516

VARAKA ve GÜLÞAH

da iþlenmediði halde Ýran ve Türk edebi-yatlarýnda örnekleri çokça görülür. AncakTürk edebiyatýnda konu biraz farklý þekil-de ele alýnmýþtýr. Diðer mesnevi türleri ka-dar yaygýn olmasa da konusu çaðdaþ ede-biyat formlarýna ve Ýspanya yoluyla Fran-sýz edebiyatýna kadar uzanmýþtýr (Yûsuf-ýMeddâh, Varka ve Gülþah, haz. KâzýmKöktekin, s. 20). Hikâye kýsaca þöyledir: Hz.Peygamber zamanýnda Mekke’deki BenîÞeybe kabilesinin iki kardeþ yöneticisin-den Hilâl’in oðlu Varaka ile Hümâm’ýn ký-zý Gülþah birlikte büyürken aralarýnda biraþk doðar ve evlenmelerine izin verilir. An-cak daha önce Gülþah’a tâlip olan ve red-dedilen Amr adýnda bir kiþi düðün sýra-sýnda Gülþah’ý kaçýrýr. Gülþah’ý kurtarmakiçin Amr’ýn kabilesiyle savaþmak zorundakalan Varaka savaþý kaybedince esir dü-þer. Gülþah birtakým hilelerle Varaka’yý kur-tarýr. Fakat Gülþah’ýn annesi Varaka’nýnfakirliðini ileri sürerek evlenmelerine en-gel olur. Varaka yardým istemek için dayý-sý Yemen Emîri Selim Þah’ýn yanýna gider.Öte yandan Gülþah’ýn annesi kýzýný çeþitlihediyeler gönderen Þam reisi Melik Muh-sin’e verir. Yemen dönüþünde kabile halkýVaraka’ya Gülþah’ýn öldüðünü söyler. Va-raka gösterilen mezarýn baþýnda kýrk günyas tutar. Ancak Gülþah’ýn Þam’a giderkenyüzüðünü býraktýðý sýrdaþý Varaka’nýn ya-nýna gelip yüzüðü gösterir. Gerçeði öðre-nen Varaka, Gülþah’ý bulmak için Þam’a gi-der. Melik Muhsin, Gülþah’ýn Varaka’yý sev-diðini öðrenince, “Sen benim kardeþimsin”diyerek Gülþah’a dokunmaz; Varaka geldi-ðinde de âþýklarý sarayýnda yalnýz býrakýr.Ýki âþýðýn nefislerine uymadýklarýný görenMelik, Gülþah’ý boþar ve onu Varaka ile ev-lendireceðini söyler. Melikin bu iyiliði karþý-sýnda mahçup duruma düþen Varaka de-rin aþkýna raðmen Gülþah’ý terkeder ve ül-kesine dönmek üzere yola koyulur; Þam’-dan çýkar çýkmaz bütün kalbiyle Allah’tan

canýný almasýný diler ve orada ölür. GülþahVaraka’nýn ölüm haberini alýnca mezarý ba-þýna gelerek kendini hançerle öldürür. Birgazâdan dönerken mezarlarýnýn yanýndangeçen Hz. Peygamber’e Gülþah ile Varaka’-nýn hikâyesi anlatýlýr. Hz. Peygamber dekendi duasýyla dirilen âþýklarýn nikâhýný ký-yar ve iki genç birlikte kýrk yýl ömür sürer.

Türk edebiyatýnda ilk defa XIV. yüzyýlÂzerî þairlerinden Yûsuf-ý Meddâh’ýn yaz-dýðý Varaka ve Gülþah hikâyesi, daha son-ra Mustafa Çelebi (ö. 1569) ve XVII. yüz-yýl Âzerî þairi Mesîhî tarafýndan da iþlen-miþtir. Bazý kaynaklarda Ziyâî (Selâmî) veMostarlý Ziyâî’nin de Varaka ve Gülþah’ýolduðu söylenirse de bu eserler henüz elegeçmemiþtir (Mustafa Çelebi, Varka andGülþah, neþredenin giriþi, s. 26). Türk ede-biyatýnda en çok tanýnan Yûsuf-ý Meddâh’ýnVaraka ve Gülþah’ý 743’te (1342) Sivas’-ta yazýlmýþtýr (Yûsuf-ý Meddâh, a.g.e., s.18). Þair eserini Ayyûký’nin Farsça mes-nevisinden esinlenerek kaleme almaklabirlikte mesneviye yerli unsurlar da kat-mýþtýr. Altý “meclis”ten meydana geleneserin halk meclislerinde okunduðu anla-þýlmaktadýr. Beyit sayýsý çeþitli nüshalar-da deðiþen eserin tenkitli neþrinde 1743beyit yer almaktadýr. Mustafa Çelebi’ninVaraka ve Gülþah’ý 6712 beyittir. Bilinentek nüshasý Arkeoloji Müzesi’nde kayýtlýolup Bedîî adlý bir þaire nisbet edilmek-teyse de eserin Priþtineli defter emini Mus-tafa Çelebi’ye ait olduðu Ayþe Yýldýz tara-fýndan ortaya konmuþtur (bk. bibl.). Me-sîhî’nin Varaka ve Gülþah’ý Þah Abbas’aveya Þah Safî’ye takdim edilmek üzere1628-1629’da yazýlmýþtýr. Aliyar Seferli, kla-sik mesnevi tertibindeki eseri Tahran veLondra nüshalarýndan faydalanarak yayým-lamýþtýr (bk. bibl.).

Varaka ve Gülþah mesnevisi mensurveya halk hikâyesi þeklinde çeþitli dönem-lerde varlýðýný sürdürmüþtür. Bazý çalýþ-

Sultan Mahmud’a dair methiye ve ithafbeyitleri yer alýr. “Âgaz-ý Kýssa” baþlýðý al-týnda önce sözün deðeri belirtilerek on üçbaþlýktan meydana gelen hikâyeye geçilir.Mesnevi Unsurî’nin Vâmýš u £A×râ’sý, Fir-devsî’nin Þâhnâme’si gibi “feûlün feûlünfeûlün feûl” vezninde yazýlmýþtýr. Eser içe-risinde Varaka ile rakibi Rebî‘ b. Adnân gi-bi kahramanlarýn aðzýndan söylenmiþ ga-zeller de bulunmaktadýr. Varaša ve Gül-þâh mesnevisi yer yer bazý nasihatler, ta-savvufî konular ve ilâhî aþk temasýný içer-mekle birlikte gerçekte beþerî bir aþk hi-kâyesidir (Çelebioðlu, s. 60-62). TopkapýSarayý Müzesi Kütüphanesi’nde kayýtlý (Ha-zine, nr. 841) yegâne Varaša ve Gülþâhnüshasýný (Karatay, s. 141) ilk defa AhmetAteþ tesbit ederek tanýtmýþ (bk. bibl.),eseri Zebîhullah Safâ neþretmiþtir (Tahran1343, 1349, 1362 hþ.). Mesnevinin ayrýcaÝran, Hindistan ve Pakistan gibi ülkelerdebaskýlarý yapýlmýþtýr (Mehbîz Ýsmâîlpûr, III,1087). Varaša ve Gülþâh’ýn konusu XII.yüzyýlda Floire et blancheflor adlý roman-la Ortaçað Fransýz edebiyatýnda da iþlen-miþtir. Molla Abdullah b. Hâcî b. Mîr Kerîmtarafýndan Hikâye-i Acîbe ez Ahvâl-iGülþâh ve Varaka adýyla Farsça’dan Do-ðu Türkçesi’ne aktarýlan Varaša ve Gül-þâh’ýn bu çevirisi 1906 yýlýnda Taþkent’-te basýlmýþtýr. Abbas Dâniþverî eser üze-rine Animal Symbolism in Warqa waGulshâh adýyla bir çalýþma yapmýþtýr (Ox-ford 1986).

BÝBLÝYOGRAFYA :

Ayyûký, Varaša ve Gülþâh (nþr. Zebîhullah Safâ),Tahran 1343 hþ., neþredenin giriþi, s. 3-20; Kara-tay, Farsça Yazmalar, s. 141; Ali Ekber Nefîsî,Ferheng-i Nefîsî, Tahran 1343 hþ., V, 3851; Mu-hammed Muîn, Ferheng-i Fârsî, Tahran 1371 hþ.,VI, 2204; Âmil Çelebioðlu, Türk Mesnevî Edebi-yatý, Ýstanbul 1999, s. 60-62; Mehbîz Ýsmâîlpûr,“Varaka ve Gülþâh”, Dâniþnâme-i Edeb-i Fârsî(ed. Hasan Enûþe), Tahran 1381/2002, III, 1086-1088; Ý. Hikmet Ertaylan, “Yûsufî-i Meddâh”,TDED, I (1946), s. 105-121; Ahmet Ateþ, “Fars-ça Eski Bir Varka ve Gülþah Mesnevisi”, a.e., V(1953), s. 33-50; a.mlf., “Yek Meþnevî-i Gum-þo-de ez Devre-i Gazneviyân: Varaka ve Gülþâh”,Mecelle-i Dâniþkede-i Edebiyyât, I/4, Tahran1333 hþ., s. 1-13; Gulâm Hüseyin Gulâmhüseyin-zâde v.dðr., “Berresî Tatbîký Meçâmin-i ÂþýkaneDâstân-ý Varaka ve Gülþâh .Ayyûký bâ .Asl-i Ri-vâyet-i .Arabî”, Fa½lnâme-i Pejûheþhâ-yý Zebânve Edebiyyât-ý Ta¹b, II/1, Tahran 1390 hþ., s.43-69; Dj. Khaleghi-Motlagh, “.Ayyuqý”, EIr., III,167-168; Th. Bauer, “.Urwa b. Hizam”, EI 2 (Ýng.),X, 908-909.

ÿYusuf Öz

™ TÜRK EDEBÝYATI. Konusunu Arapedebiyatýndan alan bu aþk hikâyesi ilk de-fa Gazneliler devri þairi Ayyûký tarafýndanFarsça olarak yazýlmýþtýr. Arap edebiyatýn-

Gülþah’ýn

Varaka’nýn

düþmanýný

öldürmesini

gösteren

minyatür(TSMK, Hazine,

nr. 841,vr. 22a’dan detay)

517

duðuna göre muhtemelen VI. yüzyýlýn ilkyarýsýnda doðmuþtur. Benî Abdüluzzâ’yamensup olan Varaka’nýn soyu Kusay’daResûl-i Ekrem’in soyu ile birleþir. Babasýson Ficâr savaþýnda öldürülmüþtü; anne-si Hind bint Ebû Kebîr’dir. Varaka’nýn Adîve Safvân adýnda iki erkek kardeþi, Tevratile Ýncil’i okuyabildiði ve Hz. Muhammed’inbabasý Abdullah ile evlenmek istediði be-lirtilen Rukayye (Ümmü Kýtâl) adlý bir kýzkardeþi vardý. Kendisinin Kutayle isimli birkýzýnýn bulunduðu zikredilmekle birlikte(Muhammed Hamîdullah, Ýslâm Peygam-beri, s. 48) nesli devam etmemiþtir (ÝbnAsâkir, LXIII, 4). Varaka, yaþadýðý olay hak-kýnda ne düþündüðünü soran Hz. Peygam-ber’e kendisine gelen meleðin Hz. Mûsâ’-ya (bazý rivayetlerde Hz. Îsâ’ya) gelen Nâmûs(Cebrâil veya Tevrat) olduðunu söylemiþ veona yahudi ve hýristiyanlar tarafýndan bek-lenen son peygamber olduðunu bildirmiþ-tir. Kavmi tarafýndan dýþlanacaðý zamanayetiþtiði takdirde kendisine yardým ede-ceðini belirtmiþ, ancak o günleri göreme-den ölmüþtür.

Varaka’nýn dinî hayatýna dair farklý gö-rüþler vardýr. Varaka, Câhiliye dönemindemüþriklerin yaþayýþýndan ve tapýnmalarýn-dan hoþlanmayan Ubeydullah b. Cahþ, Os-man b. Huveyris ve Zeyd b. Amr ile bir-likte yeni bir din arayýþý içine girmiþ, buamaçla Suriye tarafýna yaptýklarý seyahatneticesinde Hýristiyanlýðý seçmiþtir. Ancakonun hangi din üzere öldüðü konusu ih-tilâflýdýr. Mekke’deki en meþhur hanîfler-den olan Varaka bazý þiirlerinde kendisi-nin Zeyd b. Amr’ýn inancýna uyduðunu an-latmaktadýr. Zeyd b. Amr’ýn da, Suriye yol-culuðu sonunda Yahudiliðe veya Hýristi-yanlýða geçmek yerine Ýbrâhim’in dininebaðlý kalmayý tercih ettiði bilindiðine gö-re Varaka’nýn da muvahhid olarak öldüðüileri sürülebilir (M. Ebû Zehre, I, 309-310).Onun putlar adýna kesilmiþ kurban etleriniyemediði ve içki içmediði, putperestliktenHýristiyanlýða geçtiði, okuma yazma bildi-ði, Ýncil’i okuyup onu Arapça veya Ýbrânî-ce yazdýðý rivayet edilmektedir. Bu durum-da kendisinin Ýncil’i Arapça’ya çevirdiðinidüþünmek mümkündür. Ayrýca Varaka’daÝncil’in bazý nüshalarýnýn da bulunduðu zik-redilmektedir (Muhammed Hamîdullah,Ýslâm Peygamberi, s. 514, 630). Bu bilgi-lerden hareketle bazý þarkiyatçýlar Vara-ka’nýn Ehl-i kitap kültüründen haberdarhýristiyan bir Arap bilgini ve Mekke’dekihýristiyanlarýn lideri olduðunu, Hz. Muham-med’e birçok þey öðrettiðini iddia etmiþ,dolayýsýyla onun tebliðinde Hýristiyanlýðýn et-kisinin bulunduðunu söylemiþtir. Ancak ilk

vahyin geliþinden hemen sonraki görüþ-meleri dýþýnda Hz. Peygamber’in Varakaile münasebet kurduðuna dair bilgi yok-tur. Bazý kaynaklarda Varaka’nýn Hýristi-yanlýk’ta karar kýldýðý, kutsal kitaplarý öð-rendiði ve Ehl-i kitap ilmini elde ettiði zik-redilmekteyse de (Ýbn Ýshak, s. 95) onunMekke’de Hýristiyanlýk’la ilgili herhangi birfaaliyet yaptýðýna dair bir rivayet de mev-cut deðildir. Bazý tarih kitaplarýnda Hz.Muhammed’in sütannesi Halîme tarafýn-dan Mekke’ye götürüldüðü sýrada kaybol-duðu, ancak aramalar sonunda Varaka’-nýn yanýnda bulunduðu, Hz. Hatice’nin Hz.Peygamber ile evlenme konusunda Vara-ka ile istiþare ettiði, Resûlullah’ýn Þam yol-culuðu sýrasýnda karþýlaþtýðý rahip Bahî-râ’nýn onun hakkýndaki sözlerini, ayrýca ikimeleðin onu gölgelediðine dair Meysere’-den duyduklarýný da Varaka’ya sorduðunakledilmektedir. Ancak bu rivayetler, Re-sûl-i Ekrem’in Varaka’dan etkilendiði yo-lunda þarkiyatçýlar tarafýndan ileri sürüleniddiayý doðrulayacak derecede aralarýndabir iliþki bulunduðunu göstermez.

Ýslâm âlimleri Varaka’nýn müslüman olupolmadýðý hususunda da ihtilâf etmiþtir.Süheylî, Ýbnü’s-Salâh eþ-Þehrezûrî, Ne-vevî, Ýbn Kayyim el-Cevziyye, Ýbnü’l-Irâkýve Bikaî onun Ýslâm’ý benimsediði kana-atindedir. Hatta Bikaî, Varaka’nýn ilk erkeksahâbî olduðuna dair Be×lü’n-nu½¼ ve’þ-þefeša li’t-ta£rîf bi-½u¼beti’s-SeyyidVaraša adýyla bir eser telif etmiþtir (nþr.Muhammed Nebîl Tarifî, Beyrut 2003; ay-rýca bk. Abdülkadir el-Baðdâdî, III, 391).Ancak Ýbn Abdülber onu sahâbeden ka-bul etmediði için eserine almamýþ, ÝbnHacer de Taberî, Ebü’l-Kasým el-Begavî,Ýbn Kani‘ ve Ýbnü’s-Seken’in Varaka’yý sa-hâbe arasýnda zikretmelerini tartýþýlýr bul-muþtur (el-ݽâbe, III, 633). Varaka, Hz. Pey-gamber’in vahiy aldýðý ilk günlerde onundurumunu doðru teþhis etmekle birlik-te muhtemelen yeni peygambere imanýnýaçýkça ifade edecek bir teblið ortamý mey-dana gelmeden ölmüþtür. Zira kendisininResûl-i Ekrem’in veya müslümanlarýn ya-nýnda bulunduðuna, Müslümanlýðýný gös-teren herhangi bir amel ortaya koyduðu-na dair bir bilgiye rastlanmamýþtýr. Nite-kim Resûlullah’ýn, kendisine iman eden Va-raka’yý cennette ipek elbiseler içinde gör-düðünü söylediðine dair rivayetler zayýfkabul edilmiþ (Ýbn Asâkir, LXIII, 7), Vara-ka da kendiliðinden tevhid inancýna ulaþ-týklarý için cennete gidecekleri kabul edi-len fetret ehlinden sayýlmýþtýr (DÝA, XII,475).

malarda (Selige Hüseynova, Mensur Var-ka ve Gülþah Hikâyesi, yüksek lisans tezi,2001, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bi-limler Enstitüsü) Anadolu sahasýnda mü-ellifleri bilinmeyen mensur beþ Varaka veGülþah’tan (Mustafa Çelebi, Varka andGülþah, neþredenin giriþi, s. 25) ve Çaða-tay sahasýnda manzum-mensur bir hikâ-yeden (Hasan Kavruk, Eski Türk Edebiya-týnda Mensur Hikâyeler, Ýstanbul 1998, s.126) bahsedilmektedir. Ayrýca yerli ve ya-bancý araþtýrmacýlarýn çalýþmalarýnda elealýnan, Anadolu, Türkmen ve Özbek sa-halarýnda halk hikâyesi tarzýnda kalemealýnmýþ Varaka ve Gülþah’lar ile aynýkonuyu iþleyen meddah hikâyeleri mev-cuttur (Mustafa Çelebi, Varka and Gül-þah, neþredenin giriþi, s. 26-35). Sonuçolarak Varaka ve Gülþah hikâyesi Türk,Azerbaycan, Özbek, Türkmen, Kazak, Ta-cik, Fars ve Afgan edebiyatlarýnda halk var-yantlarý þeklinde günümüze kadar ulaþ-mýþtýr. Türk edebiyatýnda Varaka ve Gül-þah’lar üzerine baþta Ýsmail Hikmet Er-taylan olmak üzere birçok araþtýrmacý ça-lýþma yapmýþtýr. Konuyla ilgili son çalýþma-lardan biri olan Ayþe Yýldýz’ýn eseri Fars veTürk edebiyatlarýndaki Varaka ve Gül-þah’lar ile bunlara dair çalýþmalara ýþýktutmaktadýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Yûsuf-ý Meddâh, Varka ve Gülþah (Ýnceleme-Metin-Dizin) (haz. Kâzým Köktekin), Ankara 2007;Mustafa Çelebi, Varka and Gülþah (haz. Ayþe Yýl-dýz), Cambridge 2009, I-III; Ýsmail Hikmet Ertay-lan, Türk Dili ve Edebiyatý Örnekleri I: Varakave Gülþah, Ýstanbul 1945, s. 4 vd.; Hasan Kav-ruk, Eski Türk Edebiyatýnda Mensur Hikâye-ler, Ýstanbul 1998, s. 126; Aliyar Saferli, KlassikAzerbaycan Edebiyatý Mesihi-Varqa ve Gülþa,Bakü 2005; Ahmet Ateþ, “Varaka ve Gülþah Mes-nevisinin Kaynaklarý”, TDED, II/1-2 (1947), s. 1-19; Zehra Öztürk, “Osmanlý Döneminde KýraatMeclislerinde Okunan Halk Kitaplarý”, TürkiyeAraþtýrmalarý Literatür Dergisi, V/9, Ýstanbul2007, s. 405.

ÿVildan S. Coþkun

– —VARAKA b. NEVFEL

( �� ������� )

Varaka b. Nevfel b. Esed el-Kureþî(ö. 610 [?] )

Hz. Hatice’nin amcasýnýn oðlu,Mekkeli hanîflerden.

˜ ™

Hz. Muhammed, kendisine ilk vahiy gel-diðinde bu olay hakkýnda konuþmak üze-re Hz. Hatice ile birlikte (bazý rivayetleregöre Hz. Ebû Bekir’le birlikte, bk. Ýbn Asâ-kir, LXIII, 7) Varaka’yý ziyarete gittiði za-man o gözlerini kaybetmiþ bir ihtiyar ol-

VARAKA b. NEVFEL