηγούνται τον κόσμο για να τον δουν και να τον γνωρίσουν. Και το κάνουν αυτό από θεωρητική περιέργεια και όχι για να κερδίσουν χρήματα ή δόξα.

Μια άλλη ιστορία λέει για τον Πυθαγόρα πως κάποτε επισκέ­φθηκε στον Φλιούντα τον πρίγκηπα Λέοντα. Αυτός τον ρώτησε ποια τέχνη εμπιστεύεται πιο πολύ. Και ο Πυθαγόρας του απάντησε πως δεν ξέρει καμιά τέχνη, αλλά είναι απλά φιλόσοφος. Ο Λέων παραξε­νεύτηκε από το όνομααυτό, που άκουγε για πρώτη φορά, και ρώτησε:

τι εί\'αι «φιλόσοφος»; Πώς ένας φιλόσοφος διακρίνεται από τους άλλους ανθρώπους; Αντί για άμεση απάντηση, ο Πυθαγόρας άρχισε να περιγράφει πώς βλέπει τον κόσμο; Ο κόσμος είναι σαν ένα πανηγύ­ρι. Οι άνθρωποι πηγαίνουν στο πανηγύρι είτε για να αγοράσουν είτε για να πουλήσουν πράγματα ή ακόμα για να κερδίσουν αναγνώριση και δόξα επιδείχνοντας τη δεξιοτεχνία τους. Αλλά υπάρχουν άνθρωποι που επισκέπτονται το πανηγύρι για να δουν μόνο και να παρακολου­θήσουν σαν θεατές όσα συμβαίνουν εκεί. Και ο Πυθαγόρας κατάληξε: έτσι είμαστε εμείς οι φιλόσοφοι- δεν κυνηγούμε τα πλούτη και τη δόξα παρά μόνο τη θεωρία και την αλήθεια.

Η φιλοσοφία προβλήθηκε από την αρχή σαν άδολη, ανΌστερό-βουλη και αθώα θεώρηση του κόσμου. Από το μάτι ξεκίνησε η φιλοσοφία, το μέγιστο αγαθό που ήρθε ποτέ ή θάρθει στο γένος των ανθρώπων, όπως έλεγαν από παλιά. Ο στοχασμός βγαίνει εδώ από το φως της εικόνας και της μεταφοράς μ' έναν φευγαλέο - αστραπιαίο τρόπο. Με την εικόνα φωτίζεται ο κόσμος που είναι βυθισμένος μέσα στη νύχτα. Και η αλήθεια αναδύεται μέσα από το σκοτάδι.

Όπως έχουν διαμορφωθεί τα πράγματα στην παράδοση του ελληνικού και του δυτικού πολιτισμού, η φιλοσοφία κατανοείται μόνο με το μοντέλο της όρασης. Τα μάτια μας δεν είναι απλά οι πρώτοι μας δάσκαλοι της φιλοσοφίας, όπως λέει ο Ρουσώ, αλλά όλη η φιλοσοφική σκέψη είναι οτττική και αντανακλαστική. Ο καθρέφτης του κόσμου δείχνει εικόνες που απαιτούν ένα υψηλό μάτι, το «μάτι της Ουρανίας» (Φίχτε), για να ιδωθούν. Η όραση είναι η φιλοσοφική αίσθηση. Και το φιλοσοφικό μάτι είναι κάτι ανάλογο με το μουσικό αυτί.

' Ενα αρχαίο ανέκδοτο για το Θα5ίή, τον «πρώτο φιλόσοφο», λέει πως ενώ αυτός περπατούσε παρατηρώντας τον ουρανό έπεσε μέσα σ'ένα πηγάδι. Και μια γυναίκα, δούλα από τη Θράκη, γνωστή για τα χωρατά της, φώναζε γελώντας: «εκείνα που είναι πάνω στον ουρανό, ο φιλόσοφος τα βλέπει· αλλά δε βλέπει εκείνα που είναι μπροστά στα πόδια του». Ο Νίτσε δεν έχασε την ευκαιρία να σχολιάσει το επεισόδιο λέγοντας: «τα γέλια της Θρακιώτισας δούλας είναι αθάνατα».

Οι φιλόσοφοι είναι παρατηρητές του κόσμου. Αλλά δεν είναι δυνατό να έχουν μπροστά τους τον κόσμο. Απλά ζουν, όπως όλοι οι άνθρωποι, μέσα σ'αυτόν. Ό , τ ι παρατηρούν είναι μέσα στον κόσμο — δεν είναι ποτέ ο κόσμος. Ωστόσο, αυτοί τείνουν να βλέπουν τον κόσμο σαν αντικείμενο, αίρονται τεχνητά πάνω απ'αυτόν και, σαν τον Αρχιμήδη που ζητούσε τόπο να σταθεί για να κινήσει τη γη, αναζητούν και επινοούν τρόπους να τον κινήσουν. Επειδή λοιπόν

68

δεν υπάρχει τρόπος να δει κανένας τον κόσμο από αντικειμενική σκοπιά και ο κόσμος στην ολότητα του δεν αποτε/^εί κανένα παρα­τη ρήσιμο αντικείμενο, όλες οι εικόνες του κόσμου αποτελούν συμ­βατικά σχήματα, ποιητικά πλάσματα του ανθρώπινου νου που κάνουν ορατά και κατανοητά τα πράγματα. Το υποκείμενο που βλέπει και σκέφτεται δεν είναι ούτε έξαι από τον κόσμο, για να τον έχει μπροστά του, ούτε ένα βήμα του κόσμου, αλλά αποτελεί ένα όριο του κόσμου. Μ'αυτό το νόημα, αντικειμενική σκοπιά δεν είναι μια σκοπιά αλλά καμιά σκοπιά.

Ο κόσμος θα μπορούσε μόνο να περιγραφεί (φιλοσοφικά), αν θα ήταν δυνατό να παρατηρηθεί ολόκληρος από μια υπερκόσμια σκοπιά. Και τη σκοπιά αυτή οι φιλόσοφοι τη βρίσκουν, καθώς αγαπούν να αίρονται πάνω από τα πράγματα και να επισκοπούν τον κόσμο από ψηλά.

Αλλά τέτοιοι τρόποι θεώρησης του κόσμου αφήνουν πάντοτε τους ανθρώπους, που είναι προσγειωμένοι, αδιάφορους. Αφήστε, λένε, τους φιλοσόφους να αεροβατούν. Αυτοί ασχολούνται με ζητή­ματα που δεν μας αφορούν (ασχολούνται π.χ. με την έσχατη πραγμα­τικότητα των όντων, με την ουσία, το απόλυτο, τα θεμέλια, την πρώτη αιτία των πραγμάτων). Μένοντας σ'αυτή την απόμακρη σφαίρα του πνεύματος, οργανώνουν εγκεφαλικές συναντήσεις υψηλής τραπέζης και πασχίζουν σ' αυτές να προβάλουν το έσχατο απόσταγμα της πιο ραφινάτης σκέψης, υποτάσσοντας τα κύτταρα του εγκεφάλου τους στην πιο πειθαρχημένη γυμναστική. Έτσι αναρριχώνται στις πιο ψηλές κορφές του πνεύματος, απ'όπου δε βλέπει κανείς τίποτε πια.

Το φιλοσοφικό κοσμοείδωλο, οποιασδήποτε έμτινευσης και μορφής, είναι ένα τέχνημα. Δεν είναι, όπως αυτοπροβάλλεται, αποτέ­λεσμα ουδέτερης αναζήτησης της αλήθειας, αλλά μάλλον σύμπτωμα μιας ορισμένης διαστροφής της θεωρητικής συνείδησης. Οι μέθοδοι, που εφαρμογή τους ακριβώς αποτελούν οι ποικίλες μορφές της συ­στηματικής φιλοσοφίας, είναι κανονικά θεμελιωμένες πάνω σε μια πειθαρχημένη λογική. Η λογική αυτή έχει τις ρίζες της βαθιά μέσα στην παράδοση, ακόμα και στην προφιλοσοφική (π.χ. στην ελεατική και την πυθαγόρεια λογική), και λειτουργεί με αρχές που κάνουν δυνατή την παραγωγή του υποκείμενου, του αντικείμενου και της θεωρίας. Το υποκείμενο που θεωρεί το αντικείμενο το παράγει και μαζί παράγεται και το ίδιο. Είναι ένα είδος «Πανοπτικού» (της πρό­τυπης δηλαδή «επιστημονικής» φυλακής που συνέλαβε το 1791 ο Μπένθαμ). Το υποκείμενο, που παρατηρεί, έχει κλείσει τα πάντα μέσα σ'έναν κυκλικό χώρο και το ίδιο έχει εγκατασταθεί στο κέντρο.

69

σ' έναν υψηλό ττύργο θέασης και ελέγχου, απ ' όπου βλέπει, παρατη ρεί και παρακολουθεί όλα τα -πράγματα και τα συμβάντα. Το μοντέλο αυτό προϋποθέτει τον ριζικό χωρισμό υποκείμενου και αντικείμενου, την τεχνητή ταξιθέτηση όλων των πραγμάτων κάτω και γύρω από ένα υποκείμενο, που τα βλέπει, τα διακρίνει, τα ταξινομεί και τα ελέγχει.

19. Ο Κ Α Θ Ρ Έ Φ Τ Η Σ Τ Ο Υ Κ Ο Σ Μ Ο Υ

Υπερυψωμένο το πνεύμα πάνω από τον κόσμο λειτουργεί σαν καθρέ­φτης που μέσα του εικονίζονται τα πάντα. Είναι ένα είδος θεατρικής σκηνής ή οθόνης, όπου παρουσιάζονται ποικίλες παραστάσεις, εικό­νες και μορφές, που έρχονται και πάνε, και ξετυλίγονται σε μια άπειρη ποικιλία.

Ο φιλόσοφος στοχάζεται κάτω από την κυριαρχία της όρασης. Και είναι ανήσυχος, γιατί υπάρχουν πολλά πράγματα που είναι αόρατα και άλλα που είναι θολά και δυσδιάκριτα. ' Εργο του είναι να ανεβάζει από τα βάθη προς την επιφάνεια τα πράγματα και να κάνει τα αόρατα ορατά. Αυτή η ανάδυση του φωτός από τα σκοτεινά βάθη κάνει ορατές τις αιτίες των πραγμάτων και αποκαλύπτει την αλήθεια τους. Όπως παρατηρεί ο Κόλριτζ, «τα μεταφυσικά συστήματα γί­νονται δημοφιλή, όχι κατά κύριο λόγο για την αλήθεια τους αλλά ανάλογα με το κατά πόσο αποδίνουν στις αιτίες την ικανότητα να γίνουν ορατές, αν ήταν αρκούντως ικανά τα οπτικά μας όργανα».

Στην παράδοση ο νους παριστάνεται σαν πηγή και εστία ιδεών που η φύση τους εξαρτάται από τη σχέση τους με εξωνοητικά πράγ­ματα. Σύμφωνα μ' αυτό το μοντέλο, η νόηση αντικαθρεφτίζει τον κόσμο: σωστά, όταν τον αντικαθρεφτίζει πιστά, και λαθεμένα, όταν τον αντικαθρεφτίζει διαστρεβλωτικά και παραμορφωμένα. Το νόημα μιας ιδέας, σκέψης ή πρότασης είναι η αναφορά της. Αλλά τι κριτήρια εγκυρότητας προσφέρονται; Πώς μπορεί να κρίνει κανένας ότι μια ιδέα αναφέρεται σωστά στο συγκεκριμένο πράγμα που παριστάνει; Η απάντηση είναι πως τα κριτήρια τα έχει το υποκείμενο που σκέφτεται· αυτό δίνει νόημα στη σωστή χρήση του νου. Προϋποτίθεται έτσι μια ομοιότητα, συμφωνία ή συμμετρία που υπάρχει ανάμεσα στη νόηση και στον κόσμο. Αυτό βέβαια είναι δύσκολο να θεμελιωθεί: πώς μπορεί να μοιάζει ο νους με τον κόσμο; Μια σκέψη μπορεί να μοιάζει με μια άλλη σκέψη, χάρη στην ύπαρξη μιας ομοιομορφίας ή λογικής δομής που χαρακτηρίζει τις σκέψεις μας, αλλά πώς μπορεί η σκέψη να μοιάζει με το πράγμα που σκέφτομαι; Σίγουρα, προϋποτίθεται η ύπαρξη μιας δομής που μοιράζονται νόηση και κόσμος: η νόηση καθρεφτίζει τον κόσμο, μια και οι ιδέες έχουν ισομορφική σχέση με

70

τα αντίστοιχα πράγματα που αντανακλούν. Το μοντέλο αυτό είναι κυρίαρχο στην παράδοση. Προσδιορίζει

τη μεγάλη φάση του καθρέφτη, κατά την οποία ο νους φαντάστηκε τον εαυτό του σαν ένα όλο που αφήνει να αντανακλάται μέσα απ' αυτόν ο κόσμος. Η σημερινή εποχή κατέχεται πιο πολύ από ένα πνεύμα κριτικής που διαλύει την όλη μυθολογία του νου - καθρέφτη και ερμηνεύει, στη θέση του νου, τη γλώσσα ως αυτόνομη διαδικασία. ' Ετσι αφήνεται πίσω το νοησιακό παράδειγμα φιλοσοφίας και στη θέση του μπαίνει το λινγκουϊστικό παράδειγμα.

Ο καθρέφτης του κόσμου μπορεί να αφήνει τα πράγματα να αντανακλώνται καθαρά ή θολά, φωτεινά ή σκοτεινά, διακριτά ή συγκεχυμένα. Μπορεί οι εικόνες να είναι διαστρεβλωτικές της φύσης των πραγμάτων και παραπλανητικές, απλά είδωλα. Και, όπως λέει ο Χάιντεγκερ, μπορούμε να βλέπουμε καθαρά καταστάσεις και ωστόσο να μη διακρίνουμε τί πραγματικά συμβαίνει; «βλέπουμε πολύ και διακρίνουμε λίγο».

Αν η σκέψη είναι οπτική, αυτό ισχύει βέβαια ως μεταφορά. Αλλά η μεταφορά δεν λειτουργεί εδώ απλά και μόνο σαν ένα βοηθη­τικό μέσο για την κατανόηση και ερμηνεία της σκέψης. Γιατί η σκέψη είναι πραγματικά εξοπλισμένη με οπτικά μέσα και εθισμένη να λειτουργεί οπτικά. Εκείνος που, όπως ο Χάιντεγκερ, λέει ότι η σκέψη επιτρέπεται μόνο μεταφορικά να ονομάζεται οπτική, μπορεί να αναρωτιέται ποιος λέει εδώ «επιτρέπεται», παίζοντας έτσι ο ί3ιος το ρόλο του καταδότη της ίδιας του της πράξης. Επειδή η μεταφορά είναι το κεφάλαιο της φιλοσοφίας, όλο τελικά το παιχνίδι παίζεται μ'αυτήν.

Αν έχω μια ιδέα του κύκλου, μπορώ να έχω μια ιδέα της ιδέας του κύκλου, που καθώς λέει ο Σπινόζα, είναι πολύ διαφορετική από τον κύκλο (η ιδέα του κύκλου δεν έχει περιφέρεια και κέντρο, όπως ο κύκλος που είναι το αντικείμενο της). Αλλά δεν μπορώ να κάνω τίποτε σε σχέση με τον κύκλο χωρίς καμία ιδέα κύκλου στο μυαλό μου. Ανάλογα, το να σκέφτομαι είναι πράξη που για να τη σκεφτώ έχω ανάγκη από πράξη σκέψης. Δεν μπορεί κανένας να σκεφτεί ο,τιδήποτε (ακόμα και τις ίδιες του τις σκέψεις) σε κενό σκέψης" πώς θα μπορούσε να δει — στο σκοτάδι; Είναι η ανακάλυψη του Ντεκάρτ πως το «σκέφτομαι» αποτελεί την αρχή που προϋποτίθεται σ' όλες τις ιδέες που έχω σκεφτεί, συνείδηση που ο Σπινόζα την ονομάζει «ιδέα της ιδέας».

Αλλά ό,τι εγώ βλέπω δεν είναι εγώ. Γιατί το υποκείμενο που σκέφτεται, που θεάται και παριστάνει κάτι, δεν υπάρχει, ώστε να

71

είναι κι αυτό νοητό. Οι σκέψεις ανήκουν βέβαια στον κόσμο, όπως και τα πράγματα που νοούνται- αλλά το υποκείμενο που σκέφτεται δεν ανήκει στο σύνολο αυτών των πραγμάτων — είναι μονάχα ένα όριό τους.

Το εγώ που σκέφτεται αυτοθεωρείταιστην παράδοση το μοναδικό μάτι που ρίχνει ματιές στον κόσμο σαν προβολέας_Είναι το φως που φωτίζει τα πάντα και τα διαπερνά. Αλλά κανονικά ένας προβολέας φωτίζει ορισμένα μονάχα πράγματα και ορισμένες πλευρές των πραγμάτων, ενώ άλλες πλευρές των πραγμάτων και άλλα πράγματα τ' αφήνει αθέατα. Μ' αυτή τη μορφή, η προβολική θεωρία για τη διαδικασία της γνώσης (όπως π.χ. την επαναόιατυπώνει ο Πόπερ) λέει ότι στη γνώση κζϊίρια σημασία έχει το ενδιαφέρον. Με την κλασική ωστόσο μορφή, η προβολική θεωρία /^:ει πως το υποκείμενο, που γνωρίζει και σκέφτεται, ορίζει τον κόσμο σαν ήλιος που φωτίζει τα πάντα και τα διαπερνά. Μ' έναν ολόλαμπρο ήλιο που καταβροχθίζει τις σκιές, όλα τελικά μπορούν να γίνουν ορατά — εκτός από το εκτυφλωτικό φως του ίδιου του ήλιου: αυτό μένει αθέατο. Αν ο νους είναι ο ήλιος του φιλοσοφικού σύμπαντος, αυτό είναι σαν το μάτι του Δία: βλέπει τα πάντα, εκτός από τον ίδιο τον εαυτό του. Και αν είναι ο καθρέφτης του κόσμου, μπορούν να βρεθούν σ'αυτόν οι εικόνες όλων των πραγμάτων, εκτός από την ίδια του την εικόνα. Ο καθρέφτης προσφέρει τη μαγεία του ειδώλου, αλλά ο ίδιος μένει έξω από το παιχνίδι αυτό της εικόνας, του βλέμματος και του θεάματος.

Ο φιλόσοφος μοιάζει με το ζωγράφο. Ο ζωγράφος στέκει σε κάποια απόσταση από το μοντέλο του και ρίχνοντας του αλλεπάλ­ληλες ματιές σύρει πινελιές στο μουσαμά του. Ανάμεσα σ'αυτόν και στο μοντέλο, ανάμεσα στο μουσαμά και στα χρώματα, κινούνται βλέμμα και χέρι, χρώμα και εικόνα. Το χριόμα ελευθερώνει το χέρι, η εικόνα ελευθερώνει το μάτι. Μονάχα ο ζωγράφος είναι δέσμιος. Καθώς είναι απορροφημένος ολότελα από το παιχνίδι του χρώματος, του χεριού και του θεάματος, μένει έγκλειστος μέσα σ'αυτόν τον πλαστό κόσμο. Αλλά μαζί νιώθει απόλυτα κυρίαρχος μέσα στο βασί­λειο του. Ανάλογα, ο φιλόσοφος απορροφάται ολότελα από το παι­χνίδι των ιδεών, των εικόνων και των εννοιών, που έχει ο ίδιος ορίσει, σχεδιάσει και θέσει σε κίνηση, και μαζί φαντάζεται πως κυριαρχεί μέσα στο βασίλειο του πραγματικού, που το παιχνίδι του ερμηνεύει. ' Οπως ο ζωγράφος, είναι συνεπαρμένος από τη γοητεία του παιχνιδιού που υποκαθιστά την πραγματικότητα.

20. Θ Ο Λ Η Σ Κ Ε Ψ Η

Αλλά παίζοντας οι φιλόσοφοι το παιχνίδι των εννοιών, των εικόνων και των ιδεών, δεν παίζουν πάντοτε ένα καθαρό παιχνίδι. Επισκοπών­τας τον κόσμο από ψηλά και χάνοντας την επαφή με τη συγκεκριμένη πραγματικότητα, καταντούν συχνά στη θολή και νεφελώδη σκέψη. Είναι σα να βλέπουν τον κόσμο διαθλασμένο σε θολό καθρέφτη και να τον περιγράφουν, αδιαφορώντας αν τα λόγια τους περνούν στους άλλους. Τα σκοτεινά φιλοσοφήματα τους μοιάζουν με τα διακοσμημέ­να με πολύχρωμα τζάμια παράθυρα που δεν αφήνουν παρά μονάχα λίγο φως να περάσει.

Υπάρχουν μάλιστα και σήμερα συγγραφείς που παίζουν ρόλους φιλοσόφων παράγοντας απλά και μόνο νεφελώματα. Τα κείμενα τους κάνουν συχνά τη σκέψη των ανθρώπων να πνίγεται μέσα σ' ένα θολό και καμιά φορά ασφυκτικό κλίμα. Οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν φιλοσοφία, αλλά συχνά δεν καταλαβαίνουν γιατί δεν υπάρχει τίποτε να καταλάβουν. Εκτός από το αίσθημα δυσφορίας και αποδοκιμασίας που εκδηλώνει καμιά φορά ο κόσμος απέναντι στα ασαφή και νεφε­λώδη αυτά κείμενα, τίποτε δε φτάνει να ταράξει τους αθώους, ανώδυ­νους και ανώφελους παραλογισμούς των συγγραφέων τους, αυτών των ταχυδακτυλουργών του κενού λόγου.

Υπάρχουν βέβαια στην παράδοση φιλόσοφοι-δημιουργοί που χρησιμοποίησαν γλώσσα ασαφή, π?^ηκτική και απωθητική. Είναι γνωστό π.χ. πως ο Καντ έγραψε πολλά πράγματα που είναι ασαφή ακόμα και για τους ίδιους τους Γερμανούς. Σύγχρονος του ανα-/νώστης παρατηρεί: «νομίζει κανένας, διαβάζοντας Καντ, πως βαδίζει μέσα σε μια απέραντη αμμώδη έρημο. Σε κάθε βήμα ο ταξιδιώτης κλονίζεται και στα χαμένα το μάτι του αναζητεί λίγη πρασινάδα και μια μικρή ανάπαυλα». Αλλά ο Καντ δεν είναι παράδειγμα φιλοσόφου που εκ­φράστηκε με ττηγαία ή τεχνητή ασάφεια. Και άλλοι μεγάλοι φιλόσο­φοι, όπως για παράδειγμα ο Αριστοτέλης, ο Θωμάς ο Ακινάτης, ο Χέγκελ, δεν είναι οι ίδιοι αποκλειστικά υπεύθυνοι που δε γίνονται εύκολα κατανοητοί.

Αλλά με εξαίρεση πολλά μεγάλα έργα της κλασικής φιλοσοφίας, που το πρόβλημα της κατανόησης τους είναι πολυσύνθετο, υπάρχει ένα μεγάλο πλήθος από φιλοσοφικά γραπτά που δεν είναι παρά κεντήματα στο κενό.

Ά λ λ α πάλι έργα προδίνουν απλά ορμητικότητα και ταχύτητα σκέψης, που περνά σαν αστραπή αφήνοντας πίσω σύννεφο σκόνη. Ο Μπέρκλεϋ λέει για τους ανθρώπους που χρησιμοποιούν κακά τις

73

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

ιδιότητες τους και δεν έχουν συνείδηση των ορίων και της άγνοιας τους: «αρχίσαμε ξεσηκώνοντας σκόνη και ύστερα παραπονεθήκαμε πως δε βλέπουμε».

Η κλασική εικόνα του φιλόσοφου είναι εκείνη του θεωρητικού στοχαστή που δε χρειάζεται ποτέ να απομακρυνθεί από το γραφείο του. Επιχειρεί να συλλάβει τις έσχατες πλευρές των πραγμάτων και αγαπά να επισκοπεί τα πάντα από ψηλά — με τον τρόπο, να πούμε, που τα βλέπει ένα πουλί. Ο Οϊτίν, ο μυθικός σκανδιναβικός πατέρας όλων, που την παντοδυναμία της σκέψης του συμβολίζουν τα κοράκια Χούγκιν και Μούνιν, που είναι οι παρατηρητές του, πλι^ρώνει με το ένα μάτι του το προνόμιο να κοιτάζει μέσα στο πηγάδι της -'^ώσης. Αναρωτιόμαστε, λοιπόν, τι τίμημα πληρώνει ο φιλόσοφος σαν αν­τάλλαγμα για τη «γνάκτη» του κόσμου που προσφέρει.

2 1 . Τ Ο Μ Α Τ Ι Τ Η Σ Ο Υ Ρ Α Ν ί Α Σ

Ο Γουάιτχεντ παρατηρεί πως «το έμμονο κακό που βασανίζει τους φιλοσόφους είναι ότι, ενώ αυτοί είναι απλά άνθρωποι, προσπαθούν να επισκοπήσουν το σύμπαν από τη σκοπιά του θεού». Αν θα ήθελε κανένας να παραστήσει τους φιλοσόφους σαν ζώα, θα έπρεπε να τους κάνει να μοιάζουν με πουλιά που πετούν ψηλά και βλέπουν τα πράγματα αφηρημένα. Ένας απ'αυτούς, ο Κόπερ, που συστήνεται φιλόσοφος, λέει; «τη φιλοσοφία και προπαντός τη μεταφυσική τη θέλω όχι τετράποδη ή δίποδη' τη θέλω φτερωτή και κελαηδιστή».

Οι φιλόσοφοι, αυτοί οι ' ίκαροι του πνεύματος, χρησιμοποιούν φτερά για να πετάξουν ψηλά. Κι όταν καταφέρουν να σταθούν ψηλά σε μια κορφή, αφήνουν κάτω τα φτερά τους, μια και τους είναι άχρηστα πια. Δεν αφήνει βέβαια ο φιλόσοφος εύκολα την υψηλή σκοπιά και τον αιθέριο στοχασμό του για να κατεβεί πάλι κάτω στην πεζή καθημερινότητα. Όπως παρατηρεί ο Νίτσε, είναι συνεπαρμένος από την ίδια του την απομάκρυνση, «αυτή την ηδονική απομάκρυνση και αποξένωση του πουλιού, που πάντοτε πετάει όλο και πιο πάνω στα ύψη για να βλέπει όλο και περισσότερα πράγματα κάτω του...».

Αν και οι φιλόσοφοι φαντάζουν σαν τολμηροί εξερευνητές της πραγματικότητας, πρόθυμοι να κάνουν παράτολμα πετάγματα και ακροβατικές πτήσεις, ωστόσο είναι μάλλον δειλά και φοβισμένα πρόσωπα. Τα απίθανα πετάγματα τους αποτελούν εκδηλώσεις ου­σιαστικά φοβισμένων όντων. Φαίνεται πως, όσο πιο ανασφαλής νιώθει ο νους και όσο πιο λίγο στέρεο βλέπει το έδαφος από κάτω, τόσο πιο βίαια και άσκεφτα άλματα επιχειρεί — στο κενό.

Οι διανοητικές πτήσεις, οι θεωρητικές ακροβασίες των φιλο-

74

σόφων πάνω από τον κόσμο οδήγησαν φυσικά σε μεγαλόσχημες και εντυπωσιακές συνθέσεις, σε γοητευτικά ονειροπολήματα του νου και σε υποβλητικά ποιήματα εννοιών. Αυτά κείνται τώρα νεκρά, απλά μνημεία κοινωνιών και εποχών, μορφές που δεν πρόκειται ποτέ να αναβιώσουν. Είναι μάταιο να θέλει κανείς να αναστήσει με διάφορα τεχνάσματα και να διατηρήσει στη ζωή με τεχνητή αναττνοή σώματα ιδεών που δεν κινούνται πια στη ζωντανή πραγματικότητα. Κι εκείνοι οι στοχαστές του καιρού μας που απλά μιμούνται παρα­δοσιακούς τρόπους σκέψης, φιλοδοξώντας να πετύχουν μια ανανέ­ωση της τεχνικής των μεγάλων συστημάτων του παρελθόντος, θα αναγκαστούν τελικά να δουν πως πρέπει να κατεβούν ομαλά από τα ύψη στη γη, για να μη τσακιστούν πέφτοντας απότομα στη σκληρή ζωντανή πραγματικότητα. Ο Φράνσις Μπέικον είχε κιόλας κάνει μια παρατήρηση που άξιζε πολύ να προσεχτεί: «Δεν θα έπρεπε στον ανθρώπινο νου να προσδεθούν φτερά παρά μάλλον μολύβι και βαρίδια. Έτσ ι αυτά θα εμπόδιζαν κάθε του πήδημα και πέταγμα».

75

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

"ο παιχνίδι της αλήθειας

22. ί ι Ρ Μ Η Ν Ε ί Α Τ Η Σ Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η Τ Α Σ

Η φιλοσοφία συνδέθηκε από την αρχή με το μεγάλο σκοπό να ερμηνεύσει την πραγματικότητα. .Αλλά στη μεγάλη σταδιοδρομία της διαμέσου των αιώ\'ων απέτυχε να ερμηνεύσει τον κόσμο — πολύ περισσότερο να τον αλλάξει. Διάφοροι άνθρωποι που κατά καιρούς εμφανίζο^/ταν ως φιλόσοφοι και που με πολύ ζήλο επιδίδονταν στην αβέβαιη αυτή και προβληματική επιχείρηση ερμηνείας του πραγμα­τικού, πάσχιζαν απεγνωσμένα να πουν στον κόσμο την αλήθεια. Τώρα είναι φανερό πως στα χαμένα οι άνθρωποι εναπόθεσαν στη φιλοσοφία τα όνειρα τους για εξήγηση και ερμηνεία του κόσμου. Και γι'αυτό σπάνια ηχεί τιμητικά το όνομα του φιλόσοφου. Ωστόσο, μερικοί άνθρωποι αυτοπροβάλλονται ακόμα και σήμερα σαν φιλό­σοφοι πιστεύοντας πως με οποιαδήποτε μορφή η φιλοσοφία είναι μια τιμητική εργασία. Υπάρχουν και άλλοι που, αν και δεν θεωρούν ιδιαίτερα τιμητικό να ονομάζονται φιλόσοφοι, κρίνουν ωστόσο πως αξίζει τον κόπο να καταγίνεται κανένας με τη φιλοσοφία — χωρίς να αισθάνεται απαραίτητα περήφανος γϊαυτό.

Το απλό γεγονός πως φιλοσοφεί κανένας δεν αποτελεί διάκριση, όπως δεν αποτε>^ί διάκριση το ότι κάνει ποίηση, μουσική, ζωγραφική. Καθεαυτή η φιλοσοφία δεν είναι ούτε τιμητική ούτε υποτιμητική εργασία και δεν έχει νόημα να καμαρώνει ή να ντρέπεται κανένας επειδή καταγίνεται μ'αυτήν. Ενώ όμως είναι πολύ σπάνιο να νιώθει κανένας αμήχανα επειδή κάνει φιλοσοφία, είναι αντίθετα πολύ συ­νηθισμένο το φαινόμενο να επαίρεται κανείς γιαυτήν. Το φαινόμενο αυτό έχει ξεχωριστή σημασία, γιατί στη φιλοσοφία ειδικά η απλή στάση θαυμασμού απέναντί της και η έπαρση γι ' αυτήν οδηγεί στη διανοητική οίηση και αλαζονεία, που συνδέθηκε στην παράδοση με

την παραγωγή εξωφρενικών θεωριών. Η φιλοσοφική περηφάνεια τρέφεται συνήθως με την πίστη πως

όποιος κάνει φιλοσοφία εδρεύει σ' έναν μοναδικά προνομιακό τόπο, απ'όπου μπορεί να δει τα πράγματα στο σύνολο τους και να τα ερμηνεύσει. Σαν σειρά λοιπόν από προσπάθειες να δοθεί μια ολική ερμηνεία της πραγματικότητας, η φιλοσοφία συνδέθηκε ιστορικά με τον τύπο της μεγαλόσχημης, φιλόδοξης και υπερβολικής θεωρίας του κόσμου.

Αλλά πώς νομιμοποιείται η φιλοσοφία σαν ολική ερμηνεία; Από πού αντλεί ο φι/νόσοφος το δικαίωμα να εκφέρει αποφάνσεις για το σύνολο του κόσμου; Γιατί αυτός θα μπορούσε απλά να εκφράζει τον κόσμο. Και ένα υποκείμενο που εκφράζεται δεν δικαιολογείται να προβάλλεται σαν υποκείμενο που αποφαίνεται. Το δικαίωμα της απόφανσης θα μπορούσε να το έχει μόνο ένα πρόσωπο που είναι μαζί και κάτοχος ή ιδιοκτήτης του κόσμου, δημιουργός και διακοσμητής του. Καθώς ο φιλόσοφος αποφαίνεται για τον κόσμο, λειτουργεί σαν ποιητής - ιδρυτής του κόσμου. Τον ιδρύει σαν διακοσμημένη πραγ­ματικότητα, που δεν θα υπήρχε χωρίς τον άνθρωπο μέσα σ' αυτόν. Ο φιλόσοφος, αυτός ο άνθρωπος - ορχήστρα που μιλά για όλα και όλα τα συνταιριάζει σε μια ενότητα, συνεχίζει το έργο του δημιουργού. Κάνει τη φύση κόσμο, εξουσιοδοτημένος από το ανθρώπινο γένος να βάλει τάξη στα πράγματα, για να τα κάνει κατανοητά. Η φύση παράγει τον άνθρωπο και ο άνθρωπος παράγει τον «κόσμο». Παρά­γοντας η φύση τον άνθρωπο παράγει και τον φιλόσοφο που φαντά­ζεται πως φιλοξενεί μέσα του μια κοσμοποιητική δύναμη ή ένα μαγικό καθρέφτη, που αφήνει τα πάντα να μορφοποιούνται μέσα του σε λόγο και τάξη. Με τον τρόπο αυτόν, το εγώ που σκέφτεται αναγνωρίζει τον εαυτό του σαν μορφοποιητικό και δημιουργικό υποκείμενο, που δεν γνωρίζει απλά την αντικειμενική πραγματικότητα αλλά τη στήνει και τη συγκροτεί. Συγκροτώντας το αντικείμενο συγκροτεί και τον εαυτό του ως υποκείμενο.

Η ιστορία της σκέψης στην παράδοση είναι το παιχνίδι της αλήθειας που παίζεται ανάμεσα σε υποκείμενα που σκέφτονται και σε αντικείμενα που νοούνται. Αλλά το νόημα του παιχνιδιού βρίσκεται όχι στο ποιος παίζει και τί παίζει παρά στο πώς το παιχνίδι παίζεται, ποιοι είναι οι κανόνες του και ποια έκβαση έχει. Και αν το παιχνίδι αυτό έχει έναν επικοινωνιακό χαρακτήρα, το κριτήριο της αλήθειας που παίζεται είναι κατά πόσο οι σκέψεις βρίσκουν κοινωνική αναφορά και δικαίωση.

77

23. Τ Ε Ρ Ψ Η Κ Α ! Α Λ Α Ζ Ο Ν Ε Ι Α

Το παιχνίδι της αλήθειας, γοητευτικό πάντοτε και συναρπαστικό, προσφέρει στο πνεύμα τέρψη μάλλον παρά ικανοποίηση για την επιτυχία και τη νίκη. Ο φιλόσοφος γοητεύεται από την εικόνα του κόσμου που παίρνει μορφή στον καθρέφτη του νου, χωρίς απαραίτητα να αναρωτιέται αν η εικόνα αυτή αντανακλά στ ' αλήθεια την πραγ­ματικότητα. Ταυτίζει, χωρίς να το καταλαβαίνει, τη δική του περιο­ρισμένη σκέψη με την υποτιθέμενη ολική εικόνα του κόσμου και συμπεριφέρεται σαν ιδιοκτήτης της αλήθειας. Πιστεύει πως ο λόγος Γου είναι σωστός και πως κυριαρχεί μόνος στο βασίλειο της αλήθειας. Η αλήθεια δε μοιράζεται. Ένα επίγραμμα του Λουδοβίκου Φούλντα με τίτλο Αλήθεια λέει (παράφρ. Δ. I. Λάμψα):

Ένας καθρέφτης λαμπερός απ'τα ουράνια πέφτει παλάτια — με πονηριά του Σατανά — στη γη και γίνεται χϋνία κομμάτια. Οι άνθρωποι τρέχουν κοντά, καθένας ένα κομμάτι αρπάζει κι όμως πιστεύει στα σωστά, πως όλο τον καθρέφτη εξουσιάζει.

Το μεγαλείο του φιλόσοφου συνίσταται στο βάρος της μεγάλης του ευθύνης για τον κόσμο. Επειδή κουβαλάει πάνω του την αλήθεια, αισθάνεται μοναδικά υπεύθυνος για όλα. Όπως ο Άτλας κουβαλούσε στους ώμους του τον ουρανό, ο φιλόσοφος σηκώνει όλο το βάρος της ευθύνης που συνεπάγεται η γνώση της αλήθειας. Είναι ένας αρσιβα­ρίστας που σηκώνει και κρατεί στα χέρια του όλο το βάρος του κόσμου. Ο Παρμενίδης, ο πρώτος στοχαστής από τον οποίο έχουμε ένα φιλοσοφικό επιχείρημα, επαγγέλλεται μια θεωρία για την πραγ­ματικότητα ανοίγοντας ένα δρόμο που τον ονομάζει «δρόμο της αλήθειας», τον μόνο δρόμο που προσφέρεται στους ανθρώπους για τη σωστή σκέψη. Και ο Ηράκλειτος καταθέτει τη μαρτυρία του για το λόγο σαν τη μαρτυρία της αλήθειας για όλα. Από τον Πλάτωνα και ύστερα κάθε φιλοσοφία είναι φιλοσοφία μέσα από το γεγονός ότι φέρνει μαζί της την αλήθεια.

Ο φιλόσοφος είναι ένας άνθρωπος παραδομένος στο γοητευτικό όνειρο της αλήθειας. Σ' αυτό οφείλεται βασικά η πληθωρική αίσθηση δύναμης που νιώθει μέσα του, η αυτοϊκανοποίηση και η αλαζονεία του. Αλλά η βούληση του για την αλήθεια είναι καταδικασμένη από την αρχή να μην ικανοποιείται παρά μόνο στο όνειρο. Ο φιλόσοφος

78

είναι ένας ονειρευτής που,χωρίς να το συνειδητοποιεί, ταυτίζει το όνειρο του με την πραγματικότητα.

Σ'αυτή την ταύτιση ή σύγχυση οφείλεται βασικά η διανοητική του έπαρση και αλαζονεία. Είναι μάλιστα παρατηρημένο πως ο αλαζόνας δεν ανέχεται στους άλλους την αλαζονεία. Ο Φίχτε, ο πιο οιηματίας ίσως και ο πιο αλαζονικός απ ' όλους τους νεότερους φιλο­σόφους, έγραψε μια εριστική μπροσούρα με τίτλο Φρειδερίκου Νι­κολάι βίος και παράξενες δοξασίες {ί 801), ένα κείμενο όπου παριστά­νει χλευαστικά τΰν Νικολάι, φιλόσοφο του διαφωτισμού, να αυτοθε-ωρείται ο πιο πλούσιος σε πνεύμα και με γούστο στοχαστής του αιώνα του και όλων των περασμένων και μελλοντικών εποχών, ο πρώτος και ο πιο αλάθευτος και πιο μεστός απ ' όλους τους φιλοσό­φους, πεπεισμένος απόλυτα για την αθανασία του έργου του. Και ο Φίχτε αναρωτιέται: τί κρύβεται πίσω απ' αυτή την άκρατη αλαζονεία και τη γκροτέσκα αυθάδεια του φιλόσοφου Νικολάι; Τίποτε άλλο, απαντά ο ίδιος, από ελαφρόμυαλη σοφία, πολύ φτηνή λογιότητα, ανεξάντλητη φλυαρία και μια εκπληκτική επιτηδειότητα να δια­στρεβλώνει το καθετί που περνάει από το χέρι του. Ακόμα ο Νικολάι, που από τη γέννηση του είναι χοντροκέφαλος και μπουνταλάς πολυ­λογάς, χαρακτηρίζεται μαζί και από μια πολυμάθεια ικανή να ανασύρει πολλά σπάνια και απίθανα πράγματα και να φτιάχνει έναν τεράστιο άταχτο σωρό που δε λέει τίποτα.

Η οίηση και αλαζονεία, από τα πιο τυπικά γνωρίσματα των ατόμων που ανήκουν στη φιλοσοφική οικογένεια, έχει μια ευρύτερη φιλοσοφική (και όχι ηθική) σημασία. Ακόμα και εκδηλώσεις διανο­ητικής ταπεινότητας (όπως λ.χ. η ομολογία του Σωκράτη «ένα ξέρω πως δεν ξέρω τίποτα», ειπωμένη άλλωστε με πολλή ειρωνεία) θέλουν να μας περάσουν από την απόλυτη συντριβή, προτού μας φέρουν στην αυτοπεποίθηση και την οίηση για τη γνώση μας. Οι φιλόσοφοι εκφωνούν συνήθως λόγους υψηλής τάσης. Παίζουν απέναντι στο κοινό τους, με ποικίλους τρόπους, το ρόλο των μεγάλων ιερέων και απόστολων της αλήθειας. Καμιά φορά μοιράζονται το ρόλο αυτό με άλλους διανοούμενους (ποιητές και καλλιτέχνες, προέδρους και δι­ευθυντές, πολιτικούς και στρατηλάτες, παπάδες και πάπες) που προ­βάλλονται συχνά με μεγάλες και προφητικές ιδέες, ηθικές και πολι­τικές παραινέσεις, νομίζοντας πως είναι εξουσιοδοτημένοι από το θεό, τη φύση ή την ιστορία να διαφωτίσουν τους άλλους, να τους πουν την αλήθεια, να τους βγάλουν από το σκοτάδι της πλάνης. Ενώ είναι φιλόσοφοι, συμπεριφέρονται σαν σοφοί.

Οι μεγάλες φιλοσοφικές ιδέες καλλιεργούνται συνήθως και δια-

79

δίδονται από ανθρώπους που τους -χαρακτηρίζει ένα αίσθημα απο­στολής. Στην προσπάθεια τους οι άνθρωποι αυτοί να λύσουν το αίνιγμα του κόσμου, παράγουν φιλοσοφήματα που είναι στην πραγ­ματικότητα γεννήματα της ανθρώπινης ματαιοδοξίας, συμπτώματα διανοητικής έπαρσης ανθρώπων με χαρακτήρα θεών. Αλλά πίσω από την υψηλή θεωρία κρύβονται συχνά αισθήματα δεισιδαιμονίας, θρησκευτικές και ηθικές προκαταλήψεις, ενστικτώδεις παρορμήσεις και πάθη.

Αντίθετα, οι φιλοσοφικές ιδέες που βγαίνουν μέσα από την επιστήμη προβάλλονται συνήθως ταπεινές. Είναι κανόνας: όσο λιγό­τερους λόγους έχουμε να είμαστε πεπεισμένοι πως οι ιδέες μας είναι σωστές, τόσο βίαια και αγέρωχα διακηρύσσουμε πως κατέχουμε την αλήθεια. Το μεγάί.ο αμάρτημα που εξηγεί την κακοδαιμονία της φιλοσοφίας, το προπατορικό και κληρονομικό της αμάρτημα και ακόμα η έμμονη διανοητική αρρώστια και το ολέθριο πάθος της είναι αυτό το πνεύμα της έπαρσης, που (με ελάχιστες εξαιρέσεις) χαρά­κτη ρίζει τους φιλοσόφους και τους φιλοσοφούντες όλων των εποχών. Κανονικά, η φιλοσοφία θάπρεπε να διδάσκει την αρχή της διανοητι­κής ανοχής. Γιατί, μια και όλοι οι φιλόσοφοι προβάλλονται σαν κήρυκες της αλήθειας, θάπρεπε ή να αρνηθούμε ολότελα την αλήθεια ή να δεχτούμε τη φιλοσοφία σαν σχολή της ανεξιθρησκείας. Στην πράξη, όλη αυτή η ιστορία οδηγεί στην τελευταία, την έσχατη αλήθεια: δεν υπάρχει αλήθεια.

24. Π Ν Ε Υ Μ Α Κ Υ Ρ Ι Α Ρ Χ Ι Α Σ

Διανοητική έπαρση, δογματισμός και μισαλλοδοξία χαρακτηρίζουν συχνά τη συμπεριφορά των φιλοσόφων μεταξύ τους και με τους άλλους ανθρώπους. Στη σκηνή του πολιτισμού οι φιλοσοφίες παρε­λαύνουν σαν υψηλές αποστολές και οι φιλόσοφοι σαν ιππότες του στοχασμού που δίνουν νικηφόρες μάχες στο μυθικό αγώνα για κατά­χτηση της αλήθειας και πάταξη της πλάνης. Αλλά, καθώς περνούν ορμητικά οι φιλοσοφίες, η μία δίπλα στην άλλη, η μία μετά την άλλη ή ενάντια στην άλλη, η όλη πορεία μοιάζει σαν δονκιχωτική περιπέ­τεια, επίδειξη διανοητικού ηρωισμού, ή ηρωική αντίσταση στη φαν­ταστική κυριαρχία του σκότους και της πλάνης.

Ο φιλόσοφος σπάνια αντιστέκεται στον πειρασμό της μεγάλης ιδέας. Πιστεύει πως η αλήθεια του είναι πανίσχυρη και συνακόλουθα ικανή να δώσει απάντηση σ'όλα τα ερωτήματα. Όπως λέει ο Πωλ Βαλερύ,

ο φιλόσοφος δεν ξέρει στην πραγματικότητα περισσότερα από

τη μαγειρισα του· εκτός αν πρόκειται για πράγματα της κουζίνας, όπου αυτή (γενικά) τα ξέρει καλύτερα. Αλλά η μαγείρισα (γενικά) δεν θέτει καθολικά ερωτήματα. Είναι λοιπόν τα ερωτήματα που κάνουν το φιλόσοφο.

Ό σ ο αφορά τις απαντήσεις... Δυστυχώς υπάρχει μέσα σε κάθε φιλόσοφο ένας πονηρός δαί­μονας που απαντά, και απαντά σ' όλα.

Ο φιλόσοφος θεωρεί την αλήθεια (του) προορισμένη να κυριαρ­χήσει παντού. Ενθουσιασμένος από το πνεύμα αυτό του ιμπεριαλι­σμού, δίνεται τελικά στο όραμα μιας ιστορίας που γίνεται ερείπια μπροστά στα μάτια του. Τοποθετεί το έργο του σ' ένα κομβικό σημείο, όπου όλη η προηγούμενη φιλοσοφία τελεΐίόνει και η επόμενη αρχίζει. Ο Ντεκάρτ, ο Λοκ, ο Χιουμ και ο Χούσερλ θα ήθελαν πολύ να γίνουν οι νεκροθάφτες της ιστορίας, γιατί οι περιπέτειες της ήταν γι ' αυτούς το αμαρτωλό παρελθόν από το οποίο, όπως αυτοί πίστευαν, τους λύτρωσε η αλήθεια. Γενικά, στα μάτια των φιλοσόφων το ιστορικό παρελθόν φαντάζει σαν μολυσμένη πόλη που πρέπει να γκρεμιστεί και να απολυμανθεί, για να δημιουργηθεί στη θέση της μια νέα έννοια σύγχρονου κόσμου. Οι ίδιοι, βέβαια, ανήκουν κατ'ανάγκη στην ιστορία, δηλαδή σε τόπο διάσπαρτο από ερείπια, σκουπίδια και μολυσμένα αντικείμενα. Και, αντί να είναι η αλήθεια εκείνη που υπονομεύει την ιστορία, είναι η ιστορία συνεχής και αμείλικτη διάψευση του ονείρου της αλήθειας.

Το όνειρο αυτό είναι ίσως η πιο μεγάλη αυταπάτη που γέννησε η ιστορία του πολιτισμού. Αν η φιλοσοφία θα είχε περάσει απλά σαν διαδικασία δοκιμών, σειρά από προσπάθειες που κατέβαλαν μερικοί άνθρωποι με σκοπό να δώσουν κάποιες λύσεις στα προβλήματα τους για τον κόσμο και τη γνώση, σήμερα θα βλέπαμε σίγουρα με πολλή συμπάθεια τις προσπάθειες αυτές. Αλλά έτσι που αναπτύχθηκε η όλη αυτή διανοητική επιχείρηση που ονομάζεται φιλοσοφία, νιώθουμε τώρα αμηχανία και απορία. Καμιά φορά παίρνουμε στάση διακριτικής συγκατάβασης απέναντι στην πεισματώδη εμμονή των φιλοσόφων να πουν μια για πάντα την αλήθεια. Αλλά συχνά αντιδρούμε μ'ένα αίσθημα αποδοκιμασίας.

Μετά από τόσες απογνωσμένες προσπάθειες, δοκιμασίες και περιπέτειες του φιλοσοφικού πνεύματος μέσα από τους αιώνες, είναι τώρα διάχυτο παντού ένα αίσθημα αδιέξοδης απορίας και αμηχανίας μπροστά στα ερείπια που έχουν συσσωρευτεί καθώς και ένα βαθύ

αίσθημα ανασφάλειας και συντριβής μπροστά στο θλιβερό αυτό φαινόμενο διανοητικής καταστροφής που όμοιο του δεν έχει να δείξει η ιστορία του πολιτισμού.

Στην ιστορία αυτή το παρελθόν της φιλοσοφίας αναπλάθονταν πάντοτε σαν δικό της παρόν. Και η επιβίωση της δεν θα ήταν δυνατή, αν οι φιλόσοφοι δεν έτρεφαν την προμηθεϊκή αυταπάτη πως δημι­ουργούν σπουδαία οικοδομήματα γνώσης και φέρνουν κάθε φορά μια νέα αλήθεια, τόσο καθολική που όλη η ανθρωπότητα θα έπρεπε κανονικά να τη γνωρίσει και να τη δεχτεί. Η φιλοσοφία της αλήθειας (από τον Πλάτωνα, τον Πλωτίνο και τον Αυγουστίνο ως τον Φίχτε, τον Σέλινγκ και τον Χέγκελ) είναι η ιστορία της αποτυχίας της. Σαν προπομποί ;μάλλον σ'αυτή τη μεγάλη πορεία μπορούν να θεωρηθούν οι στοχαστές Παρμενίδης και Ηράκλειτος, που ο λόγος τους είναι διδασκαλία και μαζί μύηση στην αλήθεια. Ο Ηράκλειτος, μάλιστα, είναι πρόγονος όλων των φιλοσόφων που πέρασαν για πρεσβευτές και λειτουργοί της αλήθειας, απολογητές και απόστολοι της σοφίας, προφήτες, μύστες και μάρτυρες της αλήθειας. Αυτός, όπως και η όλη ακολουθία των φιλοσόφων ως τη σύγχρονη εποχή, δεν εξηγεί από πού αντλεί το κύρος του μάρτυρα της αλήθειας, αν είναι εντεταλμένος από το θεό, τη φύση ή την ιστορία να διδάξει στον κόσμο το λόγο και να μυήσει τους άλλους σ'αυτόν. Και ο Εφέσιος ναός, όπου αυτός κατέθεσε το λόγο του, προσφέροντας το βιβλίο του ως αφιέρωμα προς τιμή της Αρτέμιδας, μαρτυρεί πόσο παλιά ιστορία έχει ο μύθος της αλήθειας.

Από την ιστορία αυτή δε λείπει η ποικιλία. Η φιλοσοφία, που εκφέρεται στο όνομα της σοφίας και της αλήθειας, παρουσιάζεται με ποικίλες μορφές: μπορεί να λειτουργεί σαν απολογητική, αποστολική, καθοδηγητική ή προφητική φιλοσοφία.

Ο απολογητικός φιλόσοφος (π.χ. ο Αυγουστίνος, ο Πασκάλ, ο Σέλινγκ) υπερασπίζεται την αλήθεια, που ο ίδιος φαντάζεται πως είναι φορέας και όργανο της, ιδιοκτήτης και λειτουργός της. Επαγ­γέλλεται μια έσχατη, ενορατική γνώση, που την αφήνει να συνοδεύε­ται από απόλυτες αξιώσεις πάνω στην αλήθεια. Εκείνοι που δεν είναι πρόθυμοι να δεχτούν την αλήθεια, εκείνοι που τη συζητούν και την κρίνουν, αυτοί είναι κακόπιστοι, φιλοσοφικά ανάγωγοι και οπωσδή­ποτε ενοχλητικοί. Η υπεράσπιση της φιλοσοφίας από τις επιθέσεις που επιχειρούν εναντίον της οι αιρετικοί, οι αρνητές και εχθροί της αλήθειας, είναι το πρώτιστο χρέος και η καθαυτό δουλειά των φιλο­σόφων. Αυτοί είναι αγωνιστές και απολογητές της αλήθειας. Είναι πρόθυμοι να φτάσουν, αν χρειαστεί, ακόμα και στη θυσία. Προτιμούν

82

να πέσουν μαζί με την αλήθεια (τους) παρά να την προδώσουν ή να την αλλάξουν.

Εκείνοι πάλι που τηστεύουν πως φέρνουν στον κόσμο τη σωτή ρια αλήθεια, εμτινέονται συνήθως από ένα αίσθημα αποστολής. Νιώθουν αφιερωμένοι στην υπηρεσία της αλήθειας, δοσμένοι στο υψηλό έργο της διάδοσης της ανάμεσα στους ανθρώπους. Όπως λέει ένας απ' αυτούς, ο Φίχτε, ο αληθινός σοφός είναι ο κοινωνικός απόστολος, ο «ιερέας της αλήθειας» που διδάσκει όχι μόνο με τα λόγια του αλλά και με το παράδειγμα του. Ο ίδιος ισχυρίζεται πως, αν γίνει παραδεχτή η «θεωρία της επιστήμης» του, «το ανθρώπινο γένος θα λευτερωθεί από την τυφλή τύχη και ολόκληρη η ανθρωπότητα θα κρατηθεί στα ίδια της τα χέρια, σ' εξάρτηση από την ίδια της την ιδέα, και από μόνη της θα κάνει, με μια απόλυτη ελευθερία, καθετί που θα θελήσει να κάνει». Ο ισχυρισμός αυτός θεμελιώνεται στην ιδέα ότι ο λόγος μπορεί να είναι θεωρητικός μόνον επειδή είναι πρακτικός και η φιλοσοφία στηρίζεται τελικά σε εκλογή τρόπου ύπαρξης, σε δέσμευση του ανθρώπου στο σύνολο του. Η δύναμη της οφείλεται σ' αυτή την εσωτερική σχέση της με το ζωντανό πνεύμα. Με τα ίδια του τα λόγια, που έγιναν περίφημος «αυτό -που διαλέγει κανένας ως φιλοσοφία εξαρτάται από το τί άνθρωπος είναι· ένα φιλοσοφικό σύστημα δεν είναι στην πραγματικότητα ένα νεκρό εργαλείο, που θα μπορούσε κανένας να το πάρει ή να το πετάξει ανάλογα με τη θέληση του, αλλά ζωντανεύει από το πνεύμα του ανθρώπου που το κατέχει».

Οι φιλόσοφοι, που θεωρούνται γιατροί, φύλακες ή επόπτες της κοινωνίας και του πολιτισμού, προβάλλονται συνήθως σαν μεσάζοντες ανάμεσα στο θεό και στον κόσμο. Είναι μεγαλομανείς. Νομίζουν πως ασκούν εξουσία πάνω στον κόσμο, σαν εκείνη που ασκεί ο δικτάτορας πάνω στο λαό ή ο χειρούργος πάνω στους ασθενείς του.

Οι φιλόσοφοι - απόστολοι προβάλλονται ακόμα σαν οραματι­στές. Όπως οι θρησκευτικοί οραματιστές, που παρουσιάζουν μυ­στηριακά και φανατικά την αλήθεια τους πιστεύοντας πως είναι θεόσταλτοι ή μεσάζοντες ανάμεσα στο θεό και στους ανθρώπους, οι φιλόσοφοι μιλούν σαν να χύθηκε κάποτε μέσα τους ένα άπλετο φως που καταύγασε τα σκοτάδια της λήθης.

Ο Ντεκάρτ, που ισχυριζόταν πως είναι «ένας άνθρωπος που και στα σκοτάδια περπατάει», ξεκίνησε μια περίοδο φιλοσοφικού μυστι­κισμού στις 10 του Νοέμβρη του 1619 σ' ένα γερμανικό χωριό κοντά στην Ουλμ. Περιγράφει ο ίδιος το εύρημα του, που αποτελεί τον πυρήνα των μεταγενέστερων ερευνών του, με όρους επιφοίτησης θεϊκού πνεύματος πάνω του. Σε κατάσταση μεγάλου ενθουσιασμού

83

ανακάλυψε, όπως μαρτυρεί ο ίδιος, τις βάσεις μιας «θαυμαστής επι­στήμης», μιας καθολικής μεθόδου που είναι ικανή να οδηγήσει στην ενότητα των επιστημών: «ανέτειλε για μένα», λέει, «το φως μιας θαυμαστής γνώσης». Σύμφωνα με την ίδια του την ομολογία, είδε ένα προφητικό όνειρο που τον έπεισε για τη φιλοσοφική του ιδιοφυΓα, καθώς δούλευε γι ' αυτή τη νέα «επιστήμη», Ο βιογράφος του εξηγεί: «κουράστηκε τόσο πολύ, που περιέπεσε σε κατάσταση ενθουσιασμού ή νάρκης και έβλεπε τότε όνειρα και οράματα». Άρ7_ισε τότε τις προσευχές και έκανε τάμα για προσκύνημα στην Παναγία του Λορέτο, θέλοντας να εμπιστευτεί σ' αυτήν το πιο σπουδαίο ζήτημα της ζωής του — όπως το είδε στο όνειρο του μ'ένα στίχο του Αυσώνιου:

ποιο δρόμο της ζωής θ "ακολουθήσω; Το θαύμα αυτό το ακολούθησαν και άλλα παράδοξα και γεμάτα σημασία όνειρα. Για τον Ντεκάρτ η φιλοσοφία είναι το φως της ζωής. Ο ίδιος λέει πως θέλοντας κανένας να ζει χωρίς να φιλοσοφεί είναι σα να κρατάει κλειστά τα μάτια του χωρίς να σκέφτεται να τ ' ανοίξει.

' Ενα άλλο περιστατικό αναφέρεται σε σχέση με το μυστικιστικό υπόβαθρο του έργου του Πασκάλ. Στις 23 του Νοέμβρη του 1653 ο Πασκάλ, μετά από ένα υποβλητικό κήρυγμα που άκουσε στην εκ­κλησία την προηγούμενη μέρα, νόμισε ξαφνικά πως είδε μια λάμψη και έμεινε έτσι σε κατάσταση έκστασης περισσότερο από δυό ώρες. Μέσα στο εκστατικό αυτό φως ο Πασκάλ είδε το θεό! Η παρουσία του θεού του ενέπνευσε σκέψεις που τις κατέγραψε βιαστικά πάνω σε μια περγαμηνή (που βρέθηκε μετά το θάνατο του ραμμένη στα ρούχα ποϋ φορούσε ταχτικά).

Διαφορετικά από την απολογητική φιλοσοφία που αναπτύσσεται στο όνομα της αλήθειας και από την αποστολική που ασκείται από πρεσβευτές της αλήθειας και κήρυκες της σωτηρίας, η καθοδηγητική φιλοσοφία είναι φιλοσοφία κοσμοθεωρίας. Δε λέει απλά και μόνο την αλήθεια αλλά και δείχνει μαζί το δρόμο που οδηγεί σ'αυτήν. Επειδή η αλήθεια θεμελιώνει εδώ τον σωστό τρόπο ζωής, η φιλοσοφία μπορεί να περνά σαν θεραπευτική τέχνη (όπως στον Επίκουρο και τη Στοά) ή σαν εφαρμοσμένη επιστήμη, όπως είναι λ.χ. η ιατρική ή η διαιτητική.

Φαίνεται μά>αστα. πως έτσι ήταν από την αρχή. Ο Εμπεδοκλής, φυσικός και ψυχολόγος, γιατρός και πολιτικός, θαυματοποιός και θρησκευτικός ηγέτης, περιγράφει ο ίδιος τον εαυτό του σαν θεό που διώχτηκε από τον κόσμο των μακαρίων και σαν αρχηγό που καθοδηγεί

με την αλήθεια και τη σοφία του τα πλήθη των ανθρώπων:

Εγώ είμαι! ' Ερχομαι απολυτρωμένος για πάντα από το θάνατο, θεός αθάνατος, τιμημένος καθώς πρέπει απ'όλους. Φτάνω, στεφανωμένος με ταινίες και θαλερά στεφάνια, σε λαμπερές πόλεις, κι αμέσως άντρες και γυναίκες με φορτώνουν τιμές· κι ακολουθούν χιλιάδες πίσω μου, για να με ρωτήσουν ποιος δρόμος οδηγεί στην προκοπή.

Μ'ένα άλλο παράδειγμα, ο Σωκράτης, ένας λαϊκός δάσκαλος και σοφός, προβάλλει τον εαυτό του με την αποστολή να αφυπνίσει το μυαλό των ανθρώπων και να κινήσει τη σκέψη τους να λειτουργεί ορθολογικά και κριτικά. Με πρότυπο το Σωκράτη, οι φιλόσοφοι προβάλλονται σαν άτομα που αγωνίζονται ενάντια στον εφησυχασμό του πνεύματος θέτοντας αδιάκοπα ερωτήσεις, και μάλιστα φορτικές, έτσι που να μην αφήνουν ποτέ σε ησυχία τους άλλους ανθρώπους. Φαίνεται μάλιστα πως ο Σωκράτης δεν ασκούσε απλά την τέχνη της απορίας και του ερωτήματος αλλά και την τέχνη να ρωτάς πράγματα που έχουν σχέση με την τρέχουσα ζωή. Όπως λέει ο Κικέρωνσς, ο Σωκράτης είναι εκείνος που κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη και την οδήγησε μέσα στα σπίτια των ανθρώπων.

Και ο Πλάτων προβάλλεται όχι μόνο σαν λειτουργός της αλή­θειας παρά και σαν καθοδηγητής φιλόσοφος. Η φιλοσοφία είναι γνώση σκοπών και ιδανικών, τέχνη που διδάσκει πώς πρέπει οι άνθρωποι να ζουν.

Η φιλοσοφία του Επίκουρου είναι μια τέτοια τέχνη. Αντίθετα μ' εκείνους που δεν είχαν να πουν ουσιαστικά τίποτε δικό τους και έκαναν φιλοσοφία με ερανίσματα από τα έργα άλλων, ο Επίκουρος παρουσιάζει τον εαυτό του σαν τον μόνο αυτοδίδακτο φιλόσοφο και τον πρώτο που βρήκε την αλήθεια για τον κόσμο και τον άνθρωπο μέσα από τον ίδιο τον εαυτό του.

Γενικά, οι Έλληνες φιλόσοφοι ζουν τη σκέψη τους: είναι, καθώς σκέφτονται, «στο σπίτι τους». Οι νεότεροι φιλόσοφοι είναι καθηγητές, φύλακες και επόπτες του πολιτισμού, ερασιτέχνες της "ί^'ώσης, σοφιστές και δικηγόροι. Ένας μάλιστα από τους νεότερους στοχαστές που ασκεί οξεία κριτική ενάντια στην καθηγητική φιλο­σοφία, ο Κίρκεγκωρ πιστεύει πως ο θεός έχει ανάγκη από έναν ξεχωριστό άνθρωπο σαν αυτόν για να διδάξει πάλι στους ανθρώπους της εποχής του τη σοβαρότητα της αλήθειας. Και σαν τον Πλάτωνα, που αρνείται από τους πολλούς τη διαλεκτική και την αληθινή

8 5 -

γνώση, ο Κίρκεγκωρ διδάσκει πως «η μάζα είναι η αναλήθεια και η πλάνη». -Λπέναντι σ 'αυτήν βαίνει ο ένας και εκλεκτός, η υποκειμενική ύπαρξη: «η υποκειμενικότητα είναι η αλήθεια». Ο ίδιος νιώθει πρε­σβευτής της αλήθειας, κατάσκοπος εδώ κάτω στην υπηρεσία και για λογαριασμό του θεού.

Τέλος, η προφητική φιλοσοφία επαγγέλλεται τη λύση του αινίγ­ματος του κόσμου και την αλήθεια, που είναι ικανή να οδηγήσει τους ανθρώπους σε μια καινούρια ζωή. Η φιλοσοφία βρίθει από προφήτες. Ένα μακρύ νήμα προφητικής σκέψης και σοφίας έχει ξετυλιχτεί από τον Ηράκλειτο ως το Νίτσε, τον Φόυερμπαχ και τον Σπένγκλερ.

Ο Ηράκλειτος έχοντας αναγάγει τα πάντα σε μεταβολές και μετασχηματισμούς της φωτιάς, σε φλόγες και λειτουργίες, όπως είναι η ανάφλεξη και το σβήσιμο, διακηρύσσει πως «το Πυρ θα επέλθει και θα αδράξει, θα κρίνει και θα εκτελέσει τα πάντα». Ό λ α συμβαίνουν με την αναγκαιότητα του μέτρου και του νόμου: «ο Ήλιος δενθα ξεπεράσει τα όριά του' διαφορετικά, οι Ερινύες που επικουρούν τη Δίκη θα τον κυνηγήσουν, θα τον βρουν και θα τον επαναφέρουν στην τάξη». Ο κόσμος όλος περιγράφεται παραστατικά σαν ποταμός που τρέχει ακατάσχετα, σαν ρεύμα που κινείται ασταμά­τητα σύμφωνα μ' ένα νόμο, έλλογο ρυθμό και μέτρο. Η όλη εκφώνηση αυτού του λόγου υπαγορεύει την αλήθεια για τον κόσμο, περιγράφει δηλαδή πώς ο κόσμος ήταν προαιώνια, είναι τώρα και θα είναι πάντοτε σαν ρεύμα αιώνια ζωντανό.

Ο Νίτσε έχει συνείδηση του προφητικού χαρακτήρα της σκέψης του. Ο ίδιος δηλώνει: « Ό σ α αφηγούμαι είναι η ιστορία των δύο αιώνων,που έρχονται. Περιγράφω αυτό που έρχεται, αυτό που δε μπορεί πια να έρθει αλλιώς; την άνοδο του μηδενισμού... Αυτό το μέλλον μιλάει κιόλας με εκατό σημάδια, αυτό το πεπρωμένο προοιω­νίζεται παντού. Γίαυτή τη μουσική του μέλλοντος όλα τα αυτιά είναι κιόλας τεντωμένα. Η όλη μας ευρωπαϊκή κουλτούρα κινείται κιόλας από καιρό με μια ανυπομονησία που από αιώνα σε αιώνα μεγαλώνει...».

Ο Φόυερμπαχ, που θεωρεί τον εαυτό του σαν τον τέλειο φιλόσο­φο, δηλώνει πως δεν έγραψε το βιβλίο του Η ουσία τον Χριστιανισμού για τους σύγχρονους του παρά για μια ανώτερη, μελλοντική γενιά. Και πιστεύει πως η διδασκαλία του θα αποτελέσει «το σημείο στροφής της παγκόσμιας ιστορίας».

Και ο Σπένγκλερ στο προφητικό του έργο Η καταστροφή της Δύσης λε&ι μεγαλόστομα πως μ' αυτό θα επιτελέσει ριζική στροφή στην επιστήμη και την κοσμοθεωρία και πρεσβεύει πως η δική του

86

φιλοσοφία της ιστορίοις είναι η πρώτη και μόνη πλήρως αντικειμενική έρευνα του ιστορικού κόσμου.

Βέβαια, οι φιλόσοφοι που σκέφτονται έτσι (σαν απολογητές, απόστολοι, καθοδηγητές ή προφήτες) δεν είναι άνθρωποι αποσπα­σμένοι σ' έναν άλλο κόσμο. Ενώ πετούν ψηλά, δεν παύουν να πατούν στη γη και να αφουγκράζονται τους παλμούς της. Καμιά φορά διδά­σκονται — ή μάλλον νομίζουν πως διδάσκονται — από την ιστορία. Γενικά, είναι άνθρωποι με τεντωμένα αυτιά. Αλλά είναι μαζί και πολύ φλύαροι. Τους λείπει μια εξαιρετικά πολύτιμη σύμβουλος; η σιωπή. Είναι βέβαια αυτονόητο πως η σιωπή αποτελεί διακριτική δυνατό­τητα του λόγου — του φρόνιμου μάλιστα και κριτικού λόγου. Αλλά η σιωπή δεν θα χαρακτήριζε κανονικά ανθρώπους που φαντάζονται πως κατέχουν την αλήθεια. ' Οταν είσαι λειτουργός της γνώσης των θεϊκών και των ανθρώπινων πραγμάτων (όπως έλεγαν τη φιλοσοφία κάποτε), ή όταν θεραπεύεις τη σκέψη του ίδιου του είναι (όπως λένε συχνά τη φιλοσοφία στη σύγχρονη εποχή), δεν μπορείς να σωπαίνεις, Η αλήθεια, όπως το μικρό παιδί ή ο τρελός, είναι τόσο ζωηρή που, καθώς λέει ο Νίτσε στο Ζαρατούστρα, «αν δεν της κλείσουν το στόμα, μπορεί να χαίαχσει τον κόσμο από τις φωνές».

87

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Τέχνη ιδεών

25. Ο Μ Υ Θ Ο Σ Τ Ο Υ Δ Η Μ Ι Ο Υ Ρ Γ Ο Υ

Διαφορετικά από τα παραμύθια, τις παραδόσεις και τα έπη που γίνονται αποδεχτά χωρίς απαραίτητα να παραπέμπουν στην ταυτότητα του δημιουργού τους, τα φιλοσοφικά έργα είναι αποδεχτά μόνον αν φέρουν το όνομα του συ''/^/ραφέα τους. Το όνομα μάλιστα του φιλό­σοφου λειτουργεί και σαν δείχτης αλήθειας («ο Πυθαγόρας λέει...», «ο Πλάτων λέει..., «ο Καντ λέει...»). Η γλώσσα των θεών (των μεγάΐ^ων δημιουργών, το)ν φιλοσόφων καθώς και των ποιητών) είναι φυσικά η γλώσσα της αλήθειας.

Ο μύθος αυτός του μεγάλου φιλόσοφου σαν υποφήτη της αλή­θειας, αποτέλεσμα της συγκυρίας του δυτικού ατομικισμού, του ορ­θολογισμού και του εμπειρισμού, της Μεταρρύθμισης που ανακάλυψε το γόητρο του ατόμου και γενικά του δυτικού πνεύματος που καλλι­έργησε τη λατρεία του ατόμου και το ίνδαλμα του συγγραφέα -δημιουργού, πρόβαλε τα φιλοσοφικά έργα σαν δημιουργήματα. Τα κείμενα προϋποτίθενται ιερά, πρωτότυπες συνθέσεις που κλείνουν μέσα τους μηνύματα. Ο συγγραφέας τους έχει καταθέσει το μήνυμα του και οι αναγνώστες είναι αυτοί που θα το παραλάβουν και θα το δεχτούν. Αυτό που κάνει ο φιλόσοφος είναι δημιουργία από το μηδέν.

Σύμφωνα μ' αυτό το μύθο, τα φιλοσοφικά έργα είναι σαν τα παιδιά μας. Τα κυοφορούμε, τα γεννάμε και ασκούμε πάνω τους τα κυριαρχικά μας δικαιώματα. Είμαστε κηδεμόνες και κάτοχοι τους. Αλλά στην πραγματικότητα ο φ'ΐλόσοφος δεν προϋπάρχει του έργου του. Απλά γεννιέται μαζί μ' αυτό. Δεν είναι δημιουργός (σα να έπλασε έργο εκ του μηδενός), αλλά είναι μονάχα παραγωγός που επεξεργάζεται προϋπάρχουσες ιδέες, πεποιθήσεις, ιδεολογικά και

κοσμοθεωρητικά σχήματα. Το ορατό αποτέλεσμα είναι να έχουν όλα αυτά συγκολληθεί, σφυρηλατηθεί και συνταιριαστεί σε μία ενιαία μορφή. Το έργο του δεν μπορεί να είναι δημιούργημα που πλάστηκε για πρώτη φορά" είναι μάλλον ιστός από κείμενα και λόγια, στοιχεία σε νέα σύνθεση. Ο συγγραφέας, αυτός ο αιώνιος αντιγραφέας, κυριο­λεκτικά δεν κάνει τίποτε πρωτότυπο. ' Ολα στο έργο έρχονται με μία ανακύκληση σημείων, παραθεμάτων, κειμιένων.

Η εξατομίκευση της φιλοσοφικής, όπως και της ποιητικής, δημι­ουργίας δίνει έμφαση στις προθέσεις, τα σχέδια, το μήνυμα ή το νόημα, την οπτασία του δημιουργού. Το κείμενο κατανοείται, ερμη­νεύεται και αξιολογείται με βάση την πρόθεση, το συνειδητό σχέδιο ή το σκοπό που υπόκειται. Προβάλλεται σαν ιδιωτική υπόθεση του φιλόσοφου και όχι σαν έργο που ανήκει στο κοινό. Έρχεται να μαρτυρήσει για εσωτερικότητα, ειλικρίνεια, πηγαία έκφραση, μεγα­λοφυή σύλληψη, αυθεντικότητα και όχι για συνοχή, ενότητα, λει­τουργικότητα.

Αν όμως το φΛοσοφικό έργο δεν αποτελεί απλά και μόνο υπόθεση του ατόμου που το συνέθεσε αλλά και της κοινωνικής ομάδας στην οποία ο φιλόσοφος ανήκει και που τα ενδιαφέροντα της διαχειρίζεται σε ιδεολογικό επίπεδο και προωθεί, το αντικειμενικό του νόημα μπορεί να βρεθεί πιο πολύ στη διανοητική δομή της κοινωνικής αυτής ομάδας, στις συλλογικές δηλαδή πεποιθήσεις, τα ιδεολογικά και κοσμοθεωρητικά σχήματα που ο φιλόσοφος έχει επεξεργαστεί. Δύσκολα γίνεται σαφές το αντικειμενικό νόημα ενός φιλοσοφικού έργου με απλή αναφορά στον φιλόσοφο. Η πίστη στο θεό π.χ. του Ντεκάρτ και του Χιουμ δεν δικαιολογεί καθόλου τον ορθολογικό ή σπεκτικιστικό χαρακτήρα του έργου τους.

Σήμερα που με το «θάνατο του συ"/γραφέα» διακηρύσσεται μαζί και ο θάνατος του φιλόσοφου - δημιουργού, ετιέρχεται μία καταστροφή των θεολογικών ειδώλων. Το θεϊκό κύρος, το μήνυμα, το νόημα των δημιουργών καταρρίπτεται και τα φανερώματα του, η λογική, η επιστήμη, ο νόμος, κλονίζονται.

Αλλά σε μία μακραίωνη παράδοση ο μύθος του φιλόσοφου -δημιουργού ήταν ζωντανός και ιδιαίτερα από τον 18ο αιώνα κυριάρ­χησε παντού. Γενικά, η φιλοσοφία φαντάζει σαν τέχνη της μεγάλης σύνθεσης ή αρχιτεκτονική των εννοιών.

26. Κ Μ Ε Γ Α Λ Η Σ Υ Ν Θ Ε Σ Η

Ο μουσικός 'Αντον Βέμπερν είπε μια φορά; «το να ζεις σημαίνει να

υπερασπίζεσαι μια μορφή». Αυτό έχει εφαρμογή όχι μόνο στην τέχνη αλλά και στη φιλοσοφία. Εδώ υπεράσπιση μιας μορφής θα πει προσπάθεια προβολής μιας δημιουργικής καινοτομίας, που ανα­πτύσσεις σταδιακά και εκφράζεις με λόγο κατάλληλο για τη συγκρό­τηση και τη μετάδοση των ιδεών, των επιχειρημάτων και του όλου οράματος που έχεις πλάσει για τον κόσμο:

Εκείνοι που πιστεύουν στην αιώνια ζωντάνια της φιλοσοφίας σκέφτονται συνήθως πως αυτή έχει ακόμα μεγάλες δυνατότητες σαν μορφή. Μ' αυτό το νόημα, θα μπορούσε να επιζήσει σαν τέχνη της μεγάλης σύνθεσης, της ολικής σύνθεσης.

Είναι αλήθεια πως η φιλοσοφία υπήρξε διδασκαλία (θεωρία) και τεχνική μαζί. Σταδιοδρόμησε μάλιστα σαν τέχνη πιο πολύ παρά σαν επιστήμη. Μπορεί λοιπόν να χαρακτηριστεί σαν τέχνη ιδεών, μια ελεύθερη τέχνη διάπλασης, επεξεργασίας, σύνθεσης και ανασύν­θεσης ιδεών.

Απ' αυτή την άποψη, μοιάζει με την ποίηση ή τη μουσική σύνθεση. Μοιάζει με τη σύνθεση ιδεών στη μουσική, όπως λογουχάρη την περιγράφει ο Μότσαρτ; «όλη η διαδικασία της ανακάλυψης και της διαμόρφωσης των ιδεών που μου έρχονται ξετυλίγεται μέσα μου σαν σ' ένα πολύ ζωντανό όνειρο».

Αλλά επιβάλλεται ταο πολύ σαν μεθοδική εργασία παρά σαν ελεύθερη σύνθεση. Πυρήνας της είναι συνήθως ένας φιλοσοφικός μύθος που γύρω του πλέκονται τεχνητά ποικίλες ιδέες σύμφωνα μ' ένα ρυθμό και τάξη. Πλαισιώνοντας ο συνθέτης το μύθο του με ιδέες, φαίνεται να παίζει ένα διανοητικό παιχνίδι, στο οποίο καλεί και τους άλλους να εμπλακούν και να παίξουν. Οφείλουν κι αυτοί να κάνουν με τη σειρά τους έντεχνους συνδυασμούς, παραλλαγές, συνθέσεις και ανασυνθέσεις ιδεών. Η φιλοσοφία είναι, μ' αυτό το νόημα, τέχνη ιδεών ή, όπως την ονομάζει ο Λάνγκε, «ποίηση εννοιών».

Ο πιο μεγάλος μάστορας σ' αυτή την τέχνη είναι, αναμφίβολα, ο Χέγκελ. Το σύστημα του έχει κατασκευαστεί περίτεχνα με κυκλική ανάπτυξη των ιδεών γύρω από ένα πυρήνα. Ό λ α εδώ κλείνονται σε κύκλο ή μάλλον σε κύκλο από κύκλους: λόγος, φύση, πνεύμα και, αντίστοιχα,λογική, φυσική, φιλοσοφία του πνεύματος αναπτύσσονται σε κυκλικές ενότητες και μόνο στην όλη συνάφεια τους δίνουν την αλήθεια. Ό λ α εδώ συνάπτονται και υφαίνονται μαζί. Καθώς λέει ο ίδιος ο Χέγκελ, «η αλήθεια είναι σαν το βακχικό παραλήρημα: συνεπαίρνει όλα τα μελ'ί) καν κανένα απ' αυτά δε μένει αμέθυστο».

Μετά τον Χέγκελ εφαρμόστηκε και εφαρμόζεται ακόμα στη σύγχρονη εποχή των επιγόνων μια συνταγή που μπορεί να περιγραφεί

90

απλά με τις ακόλουθες οδηγίες: παίρνεις για πυρήνα ένα φιλοσοφικό μύθο και γύρω απ' αυτόν πλέκεις μερικές απλές ιδέες- τις συμπλέκεις σε αντιθετικά, προβληματικά και παράδοξα σχήματα, τις συνθέτεις σε ποικίλους συνδυασμούς και παραλλαγές και τελικά βγαίνει ένα λίγο - πολύ συγκροτημένο και λογικά συνεκτικό σύνολο προτάσεων χωρίς αντιφάσεις και λογικά κενά. Η μέθοδος αυτή βέβαια δεν εφαρμόζεται μόνο στη σύνθεση φιλοσοφικών συστημάτων αλλά και στη συγγραφή μυθιστορημάτων, θεατρικών έργων και ακόμα χρησι­μοποιείται από πολλούς ιστορικούς στην ιστορική σύνθεση.

Αλλά την τέχνη αυτή την έχουν ιδιαίτερα υπηρετήσει και αναπτύξει με εκπληκτικά αποτελέσματα οι φιλόσοφοι. Οι επίγονοί τους, μάλιστα, στη σύγχρονη εποχή θέλουν με τις ποικίλες διαλεκτικές συνθέσεις τους να προβληθούν σαν συνεχιστές της ένδοξης φιλοσοφικής παρά­δοσης. Στην πραγματικότητα θέλουν μόνο να αρέσουν στην καλλι­εργημένη κοινωνία με τα ξεχωριστά, εκλετττυσμένα και σπάνια γούστα της. Περνούν, έτσι, συχνά σαν μεγάλοι και προφητικοί στοχαστές ορισμένοι κομπογιανίτες διανοούμενοι, τσαρλατάνοι και απατεώνες. Αυτοί λένε πως κάνουν φιλοσοφία και απλά πασχίζουν να εντυπωσιά­σουν τους άλλους, να αποσπάσουν το θαυμασμό τους με απλά φαντα­χτερές αλλά φτηνές ιδέες, που φυτοζωούν για λίγο περιθωριακά και ύστερα σβήνουν. Πολλοί απ ' αυτούς είναι απλά ποιητές και συνθέτες ιδεών, που καλύπτουν τη φιλοσοφική τους ένδεια με πολύ βερμπαλι-σμό και κενολογία: έχουν κάτι απλό να πουν και μας καλούν να γευτούμε φιλοσοφία απλώνοντας μας μπροστά μια θάλασσα από λόγια.

27. Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η Ε Ν Ν Ο Ι Ω Ν

Αλλά η φιλοσοφική τέχνη έχει ένα αξιόλογο και ένδοξο παρελθόν. Στη .μεγάλη εποχή των συστημάτων (κυρίως του ορθολογισμού, του εμπειρισμού και του ιδεαλισμού) αναπτύχθηκε μια τεχνική που έμεινε κλασική. Το φιλοσοφικό σύστημα αποτελείται από προτάσεις και ιδέες διαταγμένες με τρόπο που να σχηματίζεται τελικά ένα συνεκτικό, συμπαγές και ολοκληρωμένο λογικό σύνολο. Εκείνος που το κατα­σκευάζει, προσπαθεί να ολοκληρώσει ένα πλήθος από εμπειρίες, ενοράσεις και σκέψεις μέσα σε ενιαίο πλαίσιο. Και επειδή το κύριο μέλημα του είναι η εσωτερική συνοχή της κατασκευής του, τείνει, κάθε φορά που προκύπτει κάποιο χάσμα, ασυνέχεια ή ασυνέπεια, να αποκαθιστά οπωσδήποτε την τάξη,στην ανάγκη και με θυσία ακόμα μερικών από τις προτάσεις του ή με συμβιβασμό προτάσεων που παρουσιάζονται αντιμαχόμενες ή ασύμφωνες. Οι ρυθμίσεις αυτές

91

εξυπηρετούν φανερά δομικές ανάγκες του συστήματος μάλλον παρά απαιτήσεις συμφωνίας των προτάσεων με το σύνολο της εμπειρίας. Έτσι η τάση για κατασκευή συστήματος οδηγεί τον φιλόσοφο σε τυραννική εξάρτηση του από το ίδιο του το έργο, με αποτέλεσμα να περιορίζεται τεχνικάη σκέψη του και να δεσμεύονται οι δυνατότητες σύνθεσης που αυτός μπορεί να αναπτύξει. Πέρα από τον συμβατικό χαρακτήρα που έχει το κατασκευαστικό αυτό παιχνίδι ιδεών, είναι φανερό πως αυτό φυλακίζει τη σκέψη και στενεύει τον ορίζοντα του νου, σε βαθμό που η φιλοσοφία να γίνεται, όπως λέει ο Νίτσε, «μια ύφιστη δίνη γύρω από την τυραννία του πνεύματος». Γιατί η έμμονη φροντίδα και η μεγάλη δυσκολία του φιλόσοφου στην κατασκευα­στική αυτή εργασία είναι πώς θα οδηγήσει τις προτάσεις του ως τις έσχατες συνέπειες τους και πώς τελικά θα πετύχει να «κλείσει» το σύστημα του, ώστε αυτό να εξηγεί όλα τα πράγματα. Ο Κίρκεγκωρ λέει με έκδηλη ειοωνείαγια τον Χέγκελ. τον αρχιτέκτονα του συστή­ματος, πως είναι «μεγάλος φιλόσοφος γιατί εξηγεί τα πάντα».

Αλλά η τάση του φΛόσοφου να συστηματοποιεί όλο και πιο γενικές και αφηρημένες έννοιες τον οδηγεί ανεπίγ^/ωστα πάνω από τον κόσμο. Θέλει να περιγράψει, να ερμηνεύσει και να αξιολογήσει τον κόσμο αποσυρόμενος απ ' αυτόν. ' Ετσι η σκέψη χάνει σιγά σιγά το σύνδεσμο της με τη συγκεκριμένη πραγματικότητα, που προϋπο­τίθεται πως είναι το αντικείμενο της. Αυτή η απώλεια του συγκεκριμέ­νου, που χαρακτηρίζει τη φιλοσοφική παράδοση και που αποτελεί τελικά φυσική συνέπεια των ολιστικών τάσεων που καλλιεργήθηκαν σ' όλη αυτή την ιστορία, είναι ιδιαίτερα δραματική στον γερμανικό ιδεαλισμό και μάλιστα στο σύστημα του Χέγκελ, που θεωρείται το κορύφοομά του.

Παρατηρώντας ο Κίρκεγκωρ πως, αντίθετα με τους Έλληνες φιλοσόφους που ζούσαν τη σκέψη τους, οι σύγχρονοι φιλόσοφοι είναι καθηγητές, αναφέρεται ιδιαίτερα στον Χέγκελ. Είναι ο φιλό­σοφος που έχοντας οικοδομήσει το σύστημα του ζει σαν άνθρωπος που έχει χτίσει ένα μεγαλόπρεπο τιύργο αΧϊΛ ο ίδιος μένει παράπίι^υρα σε μια φτωχή καλύβα. Π ραγματικά, ενώ ζούμε τη σκέψη στα παιχνίδια μας, δε μπορούμε παίζοντας το διανοητικό αυτό παιχνίδι που λέγεται «φιλοσοφία» να είμαστε σαν στο σπίτι μας.

Λέγοντας πως η φιλοσοφία είναι παιχνίδι δεν υποτιμούμε τη σοβαρότητα της. Απλά λέμε, όπως ο Νίτσε, ότι «το να κατασκευάζει κανένας φιλοσοφικό σύστημα είναι παιδικότητα». Σαν το παιδί που είναι συνεπαρμένο από τον φανταστικό κόσμο του παιχνιδιού, δοσμέ­νο από.λυτα στην αλήθεια του, ο φιλόσοφος είναι αιχμαλωτισμένος

92

από την αλήθεια του συστήματος του. Χωρίς να το συνειδητοποιεί, μένει κλεισμένος μέσα στη φυλακή που ο ίδιος κατασκεύασε με το νου του. Αυτό που λέει ο Καβάφης για τα τείχη που έχτισαν τριγύρω του και που χωρίς να το καταλάβει βρέθηκε κλεισμένος έξω από τον κόσμο, το παθαίνει ο φι?νόσοφος και μάλιστα με τείχη που χτίζει ο ίδιος γύρω του και που μέσα σ' αυτά φυλακίζει τη σκέψη του. Συνεπαρμένος καθώς είναι από την ίδια του την αλήθεια, αρνείται να σκεφτεί πέρα απότα όρια του συστήματος του. Ταιριάζει εδώ η ρήση του ' Εμερσον: «το πνεύμα χτίζει το σπίτι του" το σπίτι όμως φυλακίζει το ττνεύμα».

Οι φιλόσοφοι που κατασκεύασαν τα συστήματα τους φαίνονται σα να έχουν προσβληθεί από μια επαγγελματική νόσο, τη φιλοσοφική ελεφαντίαση. Είναι αρρώστια που προσβάλλει προπάντων τους υδροκέφαλους. Εκδηλώνεται με τη μονομανία να εξηγεί κανένας υπερτροφικά τα πάντα μ' ένα σύστημα ή μ' έναν -ισμό.

Το σύστημα είναι πολύ κατάλληλο για να τρέφει τις διανοητικές αυταπάτες και τη μονομανία των φιλοσόφων και να ικανοποιεί τα ονειροπολήματα τους για τον κόσμο. Επειδή όλα μπορούν να είναι ολοκληρωτικά υποταγμένα στη δομή του, το σύστημα είναι η πιο επικίνδυνη μορφή στοχασμού. Καλλιεργείται από ανθρώπους που προσβάλλονται εύκολα από ένα είδος διανοητικού ηρωισμού και συμπεριφέρονται σαν πάνοπλοι ιππότες του στοχασμού που δίνουν παντού νικηφόρες μάχες ενάντια στην πλάνη και τον σκοτεινό σατα­νικό μύθο, παλικάρια που θριαμβεύουν πάντοτε στη μάχη για την αλήθεια.

Αλλά τα συστήματα, όσο κι αν θεωρήθηκαν κάποτε κατορθώματα ηρώων του πνεύματος, μεγαλόπρεπα και επιβλητικά κατασκευάσματα, κείνται σήμερα σαν μνημεία μονάχα κάποιων άλλων εποχών, ψυχρές και χωρίς ζωή διανοητικές συνθέσεις. Συχνά μαρτυρούν τη διανοητική έπαρση ανθρώπων που τους συνεπήρε η γοητεία της κατασκευαστικής αυτής τέχνης και δείχνουν πώς μία ελεύθερη τέχνη ιδεών σταδιοδρό­μησε επί αιώνες παράγοντας κλειστά συστήματα εννοιών, φυλακές της σκέψης.

Τα συστήματα είναι σαν τους ιστούς της αράχνης. Είναι λεπτές έντεχνες κατασκευές και μαζί επικίνδυνες παγίδες. Η φιλοσοφία, αυτή η διανοούμενη αράχνη, έχει πάντοτε ανάγκη από θύματαγια να ζει. Γι αυτό, παντού όπου στέκεται, στήνει τους ιστούς της. Και, κρυμμένη, περιμένει τα θύματα της.

Σαν έντεχνες συνθέσεις του λόγου οι φιλοσοφίες μπορούν να λειτουργούν βασισμένες σε κάποιο είδος αδιόρατης αλλαγής της

93

γλώσσας και ιης σκέψης, Ο συνθέτης εδώ είναι ένας ταχυδακτυ­λουργός του λόγου που με αδιόρατες γλωσσικές αλλαγές οε μιά σειρά από έντεχνες κινήσεις πετυχαίνει να παρουσιάσει εντυπωσιακά αποτελέσματα, που για τους άλλους είναι εκπληκτικά και ανεξήγητα.

Μ' αυτό το νόημα, διείσδυση στο χώρο της φιλοσοφικής εργα­σίας δε σημαίνει μόνο ανάλυση του δοσμένου λόγου, με σκοπό να εξακριβοιθεί η λογική του ύφανση, αλλά και εξέταση του τρόπου με τον οποίο ο φιλόσοφος αλλάζει κρυφά τη γλοόσσα για χάρη του συστήματος.

Επειδή ο φιλόσοφος σπάνια αντιστέκεται στον πειρασμό της μεγάλης σύνθεσης, αδιαφορεί αν για το σκοπό αυτό αλλάζει τη γλώσσα {αν και αυτό σπάνια το συνειδητοποιεί). Ο κόσμος της γλώσσας ασκεί τέτοια γοητεία στον ευφάνταστο νου του και του δίνει τόσο ισχυρές ικανοποιήσεις, ώστε ο ίδιος τελικά πιστεύει πως η αλήθεια βγαίνει πηγαία από μέσα του, όπως ο ιστός από το σώμα της αράχνης. Η ολική αλήθεια ^άλλωστε έχει ανάγκη από γοητευτική γλώσσα για να εκφραστεί.

Ο φιλόσοφος αλλάζει τη γλώσσα για χάρη της θεωρίας και όχι για λόγους συμφωνίας με την πραγματικότητα. Αλλαγμένη η γλώσσα (της θεωρίας) γίνεται εικονική και δραματική, μια υπερβολική, πα­ραπλανητική , γεμάτη παγίδες γλώσσα. Να τη δεχτείς σημαίνει συχνά να συγκατατεθείς να βλέπεις τον κόσμο από μια απόμακρη θεωρητική σκοπιά, απ' όπου όλα φαίνονται ισοπεδωμένα, λεία, γραφικά, δίχως απτά όρια. Ο ΑνατόλΦρανς λέει (Κήποι του Επίκουρου):«... όταν οι μεταφυσικοί κάνουν μια νέα γλώσσα, είναι σαν ακονιστές που τροχί­ζουν στην πέτρα τους νομίσματα και μετάλλια αντί για μαχαίρια και ψαλίδια. Τροχίζουν το ανάγλυφο, τα γράμματα και το πορτραίτο, ώσπου να τα εξαφανίσουν και, όταν δε μπορούν πια να δουν πάνω στο νόμισμα τη Βικτωρία, τον Γουλιέλμο ή τη Γαλλική Δημοκρατία, λένε: αυτά τα νομίσματα δεν έχουν τώρα πια πάνω τους τίποτα το ιδιαίτερο αγγλικό, γερμανικό ή γαλλικό, γιατί τα βγάλαμε από τόπο και χρόνο- τώρα δεν είναι αυτά τίποτε πια σαν πέντε φράγκα παρά έχουν μια απροσδιόριστη αξία και η περιοχή όπου αυτά χρησιμεύουν σαν μέσο συναλλαγής έχει απεριόριστα.επεκταθεί».

Σαν τέχνη επεξεργασίας και σύνθεσης εννοιών η φιλοσοφία, τέχνη κατασκευαστική, ποίηση ή αρχιτεκτονική ιδεών, ανήκει στο παρελθόν. Και παρόλο που πολλές φορές επιχειρήθηκε στον καιρό μας η ανανέωση της, καμιά καινούρια μορφή της δεν έχει επιβληθεί σαν ζωντανή έκφραση του κόσμου μας. Τη φιλοσοφία πρέπει μάλλον να την υπολογίζουμε ανάμεσα στις εγκαταλειμμένες στο παρελθόν

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

τέχνες. Για παράδειγμα, τρεις μεγάλοι στοχαστές της εποχής μας, ο Βιτγκενστάιν, ο Χάιντεγκερ και ο Ντιούι, άρχισαν σαν δημιουργοί κάνοντας θεμελιώδη φιλοσοφία, αλλ' απογοητεύτηκαν και απομα­κρύνθηκαν από τα πρώτα μεγάλα εγχειρήματα τους. ' Ετσι παρουσί­ασαν έργα (τα ύστερα έργα τους) που είναι θεραπευτικά και μορφωτικά, όχι κατασκευαστικά και συστηματικά.

Ο αποχαιρετισμός της παραδοσιακής συστηματικής φιλοσοφίας σημαίνει πρώτα-πρώτα ριζική αλλαγή στάσης απέναντι στη γνώση. Στην παράδοση πίστευαν πάντοτε πως η γνώση έχει να κάνει μ' ένα αντικείμενο που μπορεί να το περιγράψει ένα υποκείμενο. «Γνωρίζω» σημαίνει «γνωρίζω κάτι», δηλαδή υπάρχει ένα πράγμα ή μια ουσία που μπορεί να περιγραφεί από μένα και από σένα ή από μας. Το μενταλιστικό μοντέλο που υπόκειται εδώ (υποκείμενο - αντικείμενο, ή πνεύμα - φύση), μας υποδείχνει να βλέπουμε σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπινα όντα που ερευνούν και σε αντικείμενα που ερευνώνται, ανάμεσα σε υποκείμενα που σκέφτονται και σε αντικείμενα που νοούνται. Προϋποθέτουμε έτσι λειτουργίες σκέψης και έρευνας που αναπτύσσονται συμμετρικά (σκέψεις και έρευνες σωστές ή λαθεμένες, παραστάσεις ακριβείς ή ανακριβείς). Δεν αναρωτιόμαστε μήπως η συμμετρία αυτή είναι τεχνητή και η όλη εικόνα μας για τη λειτουργία της γνώσης απλό τέχνημα, βασισμένο πάνω στο μύθο του δημιουργού, του ευφυούς δηλαδή ατόμου που αφήνει να αντανακλάται από μέσα του η αληθινή εικόνα και το νόημα της πραγματικότητας.

' Ισως στο μέλλον θα είμαστε πιο τυχεροί βλέποντας τη γνώση μ' ένα κοινωνικόμορφο μοντέλο, που αντί να προϋποθέτει αντιστοιχίες, ένα προς ένα, ανάμεσα σε υποκείμενα και αντικείμενα, προϋποθέτει λειτουργίες που μπορούν να ελέγχονται διϋποκειμενικά στα πλαίσια της όλης διαδικασίας της γνώσης που μπορεί να παρασταθεί με το διάλογο. Σύμφωνα μ' αυτό το επικοινο^νιακό μοντέλο της γνώσης, δεν υπάρχουν αλήθειες που προβάλλονται για να γίνουν πιστευτές, παρά γνώμες κοινωνικά δικαιωμένες. Είναι δικαιολογημένο να πι­στεύουμε σε ιδέες, που λειτουργούν στην κοινότητα, με μέτρα μόνο και κριτήρια ισχυρά μέσα από την τρέχουσα πρακτική, όπου συμπε­ριλαμβανόμαστε. Γιατί, γράφοντας, μιλώντας ή ακόμα και σωπαί­νοντας βρισκόμαστε στον κόσμο της γλώσσας, που είναι ένας κόσμος διϋποκειμενικών σχέσεων. Αυτό το χώρο δε μπορούμε να τον αφή­σουμε, για να παρατηρούμε και να εποπτεύουμε τα πράγματα απέξω. Η αμαρτία μας είναι πως εμείς, μιλώντας και γράφοντας, διαβάζοντας και συζητώντας, ή σωπαίνοντας, έχουμε φάει από το δέντρο της γνώσης.

95

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Δίψα γ ια δύναμη

28. Β Ο Υ Λ Η Σ Η Γ Ι Α Α Ν Α Γ Ν Ω Ρ Ι Σ Η

Σαν λειτουργοί της αλήθειας και δάσκαλοι της σοφίας οι φιλόσοφοι είναι άνθρωποι με ακόρεστη δίψα για αναγνώριση. Πεπεισμένοι για τη διανοητική τους υπεροχή και την καθολική και μόνιμη σημασία του έργου τους, επιζητούν το θαυμασμό των άλλων, την παγκόσμια αναγνώριση και επιβράβευση.

Ένας απ ' αυτούς, ο Βίκο είχε επενδύσει στο έργο του Νέα Επιστήμη μεγάλες αξίες. Αν και το έργο αυτό αναγνωρίστηκε ως κατεξοχήν δημιουργικό στις επόμενες εποχές, έργο που εισάγει μια νέα λογική στο χώρο της ιστορικής σκέψης, ωστόσο ο συγγραφέας του έζησε στην απογοήτευση. Έγραφεσ ' ένα φίλο του; «Δημοσιεύ­οντας το έργο μου σ' αυτή την πόλη (τη Νάπολη) μου φαίνεται πως το έρριξα στην έρημο. Αποφεύγω κάθε δημόσιο χώρο για να μη συνα-'/τήσω τα πρόσωπα στα οποία το έχω στείλει. Κι αν τύχει να τα συναντήσω, τα χαιρετώ προσπερνώντας τα. Γιατί, όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, οι άνθρωποι αυτοί δε μου δείχνουν ούτε το πιο αμυδρό σημάδι πως έλαβαν το βιβλίο μου, κι έτσι μου επιβεβαιώνουν την ε '̂/τύπωση πως το έχω δημοσιεύσει σε μια έρημο».

Και ο Χιουμ (αυτός σίγουρα δεν φημίζεται για τη διανοητική αλαζονεία και αυταρέσκεια, που συχνά χαρακτηρίζει τους φιλοσό­φους) γράφει τη Διατριβή του με την πεποίθηση πως το βιβλίο αυτό θα το υποδεχτούν όλοι με ενθουσιασμό. Αλλά με απογοήτευση βλέπει το περιβάλλον του ξένο και φτάνει μάλιστα να θεωρήσει την αδιαφορία των άλλων σαν συνειδητή εκδήλωση εχθρότητας εναντίον του ή κάτι σαν συνωμοσία σιωπής γύρω από το έργο του. Ο ίδιος λέει: «Μέσα από την απάνθρωπη μοναξιά στην οποία με οδήγησε η φιλοσοφία, βλέπϋΐ τον εαυτό μου να έχει περιέλθει σε τρόμο και σύγχυση. Θα

μπορούσα να φανταστώ πως είμαι ένα σπάνιο, χονδροειδές τέρας, που δεν ταιριάζει να αναμιχτεί ανάμεσα στους ανθρώπους και να ζει με ανθρώπους, αποβλημένο από κάθε ανθρώπινη συναναστροφή και αφημένο ολότελα μόνο και απελπισμένο. Έχω προκαλέσει την εχθρό­τητα όλων των μεταφυσικών, λογικών, μαθηματικών και των ίδιων των θεολόγων. Όταν αφήνω τη ματιά μου να κατευθυνθεί προς τα έξω, βλέπω προς όλες τις πλευρές έριδα, αντίφαση, οργή, συκοφαντία και εξευτελισμό. Όταν κατευθύνω τη ματιά μου προς τα μέσα, δε βρίσκω άλλο παρά αμφιβολία και άγνοια». Αργότερα όμως από το Παρίσι, όπου βρίσκει μεγάλη αναγνώριση, γράφει σ' ένα φίλο του: «με ρωτάνε για τη ζωή μου' μπορώ μόνο να λέω πως δεν τρώω παρά αμβροσία, δεν πίνω παρά νέκταρ, δεν οσφραίνομαι παρά λιβάνι και πατώ μόνο πάνω σε λουλούδια».

Στην πραγματικότητα, η μετριοφροσύνη δεν είναι πολύ συνη­θισμένη φιλοσοφική αρετή. Ο Ρουσώ, ο πιο εγωκεντρικός ίσως απ ' όλους τους νεότερους φιλοσόφους, γράφει στα Απομνημονεύματα του: «Διαβάζω στην καρδιά μου και γνωρίζω τους ανθρώπους. Δεν είμαι πλασμένος σαν ένας απ' όσους είδα. Τολμώ μάλιστα να πίστευα) πως έχω μορφωθεί όπως ένας από τους ζωντανούς. Αν εγώ δεν είμαι καλύτερος, είμαι τουλάχιστο διαφορετικός. Αν η φύση κάνει καλό ή κακό με το να καταστρέφει το καλούπι όπου με έχυσε, μπορεί κανένας να με κρίνει αφού πρώτα θα με έχει διαβάσει. Θέλει από στιγμή σε στιγμή να ηχήσει η σάλπιγγα της Δευτέρας Παρουσίας;^ Εγώ θα παρουσιαστώ τότε μ' αυτό το βιβλίο στο χέρι μπροστά στον υπέρτατο Κριτή». Και ο Φίχτε, που δεν ξεχωρίζει τη φιλοσοφία από τη φιλοδο­ξία, θεωρεί τον εαυτό του μοναδικό υπόλογο απέναντι στην ανθρωπό­τητα και με αποστολή να πλέκει την ύπαρξη του στον καμβά της αιωνιότητας. Λέει: «η περηφάνεια μου είναι αυτή, να πληρώνω τη θέση μου στην ανθρωπότητα με πράξεις, να πλέκω την ύπαρξη μου με συνέπειες καθοριστικές για την α^/θρωπότητα και για όλο τον κόσμο του τϋνεύματος στην αιωνιότητα».

Οι φιλόσοφοι μάχονται να πουν τις αλήθειες τους στους άλλους με επιχειρήματα και εμπειρίες. Αν όμως οι άλλοι δε θέλουν να τους καταλάβουν, είναι πρόθυμοι να τους προσηλυτίσουν και με ανορθό-λογα μέσα — ακόμα και με τη βία. Δεν είναι παράξενο, λογουχάρη, που ο πρύτανης των δογματικών φιλοσόφων, ο Φίχτε, γράφει ένα κείμενο που αυτοσυστήνεται με τον όχι και πολύ φρόνιμο υπότιτλο: Ένα δοκίμιο να κάνει κανένας με τη βία τους αναγνώστες να κατα-

?.αβαίνουν. Η φιλοσοφική οικογένεια, που αποτελείται πιο πολύ από αρι-

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

στοκράτες του ττνεύματος, εκλεκτά μυαλά, προορισμένα να βρίσκουν την αλήθεια, είναι ριζωμένη πάνω σ' ένα είδος θρησκευτικής πίστης στην ξεχωριστή της αποστολή. Οι φιλόσοφοι, καθώς και οι οπαδοί τους, θεωρούν τη φιλοσοφία σαν ένα υψηλό λειτούργημα. Την προ­βάλλουν μάλιστα οι ίδιοι σαν δραστηριότητα ορισμένων σπάνιων πνευμάτων και μαζί σαν απόκρυφη πηγή υψηλής γνώσης και ισχυρής δύναμης.

Τι σημαίνει τάχα η άκρατη αυτή επιθυμία για προβολή και αναγνώριση;

29. Η Κ Υ Ρ Ι Α Ρ Χ Ι Α Τ Η Σ Α Λ Η Θ Ε Ι Α Σ

Το φιλοσοφικό ιερατείο, αφιερωμένο στην υψηλή αποστολή της αλήθειας και της διάδοσης της ανάμεσα στους ανθρώπους, φροντίζει να κρατεί τη γνώση καθαρή από επιμιξίες με κατώτερα είδη γνώσης. Γενικά, οι φιλόσοφοι θεωρούν την εργασία τους ξεχωριστή και οι ίδιοι συμπεριφέρονται σαν εξέχοντα πρόσωπα. Αν και σπάνια βρί­σκονται ομάδες ή κύκλοι ανθρώπων που αναγνωρίζουν σ' αυτούς κυρίαρχους ρόλους, ωστόσο οι ίδιοι αισθάνονται συχνά σαν βραχ-μάνες ή πάπες της κοινωνίας, λειτουργοί της σοφίας, «γενναίοι στρα­τιώτες της γνώσης», οπλισμένοι με τη δύναμη της αλήθειας και γ ι ' αυτό ακαταμάχητοι.

Αλλά οι άνθρωποι αναρωτιώνται συχνά τί πραγματικά αντιπρο­σωπεύουν οι αλήθειες των φιλοσόφων. Κανονικά θα περίμενε κανείς να εκφράζουν τα έργα τους την πραγματικότητα που υπάρχει. Εδώ όμως επιδιώκεται μά?Λον να συμφωνεί η πραγματικότητα με τις ιδέες. Κι αν κανένας παρατηρήσει πως τα συστήματα δεν ανταποκρί­νονται στα πράγματα, μπορεί να πάρει τη γνωστή απάντηση: «τόσο το χειρότερο για τα πράγματα». Γιατί η Αλήθεια, που με τα λόγια του Δάντη είναι «η πιο τιμημένη θυγατέρα του Αυτοκράτορα του Σύμ­παντος που ο Πυθαγόρας τη βάφτισε Φιλοσοφία», απαιτεί απόλυτη και ολοκληρωτική συμμόρφωση των πάντων στη δύναμη της. Η θέληση της αλήθειας λειτουργεί σαν καταπιεστικός μηχανισμός ελέγχου, αστυνόμευσης και καταστολής της σκέψης. Αλλά η τυραννία της αλήθειας δείχνει πώς η φιλοσοφία γίνεται πηγή πλανών. Οι πηγές της δύναμης της φιλοσοφίας είναι μαζί και οι ττηγές της αδυναμίας της, οι τόποι όπου μπορούν να αναζητούνται οι αρχές και οι συνθήκες των λαθών.

Η κατασκευή θεωρίας με προβολή επιχειρημάτων που υποστη­ρίζουν την αλήθεια και με αποσιώττηση επιχειρημάτων, εμπειριών και στοιχείων που τη μειώνουν, την περιορίζουν ή την αναιρούν,

98

αποβαίνει η καθολική συνθήκη των φιλοσοφικών πλανών. Με τις θεωρίες, αυτές τις παρωπίδες του νου, οι φιλόσοφοι κατηγορούνται για μονόπλευρη δίαιτα, μονομανία και έλλειψη τιμιότητας. Η συνα­κόλουθη βούληση για δύναμη, το να θέλει δηλαδή κανένας με τη θεωρία να ασκεί επιρροή και εξουσία, να αλλάζει τις ιδέες των ανθρώπων και να κατευθύνει τις πράξεις τους, αποτελεί βασική πηγή πλανών που άφθονα αναφύονται εδώ και εύκολα διαδίδονται στο κοινό ή στα κοινά των φιλοσόφων.

Η λειτουργία αυτή του θεωρητικού νου οφείλεται τελικά σε μια βαθειά παρόρμηση: στηναγάττη του παράδοξου και ασυνήθιστου. Οι φιλόσοφοι, καθώς και οι οπαδοί τους, δύσκολα αντιστέκονται στις σειρήνες της γλώσσας. Είναι ποιητές στο βαθμό που γοητεύονται από τη γλώσσα και τις υπερβολές της. 'Ετσιολόγος που κινείται σε θεωρητικό επίπεδο εύκολα ξεγλυστρά πέρα από τα όριά του και λέει πράγματα παράξενα, αλλόκοτα, ατιίθανα. Ο λόγος οδηγείται στον ευνουχισμό του, επειδή δεν γνωρίζει όρια στις αξιώσεις του πάνω στον κόσμο. Υπερβαίνει τους όρους της γένεσης του και αναπτύσσεται όχι μόνο σαν γλώσσα παρά και σαν τέχνη κατασκευής γοητείας. Θέλει δύναμη, όλο και περισσότερη δύναμη για να επιβάλλεται πάνω στους άλλους και μπορεί να αποβεί επικίνδυνη στον κόσμο, όταν οι αξιώσεις της γίνονται υπερβολικές.

Παράδειγμα η πρώτη φιλοσοφία στην παράδοση του δυτικού πολιτισμού—η φιλοσοφία, όπως αυτή παρουσιάστηκε από τον Πλά­τωνα συνδεδεμένη με βούληση για κυριαρχία. Ο πρώτος φιλόσοφος είναι μαζί και ο δημιουργός του μύθου του φιλοσόφου, μιας δηλαδή εξιδανικευμένης μορφής διανοούμενου που τοποθετείται στην πιο ψηλή βαθμίδα της κοινωνίας. Σύμφωνα μ' αυτό το μύθο, ο φιλόσοφος έχει το μοναδικό προνόμιο να κατέχει την αλήθεια. Είναι λοιπόν ο μόνος ενδεδειγμένος να αναλάβει τη διακυβέρνηση της πολιτείας: «ο φιλόσοφος πρέπει να ηγείται και να κυβερνά, οι άλλοι οφείλουν να τον ακολουθούν». Και ποιος είναι ο αληθινός φιλόσοφος; Είναι απλά εκείνος που αγαπά την αλήθεια. Ο ίδιος ο Πλάτων, ωστόσο, βλέπει πως η αγάπη της αλήθειας θα ήταν ατελέσφορη, αν ο φιλόσοφος δεν ήταν μαζί και βασιλιάς, δηλαδή άνθρωπος οπλισμένος με «περισσό­τερο θάρρος», αποφασισμένος να χρησιμοποιεί και ψεύδη ακόμα, προκειμένου να ασκεί αποτελεσματικά το έργο της διακυβέρνησης της πολιτείας. Ενώ λοιπόν αναγνωρίζει πως ο φιλόσοφος είναι ο εραστής της αλήθειας, ο ίδιος δεν διστάζει να αναγνωρίσει στον εραστή αυτόν της αλήθειας, στον βασιλιά-φιλόσοφο, την ανάγκη να διασπείρει και ψέματα ακόμη και να εξαπατά —για το καλό του

99

συνόλου— εκείνους που φέρονται εχθρικά προς την πολιτεία. Στη θρησκεία, στην πολιτική και στη φιλοσοφία η αλήθεια (το

φάντασμα της) είναι δύναμη. Και η απόλυτη αλήθεια είναι απόλυτη δύναμη. Αλλά διαφορετικά από τη θρησκεία και την πολιτική, που έχουν να κάνουν με τις μάζες, η φιλοσοφία σπάνια ξεπερνά τα στενά όρια.μικρών, ελιτίστικων κύκλων. Η φιλοσοφία είναι το όπιο των ελίτ. Τις θεωρίες και τα λόγια τους οι φιλόσοφοι και οι λίγοι εκλεκτοί τους τα απολαμβάνουν με τον τ ρόπο που απολαμβάνουμε ένα ονειρο­πόλημα, παραμύθι ή μίκυ - μάους, που μας αποσπά από τον πραγματικό κόσμο όπου είμαστε αναγκασμένοι να ζούμε. Η φιλοσοφία φαντάζει σαν ενασχόληση που γοητεύει και συνεπαίρνει το νου μερικών ξεχωριστών ατόμων. Ο φιλόσοφος κερδίζει από τη δουλειά του σπάνιες ικανοποιήσεις, όπως ο ονειροπόλος που απολαμβάνει τα πετάγματα της φαντασίας του παραλείποντας να φανερώσει στον εαυτό του τη σημασία των ονείρων του. Πληρώνει την υποκειμενική αίσθηση δύναμης, που έχει, με μια ναρκωμένη, αναχαιτισμέ^/η διάνοια και συνακόλουθα με μια μειωμένη αντίληψη της πραγματικότητας.

Είναι ένας μάγος της γλώσσας. Γοητεύει τους άλλους με την τέχνη του και μαζί γοητεύεται και ο ίδιος από τα τεχνάσματα του. Νομίζει πως μέσα από τα ονειροπολήματα του συλλαμβάνει την πραγματικότητα στην αρχέγο^/η καθαρότητα της. ' Ο /̂τας γοητευμένος απ" αυτό που ο ίδιος κάνει, δεν είναι σε θέση να πάρει κριτική στάση απέναντί του και περιμένει να υποκλιθεί μπροστά στην αλήθεια του όλη η ανθρωπότητα.

Αλλά ο φιλοσοφικός λόγος, και ο πιο γοητευτικός, δεν μπορεί να καταχτή σει τις μάζες. ' Οσο κι αν οι αφηγητές του ονειρεύονται να γίνουν δάσκαλοι της ανθρωπότητας και να περάσουν οι ιδέες τους στο λαό, τα έργα τους διαβάζο'^^αι μόνο σε στενούς κύκλους.

Αν καμιά φορά οι ιδέες τους απλώνονται ευρύτερα και κατα­κτούν μεγαλύτερες ομάδες, τα αποτελέσματα τότε δεν είναι οπωσδή­ποτε θετικά για τον κόσμο. Οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν συχνά με υποψία, σαρκασμό και ειρωνεία τους πολιτικούς, τους κληρικούς και τους φιλοσόφους που προβάλλονται σαν σοφοί, ικανοί και άξιοι να καθοδηγήσουν τους ά>Αους στο σωστό δρόμο. Ο ' Ερασμος λέει: «αν διαβάστε τους ιστορικούς, θα δείτε πως καμιά κυβέρνηση δε χαντά­κωσε περισσότερο τις υποθέσεις της πολιτείας από κεί^/η που ήταν στα χέρια κάποιου που είχε το ψώνιο της φιλοσοφίας ή της λογοτε­χνίας». Στην εποχή μας ο κόσμος δεν κινδυνεύει τόσο από τους φιλοσόφους ή τους λογοτέχνες όσο από τους τεχνοκράτες, τους ειδικούς επιστήμονες - παράγοντες της εξουσίας, που φαντάζσ^/ται

100

πως μόνο με την ειδική γνώση μπορεί να ορίζει κανείς τα πράγματα και επομένως μόνον αυτοί μπορούν να ρυθμίζουν την πορεία του κόσμου. Ο Φεγιεράμπεντ, που εισηγείται τον χωρισμό της επιστήμης από το κράτος (όπως τον χωρισμό της εκκλησίας από το κράτος), ορίζει: «η μορφή της κοινωνίας πρέπει να καθορίζεται από τους πολίτες της και όχι από τους αρχομανείς διανοούμενους».

Ο φιλόσοφος επαγγέλλεται μεγαλόσχημες λύσεις με θεωρίες και ιδέες που αποτελούν πλάσματα της υπερτροφικής του φαντασίας. Αλλά οι λύσεις του ξεφεύγουν από την πορεία που υποδείχνουν τα ζωτικά προβλήματα της συγκεκριμένης πραγματικότητας. Αυτός προβάλλει τα σχέδια του για να μας καθησυχάζει με την απατηλή υπόσχεση πως η αλήθεια βρίσκεται στο τέλος του δρόμου που μας δείχνει. Αλλά εμείς δε βρισκόμαστε ποτέ στο τέρμα του δρόμου. Η αλήθεια λειτουργεί τότε σαν εσχατολογική μάσκα, που χρησιμεύει για να συγκαλύπτει την ανικανότητα μας να καλλιεργούμε κριτική σκέψη.

Οι φιλόσοφοι, καθώς παρατηρεί ο Μαρξ, θα μπορούσαν να αναζητούν τρόπους αλλαγής και όχι απλά και μόνο τρόπους ερμηνείας του κόσμου. Αλλά πώς θα ήταν δυνατή με τη φιλοσοφία η αλλαγή του κόσμου; Φανερά, η πρόταση αυτή του Μαρξ έχει το νόημα πως η φιλοσοφία θα μπορούσε να αναπτύξει, στη θέση της ερμηνείας, την κριτική σκέψη, που συμβάλλει στη διαδικασία αλλαγής του κόσμου. Ο Μαρξ δε λέει βέβαια «δώστε τον κόσμο στους φιλοσόφους —αυτοί ξέρουν πώς θα τον αλλάξουν», ή «εμπιστευθήτε την κοινωνία στα χέρια των φιλοσόφων που ξέρουν να την κυβερνούν και να την κατευθύνουν προς το σωστό δρόμο». Στο ιδεαλιστικό ιδανικό της φιλοσοφίας-βασίλισσας ο Μαρξ αντιτείνει το ρεαλιστικό ιδανικό της φιλοσοφίας-υπηρέτριας: η φιλοσοφία θα έπρεπε να υπηρετεί την ανθρώπινη απελευθέρωση παράγοντας σκέψη που αλλάζει τον κόσμο.

Αλλά, όποϊς αυτή έχει αναπτυχθεί ιστορικά, συνοδεύεται συνήθως από την ιδέα της προσωπικής δύναμης των δημιουργών. Σαν άνθρωποι που αγαπούν και κυνηγούν την αλήθεια, οι φιλόσοφοι αγαπούν μαζί και κυνηγούν τη δύναμη. Ο Φράνσις Μπέικον, για παράδειγμα, αγαπούσε όχι μονάχα τη γνώση αλλά και τη δύναμη. Κολάκευε τις απολυταρχικές ιδέες του Ιακώβου Α' και με πολλούς τρόπους υπο­στήριζε και δικαιολογούσε την απολυταρχική του πολιτική. Η υπερ­τροφική του βούληση για δύναμη, η νοσηρή φιλοδοξία του, η ετοιμό­τητα του να αλλάζει εύκολα απόψεις και στάσεις και διπλωματικά να μεταστρέφεται ανάλογα με το συμφέρον και τους σκοπούς του, εξυ­πηρετούσαν κατάλληλα την άνοδο του στη σκάλα των αξιωμάτων.

ίΟΙ

Ήταν άνθρωπος ραδιούργος, επιρρεττής στη δωροδοκία, θερμός υποστηρικτής του απολυταρχισμού. Τελικά, ο ίδιος κατάφερε να γίνει βαρώνος και υποκόμης. Μ' ένα άλλο παράδειγμα, ο Χέγκελ, ο «φιλοσοφικός δικτάτορας της Γερμανίας», όπως τον αποκάλεσε ο Ρούντολφ Χάυμ, έχτισε το σύστημα του σαν το επιστημονικό ενδιαί­τημα του πνεύματος της πρωσικής παλινόρθωσης. Στα μάτια του η εγκαθίδρυση της πρωσικής συνταγματικής μοναρχίας φάνταζε σαν η κορυφή της κοινωνικής προόδου.

Ίσως οι προσωπικές φιλοδοξίες των δημιουργών δεν θα είχαν πολύ ενδιαφέρον, αν αυτές δεν συνδέονταν με τις ιδέες τους. Γιατί, εκείνο που μένει και που μπορεί να έχει διαρκέστερη επιρροή πάνω στους ανθρώπους της εποχής τους και όλων των μεταγενέστερων εποχών είναι οι ιδέες τους. Αυτές ανήκουν στην κοινή περιουσία του ανθρώπινου γένους και μπορούν απεριόριστα να ανακαλούνται στη σκέψη των ανθρώπων, να γονιμοποιούν νέες ιδέες, να αναπαράγονται και να επηρεάζουν τις τρέχουσες κοινωνικές λειτουργίες. Ο Χόμπς, που δεν είχε πολύ καλή ιδέα για το ανθρώπινο γένος, έλεγε πως τα απαίσια αυτά αρπαχτικά θηρία, που λέγονται άνθρωποι, δεν αξίζουν άλλη διακυβέρνηση από τον δεσποτισμό και την απολυταρχία. Μο­νάχα ένας απόλυτος άρχοντας μπορεί να τους τιθασέψει. Τέτοιες ιδέες είναι φυσικό να θεμελιώνουν, να δικαιολογούν ή να υποθάλπουν την ανελευθερία και την καταπίεση στις κοινωνίες. Και εκείνοι που διατυπώνουν τέτοιες ιδέες, εκλογικεύοντας σε φιλοσοφικό επίπεδο τις ανορθόλογες παρορμήσεις τους, και από ματαιοδοξία τείνουν να αποχτήσουν δύναμη, αποτελούν επικίνδυνες εστίες φωτισμού μέσα στον κόσμο. Αυτοί μπορούν να φωτίζουν τους ανθρώπους να προχω­ρούν πάνω σε δρόμους που οδηγούν στην καταστροφή, ακόμα κι αν οι ίδιοι κατέχονται από τις πιο καλοπροαίρετες προθέσεις. Γενικά, θέλοντας οι φιλόσοφοι να περάσουν σαν καθοδηγητές, στοχαστές που υποδείχνουν έναν ανώτερο κόσμο ηθικής, κάνουν στην πραγμα­τικότητα πολύ μεγαλύτερο κακό από το κακό που λένε πως θέλουν να θεραπεύσουν.

Η πιο επικίνδυνη μορφή θα ήταν βέβαια ο φιλόσοφος - βασιλιάς. Ο Καντ παρατηρεί: «ότι βασιλιάδες θα φιλοσοφούν ή φιλόσοφοι θα γίνονται βασιλιάδες, δεν πρέπει να το αναμένουμε αλλά και ούτε να το επιθυμούμε- γιατί η κατοχή της δύναμης φθείρει αναπόφευκτα την ελεύθερη κρίση του λόγου». Αν η κατοχή της δύναμης διαφθείρει, η κατοχή της δύναμης που αντλείται από τη γνώση της αλήθειας και του απόλυτου διαφθείρει απόλυτα. Τί θα ήταν λοιπόν μια πολιτεία με βασιλιά τον φιλόσοφο; Ό π ω ς λέει ο Ράιτ Μιλς, «αν ο φιλόσοφος

102

γινόταν βασιλιάς, δεν θα έβλεπα την ώρα να εγκαταλείψω το βασίλειο του».

Αλλ' αν ο φιλόσοφος θα είχε πάρει ποτέ στα χέρια του τις τύχες του κόσμου, δεν θα είχε μάλλον τί να κάνει μ' αυτόν. Γιατί, αυτό που πραγματικά κάνει, φαίνεται να περιγράφεται κατάλληλα με την εικόνα του Μονταίνι: «ο κόσμος είναι μια μπάλα που ο θεός την άφησε στους φιλοσόφους να την κλωτσάνε όπως θέλουν». Οι άνθρωποι δεν θα ήταν πρόθυμοι να μπουν στο τρελό αυτό παιχνίδι, να ακολουθούν τους φιλοσόφους στις αυθαίρετες κινήσεις και υψηλές πτήσεις της σκέψης τους.

30. Ο Λ Ο Γ Ο Σ - Δ Υ Ν Ά Σ Τ Η Σ

Από πολύ παλιά, από τον καιρό κιόλας του Πυθαγόρα κυριαρχεί η μορφή του φιλόσοφου - πατέρα. Είναι ο σοφός δάσκαλος που περι­τριγυρίζεται από τους μαθητές του, ένας πνευματικός πατέρας που έχει γύρω τα παιδιά του. Γενικά, βλέπει τους άλλους σαν παιδιά και όχι σαν αδέλφια του. Επειδή μάλιστα τις ιδέες του τις θεωρεί σαν πολύτιμη περιουσία που θα μπορούσε να κληροδοτήσει στους μαθητές του, για να την καλλιεργήσουν πιο πέρα και να την αναπτύξουν, είναι φυσικό να επιβά>Λεί στην πράξη ένα πατριαρχικό πνεύμα, που δεν αφήνει πολλά περιθώρια ελευθερίας και κριτικής στα μέλη της οικο­γένειας. Ο δάσκαλος συμπεριφέρεται σαν ιδιοκτήτης και διαχειριστής της αλήθειας· οργανώνει το χώρο, διανέμει και διδάσκει τους ρόλους, ασκεί εποπτεία και έλεγχο. Από τον Πυθαγόρα, το πρώτο παράδειγμα, ως τον Φίχτε, τον Σέλινγκ και τον Χέγκελ, ο φιλόσοφος - πατέρας δημιουργεί αλλά και ασκεί εξουσία πάνω στα πνευματικά του τέκνα. Κι αυτά του οφείλουν, βέβαια, αμέριστη τιμή και σεβασμό. Ο πατέρας αγαπά τα παιδιά του και, αγαπώντας τα, τα ορίζει. Δύσκολα πάει κανένας ενάντ ια σ' εκείνον που τον αγαπά. Γιατί η αγάπη υποδουλώ­νει· και η απόλυτη αγάπη υποδουλώνει απόλυτα.

Φιλόσοφοι που πέτυχαν να δημιουργήσουν σπουδαία έργα, όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Ντεκάρτ, ο Χιούμ, ο Καντ, ο Χέγκελ, αρνήθηκαν να παρουσιαστούν σαν παιδιά μεγάλων πατέρων. Αυτοί δεν ήρθαν βέβαια στον κόσμο από τον ουρανό· ωστόσο, υπήρξαν αυτοδημιούργητοι με το σχετικό νόημα πως μετουσίωσαν, με δική ιους δημιουργική δύναμη, όλα όσα κληρονόμησαν από τους πνευμα­τικούς τους πατέρες.

Αλλ' είτε είναι αυθεντικοί δημιουργοί είτε απλοί κληρονόμοι προβλημάτων και ιδεών που αναπτύχθηκαν προηγουμένως, είναι άνθρωποι ξεχωριστά φιλόδοξοι. Πασχίζουν για δύναμη (διανοητική,

ί03

πρώτα και κύρια) και εί\'αι πρόθυμοι να θυσιάζουν στο μαυσωλείο της δύναμης τις ίδιες τις ιδέες τους. Γιατί αυτές πρέπει κάθε φορά να συμμορφώνονται με την πραγματικότητα.

Οι φιλόσοφοι κάνουν πολιτική, ακόμα κι αν δηλώνουν πως δεν πολιτικολογούν. Συνειδητά ή ασύνειδα, παίζουν το παιχνίδι της. Δεν είναι, όπως συνήθως πιστεύει ο κόσμος, αθώοι ονειροπόλοι παρά άνθρωποι που μάχονται για τον κόσμο, έστω τον κόσμο των ονείρων τους. Σπάνια αντλούν δύναμη από τις μάζες, ώστε να εκφράζουν τις ιδέες, τα ενδιαφέροντα και τα ιδανικά των αγωνιζόμενων ανθρώπων.

Συχνά υπηρετούν την κατεστημένη τά£η πραγμάτων και σπάνια εργάζονται για την αι^ρώπηη απελευθέρωση- ή ακόμα στοχάζονται στο όνομα μιας πολιτικά ουδέτερτις φιλοσοφίας. Και τότε κάνουν πολιτική. Και όλοι εκείνοι που δικαιολογούν την κατεστημένη κοι­νωνία και την υποστηρίζουν καθώς κι εκείνοι που ασκούν κριτική ενάντια σ' αυτήν έχουν ανάγκη από ιδέες, που η φιλοσοφία είναι η κυριότερηπηγήτους. Παρ 'όλο δηλαδή που η φιλοσοφία δεν είναι δραστηριότητα πολύ ανοιχτή στον κόσμο, οι ιδέες της χρησιμεύουν συχνά σαν προζύμι για ιδεολογικές ζυμώσεις και καλλιέργειες, που είναι πάντοτε σύμφυτες με τις πρακτικές δραστηριότητες και κινη­τοποιήσεις των ανθρώπων.

Πολιτική βέβαια δεν σημαίνει απλά και μόνο δραστηριότητα μέσα από ιδέες- σημαίνει μαζί και δραστηριότητα για ιδέες, αναζήτηση και καλλιέργεια νέων ιδεών. Ως κριτική μάλιστα πράξη, σε χώρους ιδιαίτερα όπου κρίσιμες καταστάσεις ζητούν διεξόδους για νέα ανοίγ­ματα, η πολιτική έχει ανάγκη από τα κριτικά όπλα της φιλοσοφίας.

Η πολιτική είναι στη φιλοσοφία αναπόφευκτη. Οι δημιουργοί, ωστόσο, προβάλλονται σαν σπάνια άτομα, που ξεπερνούν την καθη­μερινή πραγματικότητα και επιδίδονται στην αφηρημένη σκέψη εκλογικεύοντας προσωπικά τους βιώματα και εσωτερικές ανησυχίες. Η φιλοσοφία παρουσιάζεται έτσι σαν το «λουλούδι της μοναξιάς», πολυτέλεια του πνεύματος για ορισμένα μοναχικά και παράξενα άτομα, μια αθώα, άδολη, απολιτική εκδήλωση του νου.

Αναρωτιόμαστε αν είναι καθόλου δυνατή μια τέτοια εκδήλωση. Αν η πολιτική είναι δράμα, θα μπορούσαν τάχα οι φιλόσοφοι, άν­θρωποι που προτείνουν ιδέες για την υπόθεση και την εξέλιξη αυτού του δράματος, να μένουν αδιάφοροι και αμέτοχοι θεατές; Και όταν ο στοχασμός τους παρατεέμπει ευκαιριακά μονάχα στην πολιτική δράση ή στην αποφυγή της, όταν υπαγορεύει απολιτικές στάσεις, πολιτική ουδετερότητα ή εφεκτικότητα, δεν παραμένουν οι ίδιοι δρώντα πρό­σωπα στην πολιτική σκηνή; Ενώ ο Ηράκλειτος αποφασίζει να μη

104

μετέχει ιχια στην πολιτική, εκδηλώνει με την αποχή του από τα κοινά της πόλης του (της Εφέσου) ορισμένα πολύ σαφή και ζωη ρά πολιτικά ενδιαφέροντα. Διαδηλώνει φανερά τη δυσαρέσκεια και την πικρία του για την πτώση της αριστοκρατίας και την εξορία του αριστοκρα­τικού φίλου του Ερμόδωρου και δηλώνει πως θα προτιμούσε να παίζει ζάρια με μικρά παιδιά στο ιερό της Αρτέμιδας παρά να ασχο­λείται με τα κοινά στη δημοκρατική πολιτεία. Άλλωστε, οι πολλοί είναι γ ι ' αυτόν ανίδεοι και ο ένας, ο άριστος, είναι μονάχα πολύτιμος· αυτός αξίζει πιο πολύ από μύριους.

Ακόμα και όταν οι φιλόσοφοι αρνούνται να κάνουν πολιτική ή προβάλλουν μια φιλοσοφία ιδεολογικά ουδέτερη, και τότε, χωρίς να το συνειδητοποιούν, κάνουν ιδεολογία και πολιτική. Στο λεξιλόγιο τους η ιδεολογία μπορεί να ονομάζεται συνείδηση, σκέψη, ή γνώση. Αλλά με οποιοδήποτε όνομα, η ιδεολογία είναι στη φιλοσοφία ανα­πόφευκτη. Και οι φιλόσοφοι κάνουν πολύ ωραία μέσα από τα έργα τους πολιτική, χίορίς απαραίτητα να καταγίνονται με πολιτικά ζητή­ματα. Όταν μά>.ιστα, καθώς συχνά παρατηρείται, οι φιλόσοφοι δε βλέπουν τον κόσμο κατάματα, αλλά βλέπουν τα πράγματα λοξά και οι βολές τους πάνε πλάι στα πράγματα, οι λοξές ιδέες τους έχουν κι αυτές σαφή πολιτική σημασία. Κι όταν κάποιοι στοχαστές δραπετεύ­ουν από τον κόσμο καταφεύγοντας σε εσωτερική ξενιτειά, και τότε ο πολιτικός αντίχτυπος του στοχασμού τους είναι αναπόφευκτος.

Η «καθαρή φιλοσοφία» είναι μύθος. Δεν υπάρχει φιλοσοφική συνείδηση ελεύθερη από ενδιαφέροντα και σκοπούς. Αυτή παράγει θεωρία και ιδεολογία μαζί. Και είναι πολιτική συνείδηση, μια και δίνει έκφραση, σχήμα και νόημα στον κόσμο.

Οι φιλόσοφοι μάλιστα είναι συχνά επιρρεπείς στις ολοκληρω­τικές παραστάσεις και δύσκολα αντιστέκονται στον πειρασμό των μεγάλων ιδεών. Έτσι κάνουν φιλοσοφία που φαντάζει σαν μεγάλη πολιτική. Το απατη/νό όνειρο που συνεπαίρνει και αιχμαλωτίζει το νου τους είναι η μεγάλη ιδέα της γνώσης που είναι ρυθμιστική για όλη την ανθρωπότητα. Είναι η μεγάλη πολιτική, η πολιτική του λόγου και της αλήθειας. Από το όνειρο αυτό της αλήθειας, που σημαίνει διάταξη των πάντων με λόγο και ρυθμό, είναι συνεπαρμένοι μεγάλοι φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτων, ο Πλωτίνος, ο .Αυγουστίνος, ο Θωμάς ο Ακινάτης, ο Ντεκάρτ. ο Σπινόζα, ο Φίχτε, ο Χέγκελ. Αλήθεια στη μεγάλη πολιτική σημαίνει λόγο και τάξη. Γιατί, πολιτεία είναι η κινητή εικόνα του λόγου. Αυτός εκτελεί εξουσιαστικά λειτουργίες διακόσμησης και ομαλοποίησης. Είναι ο λόγος - δυνάστης, που φτάνει να θέλει την ε^ /̂καθίδρυση μορφών διανοητικής αριστοκρατίας

105

στον κόσμο (όπως π.χ. στην πλατωνική πολιτεία). Η ιστορία αυτού του λόγου είναι μάλλον ιστορία ειδώλων και έμμονων αυταπατών. Είναι η ιστορία του φιλοσοφικού λόγου που μόνος του έπλεξε γύρω του το φωτοστέφανο της δόξας.

Ο λόγος αυτός, εξουσιαστικός και κυρίαρχος, οπλισμένος με το ακαταμάχητο όπλο της αλήθειας, λειτουργεί σαν επικίνδυνη εστία φωτισμού στην πολιτεία και πηγή ολοκληρωτικών ιδεών. Η συνείδηση λοιπόν που προβάλλει ή υποβάλλει αυτό το λόγο, σαν φως που φωτίζει κάθε άνθρωπο ερχόμενο στον κόσμο, μπορεί να ελεγχθεί σαν «κακή συνείδηση». 'Ενα είδος προέκτασης του εξου­σιαστικού αυτού λόγου στην εποχή μας ενσαρκώνει το νέο διανοού­μενο αστυνομικό σώμα που συγκροτεί η σύγχρονη φιλοσοφική ανάλυση. Λίγο-πολύ μυστική, η αστυνομία αυτή επαγρυπνεί για την τήρηση ορισμένων κανόνων του λόγου. Σύμφωνα με τον ορισμό του 'Αερ, ο φιλόσοφος είναι ένα είδος διανοούμενου αστυνόμου που «παρακολουθεί να μην περάσει κανένας το ορόσημο, να μην εισέλθει στη σφαίρα της μεταφυσικής». Είναι, θα λέγαμε, ένας μετρημένος και ήπιος λόγος που αστυνομεύει διακριτικά τη γλώσσα.

Αλλά ο περήφανος και αλαζονικός λόγος - δυνάστης της παρά­δοσης δεν αναπαράγεται πια σήμερα. Και η παλινόρθωση της φιλο­σοφικής μοναρχίας στον κόσμο είναι τώρα μάλλον αδύνατη. Ο αυτοκράτορας λόγος καταγγέλλεται σαν δύναμη που αιχμαλώτισε και υπόταξε επί πολλούς αιώνες τους ανθρώπους και τους έκανε να σκέφτονται και να ενεργούν με είδωλα. Η καταγγελία αυτή περνά τελεσίδικα στη σημερινή εποχή, που φαίνεται πως σημειώνει ορι­στικά το τέλος των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών (στη γαλλική σκέψη, για παράδειγμα, κατά την ιστορική στιγμή που σήμανε το τέλος του πολέμου της Αλγερίας). Τώρα, η μεγάλη φιλοσοφία φαντάζει σαν δονκιχωτική περιπέτεια, μια σκιαμαχία γύρω από την αλήθεια. Και οι φιλόσοφοι, πνεύματα που επισκοπούν τον κόσμο από ψηλά και κρίνουν τα πράγματα από ανώτερη σκοπιά, μπορούν να φανούν όμοιοι με παιδιά που κατασκευάζουν παιχνίδια για τον κόσμο, με την αυταπάτη πως δημιουργούν τον κόσμο στην αληθινή μορφή του.

Στην πραγματικότητα οι φιλόσοφοι, αυτοί οι αετοί του πνεύμα­τος, δεν παύουν να είναι ανθρώπινα, πολύ ανθρώπινα πλάσματα - πολιτικά ζώα, ντυμένα απλά με ουδέτερη αμφίεση.

Ακόμα και στη σημερινή μεταφιλοσοφική σκέψη, που αναμε-τράται με την παραδοσιακή, η πολιτική είναι αναπόφευκτη. Απαι­τείται μονάχα μια αναθεώρηση της σχέσης φιλοσοφικού στοχασμού

106

και πολιτικής. Γιατί ο σύγχρονος φιλοσοφικός στοχασμός εκφράζει κανονικά ένα κόσμο, τον κόσμο μας, που αφήνει πίσω του τη φιλοσοφία και την πολιτική σαν μορφές αλλοτρίωσης. Οι μορφές αυτές θα μπορούσαν να συντελεστούν και να καταργηθούν μέσα μόνο από μια ριζική αλλαγή του κόσμου που τις γέννησε και τις ανέπτυξε. Αλλά, όπως είναι τώρα ο κόσμος, η φιλοσοφική συνείδηση δε μπορεί παρά να καλ>νΐεργεί μια δευτερογενή σκέψη. Με κατάλληλη δίαιτα και θεραπευτική αγωγή, αναγνωρίζει την αλόγιστη λαιμαργία και παχυσαρκία στον πρότερο, τον φιλοσοφικό της βίο, ταχτική που οδήγησε τη φιλοσοφία στο θάνατο της. Μπορεί τώρα να ανα­γνωρίσει σαν δουλική και άκριτη την προηγούμενη εξάρτηση της από τη γοητεία και τις σαγηνευτικές δυνάμεις της γλώσσας, αποφα­σισμένη να ακολουθήσει μια νέα δίαιτα και να κάνει καινούρια καριέρα φιλοσοφικής εργασίας.

Οι στοχαστές που σταδιοδρομούν σήμερα σε νέες μορφές φι­λοσοφικής δραστηριότητας (π.χ. στην ανάλυση, την ερμηνευτική, τη θεωρία ή την ιστορία της επιστήμης) γεννήθηκαν πολύ αργά για φιλοσοφία — αυτή είναι προπολλού τελειωμένη υπόθεση — και ίσως πολύ πρόωρα για πολιτική. Καθώς τώρα, μετά το τέλος της παράστασης, τα φώτα έχουν χαμηλώσει και συντελείται το έργο της κριτικής, της ταξινόμησης και της αξιολόγησης των πεπραγμένων, η φιλοσοφία γίνεται δευτερογενής λόγος (λόγος περί λόγου) και, αντίστοιχα, πολιτική δευτέρου βαθμού. Δε μπορεί να γίνει αλλιώς: μπορεί τάχα η κριτική του δράματος να είναι δράμα;

107

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Διανοητ ική βία

3!. Η Ρ Α Β Δ Ο Ζ Τ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ Κ Α ί Η Ρ Α Β Δ Ο Σ Τ Η Σ Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ

Αν και οι φιλόσοφοι κάνουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο πολιτική, ωστόσο αυτοί δεν είναι ̂ /νωστοί στον κόσμο σαν αγωνιστές. Ελάχιστοι είναι εκείνοι που έδωσαν μάχες για την κοινωνία και τον κόσμο. Οι φιλόσοφοι είναι μάλλον άνθρωποι φιλήσυχοι και φιλειρηνικοί. Επι­δίδονται σε υψηλές θεωρίες και τυνευματικές ενατενίσεις, που απέχουν πολύ από τις καθημερινές ανησυχίες των ανθρώπων και τις μάταιες ταραχές τους.

Ενώ όμως αυτοί δεν είναι αγωνιστές στον κοινωνικό και πολιτικό στίβο, επιδείχνουν μεγάλη μαχητικότητα όταν πολεμούν τις ιδέες των αντιπάλων τους, ή — πράγμα που είναι το ίδιο — όταν υποστηρί­ζουν τις δικές τους ιδέες. Συχνά, αγωνίζονται παθιασμένα και δίνουν σκληρές μάχες στο στίβο των ιδεών. Είναι μάλιστα παρατηρημένο πως αυτοί σπάνια γιορτάζουν νίκες ή, όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, δεν τις χαίρονται για πολύ. Συνήθως υποφέρουν σκληρά στους αγώνες τους με τους φιλοσοφικούς και ιδεολογικούς τους αντιπάλους. Και οι διαμάχες τους σπάνια αναφέρονται σε ζωτικά προβλήματα της κοι­νωνίας, σε ζητήματα της ηθικής, της θρησκείας και της πολιτικής· αναφέρονται πιο πολύ σε μεταφυσικά προβλήματα, θεωρητικά ζητή­ματα και σχολαστικές λεπτομέρειες, που αφήνουν αδιάφορους τους πολλούς ανθρώπους. Όταν καμιά φορά μπαίνουν φανερά στις φι­λοσοφικές συζητήσεις ζωτικά ενδιαφέροντα {που συνήθως συγκα­λυμμένα μονάχα υπόκεινται), οι διαμάχες γίνονται βίαιες. Γενικά, στη φιλοσοφική αρένα βλέπει κανένας μεγάλη μαχητικότητα και σκληρότητα, πάθος και μανία, μόνο που οι αντίπαλοι εμφανίζονται σα να μάχονται σ' έναν ξεχωριστό κόσμο, στη σφαίρα των ιδεών, ενώ τέτοιες διαμάχες αντανακλούν απλά σε θεωρητικό επίπεδο τον

κοινωνικό ανταγωνισμό. Η φιλοσοφία δε θεωρείται συνήθως ττηγή υλικής βίας και κατα­

πίεσης. Διαφορετικά από τη θρησκεία, που στο όνομα της έγιναν φριχτά βασανιστήρια και εγκλήματα, πόλεμοι και μαζικοί φόνοι, και διαφορετικά από την επιστήμη, που μπαίνει συχνά στην υπηρεσία της ανθρώπινης επιθετικότητας και του ιμπεριαλισμού, η φιλοσοφία δεν είναι γνωστή σαν δύναμη συνδεμένη με τη βία και την τρομοκρα­τία.

Στην παράδοση αναφέρονται κάποια βίαια περιστατικά που έγιναν με φιλοσοφική αφορμή ή αιτία. Διηγούνται λογουχάρη πως συνέβη κάποτε στην Ιένα να χτυπηθούν δύο σπουδαστές για την Κριτική τον καθαρού λόγου του Καντ. Ένας σπουδαστής είπε έναν άλλο πως το βιβλίο αυτό είναι τόσο δύσκολο, που θα έπρεπε αυτός {ο συνάδελφος) να σπουδάζει ακόμα τριάντα χρόνια για να μπορέσει να το καταλάβει. Κι εκείνος, αντί να του δώσει μια απάντηση, τον κάλεσε σε μονομαχία προτιμώντας να του δώσει ένα χτύπημα. Αλλά περιστασιακά συμβά·̂ /τα σαν αυτό ή περιστατικά βίαιης αντι­παράθεσης ανάμεσα σε φιλοσόφους και σε οπαδούς τους, ελάχιστα μπορούν να δικαιολογήσουν την άποψη πως η φιλοσοφία υπήρξε εστία και πηγή βίας στις ανθρώπινες κοινωνίες.

Είναι γεγονός πως ιδέες φιλοσόφων, όπως του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Χομπς, του Φίχτε, του Σέλινγκ, του Χέγκελ, χρησι­μοποιήθηκαν για ναπροκαλέσουν,να εμπνεύσουν ή να δικαιολο'^/ήσουν βίαιες πράξεις, συγκρούσεις και εγκλήματα. Αλλ' αυτό δε σημαίνει πως οι φιλόσοφοι διατύπωσαν ιδέες για να τις διαθέσουν σαν όργανα και όπλα στην υπηρεσία της βαρβαρότητας και της τρομοκρατίας, της επιθετικότητας και της τυραν^/ίας ανάμεσα στους ανθρώπους.

Εκείνο μονάχα που αποτελεί σύμφυτο χαρακτηριστικό της φι­λοσοφικής θεωρίας είναι η διανοητική βία, που εύκολα επεκτείνεται και απλώνεται στον κόσμο. Η φιλοσοφία που, αν είχε αρκετή αυτο­γνωσία, θα ένιωθε σαν παιδί της έλλειψης και της ανάγκης, της ατέλειας και της άγνοιας, προβάλλεται α'.π;ίθετα σαν πληθωρική και απόλυτη σκέψη, πηγή της σοφίας και της αλήθειας. Η αλήθεια εδώ είναι άπληστη δύναμη, προορισμένη να επικρατήσει παντού — στην ανάγκη και με τη βία. Είναι δύναμη ικανή να πείθει όλους τους ανθρώπους, ακόμα και τους εχθρούς.

Αλλά υπάρχει τάχα θέση για την αλήθεια και τη βία μέσα σ' ένα κόσμο διαλόγου; Αυτοί που μετέχουν στο διάλογο ανταλλάσσουν βέβαια μεταξύ τους λόγους και επιχειρήματα - όχι γροθιές και σφαίρες. Κι αν η φιλοσοφία λειτουργούσε αποκλειστικά και μόνο με

!09

λόγο και επιχειρήματα, δεν θα ήταν απλώς άσχετη με τη βία αλλά και εχθρική προς αυτήν. Πραγματικά, υπάρχουν άνθρωποι που πιστεύουν πως η βία αποτελεί στοιχείο ξένο προς τη φύση της φιλοσοφικής εργασίας ή, πράγμα που είναι το ίδιο, πως η φιλοσοφία αποτελεί βασίλειο του επιχειρήματος. Ένας απ ' αυτούς, ο Βάισμαν, λογικός θετικιστής, λέει: «Κανένα φιλοσοφικό επιχείρημα δεν τελειώνει μ' ένα 'δπερ εδει δεϊξαι'. ' Οσο ισχυρό κι αν είναι, ποτέ δεν εξαναγκάζει. Δεν υπάρχει τρομοκρατία στη φιλοσοφία, ούτε με τη ράβδο της λογικής ούτε με τη ράβδο της γλώσσας».

32. Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α Κ Α Ι Τ Υ Ρ Α Ν Ν Ι Α

Αλλά τί συμβαίνει κάτω από τη φαινομενική αυτή ηρεμία και αθωό­τητα του φιλοσοφικού στοχασμού; Μήπως στην πραγματικότητα οι φιλόσοφοι προωθούν μέσα από τα θεωρητικά τους έργα μια βούληση κυριαρχίας; Ο Αντρέ Γκλυξμάν, που υποστηρίζει αυτή τη θέση (στο βιβλίο του Οι αρχιστοχαστές), θέλει να επιστήσει την προσοχή μας στη συνεργεία φιλοσόφων και τυράννων. Οι φιλόσοφοι κάνουν σε θεωρητικό επίπεδο αυτό που κάνουν οι τύραννοι στην πράξη: προ­βάλλουν μια βούληση για δύναμη. Απ ' αυτή την άποψη, μπορεί να γίνει κατανοητή και η θέση του Κοζέβ (στο έργο του Τυραννία και σοφία) πως δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στο φιλόσοφο και στον τύραννο. Γιατί, αν η τυραννία στη φιλοσοφία οφείλεται στην επιβολή μιας μονόπλευρης θεωρίας, που εφαρμόζεται απόλυτα πάνω στα πράγματα και τα σκεπάζει, αυτή δε διαφέρει ουσιαστικά από την τυραννία που επιβάλλεται στην πολιτεία με τη βία και που μπορεί να καταλύεται μόνο με χρήση βίας.

Το όνειρο της αλήθειας, που γίνεται πραγματικότητα με τη βία, δείχνει γιατί η φιλοσοφία είναι τυραννία. Η αλήθεια είναι ένα είδος πλάνης, μια και προσφέρεται σαν όνειρο ή σαν γνώση που δεν επιδέχεται συζήτηση. Αλλ' αν η αλήθεια είναι πλάνη, αυτή δικαιώ­νεται μέσα από την εφαρμογή της στην πράξη. Η πράξη ακυρώνει το λάθος και γίνεται όρος της αλήθειας. Άλλωστε, μια πραγματικότητα που υπάρχει — και η πιο βίαιη ακόμα — δε μπορεί να είναι λάθος. Η βιωμένη πραγματικότητα έχει εγγραφεί στην ιστορία και η επιτυχία της δεν κρίνεται μέσα σ' αυτήν. Το ερώτημα, λοιπόν, γιατί να νομιμοποιείται το λάθος θα μπορούσε μόνο να απαντηθεί από τη σκοπιά του τέλους της ιστορίας. Οι φιλόσοφοι επομένως σ' αυτό

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ νννν«.ίΓβ©!ηςυΪΓν.9Γ

μοιάζουν με τους τυράννους και τους δικτάτορες, γιατί προβάλλουν ένα όνειρο (τη ναλήθεια) σαν πραγματικότητα, όνειρο που θα μπορού­σε μόνο να γίνει ορατό από την τελική σκοπιά. Αλλά εμείς δεν βρισκόμαστε ποτέ στο τέρμα. Και δεν βρίσκονται εκεί ούτε εκείνοι που προβάλλονται σαν να είναι οπλισμένοι με τη δύναμη της α>.ήθειας, οχυρωμένοι στην τελική σκοπιά.

Οι μεγάλες ιδέες της ανθρωπότητας, ελευθερία, δικαιοσύνη, ειρήνη, ανθρωπιά, παρουσιάζονται έτσι κούφια λόγια. Ο διαφωτισμός, μάλιστα, που ήρθε με το μεγαλόπνοο πρόγραμμα να εμφυτεύσει στους ανθρώπους τις μεγάλες ιδέες της αδελφοσύνης, της ισότητας, της δικαιοσύνης και της ελευθερίας, απελευθερώνοντας τους από τους μύθους και τη θρησκεία, την προκατάληψη και τη δεισιδαιμονία, κατάντησε και καταντά πάντοτε θύμα μύθων σαν αυτούς που ο ίδιος καταστρέφει. Με όρους της Λια?<,εκτικής του Διαφωτισμού των Χορκ-χάιμερ και Αντόρνο, «ο διαφωτισμός συμπεριφέρεται προς τα πράγ­ματα όπως ο δικτάτορας προς τους ανθρώπους. Γνωρίζει τα πράγματα στο βαθμό που μπορεί να τα χειρίζεται. Ο άνθρωπος της επιστήμης γνωρίζει τα πράγματα στο βαθμό που μπορεί να τα κατασκευάζει». Οι δικτάτορες, ενώ χειρίζονται πολύ καλά τον μυθικά κώδικα και εκφω­νούν προς το λαό, εν ονόματι της αλήθειας, μεγαλόσχημους λόγους περί ισότητας και δικαιοσύνης, ελευθερίας και ειρήνης, επικαλούνται το Λόγο σαν έσχατη δύναμη. Όταν επικαλούνται το Λόγο, εννοούν πως κατέχουν τανκς. Με τα λόγια του Χορκχάιμερ, «υπήρξαν αρκετά ορθολογιστές ώστε να τα κατασκευάσουν άλλοι θα ήταν αρκετά ορθολογιστές ώστε να υποχωρήσουν μπροστά τους, Μέσα στα όρια του φασισμού, το να αχυηφά κανείς αυτό το Λόγο είναι έγκλημα καθοσ ίωσης».

33. Π Ο Λ Ε Μ Ι Κ Η Μ Α Ν Ι Α

Επειδή η φιλοσοφία σ' όλη τη σταδιοδρομία της δεν παραιτήθηκε ποτέ από το όνειρο της αλήθειας, παρουσιάζεται τώρα σαν μια ευφάνταστη και αλαζονική μορφή σκέψης. Και με την περηφάνεια της καταχτημένης οΛήθειας (που κείται βέβαια πέρα από κάθε κριτική), είναι φυσικό να γίνεται σκέψη βίαιη και επιθετική. Μερικές φορές ξεπερνά τα στενά όρια των κύκλων της και προκαλεί ανησυχία στον κοινωνικό περίγυρο. Ο Φίχτε ανέπτυξε με τη δογματική του σκέψη μια επιθετικότητα, που έγινε περίφημη, και μια συνειδητή τάση να έρχεται σε σύγκρουση με οποιονδήποτε διαφωνούσε μαζί του. Ο ίδιος περιγράφει αυτή την τάση του λέγοντας:« Όποιος θέλει να δει ανανεωμένες τις έριδες του Λέσινγκ, αυτός ας λογαριαστεί μαζί

μου. Είναι αλήθεια πως έχω να κάνω πιο σοβαρά πράγματα από το να χτυπιέμαι με το σκυλί που βγαίνει από το καττηλειό' αλλά, με την ευκαιρία, το να τινάζει κανένας άγρια κάποιον, ώστε να εξαφανίζεται στους άλλους η όρεξη, δεν είναι κακό». Και η μαρτυρία του δικαστή ' .Α,νσελμου Φόυερμπαχ: «Είναι επικίνδυνο να κάνεις καυγάδες με τον Φίχτε. Είναι ένα ανήμερο θηρίο που δεν ανέχεται καμιά αντίσταση και κάθε εχθρό της ανοησίας του τον παίρνει για προσωπικό εχθρό. Είμαι πεπεισμένος πως αυτός θα ήταν ικανός να παίζει έναν Μωχάμετ, αν ήταν ακόμα η εποχή του Μίοχάμεηκαι να εισηγείται τη θεωρία του για την επιστήμη με σπαθί και φυλακή, αν η καθέδρα του ήταν βασιλικός θρόνος»-Στην αρχή της ακαδημαϊκής του καριέρας στην Ιένα ο Φίχτε δεν ήταν αντιπαθής. Πολλοί φοιτητές έβρισκαν τα μαθήματα του ελκυστικά και τα παρακολουθούσαν με μεγάλο ενδια­φέρον. Αλλά ο δογματισμός και το επιθετικό ταμπεραμέντο του δεν άργησαν να του δημιουργήσουν προβλήματα. ' Αρχισε να καταφέρε­ται ενάντια σε πρόσωπα και ομάδες, ακόμα και ενάντια στους φοιτη­τικούς συλλόγους που, καθώς έλεγε ο ίδιος, είχαν φτάσει να γίνουν αχαλίνωτοι. Οι φοιτητές θορυβούσαν στις παραδόσεις του και συμ-περιφέρονταν εχθρικά απέναντι του. Έφτασαν μάλιστα να ρίξουν πέτρες και να σπάσουν τζάμια στο σπίτι του και ακόμα να βρίσουν τη γυναίκα του στο δρόμο. Βέβαια, επεισόδια σαν αυτά θα μπορούσαν να συμβούν και σε καθηγητές που διδάσκουν θεολογία ή κοινωνιολογία. Αλλά ο Φίχτε ήταν φιλόσοφος που ο δογματισμός και η αλαζονεία τον έφεραν στη θέση να πιστεύει τυφλά πως εκείνος που κατέχει την αλήθεια οφείλει να την επιβάλει στους άλλους, ακόμα και με τη βία.

Γενικά, η διανοητική βία δεν αποτελεί ένα ασήμαντο ή αμελητέο φαινόμενο. Παρατηρείται πιο πολύ στις ανθρώπινες σχέσεις που αναπτύσσονται στην παραγωγή ιδεών, την καλλιέργεια και τη διάδοση τους. Και αποτελεί πολύ συνηθισμέ^/η κατάσταση στις σχέσεις πολ­λών φιλοσόφων μεταξύ τους. Επειδή μάλιστα η φιλοσοφία είναι κατεξοχήν α''/ταγωνιστική, καθώς εκφράζει σε θεωρητικό επίπεδο την κοινωνική διαμάχη και σύγκρουση, ο πόλεμος μεταξύ των φιλο­σόφων δεν παίρνει μόνο τη μορφή κριτικής που ασκείται με λόγους και επιχειρήματα, παρά γίνεται πολεμική που κατεβαίνει συχνά και στο επίπεδο εκτόνωσης προσωπικών παθών.

Ο Ηράκλειτος χαρακτηρίζει τον Ξενοφάνη ανόητο και τον Πυθαγόρα αρχιτσαρλατάνο.

Ο Πλάτων διασύρει τους σοφιστές, τους φιλοσοφικούς και ιδε­ολογικούς του αντιπάλους, παρουσιάζοντας τους σαν απατεώνες και αγύρτες, δάσκαλους της ρΊ|τορικής σαν τέχνης της απάτης, εκμεταλ-

λευτές και μικροπραγματευτές ιδεών. Στη γνωστή εικόνα του Επίκου ρου, του δάσκαλου με την εσωτε­

ρική ευθυμία και ισορροπία, οι εχθροί του αντιτείνουν την εικόνα ενός μοχθηρού και αλαζόνα ανθρόΰπου. δασκάλου που δεν διστάζει να χρησιμοποιεί ανήκουστες βρισιές για να πολεμά τους αντιπάλους του.

Ο Ρουσώ, που έπασχε από μελαγχολία και υποχονδρία, βλέπει εχθρικά όλο το περιβάλλον, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται και φίλοι του άλλοτε του διαφωτισμού (Βολταίρος, Ντιντερό, Νταλαμπέρ και άλλοι). Σ' ιένα γράμμα του στο Βολταίρο γράφει; «σας μισώ». Ο Ρουσώ στέλνει στο Βολταίρο το δοκίμιο του Αόγος για την ανισότητα, όπου υποστη ρίζει τη φυσική καλοσύνη του ανθρώπου και ισχυρίζεται πως είναι οι θεσμοί που κάνουν τον άνθρωπο κακό και η ανισότητα που προέρχεται από την κοινωνική συμβατικότητα και από τα προνό­μια που οφείλονται σ' αυτήν. Και ο Βολταίρος του απαντά; «Πήρα το νέο σας βιβλίο εναντίον του ανθρώπινου γένους και σας ευχαριστώ. Ποτέ δεν έχει ξοδευτεί τόση ευφυία με μοναδικό σκοπό να μας εμφανίσει όλους ηλίθιους. Διαβάζοντας κανένας το βιβλίο σας, αι­σθάνεται την επιθυμία να περπατήσει με τα τέσσερα». Ο Βολταίρος χαρακτηρίζει τον Ρουσώ με όχι και πολύ κόσμια λόγια: τον λέει αρχιτρελό, τέρας, άγριο θηρίο, τσαρλατάνο, συκοφάντη, καρκίνωμα της λογοτεχνίας, περίττωμα του αιώνα.

Και ο Ντιντερό λέει για το Ρουσώ πως είναι ένας άνθρωπος που τον γεμίζει ανησυχία και δηλώνει πως δεν θα ήθελε να τον ξαναδεί· «θα μπορούσε να με κάνει», λέει, «να πιστεύω στην κόλαση και στο σατανά».

Για το Σπινόζα έχουν ειπωθεί ιδιαίτερα σκληρά λόγια. Ο Βολ­ταίρος λέει πως το σύστημα του Σπινόζα «είναι οικοδομημένο πάνω στην πιο τερατώδη κατάχρηση της μεταφυσικής» και ο Μπέιλ πως η αρχή του συστήματος του, ο θεός, είναι «η πιο τερατώδης υπόθεση που μπορεί να σκεφτεί κανένας, η πιο παράλογη ιδέα, διαμετρικά αντίθετη με τις πιο αυταπόδειχτες έννοιες του πνεύματος». Ο Τομάζι-ους, καθηγητής φιλοσοφίας στη Λιψία, περιγράφει τον Σπινόζα σαν ένα «γραφιά που τρέμει το φως», έναν βλάσφημο παλιοεβραίο και ύπατο αθεϊστή, ένα απαίσιο τέρας. Ο Λάιμπνιτς χαρακτηρίζει κείμενα του Σπινόζα ανυπόφορα ιταμά γραπτά, και ο Χάμαν, φίλος του Καντ, λέει για τον Σπινόζα πως είναι ένας ληστής του δρόμου και εγκλημα­τίας του υγιούς λόγου και της επιστήμης.

Και ο ίδιος ο Καντ δεν απέφυγε τα πυρά της πολεμικής. Ο Μωυσής Μέντελσον, φιλόσοφος του διαφωτισμού και του ιουδαϊσμού,

! ! 3

τον αποκαλεί «κοπανιστή ρι των πάντων» και ο Χέρντερ, που ήταν μαθητής του Καντ, θεωρεί την Κριτική «βασίλειο από ατέλειωτες χίμαιρες», χώρα έρημη από ανθρώπους.

Ο Σοπενχάουερ ισχυρίζεται πως απέναντι στις δικές του ιδέες, οι σκέψεις των προηγούμενων φιλοσόφων είναι σαχλαμάρες (με εξαί­ρεση μόνο τις σκέψεις του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Καντ και μερικών άγγλων φιλοσόφων). Για τον Φίχτε λέει πως διδάσκει σοφι­στείες, λέει κουραφέξαλα, κάνει λογοδιάρροια. Ο ίδιος απαιτεί να μη συγκαταλέγεται ο Σέλινγκ στην «αξιότιμη κοινωνία των στοχαστών» και θεωρεί τη σκέψη του κατεπίφαση φιλοσοφία, αυθάδη κομπορρη-μοσύνη. Και για τον Χέγκελ ξεστομίζει τόσες και τέτοιες βρισιές, που ποτέ ίσως δεν ειπώθηκαν από φιλόσοφο για φιλόσοφο: κατά τον Σοπενχάουερ, ο Χέγκελ είναι ελεεινός και παλιάνθρωπος. ξεμυαλι­σμένος και ανόητος, πνευματικό τέρας. .Αυτό που κάνει είναι καραγ-κιόζικη φιλοσοφία, κωλοφιλοσοφία, κούφια λογοδιάρροια, ένα πα-σάλειμμα από ανόητες, μανιακές λογομαχίες. Η διδασκαλία του είναι φιλοσοφική παλιατσαρία και τσαρλατανιά, φιλοσοφία της απόλυτης ανοησίας, ψευτοσοφία, φλυαρία τρελοκομείου. «Ο Χέγκελ», λέει, «ένας χωρίς ττνεύμα, σιχαμένος και αντιπαθητικός, αδαής τσαρλατά­νος, αυτός που με αδιαντροπιά χωρίς προηγούμενο, με προπέτεια και ηλιθιότητα πασάλειψε αυτά, που από τους πουλημένους οπαδούς του διακηρύχτηκαν σαν αθάνατη σοφία και από τους βλάκες έγιναν δεχτά σαν αληθινά, απόχτησε για ακολουθία του τον διανοητικό όλεθρο μιας ολόκληρης μορφωμένης γενιάς». Αυτός λοιπόν ο άν-θροοπος, που «πασάϊ^,ειψε την ανοησία όπως κανένας άλλος πριν απ' αυτόν», αυτός ο «δάσκαλος της ανοησίας», «μπορούσε επί τριάντα χρόνια να περνά στη Γερμανία σαν ο πιο μεγάλος φιλόσοφος».

Ο Σοπενχάουερ δεν διστάζει να εκδηλώνει άμεσα την επιθετική του μανία όχι μόνο ενάντια στον Χέγκελ αλλά και στον Φίχτε και τον Σλαϊερμάχερ, που περιβάλλονται με δόξα και φήμη σαν δάσκαλοι, ενώ ο ίδιος παρά τη ρητορική του δεινότητα διδάσκει μπροστά σε άδεια θρανία. Τους κατηγορεί λέγοντας πως είναι «υπηρέτες της θρησκείας και της άρχουσας τάξης». Και παρατηρεί πο)ς με την ασάφεια των λόγων τους, τη σκοτεινή γλώσσα και τα σοφίσματα τους καμώνονται πως δίνουν σάρκα και οστά στα πατροπαράδοτα αξιώματα, ενώ δεν κάνουν άλλο παρά να προσποιούνται οι ίδιοι και να παραπλανούν τους άλλους. Ο ίδιος βέβαια ο Σοπενχάουερ είναι ένας υποκριτής που με εντυπωσιακά και γοητευτικά λόγια θηρεύει μαθητές και οπαδούς, πρόθυμους να διαδώσουν τις ιδέες του. Και είναι στην πραγματικότητα ο ίδιος ένας υπηρέτης της άρχουσας

τάξης σαν τους συναδέλφους του που κατηγορεί. Το ! 848 δανείζει τα κυάλια του, που χρησιμοποιούσε στο θέατρο, σε αντεπαναστάτες αξιωματικούς που τα χρειάζονταν για να ρυθμίσουν καλύτερα τις βολές τοον πυροβόλων τους ενάντια στους αγωνιστές των οδοφραγ­μάτων. Δείχνεται μάλιστα πολύ απλόχερης, καθώς παραχωρεί ένα μέρος από την περιουσία του για να ενισχύσει τους ανάττηρους που χτυπήθηκαν πολεμώντας την επανάσταση. Και ο ίδιος δεν καθοδηγεί στη ζωή του άλλους αγώνες εκτός από μια οικογενειακή φιλονικία που προκαλείται από κάποια κληρονομιά.

Για τη φιλοσοφία του Σέλινγκ ο Φόυερμπαχ λέει πως είναι μια «φιλοσοφία της κακής συνείδησης», «μια θεοσοφική φάρσα του φιλοσοφικού Καλιόστρο του δέκατου ένατου αιώνα». Η φιλοσοφία του Σέλινγκ θεωρείται ακόμα σαν ένα παιχνίδι - φάρσα που πάει ως το απόλυτο κενό. Ενάντια μάλιστα στον Χέγκελ ο Φόυερμπαχ κάνει λόγο για «παραλογισμό του απόλυτου». Αλλά, ενώ μάχεται τη θεωρία του Χέγκελ χαρακτηρίζοντας την «μεθυσμένη φιλοσοφία», τρέφει την ελπίδα πως η φιλοσοφία θα γίνει στο μέλλο\' νηφάλια και πεζή.

Τα απλά αυτά περιστατικά αποτελούν μόνο σκόρπια δείγματα της επιθετικής μανίας που εκδηλώνουν συχνά οι φιλόσοφοι στις διαμάχες τους. Δεν είναι παραδείγματα μιας ολικής εικόνας του φιλοσοφικού πεδίου. Αν όμως οι φιλόσοφοι — και μάλιστα οι πιο μεγάλοι — κατηγορούνται μεταξύ τους για ανοησία, ηλιθιότητα και τσαρλατανιά, ποιος δικαιούται να μπει διαιτητής ανάμεσα τους;

Επειδή ο αγώνας εδώ είναι ο τυπικός τρόπος διεξαγωγής του παιχνιδιού και οι φιλόσοφοι διαφωνούν μεταξύ τους χωρίς προοπτική για μια τελική συμφωνία, είναι αδύνατο να βρεθούν κοινοί όροι προσδιορισμού του φιλοσοφικού ανταγωνισμού και κριτήρια για την αποτίμηση της έκβασης του. Αν οι φιλόσοφοι παρουσιάζονται καμιά φορά να συμφωνούν, η συμφωνία τους είναι συμβατική, επειδή θέλουν να πιστεύουν πως το φιλοσοφικό παιχνίδι είναι τίμιο και η κοινότητα των φιλοσόφων διαφέρει από ένα συνδικάτο τσαρλατάνων και απατεώνων. Αλλά ποτέ δεν έχουν εκθέσει συγκεκριμένα το πλαίσιο συμφωνίας που οριοθετεί εσωτερικά το φιλοσοφικό ανταγωνιστικό παιχνίδι. Απλά θέλουν να πιστεύουν πως η κοινότητα τους λειτουργεί σύμφωνα μ' έναν κώδικα τιμής.

34. Π Ρ Ο Β Λ Η Μ . Λ Ε Π Ι Κ Ο Ι Ν Ω Ν ί Α Σ

Αν και ο αγώνας προσφέρεται σαν το πιο κατάλληλο μοντέλο για την κατανόηση των σχέσεων των φιλοσόφων μεταξύ τους, ωστόσο είναι δύσκολο να καταλάβουμε μ' αυτό μερικά πολύ ενδιαφέροντα ζητή-

115

ματα της φίΛοσοφιας, οπως π.χ. τους όρους και τους κανόνες του ανταγωνιστικού παιχνιδιού, τη λειτουργία και την αξιολόγηση του.

Ας χρησιμοποιήσουμε τώρα ένα άλλο, πιο ανοιχτό μοντέλο: τον διάλογο. Ας υποθέσουμε πως οι φιλόσοφοι συναντώνται σε κοινό τραπέζι για να συζητήσουν τα προβλήματα τους. Επειδή η φύση της φιλοσοφίας βρίσκεται στη διαδικασία μετάδοσης της, οι φιλόσοφοι δεν κάνουν παρά να διαλέγονται μεταξύ τους, ακόμα και όταν δίνουν την εντύπωση πως μονολογούν. Αλλά ο διάλογος τους είναι πολύ προβληματικός και η επικοινωνία τους δύσκολη. Όπως συμβαίνει στις οικονομικές συναλλαγές, όπου διάφορα προϊόντα ανταλλάσ­σονται με βάση γενικά ισοδύναμα (τα χρήματα), ανάλογα στις φιλο­σοφικές συζητήσεις σαν γενικά ισοδύναμα ισχύουν οι έννοιες. Οι φιλόσοφοι σπάνια αναγνωρίζουν τη σταθερή ανταλλακτική αξία των γενικών εννοιών που χρησιμοποιούν οι άλλοι και τείνουν να αλλάζουν τους όρους τους, δίνοντας τελικά την εντύπωση πως η έλλειψη επικοινωνίας αποτελεί γενικό χαρακτηριστικό της φιλοσοφικής κοινότητας.

Η έλλειψη αυτή φαίνεται να έχει αναπτυχθεί στην ιστορία μαζί με τη διεύρυνση της κοινότητας από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή και την ανάπτυξη των μέσων πληροφόρησης (όπως η αδυναμία των ανθρώπων να επικοινωνούν μεταξύ τους αναπτύσσεται σήμερα μαζί με την ανάπτυξη και εξάπλωση των μαζικών επικοινωνιακών μέσων). Ο φετιχισμός της γλώσσας συνεπάγεται κι εδώ την αποδυνά­μωση της γλώσσας.

Οι φιλόσοφοι λοιπόν, που συναντώνται για να συζητήσουν τα προβλήματα τους, βρίσκονται αντιμέτοίποι μπροστά στο πρόβλημα της επικοινωνίας τους. Μπορεί αυτό να ονομαστεί το «Πρόβλημα των φιλοσόφων στο Δείπνο» (όπως ονομάστηκε στις μέρες μας το πρόβλημα της επικοινωνίας των ηλεκτρονικών υπολογιστών). Ας φανταστούμε τους φιλοσόφους καθισμένους γύρω γύρω στο τραπέζι, που στο μέσο του βρίσκεται σερβιρισμένη μια λαχταριστή μακαρονά­δα. Ένα πηρούνι βρίσκεται τοποθετημένο ανάμεσα σε κάθε δύο φιλοσόφους. Οι συνδαιτημόνες μπορούν να μιλούν όσο θέλουν μεταξύ τους, αλλά όταν πουν να φάνε και πιάσουν ο καθένας από ένα πηρούνι, τότε κανένας δεν θα έχει και δεύτερο πηρούνι να σερβιριστεί. Το αδιέξοδο μπορεί να κρατήσει όλο το βράδυ και οι φιλόσοφοι, επειδή κανένας δε δέχεται να δώσει το δικό του πηρούνι στον άλλο, θα πεινάσουν.

Στην επικοινωνία των υπολογιστών τέτοια αδιέξοδα λύνονται με το να χαράκτη ριστεί λ.χ. ένας υπολογιστής σαν «αφεντικό» ή με την

116

εφαρμογή στατιστικών μεθόδων. Αλλά το Πρόβλημα των Φιλοσόφων φαίνεται πως θα παραμείνει για πάντα άλυτο, γιατί στη χώρα της φιλοσοφίας δεν υπάρχουν ούτε αφεντικά ούτε ισότιμοι πολίτες που να διαλέγονται με ανοιχτές διαδικασίες ανταλλαγής λόγων και επι­χειρημάτων και με κοινά αναγνωρισμένες αρχές.

35. Κ Λ Ϊ Μ Α Α Ν Η Σ Υ Χ Ί Α Σ

Παρόλο που η φιλοσοφία συνδέθηκε με τη νοητική υπερβολή και την πνευματική αλαζονεία, δεν θεωρήθηκε ποτέ ανοιχτά επικίνδυνη δύναμη στον κόσμο. Οι πολλοί άνθρωποι, ακόμα και οι μορφωμένοι, ποτέ δεν ανησυχούν γι ' αυτήν. Τη βλέπουν μάλλον αδιάφορα. Σπάνια έχουν κάποια συγκροτημένη άποψη για τον κοινωνικό της ρόλο. Και δεν έχουν καμιά σαφή ιδέα για την απόδοση και την αξία της εργασίας αυτής. Υπάρχει τάχα καλή και κακή φιλοσοφία; Και με ποια κριτήρια αποτιμάται η απόδοση της; Εξαρτάται η αξία ενός φιλοσοφήματος από τη λογική του φιλόσοφου ή από τα αισθήματα και τις προθέσεις του;

Ο Φίχτε δίδασκε πως από το είδος της φιλοσοφίας που διαλέγει κανένας δείχνει τί άνθρωπος είναι. Ο καλός άνθρωπος επιλέγει μια καλή φιλοσοφία και ο κακός μια κακή φιλοσοφία. Ωστόσο, οι φιλόσοφοι, που είναι φυσικά άνθρωποι με αισθήματα (και τα αισθή­ματα δε μένουν, όπως θα ήθελε ο Χάιντεγκερ, έξω από τη φιλοσοφία), παρουσιάζουν μια πολύ ποικίλη εικόνα.

Υπάρχουν φιλόσοφοι που θυσιάστηκαν για τις ιδέες τους, όπως π.χ. η Υπατία από την Αλεξάνδρεια και ο Ιουστίνος ο μάρτυρας. .Λλλά οι φιλοσοφίες τους δε στέκονται στο ύψος της μεγάλης τους θυσίας.

Υπάρχουν, αντίθετα, άλλοι, όπως για παράδειγμα ο Φράνσις Μπέικον και ο Φίχτε, που ήταν άτομα ασυνεπή, μικροπρεπή, δια­φθαρμένα και που ωστόσο θεωρούνται μεγάλοι φιλόσοφοι.

Η σύγχρονη εποχή έχει να επιδείξει δύο στοχαστές πολύ άνισους μεταξύ τους: τον Γιάσπερς και τον Χάιντεγκερ. Και οι δύο καταθέτουν το 1933 τη μαρτυρία τους για το τί είναι αλήθεια. Αλλ' ενώ ο Χάιντεγκερ υπηρετεί το ναζισμό (σαν πρύτανης του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ) και το 1938 αρνείται να πάει στην κηδεία του Εβραίου δασκάλου του Χούσερλ, ο Γιάσπερς μένει κοντά στην Εβραία γυναίκα του Γερτρούδη· απολύεται από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης όπου δίδασκε και καταφεύγει στη μοναξιά. Ο Γιάσπερς μας συγκινεί σαν συνεττής ηθική και πολιτική προσωπικότητα, ενώ ο Χάιντεγκερ μας πείθει μόνο σαν ένα αληθινά δημιουργικό μυαλό.

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ νννννν.ίΓθβΙηςυΪΓγ.9Γ

Θα έπρεπε τάχα ο φιλόσοφος να είναι και πρότυπο ηθικής συμπεριφοράς; Ο Μαξ Σέλερ, που εισηγείται μια αξιόλογη ηθική διδασκαλία, θεωρεί τον εαυτό του καθοδηγητή φιλόσοφο αλλ' όχι και υποχρεωμένο να ακολουθεί το δρόμο της ηθικής που ο ίδιος διδάσκει. Δε θεωρεί τον εαυτό του σαν διαβάτη που βαδίζει μαζί με τους συνανθρώπους του το δρόμο της ζωής αλλά σαν οδοδείχτη που λέει στους διαβάτες προς τα πού πάει ο σωστός δρόμος. Ενώ ο Σέλερ διδάσκει πως υπάρχουν απόλυτες, αιώνιες αξίες και πως τον κόσμο των αξιών τον αποτελούν κατά βάση τα «καλά ήθη», αυτό δεν τον εμποδίζει να συμπεριφέρεται διαφορετικά στη ζωή του. Προβάλλει μάλιστα το επιχείρημα πως ένας φιλόσοφος σαν αυτόν γνωρίζει την αλήθεια, το νόημα της ζωής και της ιστορίας, αλλά θεωρώντας έτσι τον εαυτό του σαν απόστολο της αλήθειας δε σημαίνει πως πρέπει να τον προβάλει μαζί και σαν ηθικό πρότυπο. Λένε ότι ο Σέλερ, νεαρός υφηγητής κιόλας στο Πανεπιστήμιο της Ιένας (είχε εισηγηθεί κιόλας την ηθική του θεωρία), προκάλεσε σοβαρό- επεισόδιο σε βάρος κα-θη''/ητή που έκανε τον πρύτανη του να επέμβει και να του παρατηρήσει με μομφή πως δεν υπάρχει συνέπεια ανάμεσα στη διδασκαλία του και στη συμπεριφορά του. Και ο Σέλερ του απάντησε: «Κύριε πρύτανη, εγώ είμαι φιλόσοφος. Ως φιλόσοφος, είμαι μόνον οδοδείχτης. Και είναι στη φύση του οδοδείχτη πως αυτός δε μπορεί να βρίσκεται εκεί που παραπέμπει».

Ένα μεγάλο μέρος της παραδοσιακής φιλοσοφίας αποτελείται από δογματικές και καθοδηγητικές διδασκαλίες, που το πνεύμα τους προεκτείνει ανάμεσα σ' άλλους ο Σέλερ στη σύγχρονη εποχή των επιγόνων. Αλλά οι διδασκαλίες αυτές δεν κατανοούνται απλά και μόνο με τα αισθήματα και το ήθος των φιλοσόφων που τις διατύπωσαν, με τις προθέσεις και τους σκοπούς των δημιουργών τους. Γιατί τα έργα βγαίνουν μέσα από ευρύτερες κοινωνικές λειτουργίες και ιστο­ρικές συγκυρίες. Άλλωστε οι προθέσεις και τα αισθήματα των φιλοσόφων δύσκολα ανιχνεύονται, ακόμα κι αν εφαρμόζο^νται νέες μέθοδοι έρευνας (π.χ. ψυχαναλυτικές μέθοδοι).

Γενικά, η φιλοσοφία όεν προβάλλεται σαν κοινωνικά διαβλητή διανοητική εργασία. Οι φιλόσοφοι δεν ξεχωρίζουν ανάμεσα στους άλλους συγγραφείς σαν άνθρωποι με ιδιαίτερα καλές ή κακές προθέ­σεις. Θα μπορούσαμε άλλωστε να σκεφτούμε πως και με τις πιο καλές προθέσεις είναι δυνατό να γίνουν τα μεγαλύτερα κακά. Οι φιλόσοφοι γενικά δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο χρήσιμοι απ' όλους τους άλλους διανοούμενους (καλλιτέχνες, παπάδες, πολιτικούς, επιστήμονες, δασκάλους). Και παρ' όλα τα σφάλματα, τις ανοησίες

118

και τα πάθη που έχουν συνδεθεί με τη φιλοσοφία, δεν θα είχε τελικά νόημα να υποστηρίξει κανένας την άποψη πως οι φιλόσοφοι έκαναν κακό στον κόσμο. Ίσως, βέβαια, να μην ευεργέτησαν ιδιαίτερα την ανθρωπότητα αλλά μερικοί τουλάχιστο έχουν εξασφαλίσει αιώνια δόξα για το έργο τους.

Οι φιλόσοφοι είναι γενικά άνθρωποι φιλήσυχοι και φιλειρη­νικοί στις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους. Αλλά υπήρξαν άτομα και ομάδες που φέρθηκαν σε φιλοσόφους με μεγάλη βιαιότητα και σκληρότητα. Και τους οδήγησαν ακόμα και στο θάνατο.

Ο Σωκράτης για παράδειγμα δεν υπέφερε μόνο για τις ιδέες του αλλά και πέθανε γι ' αυτές. Είναι αλήθεια πως δέχτηκε σοφά ένα θάνατο αντάξιο της ζωής του. Και, ενώ είχε τη συνείδηση του καθαρή, αρνήθηκε να καταλογίσει σφάλμα σ' εκείνους που τον είχαν διώξει και καταδικάσει. Έμεινε μέσα στη νομιμότητα (όπως την ερμήνευε η εξουσία) θέλοντας μ' αυτό να δείξει πως τότε μόνον έχει κανένας δικαίωμα να κρίνει το νόμο όταν διακινδυνεύει να κριθεί απ' αυτόν (και όχι λ.χ. όταν δραπετεύει από την πολιτεία για να σωθεί — όπως του πρότειναν μαθητές του στη φυλακή).

Μια φιλόσοφος εξάλλου (από τα πιο σπάνια φαινόμενα), η Υπατία από την Αλεξάνδρεια, γυναίκα ονομαστή τόσο για την ομορ­φιά της όσο και για τη σοφία της, βασανίστηκε σκλη ρά και οδηγήθηκε σ' ένα τρομερό μαρτύριο: ένας φανατισμένος χριστιανικός όχλος έκανε επίθεση στο σπίτι της, την έβγαλε βάναυσα έξω και την έσερνε γυμνή στους δρόμους, ώσπου τη λυντσάρισε και την έκαψε. Η ελεύ­θερη κριτική σκέψη της Υπατίας δεν ήταν ανεχτή από τη θρησκευτική μονολιθικότητα.

Και ο Τόμας Μόρους καταδικάστηκε στο Αονδίνο σε θάνατο από τη βασιλική δικαιοσύνη, που δρούσε και πέρα από τα όρια του νόμου ασκώντας τρομοκρατία στον κόσμο και διώξεις ενάντια σ' εκείνους που, όπως ο Μόρους, τολμούσαν να ασκούν κοινωνική κριτική.

Καθώς δείχνουν τέτοια παραδείγματα, οι άνθρωποι δεν έβλεπαν πάντοτε τις ιδέες των φιλοσόφων σαν άδολα και αθώα παιχνίδια του πνεύματος. Στη νεότερη εποχή ο φιλόσοφος που έγινε πολύ γνωστός για τις διώξει;" του είναι ο Σπινόζα. Αν και ο ίδιος δεν επιζήτησε ποτέ τον αγώνα και πίστευε πως ο καθένας πρέπει να αφήνεται να ζει σύμφωνα με τη φύση του και να υπηρετεί πιστά την αλήθεια, ωστόσο δέχτηκε αττηνείς διώξεις και υπέφερε σκληρά για τις ιδέες του. Τις υποστήριξε άφοβα μπροστά στην κρίση των ανθρώπων και δέχτηκε με καρτερία τις συνέπειες της παρρησίας και ελευθερίας του. Στο

Π 9

κείμενο της καταδίκης του (αφορίστηκε στις 27 Ιουλίου του 1653 και αποβλήθηκε από τη Συναγωγή) λέγεται: «Οι αρχηγοί του Εκκλησια­στικού Συμβουλίου κάνουν γνωστό στους παρόντες πως, επειδή είχαν κιόλας από πριν πολλές πληροφορίες για τις ένοχες πράξεις και ιδέες του Μπαρούχ Σπινόζα, προσπάθησαν με ποικίλους τρόπους και υποσχέσεις να τον πείσουν να εγκαταλείψει τον άσχημο δρόμο που έχει πάρει. Επειδή όμως δε μπόρεσαν να τον κάνουν να αναγνωρίσει τα λάθη του, αλλ' αντίθετα ενισχυόταν μέρα με τη μέρα η πεποίθηση τους πως υποστηρίζει και παραδέχεται σοβαρές αιρέσεις, που τις διαδίδει κυνικά, καθώς και ότι πολλά άτομα, γνωστά για την ειλικρί­νεια τους, καταθέσανε σα μάρτυρες μπροστά στον επονομαζόμενο Σπινόζα, αυτός κρίθηκε ένοχος. Αφού λοιπόν η συνέλευση του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου εξέτασε την υπόθεση, αποφάσισε παμψηφεί να απαγγείλει τον αφορισμό του Σπινόζα και να τον αποβά­λει από το λαό του Ισραήλ».

Στη σημερινή εποχή πολλοί φιλοσοφούντες (π.χ. ο Μαρκούζε, η ΆντζελαΝτέιβις,ο 'ΕριχΦρομ,οΡάσελ,οΣαρτρ)έγινανγνωστοί στον πολύ κόσμο για τις διώξεις που δέχτηκαν, την παρρησία τους μπροστά στην εξουσία και για το ελεύθερο φρόνημα τους. Τέτοια παραδείγματα μαρτυρούν πόσο ψηλά ανεβαίνει ο φιλοσοφικός στο­χασμός, όταν μένει κανένας πιστός στις ιδέες και στις αρχές του, αδιαφορώντας για τις συνέπειες και αψηφώντας τους κατατρεγμούς.

Αλλά είναι αλήθεια πως οι φιλόσοφοι στη μέγιστη πλειονότητα τους ελάχιστα είναι γνωστοί σαν αγωνιστές. Ο φιλόσοφος είναι μάλλον ο τύπος του ήρεμου διανοούμενου που αποφεύγει τους αγώνες και αγαπά να στοχάζεται ήσυχα, πέρα από την καθημερινότητα με τις συνεχείς συγκρούσεις των ανθρώπων και τις ατέλειωτες ταραχές τους.

Ωστόσο η ηρεμία αυτή του φιλοσοφικού στοχασμού δεν καθη­συχάζει τους ανθρώπους, που συχνά είναι ανήσυχοι όταν βλέπουν να κινούνται ιδέες ολότελα διαφορετικές από τις δικές τους. Επειδή φιλοσοφία είναι ένα είδος εξόδου από τον ήσυχο και βολικό κόσμο των κοινών ανθρώπων, που έχουν τις πεποιθήσεις και τις βεβαιότητες τους χωρίς να είναι πρόθυμοι να τις συζητήσουν ή να τις αλλάξουν, οι φιλοσοφικές ιδέες ηχούν συνήθως σαν παράδοξα. Αν και πολλά πράγματα στον κόσμο αρχίζουν σαν παράδοξα και τελειώνουν σαν κοινοτοπίες, ωστόσο η φιλοσοφία παρουσιαζόταν πάντοτε σαν τέχνη του παράδοξου. Δημιουργούσε μερικές φορές ένα κλίμα πνευματικής ανησυχίας, διανοητικής ταραχής, ενόχλησης και αμφιβολίας. Επειδή έθετε σε αμφισβήτηση τις βεβαιότητες του κοινού νου, προκαλούσε

120

αισθήματα ανασφάλειας. Ο κόσμος έβλεπε συνήθως τον φιλόσοφο με δυσαρέσκεια και τον άκουγε με φόβο. Ήθελε κανένας να τον ρωτήσει για πολλά πράγματα. Αλλά ο φιλόσοφος έμενε μακρινός και απρόσιτος, αφοσιωμένος στα όικά του υψηλά προβλήματα. Γι αυτό οι εχθροί της φιλοσοφίας, οι εταίροι της επιστήμης και οι πιστοί της θρησκείας, οι φίλοι της βεβαιότητας και ησυχίας, οι πράκτορες της ασφάλειας και της τάξης λένε πάντοτε θέλοντας να μας καθησυχά­σουν πως δεν έχουμε να φοβηθούμε τίποτε από τη φιλοσοφία: αυτή είναι μια άδολη και αθώα δραστηριότητα, μια ακίνδυνη περιπέτεια. Αφήστε, λένε, τους φιλοσόφους, αυτά τα άκακα παιδιά, να παίζουν ελεύθερα με τον κόσμο!

Η φιλοσοφία δεν είναι ούτε αθώα ούτε φοβερή. Απλά φέρνει μια αβεβαιότητα και ανησυχία στον κόσμο. ' Οπως λέει ο Νίτσε, «και το αβέβαιο έχει το θέλγητρο της, και η Σφίγγα είναι μια Κίρκη και η Κίρκη είναι μια φιλοσοφίνα».

121

ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑίΟ

Η χλωμή σκ'έψη

36, Ε Ρ Μ Η Ν Ε Ι Α Κ Α Ι ,ΑΛΛΑΓΗ Τ Ο Υ Κ Ο Σ Μ Ο Υ

Ο φιλόσοφος βλέπει τον κόσμο όπως ο μάγος: σαν αντικείμενο που έχει πρόθεση να το μεταμορφώσει. Για να το πετύχει βέβαια κανείς αυτό, πρέπει να είναι οπλισμένος με σπάνιες δυνάμεις και ολοκλη­ρωμένη "̂ Α-ώση των κρυφών μηχανισμών και των εσώτερων συνδέσμων όλων των πραγμάτων. Αλλά ο φιλόσοφος μεταμορφώνει τον κόσμο αναπαριστάνοντας τον απλά με έννοιες. Έννοια είναι ο τρόπος να κυριαρχήσεις ολοκληρωτικά πάνω στα πράγματα αναπαριστάνοντας τα. όπως λ.χ. η αναπαράσταση της κραυγής του ζώου είναι η ίδια η κραυγή που θέλει να καταφέρει το ζώο να πέσει στη στημένη παγίδα. Γενικά, η φιλοσοφική συνείδηση αποτελεί μορφή δύναμης που εξυ­πηρετεί την τάση μας να κυριαρχήσουμε στον κόσμο. Οι έννοιες είναι τα όπλα της.

.Αλλά η συνείδηση αυτή φαντάζει σα να θέλει να ασκεί μια εικονική ή σκιώδη κυριαρχία πάνω στα πράγματα. Η φιλοσοφία μοιάζει πιο πολύ με παιχνίδι που γίνεται στον ελεύθερο χρόνο, απασχόληση που ξεπερνά το μόχθο της καθημερινής ζωής, πολυτέλεια που απολαμβάνουν ορισμένα άτομα που είναι ελεύθερα από τη βιοτική ανάγκη. Από την αρχή της κιόλας η φιλοσοφική δραστηριότητα συνδέθηκε με την ύπαρξη ελεύθερου χρόνου. Και ο διαχωρισμός σωματικής και διανοητικής εργασίας αποτέλεσε βασική συνθήκη για την ανάπτυξη της φιλοσοφίας.

-Λλλ" αποκομμένη η φιλοσοφία από τον ίδιο το χώρο της εργα­σίας και της υλικής παραγωγής γίνεται συχνά ξένη προς τον κόσμο, περιττή πολυτέλεια του πνεύματος. Έτσι προβάλλεται η ανάγκη να ζει κανένας πρώτα και ύστερα να φιλοσοφεί. Οι άνθρωποι, βέβαια, ζουν και παλεύουν για τη ζωή τους χωρίς καθόλου να παύουν να

«φιλοσοφούν». Ακόμα κι αν αναλίσκονται σε εξαντλητική εργασία ρουτίνας, που δεν αφήνει περιθώρια για στοχασμό, βρίσκουν καιρό να φιλοσοφήσουν.

Υπάρχει λοιπόν μια ζωντανή φιλοσοφία που διαδίδεται ελεύθερα στην αγορά και αποτελεί κοινή περιουσία των ανθρώπων. Σ' αυτήν αντιστρατεύεται η φιλοσοφία των ειδικώ\' ως μεθοδική, αυστηρή και πειθαρχημένη σκέψη. Αλλά οι άνθρωποι πιστεύουν πως η φιλοσοφία αυτή δεν υπηρετεί πολύ τις ζωτικές ανάγκες της κοινωνίας, πως οι ειδικοί της φιλοσοφίας καταγίνονται με προβλήματα τόσο γενικά, ώστε η όλη εργασία τους να φαντάζει σαν υπόθεση αποκομμένη από τη ζωή. Η στάση αυτή απέναντι στους φιλοσόφους δεν βασίζεται βέβαια σε βαθύτερη "ι/νώση της φιλοσοφικής εργασίας, στην παρατή­ρηση π.χ. ότι, αν και οι ιδέες των φιλοσόφων παρουσίάζθ'·/ται από­κοσμες, αυτές οοστόσο εξηγούνται μέσα από τον κόσμο.

Η φιλοσοφία δεν είναι απλά και μόνο έργο των φιλοσόφων και μάλιστα υπόθεση αργόσχολων στοχαστών. Γιατί οι εργάτες της αξιοποιούν την ανθρίόπινη εμπειρία, ταχτοποιούν συστηματικά και επεξεργάζονται μεθοδικά τις τρέχουσες πεποιθήσεις και ιδέες των ανθρώπων. Ο λόγος μάλιστα για τον οποίο αυτοί τείνουν να πλάθουν ακατανόητα και αλλόκοτα σχήματα σκέψης είναι κυρίως γιατί κάτω από τη δραστηριότητα τους βρίσκονται πάντοτε οι συνηθισμένοι τρόπον σκέψης από τους οποίους ο επίσημος φιλοσοφικός στοχασμός αγαπά να διαφοροποιείται και να αντιδιαστέλλεται. Αντιτείνοντας μάλιστα οι φι.λόσοφοι το «ίδιο» στο κοινό, γίνονται ανεπίγνωστα «ιδιώτες» και πλάθουν δικούς τους κόσμους που τους απολαμβάνουν σαν κόσμους ονείρων. Προβάλλουν απέναντι στην κοινή ανθρώπινη εμπειρία είδωλα και θεωρίες που, ενώ φιλοδοξούν να ερμηνεύσουν την πραγματικότητα, είναι μόνο σκιώδεις μορφές που απλώνονται τεχνητά πάνω στον κόσμο και τον σκεπάζουΐ-'. Είναι ονειροπολήματα που μας επαναπαύουν με την παρήγορη ιδέα πως ο κόσμος μας έχει πραγματώσει ιστορικά ορισμένες αξίες και ιδανικά που αντέχουν στο χρόνο. Αΐ' λοιπόν ο κόσμος προβάλλεται έτσι σαν ένας εύσχημος κα! καταξιωμένος κόσμος, γιατί να θέλουμε να τον αλλάξουμε;

Ο Μαρξ διατύπωσε μια προγραμματική θέση που έγινε περίφημη: «οι φιλόσοφοι έχουν μόνο ερμηνεύσει τον κόσμο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο- το ζήτημα ωστόσο είναι να τον αλλάξουμε». Η θέση αυτή φαίνεται να υπερτονίζει τόσο τη δύναμη της φιλοσοφίας να ερμηνεύει το\' κόσμο όσο και την αδυναμία της να συμβάλλει στην αλλαγή του κόσμου. Οι φιλόσοφοι έχουν σίγουρα προσπαθήσει με ποικίλους τρόπους να εξηγήσου\· τον κόσμο. Αλλά έχουν προβάλει

123

τόσο διαφορετικές (και αντίθετες) θεωρίες, ώστε ο κόσμος να παρου­σιάζεται φιλοσοφικά ανεξήγητος. Η φιλοσοφία δε μπόρεσε να εξηγή­σει και να ερμηνεύσει τον κόσμο και, πολύ περισσότερο, δε μπόρεσε να τον αλλάξει. Και θα είχαμε, βέβαια, μεγάλη ιδέα για τη φιλοσοφία, αν λέγαμε πως αυτή θα μπορούσε να σώσει τον κόσμο.

Ο πρώτος που φέρνει τη μεγάλη αυτή ιδέα είναι ο Πλάτων, ο πρώτος φιλόσοφος. Αυτός πιστεύει πως είναι ανάγκη και μπορεί να σωθεί ο κόσμος με τη φιλοσοφία. Γιατί η παρακμή και κατάπτωση του κοινωνικού σιόματος προχωρεί μαζί με το όλο νοσηρό σύστημα γ\'ώσης που το κατέχει και, συνακόλουθα, μόνο η αληθινή γνώση, που φέρνει στον κόσμο η φιλοσοφία, μπορεί να σώσει την κοινωνία.

Στη "σύγχρονη εποχή ένα ανάλογο παράδειγμα σωτή ριας γνώσης προσφέρει ο κλασικός θετικισμός. Ο Αύγουστος Κοντ βλέπει να πραγματώνεται το ιδανικό της θετικής γνώσης σε μια κοινωνία που με την κοινωνιολογία φτάνει στο στάδιο της ωριμότητας της. Μ' αυτό το όραμα, κηρύσσει μια νέα θρησκεία και νέα λατρεία, τη θρησκεία και λατρεία της ανθρωπότητας, με την αγάπη σαν αρχή, την τάξη σα βάση και την πρόοδο σα σκοπό. Είναι ολοκληρωτικά αιχμαλωτισμένος από τον ενθουσιασμό της καταχτημένης αλήθειας και πιστεύει πως «η μεγάλη ανακάλυψη του έτους 3822» (όταν μαζί με τον Σαιν-Σιμόν συνέλαβε την ιδέα δημιουργίας της νέας επιστήμης, την κοινωνιολογίας) θα απόβαινε η καθοδηγητική ιδέα για τον ανα­σχηματισμό της κοινωνίας που κλονίστηκε από τη Γαλλική Επανά­σταση. Στέλνει μάλιστα ένα αντίτυπο της Θετικής Φιλοσοφίας στον αυτοκράτορα της Ρωσίας Νικόλαο Α ' , γράφοντας του μαζί μια επιστολή που δείχνει την πεποίθηση του πως ο μονάρχης θα προχω­ρούσε οπωσδήποτε σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις για το πέρασμα της Ρωσίας στο στάδιο της θετικής κοινωνίας.

Τέτοιες συνταγές σωτηρίας προσφέρει άφθονες η φιλοσοφία. Οι εργάτες της ονειρεύονται να μεταμορφώσουν τον άνθρωπο και τον κόσμο. Τρέφουν την προμηθεϊκή ελπίδα πως θα λευτερωθεί η αν­θρωπότητα από τα δεσμά της τυφλής ανάγκης και θα ανατείλει μια νέα εποχή, που οι άνθρωποι θα ζουν ελεύθερα και ειρηνικά, σύμφωνα με τις υπαγορεύσεις του λόγου και της αλήθειας. Η φιλοσοφία προσφέρεται σαν πνευματικό μέσο απελευθέρωσης από την ανάγκη. Αυτό σημαίνει απελευθέρωση από τον κόσμο, απελευθέρωση από το κακό και το θάνατο. Η ττνευματική θεραπεία, που προσφέρει, υπό­σχεται απαλλαγή από τα δεινά ή τουλάχιστο ανακούφιση απ' αυτά. Δεν οδηγεί σε απολαύσεις. Γενικά, προσφέρει τρόπο αποφυγής του κακού μάλλον παρά μέθοδο κατάκτησης του καλού. Παρ ' όλο που

124

αυτοσυστήνεται από την αρχή σαν δραστηριότητα που παρέχει ικα­νοποίηση της διανοητικής δίψας, της φιλομάθειας και της θεωρητικής περιέργειας για τον κόσμο, στην πραγματικότητα αναλαμβάνει να παίζει το ρόλο της πνευματικής καθοδήγησης για τη ζωή, ώστε οι άνθρωποι να μη γίνονται έρμαια του τυχαίου και του κακού αλλά να διευθετούν τα πράγματα τους με φρόνηση και διορατικότητα.

Ο πρώτος που ανέλαβε τον ρόλο αυτόν είναι ο Σωκράτης. Φιλοσοφούσε γιατί πίστευε πως «δεν αξίζει να ζούμε μιαν ανεξέταστη ζωή'>. ' Εβλεπε τους ανθρώπους να περνούν τη ζωή τους επιδιώκοντας διάφορα πράγματα (πλούτο, δόξα, ηδονή), χωρίς να εξετάζουν τί είναι αυτά ουσιαστικά και τί πραγματικά αξίζουν. Στην τρομερή σκέψη μήπως σπαταλούμε τη ζωή μας ολόκληρη στο κυνήγι άχρη­στων ή ασήμαντων πραγμάτων, ξύπνησε μέσα του η φιλοσοφική μανία. Σύμφωνα με το σωκρατικό παράδειγμα, η φιλοσοφία μπορεί να μας προφυλάσσει από την ασύνειδη απώλεια της ζωής, να δίνει στον καθένα από μας λόγο ύπαρξης και νόημα, δύναμη διείσδυσης στη βαθύτερη φύση των πραγμάτων και ορθολογική προοπτική στην τρέχουσα πράξη.

Αλλά συχνά τέτοιες προοπτικές και ελπίδες βγήκαν απατηλές. Στα χαμένα οι άνθρωποι εναπόθεσαν τα όνειρα τους στη φιλοσοφία, σαν δύναμη ικανή να τους φέρει την αλήθεια και τη σωτηρία. ' Αλλωστε η σωτήρια αυτή αλήθεια είναι πάντοτε η μεγάλη αυταπάτη τους, είτε τρέφεται στο όνομα της θρησκείας είτε ακόμα στο όνομα της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Ενώ όμως η θρησκεία και η επιστήμη έχουν δώσει τρανά δείγματα της δύναμης, που έχουν, να αλλάζουν τον κόσμο, η φιλο­σοφία δεν υπήρξε ποτέ κύριος μοχλός στην κίνηση του κόσμου. Υπήρξαν μονάχα φιλόσοφοι που αυτοανακηρύχτηκαν βασιλιάδες και σωτήρες της κοινωνίας, προβάλλοντας τη γνώση τους σαν την αλήθεια που είναι προορισμένη να κυριαρχήσει παντού.

Με τη φιλοσοφία κατανοεί κανένας τον κόσμο, κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο, χωρίς να είναι σε θέση να τον γνωρίσει. Επιχειρεί μόνο να πετύχει μια ολική κατανόηση του. Τελικά, όλοι οι φιλόσοφοι καταλαβαίνουν τον κόσμο αλλά ο καθένας διαφορετικά. Το αποτέ­λεσμα είναι να έχει φτάσει η φιλοσοφία στο τέλος της χωρίς να έχει να επιδείξει καθόλου συμπεράσματα.

Αλλά ίσως είναι στη φύση της να μη προσφέρει συμπεράσματα. Η εργασία εδώ είναι τόσο πολύπλοκη και το αντικείμενο (ο κόσμος, η πραγματικότητα, οι παραστάσεις) τόσο ασύλληπτο, ώστε να μην είναι σε θέση να βγάλει κανένας άκρη με τα προβλήματα. Είναι

ί25

παρατηρημένο: τα φιλοσοφικά προβλήματα ποτέ δεν οδηγήθηκαν στη λύση τους" στην καλύτερη περίπτωση αποσαφηνίστηκαν και φωτίστηκαν από κάποιες πλευρές, στη χειρότερη συσκοτίστηκαν. Έτσ ι οι φιλόσοφοι φαντάζουν σαν άνθρωποι με ανεπαρκή εφόδια, αναρμόδιοι να ασχοληθούν με τον κόσμο — ερασιτέχνες μάλλον που καταπιάνονται ιιε τον κόσμο χωρίς να είναι σε θέση να τον γνωρίσουν.

Τί νόημα λοιπόν έχει να θεωρούμε περίεργο το φαινόμενο πως η φιλοσοφία, η πιο παλιά αυτή έρευνα του κόσμου, δε μπόρεσε να φτάσει σε συμπεράσματα; Γιατί αυτό οφείλεται φανερά σε εγγενή αδυναμία της, στην αδυναμία που έχει σχέση με μια ορισμένη χρήση της ανθρώπινης διάνοιας. Όταν δηλαδή καταπιάνεται κα­νένας με προβλήματα που αφορούν το σύνολο της εμπειρίας, είναι φυσικό να μένουν τότε οι προσπάθειες του ατελέσφορες. Άσχετα λοιπόν με τις διακηρύξεις της, η φιλοσοφία δεν ήταν ποτέ σε θέση να προσφέρει συμπεράσματα και, συνακόλουθα, δύναμη ικανή να περάσει στον κόσμο συμβάλλοντας έτσι αποτελεσματικά στη δια­δικασία αλλαγής του.

37. Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Η Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

Για να είμαστε δίκαιοι, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η φιλοσοφία παρουσιάζει ορισμένα θετικά σημεία. Είναι, πρώτα, το είδος εκείνο της σκέψης που μπορεί να χαλά τον ύπνο των ανθρώπων, που επανα­παύονται συνήθως σ' αυτό που υπάρχει, και να διατηρεί ξύπνια και ανήσυχη τη συνείδηση τους. Ύστερα, μπορεί να οπλίζει το πνεύμα τους με λόγο και επιχειρήματα, που είναι το μόνο αντίδοτο στη\' πλατιά διαδομένη τακτική της συμμόρφωσης και της συνακόλουθης παραίτησης από την κριτική.

Ως κοινωνική κριτική η φιλοσοφία λειτουργεί σαν καθρέφτης που αφήνει να διαθλάται από μέσα του ο κόσμος και υποβάλλει την ανάγκη αλλαγής του κόσμου. Αλλά οι κριτικές στιγμές της εί\αι τόσο σπάνιες απέναντι στο μεγάλο ρεύμα των συστημάτων και των δογματικών θεωριών, ώστε αναρωτιέται κανένας τί τελικά αντιπρο­σωπεύει η κριτική στο σύνολο της παραδοσιακής θεωρητικής σκέψης. Μπορεί τάχα να εί\·αι η σημασία της μεγάλη παρά τη σχετικά μικρή της παρουσία στην ιστορία του πολιτισμού:

Μια και αυτή δεν σταδιοδρόμησε σαν κοινωνική κριτική, οι σκόρπιες κριτικές στιγμές της {π.χ. τα φιλοσοσφήματα των σοφιστών και των κυνικών, τα σχέδια των ουτοπιστών, οι σκέψεις των διαφωτι­στών, των σοσιαλιστών και των υλιστών) δεν συνθέτουν μια παράδοση,

!26

που θα μπορούσε ίσως να αποβεί γόνιμη για την καλλιέργεια κριτικής φιλοσοφίας στην εποχή μας. Γιατί η σκέψη κάθε εποχής συμπερι­λαμβάνεται στην όλη πραγματικότητα που αυτή αντανακλά ή που αφήνει να διαθλάται κριτικά από μέσα της. Και επειδή το πιο ουσια­στικό στοιχείο της πραγματικότητας είναι η μεταβολή της, φυσικό είναι η φιλοσοφία, που συμπεριλαμβάνεται σ' αυτή την πραγματικό­τητα, να μεταβάλλεται κι αυτή. Ο ίδιος ο φιλόσοφος, που πλάθει μια θεωρία για τον κόσμο, επιχειρεί να ερμηνεύσει μ' αυτήν ένα σύνολο που τον συμπεριλαμβάνει. Αν η θεωρία του είναι λαθεμένη, θα έχει σχηματίσει λαθεμένες εικόνες και ιδέες όχι μόνο για το σύνολο (τον κόσμο, την κοινωνία, την ιστορία) παρά και για τα προβλήματα που αντιμετώπισε καθώς και για τα μέσα ή τα υλικά που χρησιμοποίησε για να κατασκευάσει τη θεωρία. (Η θεωρία έχει μια γλώσσα, που είναι κοινωνικό προϊόν με ορισμένη ιστορία στον κόσμο, έχει σχέσεις με την όλη κουλτούρα όπου ανήκει καθώς και με τις επιμέρους εκδηλώσεις του πολιτισμού). Και εφόσον η ιδέα του για τα πράγματα είναι σχετική μ' όλα αυτά, σχετική είναι και η εικόνα του για την ίδια τη θεωρία του.

Απόλυτη θεωρία, βέβαια, και απόλυτη κριτική δεν υπάρχουν. Τα φιλοσοφήματα δεν είναι θεϊκά δώρα πεσμένα από τον ουρανό. Είναι έργα που γίνονται σε συγκεκριμένη κοινωνία και εποχή. Οι δη μιουργοί τους αξιοποιούν δυνατότητες που τους παρέχει η ζωντανή πραγματικότητα καθώς και η παράδοση μέσα σ' αυτήν. Με τα λόγια του Μαρξ, «οι φιλόσοφοι δεν βγαίνουν από τη γη σαν μανιτάρια — είναι καρποί της εποχής τους, του λαού τους». Και οι κριτικοί είναι κι αυτοί παιδιά της εποχής-^αι της κοινωνίας τους.

Μερικοί είναι δημιουργοί με το νόημα πως φιλοτεχνούν έργα μέσα από τα οποία αφήνεται κατά κάποιο τρόπο να αντανακλάται ή να διαθλάται κριτικά ο κόσμος. Αξιοποιούν τη συλλογική εμπειρία, επενδύοντας την στη θεωρία ή την κριτική, και μάχονται να ολοκλη­ρώσουν λογικά μια μορφή.

Αλλά υπάρχουν άλλοι που δίνουν την εντύπωση πως φιλοσοφούν πέρα από κάθε ανθρώτανη εμπειρία, απαλλαγμένοι από ενδιαφέροντα, ελπίδες και πόθους, πως στοχάζονται γυμνοί από αισθήματα, σαν ο κόσμος να ήταν έρημος από ανθρώπους. Από έναν τέτοιο κόσμο φαίνεται να έρχονται τα λόγια του Σέλινγκ: «Α,υτό που λέει ο Δάντης πως είναι γραμμένο στις Πύλες της Κόλασης, αυτό μ' ένα άλλο νόημα θα έπρεπε να γραφτεί μπροστά από την είσοδο στη φιλοσοφία: 'αφήστε κάθε ελπίδα που μπαίνει μέσα σας να πετάξει'. Αυτός που αληθινά θέλει να φιλοσοφεί, πρέπει να απαλλαγεί από κάθε ελπίδα,

127

κάθε πόθο, κάθε νοσταλγία· πρέπει να μη θέλει τίποτε, να νιώθει ολότελο γυμνός και. φτωχός, να τα χάσει όλα για να κερδίσει τα πάντα».

Η φιλοσοφία δεν είναι βέβαια μέσο λύτρωσης, αναχωρητήριο ή καταφύγιο σωτηρίας. Μερικές φορές προβλήθηκε σαν τέχνη θερα­πευτική ή παρηγορητική. ' Αλλοτε πέρασε σαν τρόπος ικανοποίησης κρυφών ατομικών πόθων, μεταφυσικών ανησυχιών και υπαρξιακών αναζητήσεων. Αλλά ποτέ δεν ίσχυε σαν εργαλείο ισχύος, σαν μέσο με το οποίο μπορούσε κανένας να ελέγχει τον κόσμο, παρ' όλο που διεκδικούσε από την αρχή αυτό το ρόλο.

Άρχ ισε (με τον Πλάτωνα) από μια διανοητική έπαρση: ο φιλό­σοφος πίστεψε πως είναι οπλισμένος με τη δύναμη που χρειάζεται για να κυβερνήσει τον κόσμο. Αλλά η στάση αυτή παντοδυναμίας και απόλυτης υπεροχής, με την οποία προβλήθηκε από την αρχή το φιλοσοφικό πνεύμα, δεν βρήκε έρεισμα στην πραγματικότητα. Από μια άποψη το είχε παρατηρήσει ο Φίχτε: η φιλοσοφία ξεκίνησε από μια διανοητική έπαρση που κατέπεσε· «έτσι χάσαμε την αθωότητα μας, κυττάξαμε τη γύμνια μας και από τότε φιλοσοφούμε από ανάγκη για τη λύτρωση μας».

Η φιλοσοφία υπήρξε μάλλον κάτι ενδιάμεσο, ανάμεσα στη διανοητική παντοδυναμία και στη διανοητική αδυναμία. Οι άνθρωποι είχαν μεγάλη δύναμη ώστε να την επινοήσουν και μια σαφή αδυναμία να τη φέρουν σε πέρας, μια και δεν ήταν σε θέση να λύσουν τα προβλήματα που έθεσαν. Φόρτωναν το νού τους με πολύ πιο βαρύ φορτίο απ' αυτό που μπορούσε να βαστάξει και αίρονταν πάνω από την πραγματικότητα, σε υψηλά επίπεδα σκέψης απ ' όπου δεν ήταν πια σε θέση να δουν συγκεκριμένα πράγματα.

Τώρα η χλωμή σκέψη της παράδοσης αποτελεί απλά μια παρω­χημένη υπόθεση, ένα ιστορικό μνημείο. Και η σύγχρονη σκέψη μπορεί μονάχα να αναπτυχθεί σε ζωντανή μορ'φή κοινωνικής συνεί­δησης, αφού διαλυθεί ο μύθος του υψηλού στοχασμού και της γυμνής αλή θειας που αναδύεται από τα βάθη του πνεύματος. Θα χρειαστεί να απαλλαγεί από τις δύο κυρίαρχες τάσεις της παραδοσιακής φιλοσο­φικής διάνοιας: την τάση να αίρεται ψηλά, ως τις ανώτατες κορφές του πνεύματος, και την τάση να βυθίζεται βαθιά, ως τα πιο μύχια βάθη του εσωτερικού κόσμου. Πώς θα σωθεί λοιπόν από τις δύο αυτές τάσεις προς το άπειρο που άνοιξε η φιλοσοφία της παράδοσης, το ύψος και το βάθος;

Ο φιλοσοφικός στοχασμός, που τείνει να αίρεται ψηλά και να βυθίζεται βαθιά, χάνει τον σύνδεσμο του με την πραγματικότητα που

128

προϋποτίθεται πως εκφράζει και παράγει ελεύθερη θεωρία, που συχνά φαντάζει σαν όνειρο της πράξης. Οι φιλόσοφοι, αυτοί οι ονειροπόλοι του τινεύματος, πλάθουν είδωλα και μαστορεύουν ιδέες αλλάζοντας τη γλώσσα για χάρη της θεωρίας και του ονείρου — όχι για χάρη της πράξης και της πραγματικότητας. Και χάνουν επίσης την επαφή τους με την πραγματικότητα, καθώς αφήνουν την επιφάνεια και εργάζονται βυθισμένοι στο δικό τους εσωτερικό βασίλειο των σκέψεων. Είναι παράξενα όντα, βυθισμένα σε σκέψεις. Δίκαια λένε πως τα πουλιά μαραμπού, που νια ώρες κάθονται σα να είναι βυθισμένα σε σκέψεις, φαντάζουν σαν φιλόσοφοι.

Οι άνθρωποι σήμερα θα αποδοκίμαζαν τη μορφή μιας φιλοσοφίίχς που θα διατηρούσε ακόμα τα παραδοσιακά αυτά χαρακτηριστικά. Τη σκέψη τώρα τη θέλουμε πεζή και συγκεκριμένη, νηφάλια και σεμνή — όχι ψηλή ή βαθειά, μεθυσμένη ή ονειροπαρμένη. Και οι φιλόσοφοι, οι άνθρωποι της χλωμής σκέψης (που οι ιδέες τους μοιάζουν να έρχονται σαν από κόσμους ονείρων, μαγικές εικόνες πιο πολύ, παρά­ξενες φιγούρες, αλλόκοτα πλάσματα της φαντασίας), φαίνονται σαν άτομα που δραπέτευσαν από τη συγκεκριμένη πραγματικότητα στην προσπάθεια τους να πλάσουν ένα ιδεατό ομοίωμα του κόσμου. Επειδή μάλιστα οι ψηλές ή βαθειές θεωρίες τους είναι συχνά θολές εικόνες, που κάνουν να χάνεται από τα μάτια μας η ζωντανή πραγματικότητα, αντιδρούμε απέναντι στο ύψος ή στο βάθος του φιλοσοφικού στοχα­σμού μ' ένα αίσθημα αποδοκιμασίας. Ενώ οι άνθρωποι είναι ανελεύ­θεροι και δυστυχισμένοι, ο φιλόσοφος μπορεί προκλητικά να λέει πως η αληθινή ελευθερία είναι εσωτερική και η αληθινή ευτυχία δεν εξαρτάται από τις υλικές συνθήκες. Ο Φίχτε έλεγε στα νιάτα του: «για την ώρα είμαι ολότελα πεπεισμένος πως η ανθρώπινη βούληση είναι ελεύθερη και πως σκοπός της ύπαρξης μας δεν είναι να είμαστε ευτυχισμένοι παρά να είμαστε άξιοι για ευτυχία».

Χάνοντας έτσι τις ρίζες της η φιλοσοφία ήταν φυσικό να μαραί­νεται και να στεγνώνει. Και δεν είναι παράξενο που το τέλος της συντελέστηκε μέσα από τον γερμανικό ιδεαλισμό, που καλλιεργώντας μια τυπικά υπερυψωμένη πάνω από την πραγματικότητα σκέψη αποτέλεσε και τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της φιλοσοφίας, όπως πριν από πολλούς αιώνες στην κλασική Ελλάδα ένας ιδεαλισμός (του Πλάτωνα) αποτέλεσε τη ληξιαρχική πράξη της γέννησης της.

Μετά το τέλος της φιλοσοφίας οι άνθρωποι δεν έπαυσαν να φιλοσοφούν. Αλλά ο κόσμος απαιτεί τώρα από τους φιλοσοφούντες να δείχνουν πίστη στη γη και φροντίδα για τη συγκεκριμένη πραγ­ματικότητα, που είναι αδιάκοπα ρευστή, όχι για μιαν αναλλοίωτη και

129

αιώνια πραγματικότητα. Οι φιλοσοφικές ιδέες είναι μονάχα ζωντανές, όταν αυτές πάλλουν μέσα στο μεγάλο κορμί του κόσμου. Ο σφυγμός του κόσμου χτυπά ζωη ρά σε τέτοιες αρτη ρίες. Αντίθετα, όσο μεγαλό­σχημες κι αν είναι οι ιδέες, αυτές είναι άχρηστα παιχνίδια του νού, όταν προβάλλονται αποκομμένες από τη ζωντανή πραγματικότητα.

Φανερά η εποχή που οι φιλόσοφοι πάσχιζαν να ερμηνεύσουν τον κόσμο έχει περάσει προπολλού. Εκείνο που προέχει τώρα είναι πώς θ' αλλάξει ο κόσμος. Αν αυτό σημαίνει, καθώς λέει ο Αντόρνο, πως η φιλοσοφία μας άφησε χρόνους, δεν σημαίνει πως τελειώσαμε και τους λογαριασμούς μας με τη φιλοσοφία. Μια και η φιλοσοφία τελείωσε, εμείς φιλοσοφούμε μετά το τέλος της φιλοσοφίας. Και το φιλοσοφείν τώρα δεν σημαίνει αναγέννηση του παραδοσιακού φι­λοσοφείν και παραίτηση από τη δράση, επιστροφή ας πούμε στους κήπους του Επίκουρου ή του Βολταίρου' σημαίνει ανάθεση στην πράξη όλων των φιλοσοφικών σχεδίων που υπαγορεύει η νέα πραγ­ματικότητα του κόσμου.

130

-αϊ

ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Το φάντασμα της φ ιλοσοφίας

38. Ο Ί Μ Ε Ρ Ο Σ Τ Ο Υ Α Λ Η Θ Ι Ν Ο Υ Κ Α ί Τ Ο Υ Α Ι Ω Ν Ι Ο Υ

Η αλήθεια είναι γυναίκα που όλοι τη φλερτάρουν, την αγαπούν και δίνονται τυφλά στο κυνήγι της. Οραματίζονται τη μορφή της και φαντάζονται πως την κατάχτησαν ή πως ανακάλυψαν το δρόμο που οδηγεί σ' αυτήν. Αν η αλήθεια είναι η γυναίκα, αυτό εξηγεί γιατί οι φιλόσοφοι είναι αντίζηλοι μεταξύ τους. Ο καθένας απ ' αυτούς προ­βάλλεται σαν ο μοναδικός μνηστήρας και εραστής της, ο αυθεντικός δημιουργός που πλάθει για πρώτη φορά την αληθινή εικόνα του κόσμου ή, πράγμα που είναι το ίδιο, τον αληθινό κόσμο. Επειδή η φιλοσοφία αποτελεί τη μοναδική τέχνη που υπόσχεται την αποκάλυψη της φύσης των πραγμάτων και επειδή η αλήθεια είναι μία, κάθε ένας φιλόσοφος εμφανίζεται σαν ο αυθεντικός ερωμένος της. Αλλά δεν υπάρχουν αντικειμενικά κριτήρια με τα οποία θα διακρίνονταν η αλήθεια από το λάθος. Έτσι στην πράξη όλες οι αξιώσεις που εγείρουν οι φιλόσοφοι πάνω στην αλήθεια ακυρώνονται. Ό λ ο ι φαντάζονται πως κατέχουν μοναδικά την αλήθεια και κανένας δεν αναγνωρίζεται στην πραγματικότητα κάτοχός της. Η αλήθεια απο­δείχνεται απλό όνειρο.

Όπως λέει ο Νίτσε, «ίσως η αλήθεια είναι μία γυναίκα που έχει λόγους να μην αφήνει να δούμε τους λόγους της». Η γοητεία της έγκειται στο κρυφό παιχνίδι που παίζει με τους ευφάνταστους και ανυποψίαστους εραστές της. Αυτή φαντάζει σαν μια γυναίκα που απολαμβάνει το παιχνίδι του έρωτα. Δίνει μάλιστα στον καθένα την παραπλανητική εντύπωση πως του ανήκει αποκλειστικά. Και αν υπήρξαν φιλόσοφοι που έπεισαν τους άλλους πως κατάχτησαν την αλήθεια και πως εξασφάλισαν σοβαρό δεσμό μαζί της, όμως δεν κατάφεραν να διατηρήσουν για πολύ τη φήμη τους αυτή.

Η ιστορία προσφέρει πλούσια μαρτυρία πως η αλήθεια έμεινε απλά και μόνο στα όνειρα των φιλοσόφων. Η αλήθεια υπήρξε η γυναίκα των ονείρων τους. Αλλά τα όνειρα αυτά συνθέτουν μια μεγάλη ιστορία που αφηγείται αγώνες, περιπέτειες, οράματα και θαύματα.

Οι φιλόσοφοι αγαπούν την περιπέτεια. Είναι άνθρωποι που με τη φαντασία τους ανοίγονται στον κόσμο όλο και ονειρεύονται να γνωρίσουν τις έσχατες και υποδειγματικές μορφές των πραγμάτων, να χτίσουν μ' αυτές τον κόσμο στην πρωταρχική και οριστική μορφή του, να καταχτήσουν το απόλυτο.

'Ολα κάποτε άρχισαν προβληματικά, καθώς οι πρώτοι φιλόσοφοι έθεσαν μπροστά-τους σκοπούς που δεν ήταν σε θέση να τους πετύχουν (να λύσουν το αίνιγμα του κόσμου, να περιγράψουν την καταγωγή του, να ερμηνεύσουν την πραγματικότητα, να πουν την αλήθεια). Και παρ' όλο που η επιχείρηση αυτή κράτησε χιλιάδες χρόνια, ποτέ δεν πέρασε σαν μια φυσική και αυτονόητη δραστηριότητα του αν­θρώπινου πνεύματος. Ποτέ δεν αναγνωρίστηκε σαν αναμφίβολα χρή­σιμη επινόηση, εργασία αποδοτική, κοινωνικά λειτουργική και απαραίτητη. Παρά την αρχική της αίγλη και τα φιλόδοξα και μεγαλό­σχημα θεωρήματα που κατά καιρούς πρόσφερε στον κόσμο, σπάνια έπειθε τους ανθρώπους πως είναι μια ακμαία, ανθηρή και γόνιμη δραστηριότητα από την οποία έχει ανάγκη ο κόσμος.

Οι άνθρωποι απογοητεύονται συχνά από τη φιλοσοφία, γιατί βλέπουν πως δε βγαίνουν συμπεράσματα απ ' αυτήν. Και οι θεωρίες που προβάλλονται κατά καιρούς σαν λύσεις των μεγάλων προβλημά­των του κόσμου δίνουν την εντύπωση πως αποτελούν μια σειρά από περασμένα και εγκαταλειμμένα συστήματα. Διαφορετικά από τη θρησκεία, την τέχνη και την επιστήμη, η φιλοσοφία εμφανίζεται σαν δραστηριότητα που τα παράγωγα της είναι πολύ εύθραυστα, σαθρά και αβέβαια. Και τούτο γιατί από την αρχή φωλιάζει στη φύση της εργασίας αυτής ένα θεμελιακό προβληματικό στοιχείο; οι φιλόσοφοι καταγίνονται με προβλήματα που, ενώ έχουν τη ν εγγραφή του χρόνου, προβάλλονται σαν αιώνια' ενώ οι προτάσεις τους είναι καιρικές, διατυπώνονται σαν αλήθειες καθολικά και αιώνια έγκυρες. Τώρα τα αιώνια προβλήματα και οι αιώνιες αλήθειες αναπαύονται στα μουσεία.

Το περίεργο είναι πώς η τόσο προβληματική αυτή επιχείρηση πέτυχε να κάνει μια τόσο μεγάλη καριέρα. Η πορεία της θα μπορούσε να έχει κιόλας σταματήσει στο ξεκίνημά της, στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Ο Πλάτων θα μπορούσε να είναι όχι μονάχα ο πρώτος παρά και ο τελευταίος φιλόσοφος, αν συνέβαινε να κερδίσει το

στοίχημά του, να κατασκευάσει δηλαδή λόγο ικανό να λύνει όλα τα προβλήματα, θεωρητικά και πραχτικά.

39. Τ Ο Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Κ Ο Σ Τ Ο Ι Χ Η Μ Α

Εκείνο που εξηγεί όλη αυτή την περιπέτεια είναι το στοίχημα που ο κάθε φιλόσοφος ή η κάθε σχολή θέτει, παίζει και χάνει σε μια σειρά που κρατάει αιώνες. Το ερώτημα, που υπόκειται, είναι η μεγάλη πρόκληση: μπορεί να κατασκευαστεί ένας λόγος που να ανταποκρί­νεται στις ανάγκες των ανθρώπων να δίνουν συνεχώς λύσεις στα θεωρητικά και πραχτικά προβλήματα που τους παρουσιάζονται;

Ο Πλάτων, που διακινδύνευσε πρώτος να θέσει και να λύσει αυτό το πρόβλημα, κατασκεύασε ένα λόγο που ήθελε να περάσει σαν υπέρτατο θεωρητικό κριτήριο και μαζί σαν υπέρτατο κριτήριο της πράξης. Από τη σκοπιά αυτού του λόγου, οι έννοιες (γνώμες), με τις οποίες οι πολλοί άνθρωποι πιστεύουν πως οργανώνεται και λειτουργεί η συλλογική πράξη, φαντάζουν κενές και λειψές όταν μάλιστα υποβληθούν σε ανάλυση και έλεγχο, αποκαλύπτονται χλωμές, σκο­τεινές, συγκεχυμένες και αντιφατικές. Η μόνη λύση είναι να στηθεί μια επιστήμη καθ' όλα νόμιμη, προφανής και καθαρή, ικανή να λογοδοτεί σ' όλη την πορεία της κατασκευής της για τα θεμέλια της, τα δομικά της υλικά και τον τρόπο συγκρότησής της και μαζί να χρησιμεύει ως κριτής όλων των γνωμών και, συνακόλουθα, όλων των μορφών της καθημερινής πρακτικής.

Μετά από εικοσιπέντε περίπου αιώνες η θεωρητική φιλοσοφία, που οφείλεται σε μια σειρά από χαμένα στοιχήματα σαν αυτό του Πλάτωνα και της ακολουθίας του, φτάνει — με τον Χέγκελ — στο έσχατο τέλος της, στον τελικό της τόπο. Και τούτο γιατί ο Χέγκελ έρχεται αποφασισμένος να τελειώνει μια για πάντα με τη φιλοσοφία. Το όνειρό του είναι να κατασκευαστεί επιτέλους το σύστημα της «επιστήμης», της απόλυτης γνώσης, και να κλειστεί μέσα σ' αυτό οριστικά η όλη αλήθεια. Ο ίδιος επιχειρεί να πραγματώσει αυτό το μοναδικά μεγαλόσχημο όνειρο αφήνοντας τις σκέψεις του να δεθούν λογικά μεταξύ τους σ' ένα οργανικό σύνολο, το υφάδι του λογικού και του πραγματικού. Και φτάνει σε μια σύνθεση, που αποτελεί αφήγηση, θεωρητική έκφραση και σύνοψη των δυνατοτήτων (και αδυναμιών) του δυτικού πνεύματος.

Αν η επιχείρηση Χέγκελ είναι η πιο μεγαλόσχημη, πραγματικά επιβλητική και σαρωτική προσπάθεια σ' όλη τη φιλοσοφική παρά­δοση, και αν αποτελεί μαζί την έσχατη προσπάθεια να τελειώνουμε μια για πάντα με τη φιλοσοφία, το αποτέλεσμα δεν είναι βέβαια μια

133

πανωλεθρία του φιλοσοφικού πνεύματος — έκβαση ανάλογη με τη μεγάλη ιδέα που είχε επενδυθεί στη βάση της όλης αυτής φιλόδοξης επιχείρησης. Αντίθετα, ο Χέγκελ κερδίζει τη μεγάλη και μοναδική νίκη να είναι ο τελευταίος φιλόσοφος. Παρ' όλο δηλαδή που το φιλοσοφικό του στοίχημα πήγε κι αυτό χαμένο, το σύστημά του υπή ρξε για πολύ καιρό, και ίσως είναι ακόμα, ο κρίσιμος τόπος όπου παίζεται το παιχνίδι της αναμέτρησης ανάμεσα στην παραδοσιακή φιλοσοφία και στον σύγχρονο φιλοσοφικό στοχασμό.

40. Π Ο Ϊ Ο Σ Φ Ο Β Α Τ Α Ι Τ Η Φ Ι Α Ο Σ Ο Φ Ι Α ;

Στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού το ξεκίνημα έγινε με μια πρω-τοφιλοσοφία, που είναι πιο πολύ ποιητικός στοχασμός και ελεύθερη σκέψη παρά επιστήμη και κριτική (είναι ο στοχασμός που αναδίνεται μέσα από τα ομηρικά και ησιόδεια ποιήματα, τα λόγια των θεολόγων», Επιμενίδη, Ακουσίλαου, Φερεκύδη, καθώς και τα σπαράγματα από τα έργα των προσωκρατικών και των σοφιστών). Η πρώτη-πρώτη φιλοσοφία, με την αυστηρή έννοια αυτού του όρου, είναι η φιλοσοφία του Πλάτωνα, που αποτελεί την αρχή μιας μεγάλης πορείας που φτάνει ως τα μέσα περίπου του δέκατου ένατου αιώνα (με το έργο του Χέγκελ). Η φιλοσοφία ξεκινά τη σταδιοδρομία της στην Αθήνα και την τελειώνει στο Βερολίνο' στην Αθήνα είναι ο γενέθλιος τόπος της, στο Βερολίνο ο τάφος της.

Αλλά ο φιλοσοφικός στοχασμός δεν τελειώνει με το θάνατο της φιλοσοφίας. ' Οπως αυτός ανθούσε και πριν από τη φιλοσοφία (στην προπλατωνική παράδοση) και εξακολουθούσε να καλλιεργείται σ' όλη αυτή την περίοδο που αναπτυσσόταν η φιλοσοφία, έτσι συνεχί­στηκε και μετά το τέλος της και εξακολουθεί να συνεχίζεται και ως σήμερα. Γιατί, διαφορετικά από τη φιλοσοφία, που αποτελεί ένα ιστορικά προσδιορισμένο μόρφωμα του πολιτισμού, υπάρχει διάχυτος σ' όλες τις εποχές φιλοσοφικός στοχασμός που αναπτύσσεται ελεύ­θερα από ανθρώπους που ξέρουν να ρωτούν και να σκέφτονται πρω­ταρχικά. Θα είχαμε σίγουρα πολύ μεγάλη ιδέα για τη φιλοσοφία, αν την ταυτίζαμε με τη σκέψη και το στοχασμό.

Η πορεία αυτή σαν τεχνική εργασία που έχει στην ιστορία αρχή και τέλος, δεν αναγνωρίζεται από πολλούς φιλοσοφούντες της εποχής μας. Οι πιο πολλοί απ' αυτούς επιμένουν να υποστηρίζουν πως όχι μόνο υπάρχει φιλοσοφία σήμερα παρά και πως αυτή είναι καθολική και με ισχύ πάνω στους ανθρώπους. Φαίνεται πως οι ίδιοι έχουν ανάγκη από τη σκιά της και νιώθουν αμήχανοι μπροστά στο φάντασμα της. Εκείνο που τους λείπει είναι το θάρρος και η παρρησία. Ποιος

134

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

λοιπόν φοβάται τη φιλοσοφία; Αυτή καλλιεργήθηκε σε μια πολύ μεγάλη παράδοση, από τον

Πλάτωνα ως τον Χέγκελ, και δεν είναι πια ζωντανή. Το φάντασμα της όμως παραμένει. Και τα φαντάσματα δεν αντιμετωπίζονται με ξόρκια. Ο μόνος τρόπος να αποδείξει κανένας πως η φιλοσοφία είναι ακόμα ζωντανή είναι να τη δείξει. Όπως στην επιστήμη και στην τέχνη, θάπρεπε κι εδώ να τηρείται αυστηρά η ακόλουθη αρχή: μην ακούτε αυτά που δηλώνουν οι δημιουργοί, αλλά συγκεντρώστε την προσοχή στα έργα τους. Σημασία δηλαδή δεν έχουν οι διακηρύξεις που κάνουν συνήθως οι φιλοσοφούντες υπέρ της φιλοσοφίας (για την αιωνιότητα της και τις άπειρες δυνατότητες εξέλιξης της) αλλά τα ίδια τους τα έργα.

Με βάση λοιπόν τα φιλοσοφικά έργα που έχει προβάλει η εποχή μας, η φιλοσοφία πρέπει να θεωρείται σαν τελειωμένη υπόθεση. Τα όριά της φτάνουν ώς τον Χέγκελ. Αν αυτός θεωρείται ο τελευταίος φιλόσοφος, είναι γιατί αναγνωρίζεται πως στο σύστημά του μεσου­ρανεί, βρίσκει το τέλος και το πλήρωμα της όλη η δυτική φιλοσοφική παράδοση. Μετά τον Χέγκελ παρουσιάζονται βέβαια και άλλοι φιλόσοφοι - καθηγητές, που οικοδομούν τα συστήματα τους (όπως π.χ. ο Βουντ, ο Κόεν, ο Ρίκερτ), αλλά τα συστήματα αυτά δεν αποτε­λούν δημιουργικές συνεισφορές στη φιλοσοφία.

Ό τ ι βέβαια η φιλοσοφία φτάνει στο τέλος της, δεν αποτελεί κανένα παράδοξο φαινόμενο. Όπως αυτή είχε κάποτε αρχή, δεν είναι παράξενο που φτάνει τώρα σ' ένα τέλος (ο μύθος, το έπος, η κλασική όπερα έχουν, όμοια, μια αρχή στον κόσμο όπως κι ένα τέλος). Είναι μάλιστα φανερό πως το τέλος της σημειώνει στη σύγ­χρονη εποχή μια κατάληξη που εξηγείται μέσα απ ' όλη την πορεία της και μάλιστα από την αρχή κιόλας της γένεσής της. ' Οπως λέει ο Φρανσουά Σατελέ, «ο θάνατος της φιλοσοφίας αρχίζει με τους πλα­τωνικούς διάλογους, ειδικά με τον Γοργία, όταν ο Καλλικλής... θέτει σε αμφισβήτηση την αξίωση του Σωκράτη να συγκροτήσει τον καθολικό λόγο ως υπέρτατη έκφανση κάθε σκέψης και κάθε πράξης».

Από την άποψη του τέλους της δεν κατανοείται απλά σαν ζωντανός οργανισμός που οδηγείται μοιραία στο θάνατο του, μέσα — αςπούμε — από μια προχωρητική διαδικασία φθοράς και φυσιολο­γικής κόπωσης. Αντίθετα, το τέλος (το σύστημα του Χέγκελ) σημει­ώνει εδώ ένα κορύφωμα — αν και καμιά «ανώτερη σύνθεση» δε θα μπορούσε ποτέ να ενσωματώσει μέσα της όλη την προηγούμενη φιλοσοφία.

Όπως κι αν είναι, το τέλος της φιλοσοφίας αποτελεί γεγονός

135

κατανοητό μόνο φιλοσοφικά. Από την τελική της μάλιστα σκοπιά η φιλοσοφία μπορεί να φανεί με την πιο πλήρη και ειλικρινή μορφή της.

ί36

ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Μια τελειωμένη υπόθεση

4 1 . ο Κ Α Ι Ρ Ο Σ Τ Η Σ Σ Ι Ω Π Η Σ

Ο Μαρκ Τουαίη ν διάβασε με έκπληξη σε μια εφημερίδα την αναγγελία του θανάτου του· και έσπευσε να στείλει στον αρχισυντάκτη της το ακόλουθο τηλεγράφημα; «η είδηση του θανάτου μου αποτελεί καθαρή υπερβολή». Το παράδοξο της σύγχρονης φιλοσοφίας είναι πως αυτή δέχεται συνεχώς την είδηση του θανάτου της. Από την εποχή του Χέγκελ ως σήμερα ανακηρύσσεται νεκρή ή ετοιμοθάνατη. Και είναι η ίδια αποστολέας και αποδέχτης του μηνύματος του θανάτου της.

Γενετικά η φιλοσοφία παρουσιάζεται σαν μια μεγάλη διανοη­τική επιχείρηση, που ανέπτυξε τις δυνατότητές της και έφτασε κάποτε στα έσχατα όριά της. Μ' αυτό το νόημα, τέλος της φιλοσοφίας σημαίνει έσχατος τόπος και καιρός όπου δεν απομένει πια τίποτε να γίνει (γι'αυτό κάθε προσπάθεια για φιλοσοφική κατασκευή είναι πλέον δίχως νόημα) και τίποτε δε μένει πια να ειπωθεί — γι'αυτό η (αμήχανη) σιωπή είναι τώρα η πιο σοβαρή και έντιμη φιλοσοφική στάση. Σ' αυτό το τέλος ο ανθρώπινος νους εισέρχεται σε μια αθεράπευτη θεωρητική αδράνεια και αργία, στη φιλοσοφική σιωπή. Η κατάσταση αυτή μπορεί να ονομαστεί φιλοσοφικός ύπνος, ένα είδος θεωρητικής ανάπαυσης και ανακούφισης από τη μακραίωνη περιπέτεια και ταλαιπωρία.

Αν, όπως λέει ο Βιτγκενστάιν, τα προβλήματα στη φιλοσοφία είναι η φαγούρα και οι θεωρίες το ξύσιμο του νου, που μας φαγουρίζει, το τέλος της φιλοσοφίας θα έπρεπε κανονικά να συμπίπτει με το γεγονός ότι τελικά βρέθηκε το φάρμακο ενάντια στη φαγούρα.

Αλλά το τέλος της φιλοσοφίας δεν σημαίνει και το τέλος του φιλοσοφείν. Αν υπάρχει ακόμα φιλοσοφία, είναι μόνο γιατί υπάρχουν κακοί και άκαιροι φιλόσοφοι, άνθρωποι δηλαδή που «τρώγονται» με

μεγαλόσχημα προβλήματα, που τη φύση και τη σημασία τους δεν κατανοούν. Είναι η παρωχημένη φιλοσοφία που, σε πείσμα των καιρών, επιμένει να κυκλοφορεί ακόμα ανάμεσα μας, ανυποψίαστη για ό,τι συμβαίνει τώρα γύρω της στον κόσμο. Για την ακρίβεια, ο τελευταίος φιλόσοφος που πάλαιψε δημιουργικά ενάντια στην αρ­ρώστια των φιλοσοφικών προβλημάτων και μαζί θέλησε να βρει το φάρμακο για τη ριζική θεραπεία της αρρώστιας αυτής είναι ο Χέγκελ. Μετά απ ' αυτόν έρχεται ο καιρός της ανήσυχης και εναγώνιας σιωπής.

Η σιωπή αυτή εγκυμονεί μια νέα φιλοσοφική φιλολογία. Στην εποχή μετά τον Χέγκελ η φιλοσοφία, αμήχανη μπροστά στο τέλος της, αναζητεί ένα κατάλυμα όπου θα μπορεί να συγκεντρώνεται, να αναδιπλώνεται στον ίδιο τον εαυτό της και να σκέφτεται το παρελθόν της. Έτσι τη φιλοσοφία την αντικαθιστούν στην εποχή μας η μεταφιλοσοφία, η αναλυτική φιλοσοφία, η ερμηνευτική, η επιστη­μολογία, η κοινωνιολογία της φιλοσοφίας, η ιστορία της φιλοσοφίας και η μελέτη των κλασικών φιλοσοφικών κειμένων.

Ακόμα η φιλοσοφία αναζητεί καταφύγιο ή συγκάλυψη στις επιστήμες του ανθρώπου: ψυχανάλυση, γλωσσολογία, κοινωνιολογία, ιστορία. Οι επιστήμες αυτές φαίνονταν από την αρχή, και εξακολου­θούν ακόμα να φαίνονται, πως πήραν τη θέση που παραδοσιακά κατείχε η φιλοσοφία: σκέπασαν τον φιλοσοφικό λόγο και σχεδόν τον εξαφάνισαν.

Τελικά, αυτή που περνούσε σαν μητέρα, μήτρα και τροφός των επιστημών, καταντά μόνη, γυμνή και έρημη. Έχε ι τώρα βρεθεί στη θλιβερή μοίρα του σαιξπηρικού βασιλιά Ληρ, που μοίρασε όλη την περιουσία του στις θυγατέρες του και ο ίδιος απόμεινε γυμνός στο δρόμο. Οι φιλόσοφοι που τους άρεσε να προπαγανδίζουν, στο όνομα της φιλοσοφίας, μια κοινή αγορά της γνώσης, δεν έχουν τώρα πελάτες ενδιαφερόμενους για θεωρίες και -ισμούς. Η επιστήμη περνά σαν μοναδική πηγή γνώσης και δύναμης. Η πανταχού κυρίαρχη παρουσία της ασκεί τρομοκρατική πολιτική στον κόσμο της σκέψης. Έτσι η εποχή μας μπορεί να δείχνεται έντονα αντιφιλοσοφική. Πώς να αντισταθεί η φιλοσοφία στον ιμπεριαλισμό της επιστήμης, πώς να αντιταχτεί στην τρομοκρατία των εργαστηρίων;

Η φιλοσοφία τελείωσε. Τώρα περάσαμε στην εποχή της διαφή­μισης. Μια και δεν παράγεται πια φιλοσοφία, οι φιλοσοφούντες παίζουν απλά ρόλους διαφημιστών της φιλοσοφίας. Έργα χάρτινα, εύθραυστα, περαστικά έχουν ανάγκη από διαφήμιση. Αλλά η καλή φιλοσοφία, όπως το καλό κρασί, δεν έχει ανάγκη από διαφήμιση.

138

42. Α Ν Α Τ Ο Μ Ι Α Κ Α Ι Δ Ι Α Λ Υ Σ Η

Μιαν εικόνα του σημερινού τοπίου, της κατανομής των πραγμάτων μέσα σ' αυτό, και της ανάθεσης έργου σε νέους κλάδους προσφέρει η φιλοσοφία που διδάσκεται στα πανεπιστήμια και στα σχολεία. Αυτή ελάχιστα αντανακλά ζωτικές ανάγκες του σύγχρονου κόσμου. Το κακό δηλαδή με τη φιλοσοφία των καθηγητών είναι πώς αυτή δεν είναι και τόσο λειτουργική εκτός σχολείου. Οι διακρίσεις και οι επιλογές που κάνει, τα προβλήματα και οι τρόποι προσέγγισης τους δείχνουν τον συμβατικό της χαρακτήρα. Η φιλοσοφία των καθηγητών ασκείται σε εργαστήρια, όπου καμιά ζωντανή φιλοσοφική καλλιέρ­γεια δεν συντελείται. Είναι «η συγκαταβατική διοίκηση ενός πτώμα­τος», όπως λέει ο Σατελέ. Επιτελείται εδώ μια κατάτμηση και κατανομή των λειψάνων της φιλοσοφίας: μερικά τμήματα τα παίρνει η επιστήμη {η ψυχολογία, η λογική, η γλωσσολογία, η κοινωνιολογία), άλλα η ιδεολογία (ιδιαίτερα, η φροϋδική και η μαρξιστική), αλλα η κοσμο­θεωρία — κι όλα αυτά ενορχηστρωμένα συνήθως στους τόνους και στους ρυθμούς της ιδεολογίας της επιστήμης.

Η πράξη αυτή φέρνει σε φως μια ιστορία πολύ απογοητευτική για την ανθρώπινη περηφάνεια. Η φιλοσοφία έθρεψε για πολλούς αιώνες το ναρκισσισμό του ανθρώπου; καλλιέργησε τη μεγάλη ιδέα πως ο άνθρωπος αποτελεί το κέντρο του κόσμου, με τη γη να σχημα­τίζει τον ομφαλό του σύμπαντος. Η επιστημονική κοσμολογία και αστρονομία ήρθε να καταρρίψει αυτόν το μύθο και να πλήξει την ανθρώπινη ματαιοδοξία: Με την κοπερνίκεια θεωρία χάνει ο άνθρω­πος — και ο πλανήτης του — την πρωτοκαθεδρία στο κέντρο του σύμπαντος. Ακόμα η φιλοσοφία καλλιέργησε το μύθο πως ο άνθρωπος είναι αιώνια ίδιος και με απόλυτη ανωτερότητα απέναντι στα άλλα ζώα. Αλλά η θεωρία της εξέλιξης ταπείνωσε πάλι τον άνθρωπο, που περηφανευόταν πως είναι η κορωνίδα της δημιουργίας; με την δαρβινική θεωρία το ανθρώπινο είδος χάνει την πρωτοκαθεδρία του στο σύνολο των ζωνταντών όντων, μια και ο άνθρωπος, όπως όλα τα ζώα, είναι προϊόν εξέλιξης. Τέλος, η φιλοσοφία καλλιέργησε το μύθο πως ο άνθρωπος σαν λογικό ον είναι αφέντης του σπιτιού του, ελέγχει δηλαδή τον εαυτό του με τη δύναμη του λόγου. Αλλά η ψυχολογία ήρθε να καταρρίψει κι αυτόν το μύθο. Η φροϋδική θεωρία έδειξε πως δεν είναι ο λόγος παρά το ασυνείδητο που κυριαρχεί στον άνθρωπο.

Ο Φρόυντ, που προσέχει τις ταπεινώσεις αυτές του ανθρώπου (κοσμολογική, βιολογική, ψυχολογική), δεν τις βλέπει μαζί και σαν

139

πλήγματα ενάντια στη φιλοσοφία. Αλλά φανερά με την κατάρριψη των μύθων περί ανθρώπου, δεν πληγώνεται μονάχα ο ανθρώπινος εγωισμός αλλά δέχεται καταστροφικά πλήγματα και η φιλοσοφία, που υπήρξε κύρια υπεύθυνη γι' αυτή τη μυθολογία.

Η επιστήμη λοιπόν δεν αφαιρεί μόνο αρμοδιότητες από τη φιλοσοφία και δεν την αφήνει απλά εξασθενημένη πίσω της αλλά και την ταπεινώνει αποδείχνοντας μύθους και αυταπάτες πολλές από τις διακηρυγμένες σαν αιώνιες φιλοσοφικές αλήθειες. Η πιο μεγάλη ανάμεσα σ'αυτές υπήρξε αναμφίβολα η ιδέα του «αιώνιου ανθρώ­που», μια θρησκευτικοφιλοσοφική επινόηση με τεράστια διάδοση στον κόσμο για πολλούς αιώνες.

Στην απομυθοποίηση αυτή του ανθρώπου οδηγεί και η επιστήμη της ιστορίας, όπως αυτή θεμελιώθηκε από τον Μαρξ και αναπτύσσεται με θαυμαστό ρυθμό στην εποχή μας. Μέσα μάλιστα από τη θεμελίωση αυτή της ιστορίας σαν επιστήμης, αναπτύσσεται στη σύγχρονη εποχή η διαλεκτική φιλοσοφική σκέψη, που αποτελεί την αποχαιρετιστήρια μορφή φιλοσοφίας του καιρού μας, προτού παρατήσουμε οριστικά την παραδοσιακή θεωρητική φιλοσοφία. Με το μαρξισμό δηλαδή ανοίγεται η ευκαιρία για να κανονίσουμε οριστικά τους λογαριασμούς μας με την παλιά φιλοσοφική συνείδηση αποσαφηνίζοντας το ρόλο της παράδοσης στην καλλιέργεια φιλοσοφικής σκέψης κατά την περίοδο μετά το τέλος της φιλοσοφίας και συνειδητοποιώντας το θεμελιακό ρόλο της πράξης στη λειτουργία του φιλοσοφικού στο­χασμού. Το πιο συντριπτικό μάλιστα αποτέλεσμα της μαρξιστικής στροφής στην πορεία της σύγχρονης σκέψης είναι πως γίνεται στάχτη ο φιλοσοφικός μύθος περί ανθρώπου.

Σήμερα, στην εποχή της επιστήμης και του μαρξισμού, δεν είναι παράξενο που ακούγονται διάφοροι επικήδειοι λόγοι για τη φιλοσο­φία: η φιλοσοφία, η μεγάλη αυτή και τιμημένη μορφή του πνεύματος που έζησε δυόμισι χιλιάδες περίπου χρόνια, πέθανε. Αυτό που απομέ­νει τώρα είναι ένα νεκρό σώμα ιδεών, που διατηρείται μονάχα σαν μνημείο του πολιτισμού, ένα ταριχευμένο σώμα από ιδέες και θεωρίες - μούμιες. Ό . τ ι έφερε στον κόσμο η φιλοσοφία δεν έχει πια νόημα και όσα είπαν κατά καιρούς οι φιλόσοφοι δεν μας απευθύνονται πια σήμερα. Ο χαμός λοιπόν της φιλοσοφίας δεν σημαίνει καμιά ουσι­αστική αλλαγή για τον σημερινό κόσμο και η ζωή μας είναι τώρα πολύ ωραία δυνατή και χωρίς φιλοσοφία. Γιατί όλα όσα ξέρουμε σήμερα τα ξέρουμε μέσα από την επιστήμη. Και οι καταχτήσεις μας σε ελευθερία οφείλονται ουσιαστικά στην πράξη και όχι στη θεωρία, οφείλονται στους αγώνες των ανθρώπων και όχι στα φιλοσοφικά

φωτα. Από τότε που η φιλοσοφία πέθανε, πασχίζει να αποφύγει τη

ληξιαρχική πράξη του θανάτου της καθώς και την ταφή της. Η φιλοσοφία (το κουφάρι της) ξεγελά από τη μια μεριά τους λίγους πιστούς που της απόμειναν, μια και της είναι αδύνατο να επιβιώνει νόμιμα σαν θεωρητική σκέψη, και από την άλλη εξαπατά τους επίδοξους νεκροθάφτες της, καθώς εξακολουθεί να μετενσαρκώνεται στα σώματα των ίδιων εκείνων -πνευμάτων που κήρυξαν το θάνατο της, του Μαρξ, του Φρόυντ, του Νίτσε, των τριών αυτών «δασκάλων της υποψίας»,όπως τους λέει ο Ρικέρ, και ακόμα του Βιτγκενστάιν και του Χάιντεγκερ.

Η φιλοσοφία πέθανε αλλά η σκιά της παραμένει. Μέσα σ' αυτή τη σκιά κατάφεραν να επιβιώσουν πάνω από τρεις γενιές φιλοσόφων, που πετύχαιναν προσωρινά την αναβολή της ταφής της φιλοσοφίας. Δεν πρόκειται βέβαια για φαινόμενα αναβίωσης παρά για απλή επιβίωση της φιλοσοφίας στο περιθώριο, ενασχόληση πιο πολύ με τον εαυτό της και αφήγηση της ίδιας της ιστορίας της. Άλλωστε η ίδια η φιλοσοφία, από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ώς τον Χέγκελ, βάσιζε πάντοτε την ισχύ της στην αναμφισβήτητη ικανότητα της να οργανώνει και να ελέγχει το ίδιο της το παρελθόν. Μ' αυτό το νόημα, επιβίωσή της στην εποχή που έρχεται μετά τη συντέλεια της σημαίνει ανάγνωση του φιλοσοφικού λόγου, που η εκφώνησή του έχει πια τελειώσει, και ανοιχτό διάλογο πάνω σ' αυτόν.

Ο φιλοσοφικός διάλογος, που αναπτύσσεται, έχει ένα δευτερο­γενή χαρακτήρα αλλά είναι αυτός που κάνει τον ειπωμένο φιλοσοφικό λόγο να αποτελεί νέα πηγή προβληματισμού. Τα έργα έχουν βέβαια νόημα σαν αποκρυσταλλώσεις της εποχής τους και σαν αποτυπώσεις των βημάτων που έκαναν οι άνθρωποι στο δρόμο ανάπτυξης της κοινωνικής τους συνείδησης, και το νόημα αυτό είναι που τα κάνει αναγνώσιμα. Αλλά τα προβλήματα που τα έργα αποσκοπούσαν να λύσουν καθώς και οι θεωρίες - συστήματα που κατασκευάστηκαν σαν λύσεις των προβλημάτων αυτών δεν μας απευθύνονται. Απλά συντη­ρούμε τον φιλοσοφικό λόγο.

Για τη συντήρησή του χρειάζεται διαρκής εκπαίδευση φιλοσό­φων, ικανών να διατηρούν ανοιχτό τον φιλοσοφικό λόγο και ζεστό τον διάλογο. ' Εχουμε ακόμη ανάγκη από φιλοσόφους - δασκάλους, που μελετούν τους μεγάλους νεκρούς φιλοσόφους, κι αυτή η ανάγκη θα ικανοποιείται όσο θα υπάρχουν σχολεία, πανεπιστήμια και φιλο­σοφικά σεμιν-άρια. Η νεοκαντιανή εικόνα της φιλοσοφίας σαν επάγ­γελμα υπήρξε σωτήρια επινόηση: η φιλοσοφία μπορεί να χρεοκόπησε,

14!

αλλά το επάγγελμα δεν κινδυνεύει. Μια και υπάρχουν τα κλασικά φιλοσοφικά κείμενα, έχουμε πάντοτε ανάγκη να τα διαβάζουμε και να τα αξιοποιούμε ως ανεξάντλητες πηγές φιλοσοφικού προβλημα­τισμού και ως μορφωτικές μεθόδους του πνεύματος.

Η ανάγνωση του φιλοσοφικού λόγου που γίνεται σήμερα στα σχολεία και στα πανεπιστήμια μοιάζει με αλχημεία. Εκείνοι που επιλέγουν φιλοσοφικά κείμενα τα μεταχειρίζονται συχνά σαν σκου­ριασμένα μέταλλα. Τα καθαρίζουν, τα λιώνουν και τα διυλίζουν, ώσπου να απελευθερωθεί απ' αυτά ελάχιστη μόνο ποσότητα πολύτι­μου μεταλλεύματος. Με τα λόγια του Ηράκλειτου, «σκάβουν πολύ χώμα και βρίσκουν ελάχιστο χρυσό». Εκτός από το ελάχιστο φιλο­σοφικό χρυσάφι, που εξάγουν με ειδικές συνταγές και το κρατούν, πετούν όλα τα άλλα σαν άχρηστα υλικά.

Η ίδια εργασία μοιάζει ακόμα με το αλώνισμα. Οι αναγνώστες των κειμένων είναι σαν τους αγρότες που στρώνουν τα λυμένα δεμάτια στάρι στο αλώνι του χωριού. Αλωνίζοντάς τα, διαλύουν τα στάχυα και λιχνίζοντάς τα ύστερα απομακρύνουν τα άχυρα και μαζεύουν το στάρι.

Αλλ' αν και συνάγονται φιλοσοφικοί καρποί μέσα από τη δραστηριότητα αυτή γύρω από τις κλασικές πηγές της φιλοσοφίας, ωστόσο οι καρποί αυτοί προορίζονται μάλλον για την τρέχουσα κατανάλωση σε φιλοσοφική τροφή παρά για σπορά και νέες καλλι­έργειες. Άλλωστε με τον φιλοσοφικό λόγο, όπως τον διατηρούν σήμερα ζωντανό οι αναγνώστες και μελετητές απομυζώντας τις κλα­σικές πηγές, καιροί για μεγάλες καλλιέργειες και για μεγάλη συγκο­μιδή στη φιλοσοφία δεν προοιωνίζονται να έρθουν.

Άλλωστε η παραγωγή εδώ είναι πολύ δυσχερής. Οι μελετητές είναι αμήχανοι, μια και έχουν συνείδηση της περίπλοκης δομής του αντικειμένου τους. Δεν μπορείς να ξέρεις αν θα βρεις τελικά κάποια άκρη με το δρόμο της μελέτης που διάλεξες και αν πραγματικά θα περάσεις το λαβύρινθο. Γιατί η φιλοσοφία είναι κατά περίπτωση ένα είδος λαβύρινθου.

Στην πιο απλή μορφή είναι ένας λαβύρινθος όχι πολύ περίπλο­κος: μπαίνεις από μια άκρη και, ύστερα από μερικές περιπλανήσεις και αποτυχημένες δοκιμές, βγαίνεις από την άλλη. Εδώ δεν χρειάζεσαι μίτο της Αριάδνης για να ξεδιαλεχτείς. Αλλά η φιλοσοφία σπάνια παρουσιάζεται με την απλή αυτή μορφή, που συνήθως περνά στα πανεπιστήμια και στα σχολεία. Στην πραγματικότητα η δομή της είναι δαιδαλώδης. Μπορεί να παριστάνεται σαν λαβύρινθος με άπειρα δρομάκια, μονοπάτια και αδιέξοδα, ώστε να κινδυνεύει εκείνος που

142

τον διαβαίνει να επανέρχεται συνεχώς στα ίδια μέρη και να βρίσκει αδιάκοπα μπροστά του νεκρά σημεία. Αλλά, παρ' όλο που ο λαβύ­ρινθος αυτός έχει αφάνταστα πολύπλοκη δομή, δεν είναι αδιαπέρα­στος: έχει έναν εσωτερικό χώρο που σε οδηγεί, αν είσαι τυχερός, σε κάποια άκρη. Τέλος, υπάρχει ο λαβύρινθος που δεν οδηγεί πουθενά: ένα άπειρο δίκτυο από δρόμους, διαδρόμους και μονοπάτια χωρίς διέξοδο.

Με οποιαδήποτε μορφή, ακόμα και μ' αυτή που δε βγάζεις άκρη, η φιλοσοφία είναι λαβύρινθος και μαζί τρόπος να ξεφεύγεις απ' αυτόν. Ο μελετητής της είναι ένας «λαβυρινθικός άνθρωπος» που, όπως λέει ο Νίτσε, «ποτέ δε ζητεί την αλήθεια αλλά πάντοτε μονάχα την Αριάδνη του».

Σήμερα οι φιλοσοφούντες δεν κάνουν παρά να ανταποκρίνονται στο κάλεσμα του λαβύρινθου. Τόσο η σπουδή όσο και η έρευνα της φιλοσοφίας συνοδεύονται από αμηχανία μπροστά στη δαιδαλώδη φύση της. 'Ετσι ο φιλοσοφικός λόγος παίρνει τη μορφή περιγραφής των περιπετειών και των αδιεξόδων που χαρακτηρίζουν το φιλοσοφικό οδοιπορικό.

Με τον λόγο αυτό, που αναπτύσσεται πιο πολύ στα πλαίσια του φιλοσοφικού θεσμού, κινείται ένας ιδεολογικός μηχανισμός που θέλει να συντηρεί την παράδοση, ορίζοντάς την και ελέγχοντας την απόδοση της. Και η θρησκεία, βέβαια, και η τέχνη ανήκουν λειτουρ­γικά στην παράδοση. Αλλά διαφορετικά απ ' αυτές, η φιλοσοφία δεν είναι απλά και μόνο μέρος της παράδοσης παρά και καθρέφτης που την αφήνει να αντανακλάται σε θεωρητικό επίπεδο και της δίνει μορφή και σχήμα. Η φιλοσοφία είναι ακόμα ιδρυτής της παράδοσης, επόπτης και φύλακάς της — μ' ένα λόγο ιδεολογικός εκφραστής και διαχειριστής της.

Και η ιστορία της φιλοσοφίας, σαν αφήγηση των πεπραγμένων του φιλοσοφικού στοχασμού μέσα από τις εποχές, λειτουργεί κι αυτή στα πλαίσια του ίδιου ιδεολογικού μηχανισμού. Συχνά μάλιστα οι ιστορικοί της φιλοσοφίας παρουσιάζουν παραπλανητικά νεκρές ιδέες σαν ζωντανές και παλιές σκέψεις τις προβάλλουν με μια επίφαση επικαιρότητας. Αλλά με τις νεκρές ιδέες, που σαν τυμβωρύχοι ανα­σκάπτουν μέσα από τα ερείπια, δεν κάνουν παρά να αναπληρώνουν την έλλειψη καινούριων ζωντανών ιδεών. Και αν καμιά φορά συμβεί να αναδυθούν μέσα από τα έργα τους καινούριες, νεογέννητες ιδέες, αυτές θα χαθούν μέσα στην άχρηστη μάζα των παλιών ιδεών.

Η σύγχρονη φιλοσοφική εργασία είναι πιο πολύ μελέτη των κλασικών πηγών, φιλολογία μάλλον και βερμπαλιστική καλλιέργεια

143

παρά δημιουργία νέων αυθεντικών έργων. Είναι μια ρεμβώδης ενα­σχόληση, όπως είναι λ.χ. η ενασχόληση με εκθέματα μουσείων και συλλογών έργων τέχνης, μια γραφική δουλειά. Παράξενες ιδέες που έχουν εδώ συγκεντρωθεί εξαιτίας μιας παθολογίας του θεωρητικού λόγου, συζητούνται, αναλύονται και σχολιάζονται. Είναι σα να ρεμ­βάζει κανείς παθητικά στο αχανές αυτό παράδοξο τοπίο όπου όλα είναι πια τελειωμένα.

Αλλά μήπως το φαινόμενο αυτό είναι παροδικό και ενδέχεται μετά από μια ανάπαυλα να φανούν και πάλι δημιουργικά έργα; Και στο παρελθόν υπήρξαν, όπως είχε παρατηρήσει ο Φράνσις Μπέικον, χέρσα και έρημα χρονικά διαστήματα, που οι καρποί του πολιτισμού και της φιλοσοφίας δεν μπόρεσαν να ευδοκιμήσουν. Σε όσους λοιπόν ελπίζουν πως μακροπρόθεσμα η φιλοσοφία θα αναβιώσει πάλι στον κόσμο, ο καιρός μας θα μπορούσε να φανεί σαν ένα απ ' αυτά τα χέρσα και άγονα διαστήματα. 'Οσο απίθανη, βέβαια, κι αν είναι αυτή η αισιόδοξη προοπτική, δε μπορεί να αποκλειστεί. Προς το παρόν ωστόσο τίποτα δεν προμηνύει την έλευση μιας νέας φιλοσοφίας. Απλά λειτουργούν σήμερα φιλοσοφικές εταιρείες, εκκλησίες και φατρίες, επιτροπές, συμβούλια και ιερατεία, υπάρχουν δηλαδή τόποι όπου ανθεί ανεμπόδιστα, στο όνομα της φιλοσοφίας, η ένδεια της σκέψης. Και σε τέτοιους άγονους τόπους η αναβίωση της φιλοσοφίας ηχεί σαν απλό όνειρο. Θα ήταν περίπου σα να περίμενε κανένας στην εποχή της επιστήμης και της τεχνολογίας την αναβίωση της μυθικής κουλτούρας.

Σε σχέση με άλλα πολιτισμικά μορφώματα είναι χαρακτηρι­στικό πως η διάγνωση του θανάτου της φιλοσοφίας αποτελεί φιλο­σοφική πράξη, ενώ η διάγνωση του θανάτου του μύθου δεν αποτελεί μυθική πράξη και η διάγνωση του θανάτου της μαγείας δεν αποτελεί μαγική πράξη. Είναι αδύνατο να βλέπουμε τη φιλοσοφία να κείται νεκρή σα να είμαστε ιατροδικαστές. Όταν τη βλέπουμε νεκρή, εμείς δε μπορούμε παρά να εδρεύουμε σ' αυτήν. Η διάγνωση μας είναι ομολογία της αμηχανίας μας μπροστά στην αντίφαση να είμαστε την ίδια ώρα μέσα και έξω από τη φιλοσοφία. Όντας έξω δε μπορούμε να την καταλάβουμε αυθεντικά. Απλώς αερολογούμε. Γιατί καταλαβαίνουμε πραγματικά κάτι που το κατασκευάζουμε. Όντας πάλι στο εσωτερικό της δεν είμαστε εκεί παρόντες, με το νόημα ότι συμβάλλουμε στη διαδικασία κατασκευής της. Το μόνο που κάνουμε τώρα και που δε μπορούσε να γίνει όσο διαρκούσε η παραγωγή είναι ανατομία της φιλοσοφίας για ερευνητικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς. Σύμφωνα μ' έναν «ορισμό» του Ράσελ,

«φιλοσοφία είναι αυτό που μελετάται στα φιλοσοφικά τμήματα των πανεπιστημίων και των κολλεγίων μας». Κι αυτό που μελετάται στα πανεπιστήμια, στα κολλέγια και στα σχολεία είναι ένα νεκρό σώμα ιδεών και θεωριών.

43. Η Σ Υ Ν Ε Ι Δ Η Σ Η Τ Ο Υ Τ Ε Λ Ο Υ Σ

Αν και όλα έχουν τελειώσει, ο τελευταίος λόγος δεν έχει ακόμα ειπωθεί. Δεν είναι μόνο γιατί υπάρχουν πολλά πράγματα (συστήματα, θεωρίες, κείμενα και επιχειρήματα) που συζητούνται ακόμα αλλά και γιατί η όλη ιστορία προεκτείνεται μετά το τέλος της σε μια νέα ιστορία, στην ιστορία του μεταφιλοσοφικού στοχασμού.

Από τον περασμένο κιόλας αιώνα δεν έλειψαν τα μηνύματα για την επερχόμενη μεταφιλοσοφική εποχή. Ή δ η ο Καντ (στη Λογική του) είχε προσθέσει στα παραδοσιακά ερωτήματα

τι μπορώ να ξέρω; τι οφείλω να πράξω; τι μπορώ να ελπίζω;

ένα ακροτελεύτιο ερώτημα που ανοίγεται στον κόσμο από τις αρχές κιόλας του 19ου αιώνα:

τι είναι ο άνθρωπος; Τα παραδοσιακά φιλοσοφικά ερωτήματα εγγράφονται τώρα σε νέα προοπτική έρευνας ή, όπως παρατηρεί ο Φουκώ, «μπαίνουν στο λογαριασμό» αυτού του πρόσθετου ερωτήματος. Από τον Καντ ως σήμερα η ανθρωπολογία αποτελεί κυρίαρχη και καθοδηγητική διά­θεση, έτσι που ο Καντ άφηνε πίσω του τον δογματικό λήθαργο και εγκαινίαζε ένα νέο λήθαργο, τον «ανθρωπολογικό ύπνο». Ο Φουκώ, που κάνει λόγο γι ' αυτό τον ύπνο (Οι Λέξεις και τα Πράγματα), βλέπει την πρώτη προσπάθεια αφύπνισης της σκέψης στην εμπειρία του Νίτσε, που «ξαναβρήκε το σημείο όπου ο άνθρωπος και ο θεός συνανήκουν, όπου ο θάνατος του θεού είναι συνώνυμος με την εξαφά­νιση του ανθρώπου και όπου η υπόσχεση του υπερανθρώπου σημαίνει αρχικά και πριν απ' όλα το επικείμενο του θανάτου του ανθρώπου». Ο Νίτσε σκεφτόταν πως, μια και «ο Πύργος της Βαβέλ των επιστημών έχει υψωθεί θεόρατα και η επιστημονική γνώση έχει αναπτυχθεί τόσο πολύ, οι φιλόσοφοι κινδυνεύουν, προσηλωμένοι σ' ένα σημείο και παρασυρμένοι στην ειδίκευση, να μην είναι σε θέση να υψωθούν αρκετά για να δουν συνολικά και σφαιρικά τα πράγματα. Ενώ η επιστήμη ανθεί, η φιλοσοφία καταρρέει, και ό,τι έχει απομείνει απ ' αυτήν «προκαλεί δυσπιστία και δυσαρέσκεια — αν όχι χλευασμό και οίκτο εναντίον της». Η φιλοσοφία μάλιστα, που περιορίζεται τώρα

145

σε επιστημολογία και γνωσιοθεωρία, είναι «μια φιλοσοφία που δεν πάει πέρα από το κατώφλι και αρνείται το δικαίωμα εισόδου στον εαυτό της — αυτό είναι φιλοσοφία που πνέει τα λοίσθια, ένας τελικός τόπος, μια αγωνία, κάτι που προκαλεί τον οίκτο. Πώς θα μπορούσε μια τέτοια φιλοσοφία να κυριαρχεί;». Ο Νίτσε κήρυξε με την εικόνα του νεκρού θεού το θάνατο του ανθρώπου και συνακόλουθα το θάνατο της παραδοσιακής μεταφυσικής. Την ίδια ώρα πρόβαλε κι έναν θεό ξαναζωντανεμένο — πέρα από το καλό και το κακό.

Μας άνοιξε έτσι μια προβληματική για τη γλώσσα που ακόμα μας απευθύνεται προκλητικά. Με την αινιγματική πολλαπλότητα της η γλώσσα αποτελεί δύναμη ανεξέλεγκτη, αν αφήνεται ανεξέταστη. Για τον Νίτσε, όπως παρατηρεί ο Φουκώ, το ζήτημα δεν ήταν να μάθουμε τι αντιπροσώπευαν από μόνα τους το καλό και το κακό αλλά ποιος υποδηλωνόταν ή μάλλον ποιος μιλούσε όταν κάποιος έλεγε «αγαθός» για να υποδηλώσει τον εαυτό του και «δειλός» για να υποδηλώσει τους άλλους. Μια πεισιθάνατη διάθεση, που από παλιά υπόφωσκε στο σώμα της φιλοσοφίας, ο Νίτσε την έκανε τελικά να λάμψει πυρπολώντας την. Με το θάνατο του θεού ξανάπιασε το τέλος της ιστορίας και αφηγήθηκε την περιπλάνηση του τελευταίου αν­θρώπου ενόψει του ερχομού του υπερανθρώπου. Και μέσα από το σκοτάδι της ξοφλημένης φιλοσοφίας άφησε να προβληθεί ένα φως που δείχνει την αυγή της σύγχρονης σκέψης, το φως της σύγχρονης στοχαστικής ποίησης, που το έργο του Νίτσε αποτελεί εστία και πηγή της.

Από μια άλλη σκοπιά, ο Φόυερμπαχ έβλεπε το Θεό να πεθαίνει και στη θέση του να ζει ο Λόγος, για να πεθάνει κι αυτός με τη σειρά του και στη θέση του να ζει ο Άνθρωπος. Έτσι περιέγραφε τη διαδοχή θεολογία - φιλοσοφία (επιστήμη του λόγου) - ανθρωπολογία. Ο ίδιος έκανε την ακόλουθη ομολογία: «ο Θεός ήταν η πρώτη μου σκέψη· ο Λόγος η δεύτερη· ο Άνθρωπος η τρίτη μου και τελευταία σκέψη».

Ο Κοντ δίδασκε πως το τέλος επέρχεται εδώ με την επιστήμη: το θεολογικό στάδιο της ανθρώπινης σκέψης το ακολουθεί κανονικά ένα μεταφυσικό ή αφηρημένο στάδιο, καθώς στη θέση της θρησκείας μπαίνει η φιλοσοφία. Αλλά, καθώς η φιλοσοφία φτάνει στο τέλος της, μια επιστημονική κατάσταση σφραγίζει την πορεία ανάπτυξης του ανθρώπινου πνεύματος. Στην πραγματικότητα η πορεία της ανθρώπινης σκέψης είναι ένα αραχνένιο δίχτυ, πλεγμένο από ποικι­λόχρωμες κλωστές (τη μαύρη της μαγείας, την κόκκινη της θρησκείας, εκείνη της φιλοσοφίας με τις μαύρες, κόκκινες και άσπρες βούλες,

146

και την άσπρη της επιστημης). Και στην εποχή μας ποικίλες μαρτυρίες δείχνουν καθαρά τα

σημάδια της μεγάλης κρίσης. Ο Βιτγκενστάιν, αν και με την Πραγματεία του έκανε θεμελιώδη

συστηματική φιλοσοφία, επιχειρούσε με το ίδιο αυτό έργο να θέσει τέλος στη φιλοσοφία. ' Ηθελε να οριοθετήσει τη σκέψη (την έκφραση των σκέψεων) και ο,τιδήποτε βρίσκεται έξω από τα όρια της σκέψης και της γλώσσας να αναγνωρίζεται σαν α-νοησία. Στο ύστερο μάλιστα έργο του (Φιλοσοφικές 'Ερεννες) παρουσίασε το φιλοσοφείν σαν δραστηριότητα με την οποία διαλύεται και καταλύεται η φιλοσοφία: τα φιλοσοφικά προβλήματα δεν λύνονται αλλά διαλύονται, εξανεμί­ζονται.

Μια ακόμα ξεχωριστή μεταφιλοσοφική διάγνωση για την κατά­σταση της φιλοσοφίας στην εποχή μας καθώς και μια προοπτική για τη μελλοντική της τύχη προσφέρει ο ύστερος Χάιντεγκερ. Αν και αρχικά επιχειρεί να κάνει θεμελιώδη φιλοσοφία, ύστερα βλέπει τη φιλοσοφία να φτάνει στο τέλος της. Το τέλος και το πλήρωμα της μεταφυσικής στη διαδικασία καταστροφής της συντελείται μέσα από τις σύγχρονες επιστήμες, που κάνουν αντικείμενο της έρευνας τους το σύνολο του Είναι και απελευθερώνουν την προχωρητική πορεία της γνώσης. Με την επιστημονική γνώση ξεσκεπάζεται το πραγμα­τικό στο σύνολο του και το ξεσκέπασμα αυτό (η α-λήθεια) μπαίνει σ' ένα έσχατο στάδιο πραγμάτωσης. Η ίδια η υπόθεση πως θα μπορούσε να υπάρχει κάτι άίνλο από το ον, που μπορεί να ερευνάται επιστημονικά και να κυριαρχείται, χάνεται πια. Σ' αυτή την κατάσταση της συντέ­λειας της φιλοσοφίας, όπου εξαντλούνται όλες οι δυνατότητες της, προετοιμάζεται η αρχή μιας νέας σκέψης. Αυτή αιωρείται στον ορίζονται σαν δυνατότητα μονάχα και μόνο να την προαισθανθούμε είμαστε σε θέση. Απλά μπαίνουν τώρα νέες καταβολές και δυνατότητες για την ανάπτυξη της στο μέλλον.

Τέτοιες μαρτυρίες δίνουν έκφραση στη σημερινή συνείδηση του τέλους. Ίσως αυτή τονίζεται ιδιαίτερα μέσα από την ιδεολογία του θετικισμού. Σύμφωνα μ' αυτήν, η διανοητική σοβαρότητα και περηφάνεια των ανθρώπων της σημερινής εποχής, που την διαπερνά ολόκληρη το πνεύμα της θετικής επιστημονικότητας, δεν ανέχεται πια την απλή θεωρία και τον ολοκληρωτικό φιλοσοφικό στοχασμό.

Η ιδεολογία αυτή φτάνει να αντιμετωπίζει τη φιλοσοφία με την ιδέα του αποδιοπομπαίου τράγου. Γιατί η φιλοσοφία παίζει πολύ καλά το ρόλο του πετυχημένου θύματος, που της αποδίδουν ή της αναθέτουν όλοι εκείνοι που νιώθουν πληρότητα και σιγουριά με την

147

επιστήμη και την τεχνολογία. Αυτοί θεωρούν καμιά φορά τη φιλο­σοφία περιττή, ανεπιθύμητη ή και επικίνδυνη μέσα στο βασίλειο του επιστημονικού λόγου. Εξορκίζουν την ετερότητα για να μπορούν να αναγνωρίζουν την ταυτότητα τους, επικυρωμένη μάλιστα και με τη σφραγίδα του θανάτου της φιλοσοφικής γνώσης.

Η επιστήμη ορίζει το τέλος της φιλοσοφίας από την πλευρά της θεωρίας. Από την πλευρά της πράξης το ορίζει η πολιτική. Ο Μαρξ είναι ο μεγάλος ιατροδικαστής που συντάσσει και υπογράφει τη ληξιαρχική πράξη του θανάτου της θεωρησιακής φιλοσοφίας σε σχέση μ' έναν κόσμο που η βασική και ζωτική του ανάγκη είναι η αλλαγή του. Μέσα από την επαναστατική πράξη η φιλοσοφία κα­ταργείται και στη θέση της μπαίνει μια ιδεολογία προλεταριακής κυριαρχίας. Σαν απλή θεωρία και άκριτη σκέψη, αυτοδύναμη και κλειστή στον κόσμο, η φιλοσοφία ξεπερνιέται μέσα από την επανα­στατική πράξη. Επειδή μάλιστα η πράξη αυτή κατευθύνεται ουσια­στικά προς το ίδιο τέλος μ' εκείνο που θέτει η κριτική σκέψη, δηλαδή την αλλαγή του κόσμου, είναι φυσικό η κατάργηση της κοινωνίας που υπάρχει και η οικοδόμηση, στη θέση της, μιας νέας, ελεύθερης και δίκαιης κοινωνίας να σημάνουν το τέλος όλων των αλλοτριώσεων — και της φιλοσοφικής επίσης αλλοτρίωσης — και την επανατοποθέτηση, πάνω στην πράξη, των εννοιών και των φιλο­σοφικών σχεδίων.

Ο Μαρξ δεν εννοεί βέβαια την πλήρη καταστροφή του φιλο­σοφικού στοχασμού και της θεωρητικής δραστηριότητας (ο ίδιος μάλιστα αφήνει για τη φιλοσοφική σκέψη μια μεγάλη δυνατότητα: τον διαλεκτικό υλισμό). Εννοεί μονάχα τη θεωρησιακή φιλοσοφία της παράδοσης και ιδιαίτερα την τελευταία της απόληξη στα συστή­ματα του γερμανικού ιδεαλισμού. Βλέποντας την να φτάνει στο τέλος της, με την επιστήμη από τη μια σαν απεικόνιση της πραγ­ματικότητας και από την άλλη με την επαναστατική πράξη, αναφέ­ρεται ακριβώς σε μια διανοητική δραστηριότητα απομονωμένη σε μια κλειστή θεωρητική σφαίρα της κοινωνικής συνείδησης, απο­κομμένη από την πράξη. Με τη δραστηριότητα αυτή δίνονται έντεχνα πολλών ειδών απαντήσεις, χωρίς να είναι ξεκαθαρισμένο σε ποια συγκεκριμένα ερωτήματα αντιστοιχούν οι απαντήσεις αυτές. Γιατί οι αντιφάσεις της πραγματικότητας περνούν στο νου των φιλοσόφων και εκλογικευμένες με τον ένα ή τον άλλο τρόπο λύνονται απλά στο κεφάλι τους και όχι στα πράγματα.

Τόσο από τη μεριά της θεωρίας όσο και από τη μεριά της πράξης το τέλος της φιλοσοφίας παραπέμπει στην αρχή της κριτικής

σκέψης. Απαλλαγμένος κανείς από τις αυταπάτες του παρελθόντος και έχοντας παραιτηθεί από την τάση για υψιπετή στοχασμό και θεωρητικές ακροβασίες μπορεί, εγκατεστημένος τώρα στη γη, να παράγει σκέψη ανοιχτή στον κόσμο. Αντί να αποτελεί η σκέψη το όπιο των εκλεκτών, γίνεται δύναμη διεγερτική στους αγώνες για αλλαγή του κόσμου.

149

ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η νέα φ ιλοσοφική σ κ η ν ή

44. Α.ΛΗΘΕ1Α ΚΑΙ Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Η

Από την αρχή ώς το τέλος της η φιλοσοφία υπήρξε στις πιο μεγάλες και επιβλητικές στιγμές της συστημιατική. Το σύστημα προβλήθηκε σαν τυπική κατασκευή που κλείνει μέσα της την αλήθεια. Βασίστηκε στο πλατωνικό ιδεώδες της μιας και μοναδικής αλήθειας και καλλι­εργήθηκε με κυρίαρχη την ιδέα του ανθρώπου ως όντος που μπορεί να 'γνωρίσει την ουσίατων πραγμάτων. Δύσκολα θα μπορούσε κανένας να φανταστεί τι θα ήταν η συστηματική φιλοσοφία χωρίς γνωσιοθε-ωρία. Ακόμα και η πιο υψηλή μεταφυσική θα φαινόταν φτωχή, αν δεν προσέφερε μαζί μια μέθοδο για την κατάχτηση της γνώσης ή δεν έκανε υποδείξεις για την εύρεση υψηλών μορφών γνώσης. Και η πρακτική φιλοσοφία θα ήταν επίσης ακατανόητη χωρίς γνωσιοθεω­ρητικές προϋποθέσεις. Ο φιλόσοφος δηλαδή, που ξέρει την αλήθεια, οφείλει να απαντά σε ζωτικά ερωτήματα σαν τα ακόλουθα: ποια ηθική απορρέει από τη γνώση μας; Πώς λειτουργούμε εμείς και η υπόλοιπη φύση; Τί πρέπει ν' αρχίσει μ' εμάς τους ίδιους τώρα που ξέρουμε τους νόμους της ίδιας μας της συμπεριφοράς; Μ' αυτές τις προϋποθέσεις, οι άνθρωποι τρέφουν την πεποίθηση πως τέτοια ερω­τήματα πρέπει να απαντώνται με τη βοήθεια ενός θεωρητικού λόγου που περιγράφει και ερμηνεύει τα πράγματα. Και οι φιλόσοφοι ενισχύ­ουν πάντοτε την πεποίθηση αυτή. μια και η μεγάλη φιλοδοξία τους είναι να δώσουν ένα θεμέλιο («φιλοσοφικό θεμέλιο») για την πρακτική, έτσι που ο «μυημένος» να διαθέτει έναν προνομιακό τόπο για να επικοινωνεί με τον κόσμο-

Για την ακρίβεια, η δυτική φιλοσοφία ξεκίνησε μ' ένα οντολο­γικό παράδειγμα σύνθεσης ιδεών, που θεμελιώθηκε πάνω στην προ­τεραιότητα του είναι. Μια και υπάρχουν λόγοι και αιτίες, πρέπει να

υπάρχουν οι πρωίες αιτίες - αρχές, ώστε να μην ανατρέχουμε επ' άττειρο σε προηγούμενες αιτίες. Από τον Αριστοτέλη και ύστερα η επιστήμη των πρώτων αρχών, η «πρώτη φιλοσοφία», πρόβαλε το πρωτείο του είναι σε σχέση με τη σκέψη και τη γλώσσα, που η παρμενίδεια προβληματική τα είχε συλλάβει όλα σ' ένα ενιαίο σχήμα (είναι~νο-εΐν-λέγειν). Στη θέση του οντολογικού παραδείγματος η νεότερη ευρωπαϊκή φιλοσοφία φέρνει ένα νοησιακό παράδειγμα φιλοσοφείν. Εκείνος που ρωτάει τί υπάρχει, πρέπει να προϋποθέτει πως μπορεί να γνωρίσει ό,τι υπάρχει και μάλιστα πως η γνώση του είναι αληθινή. Για τον μεταφυσικό η αληθινή γνώση είναι δυνατή μόνο σαν γνώση του αληθινού. Αλλά πώς ξέρουμε ότι το αληθινό, το όντως ον, μπορούμε να το γνωρίσουμε; 'Ετσι το πρωτείο του είναι υποκαθίσταται από το πρωτείο του νοείν και το αρχικό ερώτημα στη φιλοσοφία δεν είναι πια το ερώτημα «τί υπάρχει;» παρά «τί μπορούμε να γνωρίζουμε;». Η σύγχρονη φιλοσοφία, τέλος, εισάγει ένα άλλο παράδειγμα, το λινγκουϊστικό. Στη θέση της σκέψης μπαίνει η γλώσσα. Μ' ένα λόγο του Βιτγκενστάιν. «κάθε φιλοσοφία είναι κριτική της γλώσσας». Δε ρωτάει τώρα κανένας «τί μπορούμε να ξέρουμε;» αλλά «τί μπορούμε να καταλάβουμε;». Και δουλειά της φιλοσοφίας γίνεται το ξεκαθάρισμα των σκέψεων μέσα από το ξεκαθάρισμα των προτάσεων.

Τα δύο πρώτα μοντέλα, το οντολογικό και το νοησιακό, που λειτουργούσαν στην παράδοση, από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ώς τον Χέγκελ, προϋποθέτουν δογματικά ή κριτικά τη δυνατότητα της αλήθειας. Στοχαστές μάλιστα, όπως ο ύστερος Χάιντεγκερ, ο Σαρτρ και ο Γκάνταμερ τονίζουν πως στη γνώση βασιλική οδός δεν υπάρχει και μόνον εναλλακτικοί τρόποι περιγραφής και ερμηνείας του κόσμου έχουν θέση στη σύγχρονη κουλτούρα. Ο Γκάνταμερ, ιδιαίτερα, βάζει στη θέση της γνώσης τη μόρφωση (αυτομόρφωση), παρατηρώντας πως η σκέψη μας προσδιορίζεται από μόνη της. Και η μόρφωση είναι πιο σπουδαία από την ιδιοποίηση αληθειών. Ανάμεσα στην επιθυμία για μόρφωση και στην επιθυμία για αλήθεια υπάρχει βαθύ χάσμα, που εκφράζεται με αξεπέραστες διαφωνίες, στον τόπο αυτόν αναμέτρησης της σύγχρονης μορφωτικής με την παραδοσιακή συστηματική φιλοσοφία. Πρόκειται για σύγκρουση ανάμεσα στην πλατωνικο-αριστοτελικής προέλευσης άποψη που λεει ότι μόνο η γνώση αυτού που υπάρχει στην πραγματικότητα είναι μορφωτική, και στη σύγχρονη μεταφιλοσοφική άποψη ότι μόνο η μόρφωση είναι αληθινή.

Σύμφωνα μ' ένα σχήμα του Ρόρτι (Φιλοσοφία και ο καθρέφτης της φύσης), στην αντιπαράθεση ανάμεσα σε γνωσιοθεωρητικά προ-

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

σανατολισμένες φιλοσοφίες και σε φιλοσοφίες που ξεκινούν από τη δυσπιστία στο πρωτείο της γνώσης, αντιστοιχεί μια αντιπαράθεση ανάμεσα σε συστηματικές και σε μορφωτικές φιλοσοφίες, ή φιλοσο­φίες του κύριου ρεύματος και περιφερειακές φιλοσοφίες. Η στάση των μορφωτικών στοχαστών (Γκαίτε, Κίρκεγκωρ, Νίτσε, Σανταγιάνα, Τζέιμς, Ντιούι, ύστερου Βιτγκενστάιν, ύσερου Χάιντεγκερ) απέναντι στους συστηματικούς φιλοσόφους είναι σκεπτική, χιουμοριστική, σατιρική. Αυτοί δεν κατασκευάζουν συστήματα αλλά γράφουν δο­κίμια, σάτιρες, παρωδίες, αφορισμούς. Δεν έχουν ανάγκη από θεωρία για να πουν κάτι- απλά συμμετέχουν στο διάλογο. Η αξία αυτών που λένε δεν εξαρτάται από την αλήθεια που εκφράζεται μέσα απ ' αυτά, παρά από τη σχέση τους με τις συλλογικές πεποιθήσεις, που οι ίδιοι έχουν αναλάβει την κριτική επεξεργασία και τη δημόσια διαχείριση τους.

Στην αρχή της ελληνικής φιλοσοφίας το αριστοκρατικό ιδεώδες της μιας και μοναδικής αλήθειας, που εκπροσωπούσε ο Πλάτων, βρέθηκε αντιμέτωπο με το μορφωτικό ιδεώδες των πολλών, εναλλα­κτικών και πιθανών λόγων που αντιπροσώπευαν οι σοφιστές και ο Σωκράτης. Στην εποχή της αναγέννησης η στροφή από την πλατω-νικοαριστοτελική παράδοση προς μια μορφωτική σκέψη, που καλ­λιεργείται με τη ρητορική και τον πιθανό λόγο στα ενδιαφέροντα-του συγκεκριμένου ρευστού κόσμου και όχι για έναν υποτιθέμενο «αλη­θινό» κόσμο, προσφέρει ένα ανάλογο παράδειγμα απόκλισης από το κύριο ρεύμα.

Στην εποχή μας οι φιλόσοφοι είναι προβληματικοί και μορφω­τικοί στοχαστές. Βλέπουν σκεπτικά την όλη σειρά συστημάτων και -ισμών που μας κληροδότησε το παρελθόν και αναρωτιώνται για το νόημά τους. Ο μορφωτικός τους ρόλος δεν εξαρτάται από τις θεωρίες που προβάλλουν και τις αλήθειες που προσφέρουν παρά από τα βιβλία που διαβάζουν και σχολιάζουν, τις συζητήσεις που ανοίγουν και από τη δύναμη των λόγων και των επιχειρημάτων τους.

45. Θ Ε Ω Ρ Ι Α Κ Α Ι Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η

Η απομάκρυνση της σύγχρονης σκέψης από την παράδοση οφείλεται σε μια ουσιώδη διαφορά στάσης απέναντι στο πραγματικό: ενώ η φιλοσοφία προσφέρει θεωρία, που περιγράφει και ερμηνεύει την πραγματικότητα, η μορφωτική σκέψη δίνει ποικίλες όψεις της κριτικά διαθλασμένες.

Το κλασικό φιλοσόφημα, ακόμα και το πιο δογματικό, είναι βέβαια πλάσμα που δεν αντανακλά απλώς τον κόσμο παρά και τον

152

αφήνει να διαθλάται κριτικά από μέσα του. Παράδειγμα η χεγκελιανή φιλοσοφία της ταυτότητας: «το πραγματικό είναι λογικό και το λογικό είναι πραγματικό». Αν και η φιλοσοφία αυτή λέει ναι στο πραγματικό, ωστόσο λέει επίσης ναι στο λογικό που το καλύπτει κριτικά. Γενικά η φιλοσοφία είναι ένας τρόπος να βλέπουμε τον κόσμο έμμεσα, με ιδέες, εικόνες, μεταφορές και αξίες ανάμεσα σ' εμάς και στα πράγματα.

Αλλά περισσότερο από κάθε άλλη μορφή έκφρασης (με μόνη ίσως εξαίρεση τη θρησκεία) προβάλλεται εδώ ένα υπερβολικό υπο­κείμενο, που εκφέρει το λόγο του συνοδεύοντας τον με την αξίωση να τον δεχτούμε σαν έκφραση της αλήθειας. Επειδή η θεωρία αποτελεί τρόπον οργάνωσης και σύνθεσης του συνόλου της ανθρώπινης εμ­πειρίας, η αλήθεια, που τη συνοδεύει, παρουσιάζεται να είναι μια για πάντα κλεισμένη στη λογική της δομή. Ο φιλόσοφος σπάνια ανα­γνωρίζει πως ενδέχεται να κάνει λάθος. Αυτός πιστεύει πως είναι αδύνατο να κάνει λάθος, αφού οι συλλογισμοί του είναι σωστοί. Η τάση του να πει πράγματα που πιστεύει ότι είναι μια για πάντα και απόλυτα αληθινά, αναπληρώνει μάλλον την ανασφάλεια που νιώθει. Είναι παρατηρημένο: όσο λιγότερους λόγους έχουμε να πιστεύουμε πως οι ιδέες μας είναι σωστές, τόσο πιο αυθαίρετα και βίαια διακη­ρύσσουμε πως κατέχουμε την αλήθεια.

Το υποκείμενο δεν θα μπορούσε βέβαια να σταθεί μόνο απέναντι στην αλήθεια, αν δεν υπήρχε ένα κοινό πρόθυμο να τη θαυμάσει και να τη δεχτεί. Και είναι παρατηρημένο πως το κοινό αυτό, συνήθως περιορισμένο σε έκταση, δέχεται την αλήθεια του φιλόσοφου άκριτα. Οι άνθρωποι δύσκολα αντιστέκονται στον πειρασμό των μεγάλων ιδεών και συχνά θαμπώνονται από θεωρίες που προβάλλονται απλά μεγαλόσχημες και ολοκληρωτικές. Με τον τρόπο που πιστεύουν σε βασιλιάδες, σε προφήτες και άγιους, σε ήρωες και αρχηγούς, πιστεύ­ουν σε σοφούς και σε απόστολους της αλήθειας.

Αλλ' ακόμα κι αν συμβαίνει καμιά φορά να βρεθεί ένα κριτικό κοινό, οι φιλόσοφοι παραμένουν απρόθυμοι να πάρουν κριτική στάση απέναντι στην εργασία τους. Έτσι δεν είναι ποτέ σε θέση να κατα­νοήσουν τη φύση της και να συνειδητοποιήσουν τις πραγματικές δυνατότητες και τα όριά της. Σπάνια βρίσκουμε ανάμεσα τους παρα­δείγματα σαν του Χιουμ, που είχε την εντιμότητα να αναγνωρίσει πως υπάρχει κάτι το προβληματικό στη βάση της φιλοσοφικής και ιδιαίτερα της μεταφυσικής δραστηριότητας. Αυτός έβλεπε πως οι μεταφυσικές ιδέες είναι «είτε το προϊόν άκαρπων προσπαθειών της ανθρώπινης ματαιοδοξίας που ζητεί να εισδύσει στα αντικείμενα που

153

είναι απρόσιτα στο νου, είτε το ύφασμα δεισιδαιμονίας που δε μπορεί να υπερασπιστεί ανοιχτά τον εαυτό της και γ ι ' αυτό ψάχνει ακατά­στατους θάμνους για να κρύψει τη γύμνια της και να την προστατέψει».

' Ενα σύγχρονο παράδειγμα στοχαστή που παίρνει κριτική στάση όχι μόνο απέναντι γενικά στη φιλοσοφία παρά και απέναντι στο ίδιο του το προηγούμενο έργο είναι ο Βιτγκενστάιν. Στις Φιλοσοφικές Έρευνες του δε διστάζει να αναθεωρήσει βασικές θέσεις για τη

γλώσσα που είχε διατυπώσει στην Πραγματεία του. Στον πρόλογο της Πραγματείας δηλώνει πως η αξία του έργου του βρίσκεται στο ότι εκφράζει σκέψεις, πως η αξία αυτή «θα είναι τόσο πιο μεγάλη όσο πιο καλά έχουν εκφραστεί οι σκέψεις» και πως «εντούτοις η αλήθεια των σκέψεων αυτών» (που εκφράζονται στην Πραγματεία) του «φαί­νεται απρόσβλητη και οριστική». Τελικά δηλώνει στον πρόλογο αυτόν: «είμαι λοιπόν της γνώμης πως τα προβλήματα έχουν λυθεί εδώ στην ουσία τείλεσίδικα». Και προσθέτει: «και αν δεν πλανιέμαι σ' αυτό, τότε η αξία αυτής της εργασίας συνίσταται στο ότι αυτή δείχνει πόσο λίγα πετυχαίνονται με το να έχουν λυθεί αυτά τα προβλήματα». ' Οπως κι αν είναι, στον πρόλογο των Ερευνών ομολογεί πως χρειά­στηκε να αναγνωρίσει βαριά λάθη στα όσα είχε πει σ' εκείνο το πρώτο του βιβλίο.

Η αυτοκριτική στη φιλοσοφία αποτελεί μάλλον σπάνιο φαινό­μενο. Η θεωρία συνοδεύεται φυσικά από την πεποίθηση του δημι­ουργού της πως εκφράζει την αλήθεια και μαζί από την αξίωση του να τη δεχτούμε ανεπιφύλακτα σαν έγκυρη. Αλλά δε μπορούμε να φανταστούμε τον φιλόσοφο να στέκεται μόνος απέναντι στον κόσμο. Αυτός κουβαλάει μαζί του παράδοση και ιστορία. Εδρεύει στον πολιτισμό που τον συμπεριλαμβάνει και αξιοποιεί ιδέες των ανθρώπων που ζουν μαζί του. Η θεωρία, που συνθέτει, περιλαμβάνει προεπιστη-μονικές ενοράσεις, μετα-επιστημονικές προτάσεις καθώς και αποτε­λέσματα των ηθικών και θρησκευτικών εμτιειριών της ανθρωπότητας. Ακόμα περιλαμβάνει στοχασμό πάνω στο σύνολο αυτό, ώστε να αποδίδει τελικά μια γενική εικόνα του σύμπαντος. Αλλά η θεωρητική αυτή σύνθεση είναι εκ κατασκευής σημαδεμένη από την έλλειψη και το λάθος. Καθώς μάλιστα λειτουργεί φιλοξενώντας μέσα της τον άλλο, στον οποίο και απευθύνεται, υπόκειται φυσικά σε διαδικασίες κριτικού ελέγχου. Με την κριτική της θεωρίας του ο φιλόσοφος θα μπορούσε να αποκομίσει πολύ πιο μεγάλη αξία από κείνη που κάποτε ο ίδιος είχε επενδύσει σ' αυτήν. Και αν συμβεί με την κριτική να καταρρεύσει η θεωρία του, μια νέα και πιο προωθημένη θεωρία μπορεί να γεννηθεί μέσα από τα ερείπια της παλιάς.

154

Οι θεωρίες και τα συστήματα είναι σαν τα παιδιά μας. Πρώτα, δεν είμαστε ποτέ σε θέση να τα κάνουμε μόνοι μας. Και πάντοτε αυτά απαιτούν μια περίοδο κύησης ώσπου να γεννηθούν. Ύστερα, όλα δεν δικαιώνουν τις προσδοκίες και τα όνειρα μας: άλλα γεννιώνται έξυπνα και άλλα ανόητα, άλλα κάνουν δημιουργική καριέρα και τα πιο πολλά περνούν μια πολύ συνηθισμένη ζωή. Ελάχιστα είναι εκείνα που αποφέρουν πιο πλούσιους καρπούς απ' αυτούς που φαν­ταστήκαμε πως θα αποδώσουν. Και η ανάπτυξη τους οδηγεί αργά ή γρήγορα στο θάνατο.

Ό σ ο ι ξέρουν λίγο τα κατατόπια της ιστορίας της φιλοσοφίας και δεν κρύβουν από τον εαυτό τους το φαινόμενο καταστροφής που απλώνεται μπροστά τους, δύσκολα αποφεύγουν την απορία: γιατί οι φιλόσοφοι δε διδάσκονται καθόλου από το φανερό αυτό γεγονός πως οι θεωρίες και τα συστήματα καταρρέουν αδιάκοπα διαμέσου των εποχών; Δε θα έπρεπε κανονικά η θέα των ερειπίων πίσω τους να τους δίνει μαθήματα για την πραγματική φύση και τα όρια της φιλοσοφικής εργασίας;

Ο Νίτσε φαίνεται πως είχε συνείδηση αυτών των ορίων. Προ­βάλλοντας το όραμα των φιλοσόφων του μέλλοντος, που ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του κήρυκα και προπομπό τους, φανταζόταν πως αυτοί θα απαλλαγούν από την τυραννία του συστήματος και θα πιάνουν αυθόρμητα και αστραπιαία τα προβλήματα. Ο ίδιος λέει πως χειρίζεται τα βαθιά προβλήματα όπως θα έκανε μ' ένα κολύμπι στα κρύα νερά: γρήγορα μέσα σ' αυτά και γρήγορα πάλι έξω. Η «πειρα­ματική» του μέθοδος συνίσταται στο να βλέπουμε τα προβλήματα και τις σκέψεις σαν σειρές από αλλεπάλληλες δοκιμές. «Θα επαινούσα», λέει, «κάθε σκέψη στην οποία μου επιτρέπεται να δώσω την απάντηση: 'ας τη δοκιμάσουμε!' Αλλά δε θέλω ν' ακούσω τίποτε περισσότερο για όλα τα πράγματα και τα ρωτήματα που δεν επιτρέπουν δοκιμή».

Η μέθοδος της δοκιμής προϋποθέτει την ιδέα πως το κεφάλαιο της γνώσης είναι το λάθος και όχι η αλήθεια. Αν η φιλοσοφία συνδέεται με την αλήθεια, είναι γιατί αναπτύσσεται βασισμένη σε πρωταρχικές πεποιθήσεις (θρησκευτικές και ηθικές), που είναι βέβαια πέρα από κάθε κριτική. Έτσι η φιλοσοφία έχει έναν θεμελιακά δογματικό χαρακτήρα και ορισμένα φυσικά ελαττώματα της (διανο­ητική αυταρχικότητα και αλαζονεία, μισαλλοδοξία, φανατισμός) εξηγούνται σαν συμπτώματα της δογματικής της φύσης. Επειδή μάλιστα η φιλοσοφική δραστηριότητα είναι ανταγωνιστική, ο δογ­ματισμός εδώ είναι επικίνδυνος.

Οι φιλόσοφοι δεν έχουν σαφείς κανόνες και όρια στις διαμάχες

155

τους. Είναι άνθρωποι που νιώθουν σαν στο σπίτι τους, όταν βρίσκονται σε θέσεις μάχης. Μάχονται μεταξύ τους όχι μόνο γύρω από πράγματα που βρίσκουν στον κόσμο αλλά και γύρω από όσα επινοούν μόνοι τους. 'Ετσι περιπλέκονται συχνά σε σκιαμαχίες γύρω από το θεό και την πρώτη αιτία, την ουσία ή το απόλυτο πνεύμα. Ακόμα φιλονικούν για ζητήματα αρχών, έτσι ώστε να μην υπάρχει κανένας γενικά αποδεκτός κανονισμός που να διέπει τους φιλοσοφικούς αγώνες. Διαιτητές λοιπόν και κριτές των αγώνων αυτών δεν είναι δυνατό να υπάρχουν. Δεν μπορεί να ισχύει εδώ κάποια τάξη που θα ήταν, λογουχάρη, βασισμένη στην καθολική αναγνώριση της αρχής πως ο φιλοσοφικός αγώνας διεξάγεται με ανταλλαγή επιχειρημάτων και πως εκείνο που κρίνει την έκβαση του είναι μόνο το πιο ισχυρό επιχείρημα. Το ανταγωνιστικό φιλοσοφικό παιχνίδι λειτουργεί μόνο του και όσοι συμμετέχουν σ' αυτό είναι μαζί παίχτες και κριτές του παιχνιδιού.

Η φιλοσοφία σαν ένα δίχως όρια πεδίο αγώνων για ερασιτέχνες της γνώσης, διαμάχη χωρίς κανόνες και δραστηριότητα χωρίς επιδό­σεις γενικά αποδεχτές, χωρίς αποτελέσματα και πορίσματα χρήσιμα για την πράξη, έφτασε τελικά να ερημωθεί. Αυτή που ήταν άλλοτε θαλερή και ανθηρή, είναι τώρα ξερή και άγονη χώρα.

Την ερημιά επιτείνει η σπανιότητα της κριτικής σκέψης, που θα μπορούσε πολύ καλά αναναπληρώνει το κενό που άφησε η φιλοσοφία. Αν και η ερημιά της δεν οφείλεται μονάχα στην έλλειψη κριτικού στοχασμού, ωστόσο η έλλειψη αυτή αποκαλύπτει και δείχνει έντονα την ερήμωση και γύμνια του σημερινού φιλοσοφικού χώρου.

Υπάρχει, βέβαια, η μεγάλη κριτική που, όπως η θεωρία και το σύστημα, μιλάει στο όνομα της αλήθειας. Η κριτική αυτή συνοδεύει κανονικά τη θεωρία που, δυνητικά τουλάχιστο,κλείνει μαζί μέσα της και τη διαδικασία της κριτικής της. Μ' αυτό το νόημα, η κριτική αποτελεί διαδικασία κατανοητή μόνο μέσα στην ίδια τη θεωρία, είναι δηλαδή θέμα της δικής της λογικής κατασκευής και των προϋποθέ­σεων της γένεσης της, της ανάπτυξης και της κοινωνικής λειτουργι­κότητας της. Η διαδικασία αυτή είναι στην επιστήμη αυτονόητη: εδρεύοντας η κριτική στην ίδια τη θεωρία, την προεκτείνει, τη διορθώνει, την αλλάζει ή και τη διαλύει ολότελα. Αλλά οι φιλόσοφοι είναι στη μέγιστη πλειονότητα τους δογματικοί και γ ι ' αυτό παραμέ­νουν άτρωτοι. Όπως λέει ο Τόμας Μορους για μια «αλκοολική σχολή κριτικών» του καιρού του, οι φιλόσοφοι είναι άτρωτοι, γιατί «τα αγύριστα κεφάλια τους είναι ολότελα φαλακρά — δεν έχεις, λοιπόν από πού να τα τραβήξεις». Το σύστημα, που θεμελιώνεται σε

156

μια φιλοσοφική πίστη και αναπτύσσεται σαν διδασκαλία που επαγ­γέλλεται μιαν έσχατη ενορατική γνώση, δεν επιδέχεται κριτική και μένει απρόσβλητο. Ο μόνος τρόπος να αντιμετωπίσεις ένα δογματικό σύστημα είναι να στήσεις απέναντί του ένα άλλο.

Αν και η θεωρία κλείνει μέσα της τη δυνατότητα της κριτικής της, ωστόσο αυτή κλείνει μέσα της και τον αποκλεισμό της. Η θεωρία προβάλλεται με την αξίωση πως εκφράζει την αλήθεια, συνο­δεύεται δηλαδή από το δικαίωμα του δημιουργού της να την παρου­σιάζει σαν αληθινή έκφραση ή ερμηνεία της πραγματικότητας. ' Ετσι αυτή λειτουργεί την ίδια ώρα σαν πλάσμα που φυλακίζει την κριτική, αναιρεί δηλαδή το αυτονόητο δικαίωμα των άλλων να συζητούν το κύρος αυτό και να αμφισβητούν, με λογική, εμπειρίες και επιχειρή­ματα, τις αξιώσεις που έχει ο φιλόσοφος πάνω στην αλήθεια. Μ' αυτό το νόημα, η θεωρία παράγει δογματισμό και μάλιστα ενισχυμένο δογματισμό.

Θεωρία και κριτική αποτελούν δύο λειτουργίες που αναπτύσ­σονται ανταγωνιστικά γύρω από την αλήθεια. Όπως η θεωρία προ­βάλλεται σαν έκφραση της αλήθειας, ανάλογα η κριτική αναπτύσσεται σαν διαδικασία με την οποία αποκαλύπτεται η πλάνη ή το λάθος και η αποκάλυψη αυτή είναι σίγουρα δυνατή αν κρίνει κανένας από τη σκοπιά της αλήθειας.

Αλλά υπάρχει μια μικρή κριτική που δεν καταντά στο μονισμό. Αυτή περιορίζεται να επισημαίνει τα λάθη, που είναι συγκεκριμένα, χωρίς να προϋποθέτει την αλήθεια, που είναι αφηρημένη. Αναπτύσ­σεται σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου με συγκεκριμένη και ελεγχόμενη σκέψη, με ιδέες που αφήνουν την πραγματικότητα να διαθλάται κριτικά από μέσα τους,.Σ' αντιπαράθεση προς την παράδοση, που μένει προσκολλημένη σε ξεπερασμένα αξιώματα και οχυρώνεται σε κλειστά συστήματα, η σύγχρονη κριτική σκέψη μπορεί να καλλιερ­γείται με άλλες μεθόδους, ανταποκρινόμενη σε καινούριες ανάγκες. Πρώτα, μάχεται να απαλλαγεί από το όνειρο της αλήθειας, από τις αυταπάτες της μεγάλης τέχνης ιδεών, την υψιπετή θεωρία και τη μεγαλόσχημη σύνθεση. Ακόμα θέλει να αποβάλει τα φθαρμένα (λόγω της μακροχρόνιας χρήσης) ενδύματα και να μείνει απέριττη, αφτια-σίδωτη, γυμνή.

Ο τύπος της παραδοσιακής φιλοσοφίας που, χωρίς να νιάζεται για τη δίαιτα της, φροντίζει να ντύνεται εντυπωσιακά, να μακιγιάρεται και να στολίζεται σαν αυτάρεσκη και ναρκισσευόμενη γριά, είναι τώρα προπολλού παρωχημένος. Στη θέση του διαμορφώνεται ένας νέος τύπος σκέψης που, καθώς φαίνεται από τα ως τώρα φανερώματα της, θέλει να ελέγχει κριτικά τον εαυτό της, με την προοπτική να

157

σημειώσει μια νέα βαθμίδα στην ιστορία της κουλτούρας. Εκείνοι που προωθούν τον φιλοσοφικό στοχασμό προς αυτή την κατεύθυνση (είτε κάνουν διαλεκτική είτε αναλυτική φιλοσοφία, ερμηνευτική, επιστημολογία, θεωρία ή ιστορία της επιστήμης) φαίνονται απαλλαγ­μένοι από τους μεταφυσικούς ακροβατισμούς, την τυραννία των συστημάτων, τις φιλοσοφικές προκαταλήψεις, δεισιδαιμονίες και αυταπάτες, από τα ελεύθερα παιχνίδια εννοιών που μας κληροδότησε η παράδοση. Η εποχή μας δεν ανέχεται τον παραδοσιακό τύπο του φιλόσοφου - ονειροπόλου, που φιλοτεχνεί όλος ενθουσιασμό τη θεωρία του για τον κόσμο θέλοντας μ' αυτήν να δώσει λύσεις σ' όλα τα προβλήματα. Αν, τώρα. υπάρχουν ακόμα φιλοσοφούντες που ερωτοτροπούν με την ιδέα της μεγάλης σύνθεσης και φαντάζονται πως με τις δοκιμές τους συνεχίζουν την παλιά και λαμπρή παράδοση, ας αφεθούν στα όνειρα τους... Οι συνθέσεις τους μας φαίνονται σαν τα κοκτέιλ από διάφορα ποτά, αν έχουμε στο νου μας τα κλασικά συστήματα της παράδοσης, τα κρυστάλλινα νερά που έχουν αναβλύσει από την ίδια την πηγή του λόγου. Οι όψιμοι αυτοί εργάτες που συνθέτουν συστήματα βάζουν τον εαυτό τους στη φιλοσοφία, ενώ δεν έχουν εξασφαλίσει ούτε μια θεσούλα στη σκιά της.

' .Αλλοτε προβάλλονταν θεωρίες σαν λύσεις των προβλημάτων κι αυτές συγκέντρωναν το μεγάλο, αν όχι το αποκλειστικό, ενδιαφέρον. Καμιά φορά δινόταν έμφαση και στα ερωτήματα, καθώς αυτά ορθώ­νονταν πίσω από τις θεωρίες. Σήμερα υπάρχουν μόνο ερωτήματα, χωρίς θεωρία (τυπικά παραδείγματα ο ύστερος Βιτγκενστάιν και ο ύστερος Χάιντεγκερ). Έτσι στη θέση της συστηματικής φιλοσοφίας, σαν θεωρίας της πραγματικότητας, μπορεί να αναπτύσσεται ο προ­βληματικός στοχασμός, η μορφωτική φιλοσοφία, η κριτική ιστορία της σκέψης, σαν νέες μορφές φιλοσοφικής έκφρασης που υπόσχονται να διαδεχτούν στην ιστορία του πολιτισμού τη χαμένη πια φιλοσοφία.

Αλλά η κριτική αυτή σκέψη έχει μέσα της το σπέρμα της ίδιας της καταστροφής της. Αυτή φιλοξενεί μέσα της την κληρονομημένη από την παράδοση δυνατότητα να αναρωτιέσαι ελεύθερα για όλα (και για το ίδιο το φιλοσοφείν). Έχε ι λοιπόν ως έργο να συντρίβει τους μύθους, όχι μόνο τους κληρονομημένους μύθους της φιλοσοφίας αλλά και τους μοντέρνους μύθους, που συχνά γεννά και καλλιεργεί ανεπίγνωστα η ίδια η κριτική. Είναι κριτική μονάχα αν είναι διαρκής κριτική (και αυτοκριτική).

Η κύρια αιχμή της είναι η υπέρβαση της παραδοσιακής σχέσης υποκειμένου και αντικειμένου. Το πρώτο μέλημα της είναι να αναρω­τιέται πώς συντελείται κάθε φορά η γνώση και σκέψη και ποιος τύπος

ί58

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

γνώσης προϋποτίθεται {π.χ. στην ανάγνωση ενός βιβλικού κειμένου, στην παρατήρηση ενός φαινομένου κατά τη διάρκεια πειράματος στο εργαστήριο φυσικής, ή στο όνειρο μας όταν κοιμόμαστε). Το μυστικό δε βρίσκεται στο ποιος και τ/γνωρίζει ή σκέφτεται αλλά στο είδος του παιχνιδιού της σκέψης που παίζεται, στους κανόνες που το διέπουν και στο όλο παίξιμο του. Αν υπάρχουν ακόμα πολλοί που θέλουν να μιλούν για υποκείμενο και αντικείμενο, για τον άνθρωπο και τη βασιλεία του, για την ουσία του ανθρώπου και την ανάγκη να ξεκινούμε απ ' αυτόν προκειμένου να φτάσουμε στην αλήθεια, για τον άνθρωπο που δεν θέλει να σκεφτεί χωρίς να έχει στο νου του πως ο άνθρωπος είναι αυτό που σκέφτεται, σ' αυτούς δεν μπορούμε να αντιτάξουμε παρά ένα φιλοσοφικό χαμόγελο. Θέλοντας οι νοσταλγοί αυτοί της παράδοσης να φιλοσοφήσουν ανάγονται σ' ένα υποκείμενο " φάντασμα, που σκέφτεται και εγκαθίσταται πάλι μέσα σε μια φιλο­σοφία κλασικού τύπου προϋποθέτοντας τη βασιλεία της παράστασης - εκόνας και κυρίαρχο το μοντέλο του νου - καθρέφτη.

46. Π Ο Ι Η Τ Ι Κ Ο Ι Σ Τ Ο Χ Α Σ Μ Ο Σ

Στην έρημη χώρα μπορεί τώρα να απλώνεται όχι μόνο επιστήμη, μορφωτική και κριτική σκέψη παρά και ελεύθερος στοχασμός που καλλιεργούν οι ποιητές. Η ποίηση δεν συνοδεύει μόνο τη φιλοσοφία στη μακραίωνη πορεία της αλλά και επιβιώνει πάντοτε σαν μορφή στοχασμού. Αυτή άλλωστε προηγείται της φιλοσοφίας. Είναι φανερά η πρώτη εστία του στοχασμού. Στη δυτική παράδοση οι πρώτοι συγγραφείς (Ησίοδος, Αναξίμανδρος, Ξενοφάνης, Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Εμπεδοκλής) που διαμορφώνουν στην Ελλάδα μια πρωτοφιλοσοφία'καιπρωτοεπιστήμη είναι ποιητές {ο Αναξίμανδρος και ο Ηράκλειτος δε γράφουν ποιητικά αλλά ο λόγος τους έχει φανερά ποιητική δομή). .Αρθρώνουν παραστατικό, εικονικό και με­ταφορικό λόγο που έρχεται σαν προάγγελος του φιλοσοφικού λόγου. Η φιλοσοφία ριζώνει στον ελληνικό κόσμο μαζί με την ποίηση. Και οι δύο αναπτύσσονται κατάλληλα με την έντεχνη αλλαγή της γλώσ­σας. Είναι παρατηρημένο: οι ποιητές και οι φιλόσοφοι δημιουργούν αλλάζοντας κρυφά τη γλώσσα.

Αλλά η φιλοσοφία (με το τεχνικό νόημα αυτού του όρου) αποτελεί μια πολύ διαφορετική και ασύμβατη προς την ποίηση μορφή έκφρα­σης. Η πραγματικότητα γίνεται μ' αυτήν κατανοητή μέσα από εξη-γητικά θεωρητικά σχήματα. Αυτά περιγράφουν τα πάντα με τάξη, παραγόμενα λογικά από το «πρωταρχικό» (την αρχή). Σύμφωνα μ' αυτό το εξηγητικό μοντέλο, τα φαινόμενα συλλαμβάνονται τυποποι-

159

ημένα, έξω από τόπο και χρόνο (δεν λαμβάνονται υπόψη εδώ εμπει­ρικές διαφορές και λεπτομέρειες που δεν επιδέχονται γενίκευση). Και μια απλά «ανθρώπινη» γλώσσα, που μιλιέται καθημερινά και είναι γεμάτη εικόνες, μεταφορές, αναλογίες, η τρέχουσα δηλαδή γλώσσα των κοινών ανθρώπων, που οι δομές της δεν σημαδεύουν τη γενική και ουσιαστική πλευρά των πραγμάτων, είναι δύσκολο να χρησιμοποιηθεί σαν γλώσσα της αλήθειας.

Από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, μέσα από τον μεσαίωνα, ως τη σύγχρονη εποχή το μοντέλο αυτό ερμηνείας στάθηκε κυρίαρχο. Ούτε ο Ντεκάρτ ούτε ο Χέγκελ το εγκατέλειψαν. ' Ετσι από το χώρο της φιλοσοφίας αποκλειόταν η ποίηση. Ο ποιητικός στοχασμός, εξόριστος από το βασίλειο του λόγου και του επιχειρήματος, φυτο-ζωούσε μόνο πότε-πότε στο περιθώριο και σπάνια έβρισκε κάποια αναγνώριση σαν νόμιμη και σοβαρή σκέψη (στο έργο μεγάλων δημιουργών όπως για παράδειγμα του Σαίξττηρ, του Γκαίτε, του Χέλντερλιν).

Αλλά μετά τον Χέγκελ, ιδιαίτερα, που η φιλοσοφία φτάνει στη συντέλεια της και οι τρόποι της αμφισβητούνται και βάλλονται, ο ποιητικός στοχασμός απλώνεται πάλι ανεμπόδιστα στον κόσμο. Η σκέψη του Νίτσε αποτελεί αναμφίβολα ένα κύμα ποιητικής σκέψης, που ξεχύθηκε ορμητικά και πλατιά στον σύγχρονο κόσμο. Ο ίδιος ασκεί άγρια κριτική ενάντια στα παραδοσιακά πρότυπα και στη συστηματική τεχνική. Είναι ένα σπάνιο είδος φιλοσόφου που δεν έχει να επιδείξει το σύστημα του και είναι μάλιστα περήφανος γι' αυτό. ' Εχει σοβαρούς λόγους να μη θέλει να κατασκευάσει σύστημα. Σαν κλειστή λογική κατασκευή το σύστημα δεν επιτρέπει στον φιλόσοφο να σκέφτεται με αναφορά στα πράγματα, αλλά να σκέφτεται μόνο τις ίδιες του τις σκέψεις και τις λογικές σχέσεις ανάμεσα τους. Ο φιλόσοφος ενδιαφέρεται για τη συμφωνία των προτάσεων μεταξύ τους και την αποφυγή αντιφάσεων, την κάλυψη λογικών κενών και τελικά την ολοκλήρωση και το κλείσιμο του συστήματος. Έτσι αρνείται να σκεφτεί πέρα από το κλειστό σύνολο προτάσεων που ο ίδιος έχει τεχνικά προσδιορίσει και με φροντίδα περιφράξει.

Το σύστημα, που ευδοκίμησε στην αστική κοινωνία σαν μια ιδιαίτερη εκδήλωση των αρχών της (του λόγου και της τάξης) και έφτασε με τον γερμανικό ιδεαλισμό σε μια τεχνική τελειότητα, δεν καλλιεργείται πια σήμερα. Η αστική συνείδηση ξύπνησε από το όνειρο του ολοκληρωτικού λογικού κόσμου, που η ίδια έπλασε κατ' εικόνα και ομοίωση της, και στη θέση του ονείρου αυτού αφήνει τώρα να αναπτύσσεται μια πιο ανοιχτή και εύπλαστη ιδεολογία, που

160

πηγάζει πιο πολύ μέσα από την ποίηση και τη λογοτεχνία. Αντίθετα με την κλειστή και ψυχρή συστηματική φιλοσοφία, η λογοτεχνία και ιδιαίτερα η ποίηση μπορεί να προσφέρει σκέψη ανοιχτή, ζωντανή, κατοικήσιμη.

Στη μεταπολεμική εποχή ο κόσμος αναγνώρισε μια τέτοια σκέψη στη μορφή του υπαρξισμού. Αλλά, παρ' όλο που η υπαρξιστική σκέψη σημείωσε μια πολύ οικεία και ζωντανή παρουσία στον καιρό που ακολούθησε την ταραχή και τον όλεθρο του πολέμου, δίνοντας έκφραση στις ανησυχίες και στα προβλήματα της μεταπολεμικής ζωής, απέτυχε ωστόσο να δώσει ένα διαρκέστερο σχήμα και νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη. Έτσι πέρασε μόνο σαν αστραπή, φωτί­ζοντας για λίγο ένα «ξέφωτο στο δάσος του μαρξισμού» (όπως το θέτει ο Σαρτρ), και χάθηκε στον ορίζοντα του καιρού μας.

Ό τ ι η φιλοσοφία και η ποίηση δεν είναι ασύμβατες μορφές έκφρασης, φαίνεται στο όψιμο ιδιαίτερα και πολύ επιδραστικό έργο του Βιτγκενστάιν. Η μεγάλη επιρροή του σε ποικίλες τάσεις του καιρού μας οφείλεται κατά ένα μέρος στον μεταφορικό, εικονικό και ποιητικό του λόγο. Ο ίδιος μάλιστα λέει: «όλη η φιλοσοφία έπρεπε στην πραγματικότητα να γράφεται σαν ποιητική σύνθεση». Και ο Μπελ σατιρικά:

τις αξίες που ξεφεύγουν απ' όλους τους φιλοσόφους τις αδράχνουν οι ποιητές και δίνουν σ' αυτές μορφή και σχήμα.

Αλλά στην πραγματικότητα οι ποιητές και στοχαστές σκέφτονται πιο πρωταρχικά από τους φιλοσόφους: δίνουν πρωτογενή μορφή στα πράγματα (τα βλέπουν σα να τα συναντούν για πρώτη φορά) βάζοντας σε παρένθεση τις θεωρίες, με τις οποίες η φιλοσοφία έχει κατά καιρούς υφάνει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την πραγματικότητα. Η ποίηση είναι μια άμεση και πρωταρχική μορφή έκφρασης (γι' αυτό ίσως είναι και πιο ανθεκτική), ενώ η φιλοσοφία είναι ένας έμμεσος και συμβατικός τρόπος να βλέπουμε τον κόσμο, με θεωρίες - είδωλα και ερμηνευτικά σχήματα (πλάσματα του νου) ανάμεσα σ' εμάς και στα πράγματα. Και φαίνεται πως μια τόσο συμβατική μορφή έκφρασης δεν μπορούσε να έχει απεριόριστες δυνατότητες ανάπτυξης.

Αυτή οδηγήθηκε στα όριά της, ανίκανη να ξεπεράσει το σύμ­πλεγμα κατωτερότητας της μπροστά στην επιστήμη. Έχοντας πα­ραιτηθεί από το ρόλο της ως δραστηριότητας που παράγει γνώση, εγκατέλειψε τη μεγάλη ιδέα ότι η αξία του ανθρώπου βρίσκεται στη δυνατότητα του να γνωρίζει αλήθειες (ή την αλήθεια). Τώρα όσοι μετέχουν σοβαρά στο φιλοσοφικό διάλογο αναγνωρίζουν πως μια

ίό;

γνώμη έχει αξία ανάλογη με την κοινωνική της δικαίωση και όχι την «αλήθεια» της. Μπορεί να υπάρχει υπό τον ήλιο κάτι καινούριο και σπουδαίο, που είναι ποιητικό και κριτικό — όχι απλά και μόνο στοχαστικό και θεωρητικό. Είναι η διέξοδος μας να ζούμε και χωρίς θεωρίες.

47. Η Ν Ε Α Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α

Από τις αρχές κιόλας του δέκατου ένατου αιώνα δεν έπαψαν να μας έρχονται μαζί με εντυπώσεις του τέλους και συγκινήσεις για την επικείμενη ανανέωση, υποσχέσεις πως κάτι νέο πάει να ξεκινήσει. Ο Φουκώ, που το παρατηρεί αυτό, σημειώνει πως «ο Χέλντερλιν, ο Χέγκελ, ο Φόυερμπαχ και ο Μαρξ είχαν κιόλας όλοι τους τη βεβαιό­τητα πως με αυτούς τελείωσε μια σκέψη και ίσως ένας πολιτισμός και πως από το βάθος μιας ίσως όχι αξεπέραστης απόστασης πλησίαζε ένας άλλος πολιτισμός — μέσα στην επιφύλαξη της αυγής, μέσα στη λάμψη του μεσημεριού ή μέσα στη διάσταση της μέρας πλησιάζει το τέλος της».

Αλλ' από τότε ως σήμερα τίποτε το καινούριο δεν ήρθε για να καταλάβει αντάξια τη θέση της παράδοσης. Το σύστημα δεν ευδοκιμεί πια και στη θέση του καμιά άλλη μορφή μεγάλης έμπνευσης με υποσχέσεις για δημιουργική ανάπτυξη της στο μέλλον δεν έχει αναφανεί. Μονάχα σκόρπια δείγματα κριτικής σκέψης παρουσιά­ζονται στη σύγχρονη κουλτούρα.

Αλλ' αν το σύστημα έχει εκτοπιστεί από τη σύγχρονη φιλοσο­φική σκηνή, η κριτική, μορφωτική και ποιητική σκέψη έχει αποστολή να το διαδεχτεί. Οι αγώνες διαδοχής δεν είναι βέβαια όλοι σοβαροί. Στη σύγχρονη αγορά κυκλοφορούν εύκολα ποικίλες πλαστικές ιδέες, θεαματικές βέβαια και εντυπωσιακές με την πρώτη ματιά αλλά κατά βάθος ευτελείς, ψυχρές και άψυχες. Είναι π.χ. ιδέες και όνειρα για τα στοιχεία και το άγιο. για την παράδοση και τις ρίζες, για το σπίτι και την κατοικία, για την εξουσία και το νόμο. Αυτές μάλιστα οι ιδέες προσφέρονται με διαλογισμούς βαθείς και λόγο που φιλοδοξεί να αποκαλύψει νέες, αθέατες πλευρές των πραγμάτων. Νέα φιλοσοφήματα βγαίνουν μέσα από τα μουσεία και τα μαυσωλεία. Οι συνθέτες τους διακηρύσσουν, χωρίς να το δείχνουν στην πράξη, πως βλέπουν τον κόσμο με νέα ματιά. Θέλουν να πουν πως η φιλοσοφία μπορεί ακόμα να είναι ζωντανή και λειτουργική στον κόσμο.

Αλλ' αν το φάντασμα της εξακολουθεί ακόμα να περιφέρεται στην αγορά, αυτό δεν αντιμετωπίζεται με ξόρκια. Το κενό είναι αθεράπευτο και δεν πρόκειται να γεμίσει ξαφνικά με μια μαγική

162

αναγέννηση της φιλοσοφίας. Υπάρχουν βέβαια, αφελείς φιλοσο-φούντες που βλέπουν τη φιλοσοφία στα όνειρα τους συγχέοντας το πραγματικό με το ονειρικό, και άλλοι αισιόδοξοι που πιστεύουν πως το τέλος της δεν είναι γεγονός και πως αυτή θα κοστίσει ακόμα στον κόσμο πολλές περιπέτειες· άλλωστε και η μετα-φιλοσοφία είναι κατά κάποιο τρόπο μια νέα φιλοσοφία.

Τέτοιες σκέψεις οφείλονται στο φαινόμενο, που χαρακτηρίζει την εποχή μας, να παρουσιάζονται πλάσματα που απλά μοιάζουν να είναι παιδιά της παριχδοσιακής φιλοσοφίας (νεοθετικισμός, αναλυτική φιλοσοφία, νεοκαντιανισμός, νεοχεγκελιανισμός, νεοθωμισμός, φι­λοσοφία της ζωής, νέα οντολογία, φαινομενολογία, υπαρξισμός κ.λπ.). Αλλά οι νέες ιδέες φυτοζωούν για λίγο στη σκηνή του κόσμου και περνούν άδοξα. Και ενώ νέες και πάλι νέες ιδέες προβάλλονται στο όνομα της φιλοσοφίας και δημιουργούν ποικίλες εντυπώσεις αλλαγής στο περιεχόμενο και στον προσανατολισμό της σημερινής σκέψης, υπάρχουν πολλοί που στην ανησυχία τους για τη διαιώνιση του μαρξισμού στον κόσμο τρέφουν διαρκώς νέες αυταπάτες για την επικείμενη έλευση της Νέας Φιλοσοφίας που θα διαδεχτεί το μαρξι­σμό. Μια νέα σκέψη, βέβαια, με καινούριο περιεχόμενο και προσα­νατολισμό, δε μπορεί να φανεί χωρίς τη ριζική αλλαγή αυτού του κόσμου, που γέννησε, έθρεψε και κρατεί ζωντανό το μαρξισμό, και αλλαγή πάλι του κόσμου μας δεν είναι δυνατή χωρίς το κριτικό όπλο της μαρξιστικής σκέψης.

Αν πραγματικά γεννιόταν μια νέα φιλοσοφία στον κόσμο, κανονικά δεν θα περιμέναμε να έρθει αυτή σαν ένα παιδί χωρίς οικογένεια. Θα έπρεπε μάλλον να υπάρχει εδώ ο δικός της οικογε­νειακός κύκλος για να τη δεχτεί, έτοιμος για μια χαρούμενη γιορτή, για υποδοχή και για βαφτίσια. Μπορεί να γινόταν και το μήλο της έριδας ανάμεσα σε διάφορους επίδοξους πατέρες. Αλλ ' , όπως συχνά συμβαίνει στον καιρό μας, κάθε νέο σχήμα, που προβάλλεται στο όνομα της φιλοσοφίας, εμφανίζεται στην αρχή μεγαλόσχημα και εντυπωσιακά, διατηρείται για λίγο φωτεινό στον ορίζοντα και ύστερα σβήνει οριστικά.

Το όνειρο της έλευσης μιας νέας φιλοσοφίας στον κόσμο είναι σημείο του καιρού μας, της εποχής που έγινε μάρτυρας του θανάτου της φιλοσοφίας. Είναι φυσικό να νιώθουμε αμηχανία μπροστά στο φαινόμενο αυτό της συντέλειας και να δυσκολευόμαστε να δεχτούμε σαν οριστικό και αμετάκλητο το γεγονός πως αυτή ανήκει πια στο παρελθόν. Αλλά οι αυταπάτες έχουν τελειώσει και είναι καιρός πια να ατενίσουμε τα πράγματα όπως είναι.

163

Η κουκουβάγια της Αθηνάς, αυτά το ιερό πουλί που βλέπει μέσα στα σκοτάδια, δε μπορεί πια να πετάξει. Αν και θεόρατο το σκεπτόμενο αυτό καλάμι που λέγεται φιλοσοφία, είχε ωστόσο ένα σοβαρό ελάττωμα; ήταν πολύ σαθρό και εύθραυστο. Έτσ ι δεν κράτησε για να κουρνιάσει πάνω του η κουκουβάγια της Αθηνάς.

Η φιλοσοφία είναι προπολλού μια τελειωμένη υπόθεση. Μας ενδιαφέρει μ 'ένα μοναδικό τρόπο, επειδή αντιπροσωπεύει ένα χαμέ­νο μεγάλο κεφάλαιο της σκέψης. Κατανοούμε το χαμό της στην προοπτική μονάχα του ζωντανού μας στοχασμού. Γενικά, είμαστε σε θέση να καταλαβαίνουμε φιλοσοφία (μια και δεν κάνουμε πια φιλοσοφία) με δικές μας σκέψεις που την καλύπτουν. Είναι ανάγκη να είμαστε εδώ τώρα παρόντες με το ίδιο μας το πνεύμα για να κατανοούμε φιλοσοφία και ιστορία. Καθώς μάλιστα εδρεύουμε στον τόπο και τον καιρό όπου λαμβάνει χώρα η αναμέτρηση (της νέας σκέψης με την παλιά), η αναμέτρηση αυτή μπορεί να αποβεί τόσο πιο ευνοϊκή για μας όσο πιο ισχυρές δυνάμεις είμαστε σε θέση να αντιπαρατάξουμε στην παράδοση.

Αλλά στην πραγματικότητα δεν έχουμε να αντιπαρατάξουμε διδασκαλίες και θεωρίες σαν εκείνες που διαθέτει η παράδοση. Μονάχα μια επιπόλαια ματιά στον σύγχρονο κόσμο θα διέκρινε σχολές και -ισμούς, συστήματα και διδασκαλίες. Έτσι ποικίλες τάσεις του καιρού μας, όπως φροϋδισμός ή νεοφροϋδισμός,λογικός θετικισμός, υπαρξισμός, στρουκτουραλισμός, παίρνουν την παρα­πλανητική μορφή διδασκαλιών, σ' ένα κόσμο όπου δεν υπάρχουν πια φιλοσοφικές διδασκαλίες.

Τώρα υπάρχουν μόνο κείμενα. Κι αυτά κρύβουν μια ακατανίκητη δύναμη. Αν π.χ. τα κείμενα του Φρόυντ, του Βιτγκενστάιν, του Χάιντεγκερ περιέχουν μια τέτοια δύναμη, είναι γιατί «προβαίνουν σε μια καταστροφή της εννοιολογικής τάξης της κλασικής μεταφυ­σικής». Ο Σατλέ, που κάνει αυτή την παρατήρηση, λέει για τα κείμενα αυτά: «μας καλούν —εξονυχιστικά και με ειδημοσύνη — να πενθήσουμε την κλασική μεταφυσική- να ακολουθήσουμε — ντυμέ­νοι στα μαύρα, αλλά με έντονη χαρά — την πένθιμη κουστωδία της Οικογένειας, της Ομιλίας και του Είναι».

Μετά την πένθιμη τελετή και τον ενταφιασμό των παλιών ειδώλων, η νέα φιλοσοφία ανοικοδομεί μαυσωλεία, πάνθεα και μουσεία, παράγει βιβλία και οργανώνει, με αφορμή διάφορες επε­τείους, φιλολογικά μνημόσυνα, συμπόσια και συνέδρια. Θα πετύχει τάχα να χτίσει κάτι καινούριο αποδεσμεύοντας τη σκέψη από την πλαστή υποθήκη της αλήθειας, από το όνειρο της ερμηνείας του

164

ΪΛΕΥΘΗΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

κόσμου, από τη γοητεία των ειδώλων; Γιατί ο νους ήταν και θέλει να είναι καθρέφτης και μαζί ήλιος που δεν δύει ποτέ στη σύγχρονη αυτοκρατορία του θεάματος και της εικόνας" αγαπά να σκεπάζει όλη την επιφάνεια των πραγμάτων και να κολυμπά μέσα στο ίδιο του το άπλετο φως. Η κατάλυση της αυτοκρατορίας αυτής είναι δυνατή με τα όπλα μιας κριτικής σκέψης που η ίδια δεν αναγνωρίζει τον εαυτό της. Γιατί δεν λειτουργεί πια ο θεωρητικός νους σαν καθρέφτης και το πνεύμα δεν εργάζεται με το φως του ήλιου. Το έργο της κριτικής ανοίγεται τώρα σ' ένα κόσμο όπου όλα τα ψεύτικα φώτα έχουν χαμηλώσει και το υποκείμενο δεν αυτοθεωρείται πια ο ήλιος του φιλοσοφικού σύμπαντος. Τη θέση του υποκειμένου την παίρνουν τα κείμενα και τα σχόλια, σύνολα δηλαδή από λόγια που για να ειπωθούν δεν έχουν ανάγκη πια να επικαλεστούν θεωρίες - είδωλα.

!65

Επίλογος

Στη φιλοσοφία, όπως στην τέχνη, βασιλική οδός δεν υπάρχει. Οι φιλόσοφοι σκέφτονται τόσο διαφορετικά ο ένας από τον άλλο και χαράσσουν τόσο διαφορετικούς δρόμους, ώστε να μη 'μπορεί να σχεδιαστεί ποτέ μια ενιαία εικόνα της φιλοσοφίας. Ισχύει για τη φιλοσοφία, όπως τουλάχιστο τη βλέπουν οι φιλόσοφοι, αυτό που λέει ο Σαίξπηρ για την ψυχή του Άμλετ: «όλοι την καταλαβαίνουν αλλά ο καθένας διαφορετικά».

Η ποικιλία αυτή έχει βέβαια την αρχή της στη φύση της πραγματικότητας. Τα φιλοσοφήματα αποτελούν συγκεκριμένες αν­τιδράσεις σε προκλήσεις της πραγματικής ζωής, σε προβλήματα δηλαδή που οφείλονται τελικά στην αντιφατική, αντινομική και ανταγωνιστική φύση του κόσμου.

Αν και τα προβλήματα της φιλοσοφίας φαίνονται συχνά υπερ­βολικά, πλαστά και αφηρημένα, ωστόσο αυτά έχουν την αρχή τους σε συγκεκριμένες και απαιτητικές καταστάσεις της φύσης και της συλλογικής ζωής. Είναι, αν εξεταστούν ιστορικά, ζωτικά προβλήματα που αναδύονται πηγαία μέσα από την ίδια την πραγματικότητα του κόσμου και απαιτούν λύσεις.

Καθώς παρατηρεί ο Μαρξ, δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα προβλήματα, αν αυτά δε μπορούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να λυθούν, ή αν δεν διαγράφονται στον ορίζοντα δυνατότητες κάποιας λύσης τους. Αλλά στη φιλοσοφία παρατηρείται το περίεργο φαινόμενο .να μπαίνουν προβλήματα, χωρίς αυτά να οδηγούνται σε σαφείς λύσεις. Τα προβλήματα της φιλοσοφίας συσκοτίζονται πιο πολύ παρά ξεκαθαρίζονται· στην καλύτερη περίπτωση διαλύονται μάλλον παρά λύνονται. Φαίνεται λοιπόν πως κάποια σοβαρή παρεξήγηση έχει εισχωρήσει από την αρχή στη βάση της φιλοσοφικής εργασίας.

εΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

Κι αυτό εξηγεί πώς η φιλοσοφία δεν απέκτησε ποτέ στερεά θεμέλια και πώς οδηγήθηκε μοιραία στο τέλος της. Γιατί, αν είναι στη φύση των προβλημάτων της να μη ν επιδέχονται λύσεις αλλά να διαλύονται ή να εξανεμίζονται, οι φιλόσοφοι, μη όντας σε θέση να συνειδητο­ποιήσουν την ιδιάζουσα αυτή φύση της ίδιας τους της εργασίας, πέφτουν ο ένας μετά τον άλλο στην παγίδα, που ο κακός δαίμονας τους έχει στημένη, να δίνουν λύσεις, και μάλιστα οριστικές, σε άλυτα προβλήματα. Μ' αυτό το λάθος, μπορούμε να καταλάβουμε πώς συνέβη να πλαστεί όλος αυτός ο σύνθετος και μεγαλόσχημος αλλά χάρτινος κόσμος σκέψης που ονομάζεται φιλοσοφία.

Τώρα το πεδίο είναι έρημο και όλα φαίνεται πως έχουν σταματή­σει στο παρελθόν. Η εσωτερική ξενιτειά της φιλοσοφίας, η ερημιά και η ένδεια ευνοούν μονάχα την καλλιέργεια αυταπατών.

Στην πραγματικότητα, η φιλοσοφία δεν ήταν ποτέ πολύ όμοια με το ρόλο που της ανάθεταν οι φορείς της. Αυτοί θέλγονταν λογού χάρη από την ιδέα να θεωρούνται πνευματικοί καθοδηγητές, προφήτες και γιατροί του πολιτισμού. Αλλά η φιλοσοφία δεν πετύχαινε ποτέ να είναι, σε πλατιά βάση, τέχνη της ζωής, θεραπευτική αγωγή του πνεύματος, προφητική σοφία και πνευματική καθοδήγηση (όπως π.χ. συμβαίνει με ορισμένα συστήματα ανατολικής φιλοσοφίας). Και ενώ οι φιλόσοφοι πρόβαλλαν μορφές δογματικής και καθοδη­γητικής σκέψης, οι μορφές αυτές πλάθονταν συνήθως με την τέχνη της λογικής. Γιατί αυτή, όσο απόκοσμη κι αν είναι, αυτοσυστήνεται συνήθως σαν το βασίλειο του λόγου και της τάξης.

Σήμερα νιώθουμε αμηχανία μπροστά στο έρημο αυτό βασίλειο του λόγου. ' Οπως παρατηρεί ο Νίτσε, «χιλιάδες χρόνια οι ευρωπαίοι στοχαστές σκέφτηκαν μόνο για ν' αποδείξουν Κάτι — σήμερα, αντίστροφα, κάθε στοχαστής που «θέλει να αποδείξει Κάτι» είναι ύποπτος». Τί να σκεφτούμε λοιπόν γ ι ' αυτή την ακατάσχετη ορμή για απόδειξη, γ ι ' αυτό τον κόσμο του επιχειρήματος; Το επιχείρημα είναι αξιοσέβαστο, αλλά η λατρεία του επιχειρήματος και η πίστη στην παντοδυναμία του λόγου οδηγούν πάλι στο δογματισμό. Ο ψυχρός λόγος - μονάρχης δεν εκφράζει τον πλούτο και τη ζωντάνια της πραγματικότητας.

Στην εποχή μας η έφοδος της γλωσσικής ανάλυσης σημείωσε μια νέα φάση στη λατρεία του λόγου. Η αναλυτική σκέψη δεν είναι, βέβαια, μια ακόμα τάση να εκφραστεί θεωρητικά ο κόσμος (και να δοθεί έτσι μια απάντηση στη φιλοσοφία της παράδοσης)· είναι μόνο κριτική σκέψη που αναφέρεται στους τρόπους με τους οποίους κά­νουμε λόγο για τον κόσμο. Το ενδιαφέρον δηλαδή βρίσκεται εδώ

168

στις εικόνες των πραγμάτων και όχι στα ίδια τα πράγματα, στις φωτογραφίες μάλλον παρά στα πρόσωπα και τα τοπία — ή, μερικές φορές, το ενδιαφέρον συγκεντρώνεται στο μηχανισμό της κάμερας. Ιδιαίτερα το ύστερο έργο του Βιτγκενστάιν(κυρίως ο Μπλε Βιβλίο και οι Φιλοσοφικές Έρευνες), πλούσια πηγή προβλημάτων και απόψεων για μεταγενέστερους αναλυτικούς, ανταποκρίνεται σε απαιτήσεις και ανάγκες μιας εποχής, όπου αναπτύσσονται εκπληκτικά τα μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας, απλώνεται η λατρεία του λόγου και της γραφής, διαδίδονται τα μηνύματα, τα σήματα και τα λόγια, οι πληροφορίες και οι έγχρωμες φωνές. Αλλά σ' αυτή την εποχή οι άνθρωποι δεν παύουν να κατέχονται από ζωτικά προβλήματα που αφορούν την πραγματικότητα — και όχι απλά και μόνο τον τρόπο που μιλάνε γι αυτήν. Είναι προβλήματα που κυρίως δέχονται λύσεις από τη θρησκεία και την ιδεολογία.

Παρ' όλο που δε λείπουν σήμερα κάποια δείγματα θεωρητικού στοχασμού, η όλη σημερινή κατάσταση μπορεί να περιγραφεί σαν ένα τεράστιο χωνευτήρι σκέψης χωρίς θεωρία. Τα ψηλά και περήφανα αλλά πολύ εύθραυστα και εφήμερα «σκεπτόμενα καλάμια» δεν ευδο­κιμούν πια στην εποχή μας. Ο κόσμος έχει γίνει αρκετά σκεπτικός και δύσκολος για να ανέχεται υψηλές θεωρίες και ερμηνείες. Μια και έχουμε περάσει τώρα στη σκιά της φιλοσοφίας, βλέπουμε τις θεωρίες να περνούν μονάχα σαν χλωμά είδωλα.

Η φιλοσοφία βρίσκεται σήμερα διαθέσιμη μόνο για μελέτη, επεξεργασία κειμένων και κριτική. Όπως αυτή υπάρχει τώρα με τα έργα της συντελεσμένα, δεν είναι κάστρο που μπορεί να βάλλεται με πραγματικά τιυρά ή να προστατεύεται με ισχυρή φρουρά. Αν υπάρχουν εχθροί της φιλοσοφίας, αυτοί βρίσκονται μέσα στο κάστρο. Κι αν αυτό κινδυνεύει να πέσει,δεν είναι γιατί οι εχθροί οργανώνονται και στήνουν μηχανές απέξω. Οι κίνδυνοι βρίσκονται εντός των τειχών.

Σήμερα νιώθουμε αμηχανία, απορία και δέος μπροστά στη φι­λοσοφία, όπως αυτή έχει συντελεστεί ιστορικά. Γιατί αυτή δεν έχει ζωντανό παρόν και παραμένει μόνο σαν σκιά. Μη έχοντας πια ζωντανή φιλοσοφία περιοριζόμαστε να ζούμε και να σκεφτόμαστε στον ίσκιο της. Και αν δεν έχουμε ακόμα συνέλθει από το σοκ του χαμού της, διεκδικούμε τουλάχιστο μια θέση στη σκιά της. Στον ίσκιο της μπορούμε να αναπαυόμαστε, να στοχαζόμαστε και να ονειρευόμαστε σαν ποιητές. Αλλά όσοι ακόμα φαντάζονται πως κάνουν φιλοσοφία μπορούν να βλέπουν, καθώς θα συνέρχονται, ότι βρίσκονται σε μια ερειπωμένη και έρημη χώρα. Αυτοί γεννήθηκαν πολύ αργά για φιλο­σοφία. Θα μπορούσε να τους συστήσει κανένας να μένουν τουλάχιστο

!69

στη σκιά, ή να τους θυμίσει τη συμβουλή του Νίτσε; «Φιλόσοφοι κάντε καλύτερα στην άκρη! Καταφύγετε στη λήθη! Και κρατάτε τις μάσκες πάνω σας και τη λεπτότητα σας για να μη σας παίρνουν για άλλους! Ή για να σας φοβούνται λιγάκι!».

170

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ