urartu kÜltÜrÜ Üzerİndekİ geÇ hİtİt etkİlerİ

7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER

1/89

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANABLM DALI

ESK AG TARH BLM DALI

URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER

Yksek Lisans Tezi

SANEM ERDL KOCAMAN

stanbul, 2007


2/89

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANABLM DALI

ESK A TARH BLM DALI

URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER

Yksek Lisans Tezi

SANEM ERDL KOCAMANDanman: PROF. DR. KEMALETTN KROLU

stanbul, 2007


3/89

NDEKLER

Sayfa No

NSZ

GR

Urartu ve adalar.................................................................................................... iAratrmalarn Tarihesi............................................................................................. ivYntem....................................................................................................................... vi

BRNC BLMURARTI-GE HTT LKLERNN GELM

I. Erken Demir a................................................................................................... 1II. Urartu Devletinin Ge Hitit ve Kuzey Suriye Politikas....................................... 5

KNC BLMKLTREL LKLER VE URARTUDAK YANSIMALARI

I. Mimari.................................................................................................................... 19A. Tapnak...................................................................................................... 19B. Kaleler Ve Kaplar..................................................................................... 25

II. Dil ve Yaz............................................................................................................. 28

III. Din........................................................................................................................ 32IV. Madeni Eserler..................................................................................................... 36

A. Bronz Kemerler ve Plakalar...................................................................... 36B. Madalyonlar............................................................................................... 43C. neler........................................................................................................ 46D. Miferler.................................................................................................... 48E. Fibulalar..................................................................................................... 50

V. Dier Kk Buluntular........................................................................................ 51

SONU.................................................................................................. 52

Ge Hititlere Ynelik Urartu Yazlar................................................ 56

Ksaltmalar ve Bibliyografya .............................................................. 67

Harita ve Resimler


4/89

NSZ

Elinizdeki alma Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsne yksek

lisans tezi olarak hazrlanmtr. Urartu kltr zerindeki Ge Hitit etkilerinin

incelendii bu almada, M.. Birinci bin ylda Anadolunun en nemli glerinden

biri olan Urartu devleti ile Ge Hitit beylikleri arasndaki siyasi ilikiler takip edilerek,

gelien kltrel ilikilerin Urartu kltrndeki etkileri incelenmeye allmtr.

alma konusunun seilmesinden, son amasna kadar nemli katklarn ve

nerilerini esirgemeyen sevgili hocam Prof. Dr. Kemalettin Kroluna teekkr

ederim. Her konuda desteini aldm, bu almada da nerilerini esirgemeyen hocam

Do. Dr. Andreas Schachnere teekkr bir bor bilirim. Sabrla almann her

aamasnda yanmda olan eim Taylana ve almann baslmas srasnda yardmlarn

esirgemeyen Murata sonsuz teekkrler.

SANEM ERDL KOCAMAN

stanbul, 2007


5/89

i

GRUrartu ve adalar

M.. 9. yzylda Anadolu topraklarnn dousunda glenmeye balayan birhalkla beraber, Demir a krallklarna Urartu adyla bir yenisi daha eklenmitir.

Kafkaslardan geldikleri arlkla kabul gren bu halk, merkezi Tupada (Van) gl bir

krallk kurmutur. Dalk bir corafyada kurulan kralln snrlar, Batda Frat nehri

kysndan, Douda Urmiye Gl Havzasna, Gneyde Toros Dalarna kadar

genilemitir (Harita 1). XIX. yzylda, Kralln kefiyle balayan almalar sonucunda

Dou Anadolunun bu en gl halk hakknda bir ok bilgi elde edilmitir. Sert corafi

koullar

yaamlar

na uyduran, ya da tam tersi yaamlar

n

sert corafyaya uygundzenleyen bu insanlarn inanlar, dilleri, mimari zellikleri ve sanat usluplar gibi bir ok

konu yaplan almalarla aa karlsa da, kkenleri, siyasi tarihlerinin belli dnemleri,

farkl toplumlarla siyasal ve kltrel ilikileri gibi baz noktalar hala soru iaretleri

tamaktadr.

Urartu Krall ncesinde Dou Anadoludaki siyasi yaplanma ok ak olmasa

da, blgede daha ok hayvanclkla uraan kk topluluklarn varlklar bilinmektedir.

Erken Demir a olarak adlandrlan bu dnemde, Anadolunun dou ve kuzeydousunda

hakim olan ve airet olarak adlandrabileceimiz bu gruplar hakknda elimizde ok fazla

veri yoktur.Ancak son yllarda yaplan ve ksmen devam eden aratrmalarda, daha ok

Assur kaynaklarndan takip edebildiimiz bu beylikler hakknda yeni bilgilere

ulalmaktadr. M.. 13. yzylda Dou Anadoluda eitli nedenlerle olumaya balayan

birliktelik, M.. 9. yzyla gelindiinde gl bir devlet olarak karmza kmaktadr1.

Urartu Devletinin olumaya balad bu dnemlerde gneyde Mezopotamya ovalarnda

Assur, mparatorluunun azalan gcn yeni seferler dzenleyerek arttrmtr. Assur

tarihinin bu evresinde oluan Yeni Assur mparatorluu, II.Aurnasirpaln dzenledii

seferler sonucunda bat snrlarn Akdenize kadar geniletmitir. Sefer dzenledikleri

alanlarda kurduklar yeni eyalet sistemleri ile kuzey snrlar da Toros Dalarna kadar

ulamtr2. Assura kar gelemeyecek yerel beylikler Assurun stnln kabul etmek

zorunda kalsalar da zamanla ellerine geen frsatlar Assura kar kullanmlardr. II.

Aurnasirpalden (M.. 883-859) sonra tahta geen olu III. almaneser (M.. 858-824)

1 Urartu Devletinin kuruluu ile ilgili geni bilgi iin bkz. Salvini 1995, ilingirolu 1984, Zimansky 1985.2 Assur tarihinin bu blmyle ilgili daha detayl bilgi iin bkz. Parker 2001.


6/89

ii

ile hzla devam eden seferlerle, devlet snrlar ok geni alanlara yaylmtr. Kuzeyde

Dicle Nehrine kadar ilerlemi ve Urartuya kar seferler dzenlemitir. Baaryla

sonulanan seferlerine dair brakt yaztlar ve seferlerinin resmedildii Balawat Kaps

kabartmalar kraln bu seferlerinin en nemli buluntular arasndadr.

M.. 9. yzyln ilk yarsnda Yeni Assurmparatorluu yeniden canlanmtr. Bu

iki gl kral, II. Aurnasirpal ve III. almaneser, dneminde Bat ran, Gney Dou

Anadolu ve batda Akdenize kadar olan topraklar zerinde hakimiyetini kurmutur. Bu

genilemenin etkisiyle merkezi otoritenin yetersizlii III. almaneserin olunun

nderliinde, lkenin merkezinde bir ayaklanmann kmasna neden olmutur. Assur ve

Ninive gibi kralln nemli merkezlerinin de bulunduu 27 kent bu ayaklanmaya

katlmtr. Bundan sonra hem Assur lkesinin iindeki karklklar, hem de kuzeyinde

kendine kar glenen ve rgtlenen hem de devletler Assur mparatorluunu zor bir

dneme sokmu, gcn azaltmtr. zellikle Urartu, olduka geni bir alan Assurun

hakimiyetinden alm ve bu topraklar zerinde etkinliini kurmutur. Snrlar klmeye

balayan Assur Krallnn gc de giderek azalm ve Tiglat-Pileser (744-727) dnemine

kadar Assur tahtnda karklklar hakim olmutur3.

M.. 13. yzyl sonrasnda Urartu ve Assur corafyasna komu bir blgede ise,

Byk Hitit mparatorluunun yklmasndan hemen sonra, Anadolunun

Gneydousunda kk beyliklerin varlklar hissedilmektedir. Kuzey Suriye olarak da

adlandrabileceimiz blgede kent devletleri olarak rgtlenmi bu beylikler ksmen Hitit

kltrn devam ettirirlerken, Gney Dou Anadoluya zg kendi yerel kltr

zelliklerini de yaratmlardr. M.. 10. yzyla gelindiinde bu kk beyliklerin nemli

bir siyasal g haline geldii grlmektedir. Toroslarn eteklerinden, Kuzey Suriyeye

uzanan blgede glenen beylikler Assur ve Urartunun bat politikasnda nemli bir

noktada yeralmlardr4. Ge Hitit blgesi, doudan Anadolunun ilerine ve buradaki

ticaret yollarna alan, ayrca Akdenize ulamada da nemli bir noktada yeralr. Batdaki

nemli hammadde blgelerine ulam da, dou ve gneydekiler iin bu blge zerinden

mmkndr. Bu stratejik konum Kuzey Suriye blgesini ve buradaki siyasi rgtlenmeleri

nemli bir noktaya tamtr. zellikle Assur ve Urartu asndan bu blge her dnem

ulalmas amalanan bir hedef olmutur. Corafyalar aras yaanan bu siyasi olaylar,

3 Sevin 1999, 11. Grayson 1996, 255.4 ilingirolu 1984; Krolu 2006, 143.


7/89

iii

halklar aras yakn ilikilerin kurulmasnda ve Eski a Anadolu dnyasnn

ekillenmesinde nemli rol oynamtr.


8/89

iv

Aratrmalarn Tarihesi

Kuzey Suriye ve Urartu ilikileri ok fazla aratrmaya konu olmamtr. imdiye

kadar yaplan almalarda genel olarak Urartu ve Kuzey Suriye kltrleri bir arada

deerlendirilmemitir. Eldeki verilerin azlndan kaynakl zerine ok fazla ilgi

ekemeyen bu ilikiye genellikle satr aralarnda rastlamaktayz. Ancak bugnk corafi

artlar da gz nnde tutulduunda bu iki kltr blgesinin birbirinden almaz snrlarla

ayrlmad grlmektedir. ok youn hareketliliklerin yaand Demir a boyunca bu

iki blgenin biribirinden kopuk olduu dnlemez. zellikle eldeki yazl belgeler

aka iki kltr arasndaki siyasi bir birliktelii gstermektedir.

imdiye kadar genellikle tek balar

na yada baka kltrlerle kurduklar

ilikileriyle aratrma konusu olan bu iki kltrn ortak deerlendirilmelerinin yapld

almalar, sayca azda olsa mevcuttur. Kuzey Suriye ve Urartu tarihinin kesien

dnemlerini bir arada inceleyen ve kltrleri arasnda grlen benzerlikler zerine en

kapsaml alma A. ilingirolu tarafndan yaplmtr5. almann yaynlanmasndan

sonra geen sre ierisinde yaplan karlatrmalardan bazlar geerliliini yitirse de,

genel bir deerlendirme yapmak iin temel bir bavuru kaynadr. Bunun yannda daha

yakn tarihlerde K. Krolu tarafndan hazrlanan Urartunun gneybatsna doru

yaylmnn incelendii yksek lisans almas ve bu almadan gelitirilen kitap

konumuz hakknda nemli bilgiler vermektedir6. Urartunun bat blgelerinde ulat

noktalarn belirlenmesinde bu almalar nemli birer kaynaktr. Urartunun Anadolunun

ilerine doru ilerlemesi, bu blgedeki beylikler ve Assur ile ilikileri, Wfler tarafndan

da ele alnmtr7. Bu konuyla ilgili yaplm deerlendirmelerin topland en nemli

kaynaklardan olan bu makalelerde Frat Havzasndaki maden yataklarnn Demir anda

tad nem detaylaryla anlatlmaktadr. Urartunun Ge Hitit kltryle tanmasn

salayan bu kaynaklarn evre corafyalar iin tad nem de yine bu almalarda

anlatlmaktadr. Yakn zamanda hazrlanm olan bir baka alma, Urartu- Ge Hitit

ilikisi, dier kltrlerle birlikte ele alarak incelemektedir. Novak, Prayon ve Wittke

tarafndan farkl yazarlarn makalelerinin bir araya getirilmesiyle hazrlanan bu alma

Ge Hitit kltr merkezi bir noktadadr8. Bu kltrn yakn blgesindeki Assur ve Urartu

5 ilingirolu 1984.6

Krolu 1988, Krolu 1996.7 Wfler 1981, Wfler 1986.8 Novak 2004.


9/89

v

gibi kltrlerle ilikilerinin anlatld bu kitap, yakn kltrler ierisinde grlen ortak

unsurlarn nedenleriyle birlikte incelemesi asndan olduka nemlidir. Temel hareket

noktamz oluturan bu almalarn yannda, konumuzla ilgili deerlendirmelerde bulunan

farkl kaynaklar da mevcuttur. Ancak bu almalar konumuzdan farkl balklar tamakta

ve bizim sunmaya altmz ilikilerle ilgili direkt olmayan gndermeler yapmaktadr.


10/89

vi

Yntem

Bu almann konusunu, Dou Anadolu ve Kuzey Suriye kltrleri arasndaki

ilikinin Urartu kltrndeki etkileri oluturmaktadr. Bu ilikiler somut rnekler

zerinden, kesin sonuca varlm almalarn sonularna dayandrlarak gsterilmeye

allmtr. imdiye kadar ok fazla deinilmeyen bu konunun, dnemin ve blgelerin

siyasal gelimelerinden bamsz incelenemeyecei dnlmektedir. Urartu Devletinin

ncesinde Dou Anadoluda yaayan ve bu devletin temellerini oluturduu dnlen

beylikler dnemiyle, devamnda yaanan srelerde iki corafya arasndaki siyasi

ilikilerin varl bilinmektedir. Ancak bu almada, M.. 9. yzyldan itibaren siyasi

btnlk salayan Urartu Devletinin kuruluundan itibaren, knn balad II. Rusa

dnemine kadar devam eden sre ierisinde, Kuzey Suriye Beylikleri ile olan ili kiler ele

alnacaktr. alma srasnda her iki blgenin corafi ve siyasi durumlarna deinilse de

temel olarak somut rnekler zerinden karlatrmalar yaplarak, eldeki bulgularn

kkenleri ve oluumlar zerinden bir sonu karlmaya allacaktr. Kltrler arasnda

yaanan ilikilerin Urartu zerinde etkileri, daha ok Kuzey Suriye mezar stellerinde ve

orthostadlarnda grlen sahnelerin, Urartu metal buluntular zerindeki benzer sahne

tasvirlerinde grlmektedir. Ayrca iki kltrde grlen dil ve dinin dnda mifer, ine,

fibula gibi buluntularda da baz benzerlikler tespit edilmitir. Kuzey Suriye kaynaklolduu dnlen bu benzerlikler, daha az rneklerle fildii eserler zerinde de

grlmektedir. Ancak bu buluntulara gre daha silik takip edilebilen mimarideki izler de,

ayr blmler halinde daha dar kapsaml olarak ele alnmtr.

Bu almann esasn, yaplan ktphane aratrmasnda elde edilen kaynaklarn

deerlendirilip, dzenli bir bilgi derlemesinin sunulmas olutursa da, yer yer bu

deerlendirmelere yeni grler eklenecektir. Daha nceki almalarda deerlendirilmi

buluntularn zaman ierisinde yeni incelemelerle farkl ekilde tarihlenmeleri, onlar bu

almann kapsam dnda tutmaktadr. Eserler zerinde yaplan deerlendirmeler,

fotoraflar ve izimlerle desteklenmeye allmtr. Bilimsel almalarda farkl farkl

adlandrlan ve bizim konumuzun snrlar ierisinde yer alan Kuzey Suriye ve ksmen

bugnk snrlar ile Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu olarak adlandrlan blgenin

ad, almamzda Kuzey Suriye olarak kullanlmakta ve buradaki yerel beylikler de Ge

Hitit Beylikleri olarak tanmlanmaktadr.


11/89

vii

almann ilk blmnde Urartu ve Kuzey Suriye Beylikleri arasndaki siyasi

ilikiler deerlendirilmeye allmtr. Bu aamada, saylar azda olsa elimizdeki Urartu

yazl belgeleri temel hareket noktamz oluturmaktadr. Ancak yaztlar deerlendirilirken,

bu belgelerin Urartu krallarnn bak asyla kaleme alnd gz nnde bulundurulmas

gereken nemli unsurlardan biridir. Bu belgelerin yansra, Urartu belgelerine gre saylar

daha az olan Assur yaztlar da, ilikilerin baka bir adan deerlendirilmesini salayan

nemli kaynaklardr. Assurun gcn yitirmeye balad almaneser (M.. 782-773)

dneminden itibaren grlmeye balayan Ge Hitit Beylikleri ile ilgili Urartu yaztlar, III.

Tiglat- Pileser (M.. 744-727) dnemine kadar devam eder. Bu yaztlarn buluntu yerleri,

Urartu Devletinin batda ulat noktann tespit edilmesi asndan nemli ip ular

vermelerinin yansra, yaztlarda anlatlanlar, dnemin siyasi ilikileri hakknda da nemli

bilgiler vermektedir. Assur yazl belgelerinde ok fazla deinilmeyen bu dnem

hakkndaki gelimeler, Urartu belgeleri tarafndan ekillendirilmektedir. Bir dnem Ge

Hitit Beylikleri zerinde Assur Devletinden daha fazla etkiye sahip olan Urartu Devleti,

Assur benzeri d politika uygulamalar sonucu bu beyliklerin varlklarn devam

ettirmelerine gz yummutur. Urartu Devletinin de etkilendiini dndmz Ge Hitit

kltrnn devamllnda, bu tarz politikalar nemli rol oynamtr. alma srasnda

konumuzla ilgili grlen Urartu yaztlar, M. Paynenin Urartu yazl belgelerinin en yeni

evirilerinin topland kitabndan alnarak deerlendirilmitir9. Yaztlarn bulunduu

yerler ile yaztlarda adlar geen kentlerin gsterildii ve Urartunun bat seferlerinde

izledii muhtemel yol gzergahlarn gsteren haritalar, genel bir fikir edinebilme amacyla

farkl kaynaklar kullanlarak hazrlanmtr.

9 Payne 2006.


12/89

viii


13/89

1

URARTU- GE HTT LKLERNN GELM

I. Erken Demir a Dnemi:

M. 9. yyda Van Gl ve evresinde birbirinden bamsz olan beyliklerin

birlemesiyle oluan Urartu devletinin kuruluundan nce, ilk kez M.. 13. yzylda Assur

belgelerinde Uruadri adndan bahsedilmektedir. lerleyen dnemlerde bu birleim gl bir

krallk olarak karmza kmaktadr. Dou Anadolunun yksek yaylalarnda, sert iklim

artlarna ramen glenen ve rgtl bir yapy oluturan halkn Dou Anadoluya

nereden ve hangi tarihte geldii tartmalar devam etse de, genel gr Erken Demir a

balarnda bu blgeye ve Kuzey Bat rana Kafkaslar zerinden bir gn olduu

ynndedir1. Bu dneme ynelik az saydaki almalar sonucunda ortaya karlan kale,

sivil yerleim alanlar ve nekropoller Urartu ncesinde Dou Anadolu, Transkafkasya ve

Kuzey Bat ran blgelerinde hayvanclkla geinen ve yar gebe halde yaayan

topluluklarn varlklarn gstermektedir2. Dou Anadoluda kazlm olan Van Kalesi

Hy, Van-Dilkaya ve Van-Karagndz Hy gibi merkezlerde, Erken Tun

Dnemine ait tabakalarn zerinde bir bolukdan sonra Urartu yaplarnn grlmesi bu

dnem hakkndaki elimizdeki bilgileri olduka snrlamaktadr3. Bu Hyklerde, genel

olarak tm blgede olduu gibi kalc kltr kalntlar ounlukla Orta Demir andanitibaren grlmektedir. ok zayf mimari kalntlarn grebildiimiz ve anak

mlekleriyle ayrt edebildiimiz Erken Demir ann Urartu devletinin kuruluuyla son

bulduu grlmektedir. Bu dneme ait almalarn ve elde edilen sonularnn yetersiz

olmas, Dou Anadoluda bir dnem youn grlen bu kltrn Urartu devlet yapsnda ne

kadar etkili olduu konusunda net bilgiler elde etmemizi zorlatrmaktadr.

Yazl belgeler bize Urartu ncesi Erken Demir a hakknda ok fazla bilgi

vermese de, arkeolojik bulgulardan, bu dnemde Dou Anadoluda kltrel olarak

birbirine yakn topluluklarn varlklar anlalmaktadr4. Ancak Assur krallarnn

yaztlarnda sk sk bahsettii bu topluluklar hakknda ok fazla maddi buluntumuz yoktur.

Assur yaztlarnda Uruatri ve Nairi5 olarak adlandrlan ve airetler halinde rgtlendii

1 ilingirolu 1994, 4.2 Konyar 2003, 92. Sevin 1991. Sevin 1999b.3

Tarhan 1992, 411. Sevin 1999a, 858. ilingirolu 1992, 472.4Krolu& Konyar 2005, 25.5 Mattney 2002, 520.


14/89

2

dnlen bu halklarn ortak kltr elerine sahip olduklar dnlmektedir. Assur

krallar yaztlarnda bu blgelere dzenledikleri seferlerden ve bu beylikleri haraca

baladndan sk sk bahsetmektedir6. Assurdan aldmz bu bilgiler sayesinde Dicle

Nehrinin oluturduu doal snrn kuzeyinde yer alan beyliklerin birbiriyle iliki

ierisinde olduunu da syleyebiliriz. Dou Anadolu Blgesinde yaplm kazlarda bu

dneme ait buluntular arasnda yeralan ve Grooved ware olarak adlandrlan yivli anak

mlein de ksmen bu ortakla rnek olabilecek bulgular arasnda olduu

sylenmektedir. ou zaman kahverengi ya da krmz renk bir astarla kaplanm olan bu

seramik trnn ayrtedici zellii az ile omuz blgesi arasnda grlen birden ok

sayda yer alan yatay yiv bezemesidir. Erken Demir anda Dou Anadolunun nemli

bir blmnde kullanlan bu anak mlek, kuzeyde Transkafkasya ve Erzurum evresine,

gneydouda Urmiye Glnn bat kylarna, batda Frat Nehrine, gneyde de Yukar

Dicle blgesine kadar yaylmtr7. Dou Anadoludaki bu kk beylikler ile yivli anak

mlek kltrnn ada olduu ve yaylm alanlarnn paralellikler tad da

dnlmektedir8. Bu seramiin bulunduu alanlar bizlere, ilerde Urartunun oluumunda

etkili olacak beyliklerin yaylm alanlar hakknda genel bir bilgi vermektedir (Harita 2).

Bu seramikler Dou ve Gneydou Anadoluda, zellikle Yukar Dicle blgesinde Assur

hakimiyetinin yeniden glenmesi ile son bulsa da Assur saray mallar ile beraber bir sre

daha grlmektedir. Bu dnemden sonra da Van Blgesinde kullanmnn devam ettiini

bildiimiz yivli seramikler, Urartu devletinin krsal alanlarnda karmza kmaktadr9.

Urartudaki bu tr yivli seramiin varl ve dalm alanlar gz nne alnarak, kk

topluluklarn Urartunun oluum evresinde ortak bir kltre sahip olduu ve kurulu

evresinde etkili olduklar sylenebilir. Hurri kkeni olduklar dnlen bu topluluklarn

M.. 850lere kadar politik bir rgtlenme ierisine girmedikleri grlmektedir. Ancak

Yukar Dicle, Elaz Blgesi ve Van Havzasnda karmza kan yivli anak mlek bu

srede ortak bir kltrel geliim ve ilikilerin olduunu gstermektedir.

Uruadri adnn Assur belgelerinde ilk kez yazld I. almaneser dnemi (M..

1274), Assurun askeri faaliyetlerinin Kuzey Suriyeye yneldii tarihlerle parelellik

gstermektedir. Assurun Toros Dalarnn kuzeyine yneldii bu dnemlerde, airetler

halindeki Nairi halklar Assur iin nemli bir tehdit oluturmaktadr. Genel kabul gren bir

6 Grayson 1991, 243.7

Krolu 2002, 455.8 Roaf 2001, 367.9 Bagelen 1996, 144. Krolu 2005, 32-33.


15/89

3

dnce, artan Assur basksna kar tek balarna kar koyamayacak bu airetlerin, ortak

bir g haline geldii ynndedir10. Ancak hangi airetin, merkezi yaplanmada ne gibi g

ve etkisinin olduu hakknda ok fazla bilgimiz yoktur. Assur kral I. almaneserin bir

yaztndan, bu yeni gcn adn ve da kaleleri olduunu renmekteyiz11. I. almaneserin

bu sylemleri bize blgedeki airet reislerinin kendi savunma sistemlerini oluturmaya

baladklarn gsterebilir.

M.. 9. yydan itibaren kuzeyindeki tehlikenin farknda olan Assur zaman zaman

Nairi blgesine seferler dzenlemitir. Ayn dnemlerde Kuzey Suriye beyliklerinden

bazlarna ynelik seferler dzenleyen Assurun, bu blgedeki yneticiler iin kulland

isimleri daha sonra Urartu krallarnn nvanlar olarak da kulland grlmektedir12. Ayrca

III. almaneserin yaztlarnda geen Bit-Agusili ynetici Aramu13

ile Urartunun kurucubeyi olarak bildiimiz Arame arasnda bir iliki kurmak g de olsa mmkndr. Bu

ifadeler sadece yzeysel bir dil benzerlii olabilecei gibi, yivli anak mlein blgedeki

varl da gz nnde bulundurularak incelendiinde iki blge arasnda ki bir ilikinin

varlnn sonucu olarak da kabul edilebilir. Bu dneme ait elimizde bolca bulunan Assur

yazl belgelerinde, glenen Urartu devletine kar III. almaneserin dzenledii kuzey

seferleri anlatlmaktadr. M.. 9.yyda Kuzey Suriye ve Urartu, Assurun ilgi alan ierisinde

ne

km

t

r ve bu dnem yaz

tlar

nda iki blge birlikte an

lmaya balam

lard

r.

Hattu lkesi ve tm topraklarn, Melidu lkesi, Daianu lkesi,

Suhmu lkesi, Arsakun ehri, Urartularn krali ehri Aramu,

Gilzanu lkesi, Hubukia lkesi- Dicle kaynandan Fratn

kaynana dek (olan blge), Mazamuann(=Hazar Denizi)

ilerindeki denizden Kaldu lkesinin denizine (=Basra Krfezi) dek

(olan blgeyi) ayaklarmn altna aldm14

10 ilingirolu 1984, 90.11 Rahipliimin balangcnda Uruadri lkesi ayakland Ordumu harekete geirdim ve gl da kalelerinedoru sefere ktm. Assur kralnn bu yazt Uruadri adnn yazl belgelerde grld ilk rnektir.(ilingirolu 1994, 1.)12 Salvini 2006, 28.13 Grayson 1996, 11.

14 Grayson 1996, A.O. 102. 24. Assur krallarnn lkelerinden kuzeye dzenedikleri seferde, Toros Dalarnaarak Dicle Tneline kadar ilerledikleri aratrmalar sonucunda bilinmektedir. I.Tiglat-Pileser ve III.Salmaneser dnemlerinde ulalan bu noktada krallar seferlerini ve baarlarn anlatan yaztlar ve kabartmalar

yaptrmlardr. Assurun Yukar Dicle Blgesinde ulat en u noktann Birkleyndeki geit olduu da,imdilik aksi kantlanamam bir dncedir. Urartudan ilk szedililerin olduu bu kabartmalar AssurunKuzeyde ulat blgelerin tespiti asndan olduka nemlidir. (daha detayl bilgi iin bkz. Schachner 2005)


16/89

4

III. almaneserin seferlerinin gsterildii Balawat Kaps zerindeki I. Bantta yer

alan bu ifade, Dicle Tnelinde yine krala ait yaztlarla neredeyse ayndr. Yaztla beraber

Urartu kentlerinin de tasvir edildii bu kabartmalar Erken Demir a sonras Dou

Anadoluda ortaya kan gc tanmamz salayan ilk rnekler arasndadr. Bu yeni

dnemde Assur kaytlarnda farkl kral ve kent adlaryla anlmaya balayan Urartu Devleti,

Demir anda Dou Anadolunun en etkin gc haline gelmitir.


17/89

5

II. Urartu Devletinin Ge Hitit ve Kuzey Suriye Politikas

:

Assur yaztlarndan tandmz Arameden sonra, Urartunun banda Sarduri

adndan ve onun krali kenti Tupadan bahsedildii grlmektedir. Sarduri ile beraber,

saylar az da olsa Urartunun kendi yazl belgeleri de grlmeye balanr. I. Sarduriye ait

Van Kalesinin bat ucundaki burcun zerinde yer alan Assurca yaztta kral kendisini ve

lkesini ilk kez kendi ifadeleriyle tantmaktadr:

Lutipri olu Sarduri, byk kral, gl kral, dnyan

n kral

,Nairi lkesinin kral, benzeri olmayan kral, hayret verici oban, dik

bal uyruklarla savamaktan korkmayan kraln yaztdr. Lutipri

olu Sarduri, krallar kral, her kraldan hara alm olan (benim).

Lutipri olu Sarduri yle der: Bu talar Alniunu ehrinden

getirttim ve bu duvar yaptrdm15.

Yaztlarnda kendilerini Biainili olarak adlandran Urartu krallar, zorlu corafi

koullar kendi lehlerinde kullanm, hakim olduklar blgelerinin gei yerlerinde yksek

tepelerin zerinde kaleler kurmu ve belki de kltrlerinin en kalc znesi, demir madenini

kullanarak gelitirdikleri silahlar ve gl ordular ile Assurun karsna nemli bir rakip

devlet olarak kmlardr. Bakent Tupann corafi konumu ve ulam koullar Urartu

krallarn ncelikle hakim blgelerinin dnda, bakentlerinin kuzey ve kuzeydoularndaki

blgelere yneltmitir olmaldr. Urartu Krallnn ilk yllarnda lkenin bat blgelerine

ynelik herhangi bir faaliyette bulunduu henz belgelenmemitir. lk olarak kuzeyde ve

douda lkelerini zora sokmayan seferlerle glenen Urartu Devletinin, gneye ynelikseferleriyle de Musasir lkesinin snrlarna kadar ulat da sylenmektedir16.

Urartu tahtnda Menua dnemine (M.. 810-786) kadar yer alan krallar, Dou

Anadoluda gl ve rgtl ilk devletin temelini oluturmulardr. Menuann krallyla

beraber Urartu devleti blgede tek hakim g konumuna gelmi, ticaret yollarna hakim

olmaya balam ve bakentten farkl ynlerde eitli kaleler inaa ederek, askeri ve ticari

15 Payne 2006, 17; UKN: No. 1.16ilingirolu 1994, 41.


18/89

6

amal yollar oluturmutur. Menua dneminde lkenin snrlarnn geniledii

grlmektedir. Kral lkenin Vandaki merkezinden karak Urmiye Glnn

gneybatsnda, Elaz- Palu yresinde inaa faaliyetleri balam, eyalet merkezleri ve

garnizonlar kurmutur17. Urartu yaztlarnda da karmza kan bu alanlarn, sahip olduklar

mimarileri ile de sadece bir kereye mahsus sefer alanlar olmadklar grlmektedir. Kraln

Toroslar aan seferler yapt ynnde bir takm deerlendirmeler yaplmaktadr. Ancak bu

dnemde Toroslarn diger tarafnda Assur eyaletlerinin varlklar bilinmektedir. Arami

kkenli Bit-Zamaninin dnda Tuhan, Tidu ve Sinabu gibi yaztlardan varlklarn

bildiimiz Assur kentleri uzun bir dnem bu blgede glerini korumutur18. Bu kentlerin

varl, Urartunun bu blgede bir g oluturamamasnda ok nemli bir etkendir. Bu

kentlerden sonra Dicle Nehrinin kuzeyinde yer alan Subria ise Assur ile Urartu arasnda bir

tampon blge konumundadr19. Tm bunlar Urartunun Assur hakimiyetindeki blgelere

doru ilerlemesinin nn kesmi olmaldr.

M.. 9. yzylda, Menua dneminde (M.. 810-785) Urartu Devletinin

snrlarnn genilemesi ile birlikte Urartu yazl belgelerinde Ge Hitit Beyliklerinin adlar

da yeralmaya balamaktadr (Harita 2). Bu dnemde Assur belgelerinde de adndan sk sk

sz edilen Kuzey Suriyede20, baz kent devleti hkmdarlarnn, Hitit mparatorluk soyuna

dayanan kkleri ve Hitit kltryle benzerlik gsteren baz

zellikleri grlmektedir. M.12. yyda balayan Hitit mparatorluunun ykl sreciyle beraber blgede glenen bu

beylikler uzun bir sre daha Hitit geleneklerini srdrmlerdir21. Bu beyliklerden,

zellikle Melitealhe ve Kummuhu Urartu siyasal gcnn youn yaand ve bulunduklar

blgeden dolay siyasi ilikinin daha sk grld yerlerdir. Bir sre Urartunun etkisini

daha ok hisseden bu beylikler, Urartunun himayesinde kurulmu Ge Hitit

Koalisyonunda da etkili bir konumdadrlar22. Bu beyliklerin dnda Melitealhe gibi Hitit

soylu yneticilere sahip Karkam ile beraber, Azatiwaya (Arslanta- Karatepe), Samal

(Zincirli- Sakagz)de Urartunun Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikisine rnek

benzerliklerin grld kk kent devletlerinden bazlardr. Genellikle birbirine yakn

kltr elerine sahip olan bu kent devletlerinden bir ksm ortak bir dil kullanmtr. Hitit

17 Menua dnemindeki imar faaliyetlerinin lokalizasyonu iin bkz. Zimansky 1985, 63-64.18 Krolu 1998, 9.19 Parpola 2001, 9.20 Blgedeki Ge Hitit Beyliklerinden alnan vergiler uzun bir dnem Assur yaztlarnda grlmektedir. III.almaneser dneminden itibaren Assur yaztlarnda artan bu ifadelerden bir ok beyliin varl takip

edilebilmektedir (Garayson 1996, 18).21 Drner 1999, 118.22 Hawkins 1983, 338-339.


19/89

7

hiyeroglif yazsn benimseyen bu devletlerin yannda, Assura komu ve Arami kkenli

olan baz devletler de farkl bir dil kullanmaktadr. Bu ayrm devletlerin sanatlarnda da

grlmektedir. Hitit devletiyle ilikili olan devletler ile Assurun komusu olanlar arasnda

baz stil farkllklar da grlmektedir23. Urartu devletinin bat seferleri sonucunda da bu

devletlerden daha ok Melitialhe ve Kummuh ile iliki grlmektedir. Ayrca Kargam ve

Gurgumla da kurulan siyasi ilikiler, Urartu sanatnda Hitit etkili baz zelliklerin

grlmesinin nedeni olarak grlebilmektedir.

Ge Hitit Beylikleri, ierisinde bulunduklar blge ve sahip olduu hammadde

kaynaklarndan tr, genileyen snrlarnda hammadde sknts yaayan Assur iin

nemli bir hedef olmutur. Assur eitli dnemlerde, batdaki kaynaklara ve Akdenize

giden yollar zerinde bulunan beyliklere ynelik farkl politikalar uygulamtr. Hititmparatorluunun yklndan III. almaneser Dnemine (M.. 858-824) kadar Assur

krallarnn bir ok kez bu beylikler zerine seferler dzenlediini ve bu seferler srasnda

Frat nehrini getiini grmekteyiz24. M.. 12. ve 9. yzyllar arasnda bu saldrlar

karsnda, benzer kltrlere sahip ve ayn geliim sreleriyle karlaan beyliklerde doal

bir birliktelik olumutur. Bu btnlkleri Kuzey Suriye-Kk Asya blounun

olumasnda da nemli olmutur25.

n Asyadaki hammadde yataklarnn iki blgede toplanmas, bu blgede

yerlemelerin ve ticaretin younlamasnda da doal bir rol oynamtr. Bu blgelerin

kontrol altna alnma mcadeleleri de dnemin hakim gleri arasnda uzun sre etkili

olmutur. Bugnde nemini koruyan bu hammaddeler, youn olarak Batda Kuzey

Suriye- Anadolu blgesi ve Kuzeydouda Karadeniz ve Hazar Denizi arasndaki blgede

bulunmaktadr26. Merkezi, Dou daki kaynaklara daha yakn olan Urartunun bu blgeyi

kontrolnn de daha kolay olduu dnlebilir. Urartunun ok fazla tehlikeyle

karlamayaca bu alan, krallarnn ncelikli faaliyet blgelesi arasnda yer ald

grlmektedir. M.. 9. yzyln ikinci yarsna gelindiinde blgedeki gc tartmasz

olan Urartu devletinin seferlerinin ynn, ayn araylarla Batya evirdii

grlmektedir. Merkezi gcn salamlatran krallk, retim iin demir dndaki

gereksinimlerini karlamak iin deiik blgelere seferler dzenlemeye balamtr. lk

kez Menua dnemi yaztlarnda anlatlmaya balanan Ge Hitit Beylikleri zerine yaplan

23 Grayson 1982, 377-378-379.24

Grayson 1982, 380.25Wfler 1986, 89.26Wfler 1981, 79.


20/89

8

seferlerde, Urartunun, blgedeki siyasi karklklar Assura kar kullanarak, blgede bir

sreliine ondan daha etkin bir konumda olduunu anlalmaktadr27.

Menua dneminden itibaren, Urartu krallarna ait tm yaztlarda yaklak on kez

Ge Hitit Beyliklerinden bahsedildii grlmektedir. Menua dnemine ait Palu, Ban ve

Van yaztlar, I. Argiti dnemine ait Horhor yazt, II. Sarduri dnemine ait Van yazt ve

Vanda bulunmu ikinci bir yaztla beraber zoli ve Bahecik yaztlar ve II. Rusa

dnemine ait Ayanis, Mazgirt yaztlar Urartu belgelerinde ad geen Ge Hitit kent

adlarna, Ge Hitit blgelerindeki sefer ve imar faaliyetlerine dair bilgiler iermektedir.

Urartu hakim ideoljisiyle yazlm bu belgelerde kralln batda ulat snrlar ksmen

ifade edilse de, bu yazl belgeleri tarihlemesi kesinlemi buluntularla birlikte

deerlendirmek daha doru sonularn elde edilmesini salayacaktr. Baz dnemlerdeUrartu yaztlar zerinde Assur yazl belgelerinden farkllklar ya da eksiklikler grlmesi,

tarafl tarih yazclnn erken rnekleri olarak da yorumlanabilir.

Urartu Devletinin Ge Hitit Beylikleri ile balayan siyasi ilikilerine en erken

rnek Menua dnemine (M.. 810-785) ait yaztlardan bir tanesinde grlmektedir. Bugn

Elaz snrlar ierisinde yeralan Palu (Urartuda ebeteria?)da, Murat Nehri kenarnda,

Urartu Devletinin batdaki eyalet merkezlerinden bir tanesi konumundaki blgede,

kralla ait bir yazta ve ok odal kaya mezarlarna sahip bir kale bulunmaktadr28. Kaya

zerine yazlm 28 satrdan oluan ve Menua dnemine ait olan bu yaztta, ilk kez

Menuann batya dzenledii sefer sonucunda ebeteria, Huzana ve Supani kentlerini ele

geirilii anlatlmaktadr. Kraln Hate lkesine kadar ulat ve buradaki Melitealhe

kraln balayp, bu lkeyi vergiye balad da yaztta yer almaktadr.

Tanr Haldi kendi mzra ile sefere kt ebeteria ehrinin

lkesini ele geirdi ve Supa ehrini de ele geirdi. Tanr

Haldi glve tanr Haldinin mzra da gldr. Tanr Haldinin kudretiyle,

puini olu Minua sefere kt, ebeteria ehrinin lkesini ele

geirdi, Huzana ehrinin lkesini ele geirdi ve Supa lkesini de ele

geirdi. Hate lkesine dek ulat.

Tanr Haldiye bu steli diktirdi. ebeteria

ehrinde tanr Haldiye bir tapnak yaptrd. ebeteria ehrinde

27 Wfler 1981, 85.28 Krolu 1996, 15.


21/89

9

Melitia ehrini kralnn hayatn hara (demesi koulu) ile

balad29

Yaztdan da anlald gibi, kral aka fethettii lkeleri belirtmitir. Bu yazta

gre Urartu Ge Hitit kentlerinden bazlarnn hakimiyetini ele geirmi, ancak bu

devletlerin varlna son vermeden vergilerle kendine baml hale getirmitir. Bylelikle

demir dnda retim iin gerekli hammaddeler bu tr yollarla temin edilmi olmaldr.

zledii bu politika ile Urartu Devleti blgede kendisine kar oluabilecek bir bamszlk

savan engellemi olmaldr. Ayrca bu blgede sukuneti salamak iin ok fazla Urartu

askeri brakmasna ve bu blgede srekli bir bask uygulamasna da gerek kalmam ve

gneyden gelen Assur tehlikesine kar, bu devletleri kendi yanna ekmi olmaldr. Bu

yazta gre kral burada bir de tapnak yaptrmtr. Urartunun byle bir imar faaliyetinegirimesi, ya da byle bir sylemin dile getirilmesi Urartunun burada gl bir egemenlik

kurduunu dndrmektedir.

Yine Menua dneminde Elaz- Palu blgesinde oluturulan eyalete dair bir bilgiyi,

ayn blgede bulunan Ban yaztndan renmekteyiz. Yaztta kendini aka tantan kral

blgeye vali olarak atad kiiyi ilan etmitir. lk kez bir Urartu yaztnda kral adlarndan

baka birahasn ad grlmektedir ve bu kii "eyalet valisi" nvann almtr30. Urartunun

Ge Hitit Devletleri ile ilikiye getiine kant olabilecek iki paral basalt bir stel

zerindeki bu yazt, blgedeki Urartu kimliini en belirgin biimde yanstan buluntular

arasndadr.

Minua der ki: Oraya vali olarak (lu. EN.NAM) Titia(ni) yi atadm.

Tanr Haldinin ycelii ile, ulu tanr Haldiye puini olu Minua bu

steli efendi tanr Haldiye diktirdi. Orada Titiay vali olarak

atad

m31

Menua Dnemine ait, imdi Van Mzesinde bulunan bir baka yazt da, Surp

Pogos Kilisesinin duvarnda bulunmu bir sefer yaztdr. Ortas oyuklu basalt bir bloun

her iki tarafnda da yeralan yaztda kraln batya dzenledii seferlerden bazlar

anlatlmaktadr. Kraln blgeye dzenledii seferler sonunda ald esirlerden bu yaztn sa

29 Payne 2006, 70. UKN no: 39. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)

30

ilingirolu 1997, 33; Schfer 1973/4, 33-37.31 Schfer 1973/4, 35;UKN: No. 42; Payne 2006, 76. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik UrartuYaztlar)


22/89

10

kenarndaki stunda bahsedilmektedir. Urartu tarihinin eitli dnemlerinde karlalan esir

almlar ve bu esirleri lkenin baka noktalarna yerletirmeleri bu dnemde

Mezopotamyada da grebiliceimiz uygulamalar arasndadr. Bu insan transferlerinin

sonular dnldnde Urartu kltrnn ierisinde, esirlerin geldikleri blgelerin

kltrlerine ait izlerin grlmesi doal karlanmaldr. Menua dneminde de grlen bu

uygulama kraln brakt yaztnda da aka ifade edilmektedir. :

Tanr Haldinin kudretiyle puini olu Menua derki: Mana

lkesine kar sefere ktm zaman, (bu) lkeyi yakp yktm. Ayn

yl orduyu ardm ve sefere ktm. Surisi ehrinin lkesini ve

Tarhigama ehrini ele geirdiler Sadaalehi bayu;Hati lkesi

tarafndaki Mele Irma kysndaki Alzi lkesininblgesinden,2.113 insan bu yln (esir says)dr. Kimilerini ldrdm ve

kimilerinide canl gtrdm. Onlardan erkek olanlar orduya

aldm32

Urartu Devletinin bana Menuadan sonra I. Argiti (M.. 785/780-756) gemitir.

Kraln seferlerinin anlatld yllklarn (Horhor yazt) nc ylna ait blmde Menuadneminde balayan bat seferlerinin devam ettii, zellikle kuzeydeki lkelere ynelik

seferlerin younlat grlmektedir. Sekiz stundan oluan yaztn kraln nc yl

seferlerinin anlatld blmde, Urartunun Niribaya ulat, buradan kuzeye ynelerek

Melitealheye vard sylenmektedir. Dn yolu iinde muhtemelen Diyarbakrn

kuzeyinde yer alan Piteira kentinin ad gemektedir. Bu yazta gre Urartu bu dnemde Hate

ve Melitealhe lkelerinin yansra Yukar Dicle Blgesine kadar ulam olmaldr. Yaztta

geen kentlerin lokalizasyon al

malar

, Urartunun blgedeki varl

n

n kesin deliliolabilecek yeterlilikte deildir. Bu tr bir ifadeyi kullanabillmemiz iin Urartu yazl

belgelerinden baka kaynaklara da ihta vardr. Bu yaztn orjinal metninde oul halde

kullanlan Hati= na Urartularn ok sayda Ge Hitit Krall ile iliki iinde olduunu

gstermektedir33. Kraln yaztnn bu blmnde, Urartu tarihinin eitli dnemlerinde

grdmz esir almlarnn, daha dorusu "toplu nfus aktarm" olarak tanmlanan sefer

32

Payne 2006, 62; UKN: no. 28. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik UrartuYaztlar)33 Salvini 2006, 70.


23/89

11

blgelerinden insan almlarnn yapld ve lke iinde baka noktalara yerletirildiine

rnek olabilecek anlatmlar yeralmaktadr. zellikle yeni inaa edilen kentlere nakledilen bu

esirlerin imar faaliyetlerinde kullanld kabul gren bir dncedir34.

Tanr Haldi kendi mzra ile sefere kt, Hate lkesini ele geirdi

ve Hilaruadann lkesinide ele geirdi

Minua olu Argiti derki: Tanr Haldi ordunun nnden gitti. Hati

lkesine kar sefere ktm. Niriba lkesinin vadisini ele geirdim. .

Tanr Haldinin bykl ile Hati lkesine kar sefere ktm.

Tuatehi Boyunun blgesini ve Melitea ehrinin gney (tarafn)

braktm ve Melia Irmann havzasn(?)

Piteira ehrine ve Marmua lkesine ve Qaani lkesine kadarilerledim. Erkek ve kadnlar gtrdm. Kaleleri yerle bir ettim ve

ehirleri yaktm. 2.539 delikanl, 8.638 canl erkek ve 18.047 kadn

gtrdm, toplam 29.284 kii (o) yl(n esir saysdr). 35

Argitinin yllklarndan karabileceimiz bir gr de, bu dnemde Anadolunun

ilerine giden nemli yollarn Urartu tarafndan rahatlkla kullanlabiliyor olmasdr.

Argitinin seferleri ile beraber blgedeki yerel beylikler zerinde hissedilen Assur etkisinin

Urartu lehine deitii grlmektedir. Argitiden sonra Urartu tahtna geen II. Sarduri

(M.. 756-730) dnemiyle de batya ynelik politik ve askeri faaliyetler hz kazanarak

devam etmi ve nemli sonular elde edilmeye balanmtr. Bu dnemde Assur tahtnda ba

gsteren karklklarda Urartunun bu baarlarnn da etkisi vardr. Urartu kltrnde

karlatmz Ge Hitit kkenli pek ok unsur bu ortak hareketin sonucunda ortaya km

olmas kuvvetli bir ihtimaldir.

Bu dnemde, Ge Hitit Beylikleri aras

nda Urartunun da etkisiyle oluan birlikAssurun gcnn hala etkili olduu Hamata saldrmtr. Assurun kuzey blgelere ulam

yolu zerinde nemli bir noktada olan bu Arami kenti, Assur mparatorluunun nemli

politik merkezlerinden bir tanesidir36. Assurun bu bakaldrlara kar dzenledii seferler

ounlukla baarszlkla sonulanmtr. Bu baarszlklar Assur tahtnda nemli

deiikliklerin gereklemesine neden olmutur37. Bu gelimelerle paralel Assur lkesinin

34 Urartuda toplu nfus aktarmla ilgili geni bilgi iin bkz. ilingirolu 1983.

35 Payne 2006 ,157-158; UKN: No. 127. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)36 Klengel 1992, 212.37 ilingirolu 1984, 18. Beran 1957, 138.


24/89

12

merkezinde, Kalhuda bir ayaklanmann olduu bilinmektedir. Assurun eyaletleri zerinde

kontrolnn azalmaya balad bu isyanlarn getirdii karlk dneminde kuzeyde Bit-

Adini ve Kargam gibi krallklar yeniden bakaldrm ve Assurun snrlar Habur blgesine

kadar gerilemitir38. Bu karkllar sonucunda III. almaneser lm ve yeni bir kral Assur

tahtn ele geirmitir. Assurun bu gerileme dneminin tahta III. Tiglat-Pileserin (744-727)

gemesiyle son bulduu grlmektedir39. Tiglat- Pileserin baa gemesiyle Assur tahtndaki

karklklar bitmi ve lke snrlarnn gerilemesi durmutur. Tiglat- Pileser tahta getiinde

Urartu sadece Assurun kuzeyinde deildir. Frat Nehri Havzasna kadar ilerleyen Urartu

blgedeki Assur gcn nemli lde krmtr. Byle bir dnemde Urartunun bada

yeralan II. Sarduri Kuzey Suriyedeki faaliyetlerini de arttrmtr. Assurun etkisi altnda

olan alanlarda Urartu gc gittike daha youn grlmeye balamtr40.

Yaztlarndan da anlalaca gibi II. Sarduri, Assur hakimiyetindeki blgelere kadar

ulam ve doal bir snr grevi gren Frat Nehrinden karya gemitir. Kraln bir

kereliine de nehri olsa Kmrhan blgesinden getii dnlmektedir. Yakn zamana

kadar Frat Nehrinin sallarla geilebildii bir noktada bulunan Kkerbaba Hy

Urartunun blgede ele geirdii kentlerden bir tanesi olmaldr. Konumu itibariyle nemli

bir noktada olan bu kent, Melitealheye ulamak iin nehrin karsna geiin salanabilecei

bir noktada yer almaktad

r41

. Bu yaz

t

nda kral Melitealhe ehrinde na

l hakimiyet kurduunuanlatan kral ayrca ele geirdii ganimetlerden de bahsetmitir. Bu yazt ayn zamanda Frat

Nehrinin adnn getii ilk ve imdilik tek Urartuca kaynaktr42. Ayn sefer daha ksa

ifadelerle Van yaztnda da anlatmtr. zoli yaztnda, daha nce I. Argitinin yaztlarnda

da grdmz, Melitealhe Kral Hilaruadann malup edilmesinin yannda, ordularn

Tumeiki Kenti nlerine dayanmas ve Hilarudann krallk kenti olan Sasinin alnmas

anlatlmaktadr. Dnte Melitealhe kentine gelindii ve kentin kuatldndan da

bahsedilmektedir. Kuatma sonunda kentin kral Hilarudann Sarduriye yalvarmalar

sonucu kuatmann kaldrld ve kentin vergiye baland da yaztda anlatlmaktadr43.

Kraln bu seferinin tahta gei ylnn hemen sonrasnda yapld yaztlarndan

38 Krolu 2006, 162-163.39 Roaf 1996, 176.40 Grayson 1996, 255.41

Bilgi 1986, 318.42 Salvini 2006, 78.43Kala 1956, 352.


25/89

13

anlalmaktadr44. Bu seferi anlatan zoli yaztnn, seferin dzenlendii topraklarda

braklm olmas unutulmamas gereken nemli bir noktadr45.

"Tanr Haldi kendi mzrayla sefere kt ve Melitea lkesinin

kraln Saha olu Hilaruaday yendi

Sarduri der ki: Frat Irma durgundu(?). Oradan hi bir kral karya

gememiti. (Onlarn) ilahi byklnden (yardm) istediim iin efendi

tanr Haldi, tanr Teieba, tanr ivini ve Biainili lkesinin (btn)

tanrlarna yalvardm. Tanrlar bana kulak verdiler ve bana yol

gsterdiler. Tumiki ehrinin nnde savalarm arasnda karya

getim ve ayn gn lkeye doru ilerledim, Qalaani lkesinin

gneyinden getim. Melitia ehrinin kuzeyindeki Karnisi Dalarnavardm

Sarduri der ki: Girdim ve Melitea ehri kuatlsn diyebuyurdum.

Hilaruada huzuruma kt ve yere kapand ve ayaklarma sarld46

Yazta gre muhtemelen Urartu ordular dn yolunda Tumeki kentinden karya

gemitir. zoli yaztnn sahip olduu nemin balca nedeni Urartunun Frat nehrini

getiine dair ilk yazl belge oluudur.Melitealhe kentinin esas nemi ise Kuzey Suriyenin

batya ulat yol zerinde olmasndandr. Bu sefer sonucunda Melitealhenin baz kaleleri

ele gemitir. Ancak Frat n batsnda Urartuya ait bir inaat izi yoktur. Yani bu blgede

kurulan egemenlik ksa srelidir ve daha ok yamaya dayaldr. Urartu nun bu beylikler

zerindeki hakimiyeti, ball garanti altna alan antlamalar ve denen vergiler ile

salanmtr. Bu dnemde Urartu nemli bir ykseli dnemindedir. Sanat alannda d

etkiler grlmeye balansa da kltrnn en nemli eserleri verilmeye balanmtr. Ayrca

kraln yaztnda bahsettii ganimetler blgeden Urartuya tanan benzerliklerin temel

kaynaklarndan olmaldr. Sadece alnan esirler ile deil, tanan ganimetler ile Urartu

merkezi Ge Hitit sanatn tanma frsat bulmu olmaldr.

II. Sarduri dnemine ait bir baka yazt olan Van Hazine Kap ve Analkz olarak

da bilinen yaztnda kraln blgeye dzenledii bir sefer anlatlr. M.. 745 ylnda II.

Sardurinin Urartu ordularn Kumahalhi zerine ynelttii grlmektedir. Melitealhede

uygulanan politika gibi burada da lke kralnn hakimiyetine zarar verilmemi, lke

44

Beran 1957, 138.45ilingirolu 1984, 19.46 Payne 2006, 237-8; UKN: No. 158.


26/89

14

vergiye balanarak Urartunun blgedeki gc pekitirilmitir. Van yaztnda bu

anlatlanlaru ekilde gemektedir:

Sarduri derki: Qumaha lkesinin kral Kutapili

bamszd(?). Hi bir (Biainili) kral oray ziyaret(?) etmemiti.

Argiti olu Sarduri der ki: (Onlarn) ilahi byklnden dman

lkelerinde (yardm) istediim iin efendi tanr Haldiye, tanr

Teiebaya, tanr iviniye ve Biainili lkesinin (btn) tanrlarna

yalvardm. Tanrlar bana kulak verdiler ve bana ol gsterdiler.

Qumaha lkesine kar sefere ktm. Tahkimatl krali ehir Uitay

g kullanarak ele geirdim, gl (blgesin)deki kraliehir Halpay da

ele geirdim ve krali ehir Paralay aldm. O (Kutapili) huzurumakt ve yere kapand. (Onu) kaldrdm. Bana hara verdi: 40 mina saf

altn, 800 mina gm, 3.000 giyisi, 2.000 bakr kalkan ve 1.535 bakr

kase47

Yine bu krala ait bir baka yaztda benzer ifadelerle, yapt seferler anlatlmaya

devam etmektedir. Van Surp Pogos Kilisesi yaztnda, kral uzun ifadelerle daha nceki

yaztlarnda da anlatt seferlerini, bunlarn sonularn ve bu blgelerden elde ettii

ganimetleri anlatmaktadr:

Tanr Haldihara (demesi koulu) ile hayatn

baladmSardurioradanboyun edirdim(Onlarn) ilahi

byklnden (yardm) istediim iin tanr Haldi, tanr Teieba, tanr

ivini (ve btn) tanrlara yalvardmBana yol gsterdileTumiki

ehriTanr Haldi o gn sefere ktmgneydeki(?)ehirlkenin

ili(?)ehre kadar50 sava arabas

na el koydum39kalesavanSasi ehrinig kullanarak aldmErkek ve

kadnlar oradan gtrdmkaleyi yakp yktmSarduri der

ki:Melitea ehrigeldiMelitea ehrinin kralyere

kapandhara (demesi koulu) ile hayatn baladm.48

II. Sarduri Dnemine ait, Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikilere dair son yazt Elaz-

Bahecikden ele geen ve bir yapya ait olduu dnlen bazalt ir blok zerindeki ksa

47Payne 2006, 220. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)48 Payne 2006, 235; UKN:No. 136. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)


27/89

15

yazttr. Urartunun bat blgesinde ele geen bu yazt Urartunun bu blgede giritii imar

faaliyetlerine kant olarak gsterilebilir:

Argiti olu Sarduri bu susiyi ve kusursuz birekilde bir kale

tanr Haldiye yaptrd. Tanr Haldi(Ona) Sardurihinili adn verdi.

Sarduri der ki: Zaia(ni)yi lkede, Melitea ehrine kadar, Arme

lkesindeki Nihiria ehrine kadar ve Haime lkesine kadar vali

olarak yneetmek iin, atadm. Tanr Haldinin bykl ile49

II. Sarduri dnemine ait seferleri anlatan bir baka yazta henz rastlanlmamtr.

Elimizdeki yaztlarda ad geen kentlerin lokalizasyonu sonucu, genel gr Urartunun bat

blgelerinde Frata, daha gneyde de Adyaman blgesine kadar ilerledii ynndedir.

Assur un kuzeybatya ulamnn engellendii bu dnemde, Urartu blgedeki gc sayesinde

istedii hammaddelere rahatlkla ulaabilmitir. Ksmen yaztlardanda takip edilen bu

alverile beraber Urartu blgede kendine mttefikler grubu oluturmay da baarmtr. II.

Sarduri Kuzey Suriyede Kargam, Kummuh, Gurgum, Melid, Urumu, Mana ve Babilunun

yerald bir koalisyon kurmay baarmtr50. III. Tiglat-pileserin Assur tahtna gemesinden

ksa bir sre sonra gcn toplayan imparatorluk, kendine kar yaplan bu ibirliini

datmaya ynelik faaliyetlerde bulunmaya balamtr. Urartu ve mttefiklerine kar kuzeye

doru ilerleyen III. Tiglat-pileserin ordular, 743 ylnda bugnk Adyaman Glba

civarnda koalisyona kuvvetleriyle kar karya gelmitir ve baarya ulamtr51. M.. 743

ylnda Halpada (bugnki Glba) gerekleen sava52, Urartunun gerilemesi ve koalisyon

devletlerinin tekrar Assur kontrolne girmesiyle sonulanmtr53.

Urartunun blgedeki hakimiyetini gerileten bu sava, Urartu kaytlarnda karmza

kmamaktadr. Bu sava sonunda Arpad, Melidu, Kummuh gibi devletler tekrar Assur

taraf

ndan vergiye balanm

t

r. Assur yaz

tlar

ndan rendiimiz bu yenilgi blgedeUrartunun ald ilk darbedir54. Assur kralna ait Nimrudda bulunan bir baka yaztta

Urartunun blgedeki hakimiyetini tamamen kaldran gelimeleru ekilde anlatlmtr:

49 Payne 2006, 255.50Wfler 1980, 86.51 Parker 2001, 50.52

M.. 743 ylndaki bu savala ilgili detayl bilgi iin bkz. Astour 1979.53Grayson 1991, 74-75.54Drner 1999, 132.


28/89

16

Urartulu Sardurri, Mati`ilu ile birlikte bana kar isyan etti.

Kummuhi deki Kitan ve Halpi de onu yendim ve btn kamp ele

geirdim. Silahlarmn dehetinden korkarak hayatn kurtarmak iin

tek bana kat. Kenti Turupann nne krali bir heykelimi

koydurttumEnziyi zaptettim ve Assur snrlar iine kattm. Onlar

Nairi eyaletine ve Turtanunun eyaletine kattm.55

Kuzey Suriyede kurduu hakimiyeti Glba yenilgisiyle sarslan Urartunun, eski

gcne kavuamad grlmektedir. II. Sarduriden sonra Urartu yazl belgelerinde blgeyle

ilgili ok fazla bilgi edinilmemektedir. Bu dnemden sonra daha ok Assur yaztlarnda Kuzey

Suriyeden ve buradaki gelimelerden bahsedilmektedir.

Urartunun Kuzey Suriye ile olan ilikisine dair bir ka yazl rnek daha vardr.

Bunlardan Tabal, Muki, Hate ile balantnn kurulduu ve bu lkelerden esirlerin alnd

anlalmaktadr. II. Rusa (VII. yyn ilk yars) dnemine ait bugnk Tunceli snrlarnda yer

alan Mazgirtde bulunmu bir kaya mezarnda yer alan yazt ( Mazgirt/ Kaleky Yazt), bu

dnemde blgeyle ilikinin devam ettiini gstermektedir. Kaleky Kalesinde, kayadan

oyulmu bir oda ierisinde yeralan yazt anakaya zerinde tespit edilmitir. Ancak ok

ypranm olan yazt eviri yaplamaz durumdadr. Ancak korunabilmi satrlardan bir klt

yazt olduu dnlmektedir56. evrisi ok iyi yaplamasa da II. Rusa dnemine ait olduu

bilinen bu yazt, kral dneminde de blge ile ilikinin devam ettiinin grlmesi asndan

nemlidir.

Kuzey Suriyedeki gcn yitiren Urartunun batyla olan ilikisinin tamamen

kesilmedii dnlmektedir. Anadolunun ilerine ve gneydeki Akdeniz ve onun yolu

zerindeki beyliklere ulamada bir aama olan daha kuzeydeki Elaz blgesinde bir sre daha

Urartu izlerini grmek mmkndr. Ge Hitit Beyliklerine ula

mda nemli bir konumdabulunan Elaz blgesi ve evresinde yazl belgelerin yeterli olmamasndan dolay, II. Rusa

dnemi de blgedeki Urartu varl biraz belirsizdir. Adilcevazda bulunmu bir Urartu yazt,

Mazgirt/Kaleky57 yazt gibi ilikinin devam ettiini dndren bir dier yazttr. Bu yaztda

Urartu kraln hala batsndaki lkelere seferler dzenlediini ve bu lkelerden esirler aldn

grmekteyiz.

55Krolu 1996, 85; Wisemann 1956, 120.56

Payne 2006, 283.57 Urartunun blgeleriyle ilikisinin kant olabilecek bu yazt olduka ypranmtr, ancak yaztn bir klte airolabilecei dnlmektedir. Payne 2006, 283.


29/89

17

Argiti olu Rusa, Ziukuni lkesinin Haldi ehrini yaptrd.

Argiti olu Rusa der ki: Dman lkesinden kadnlar

gtrdmMuki, Hati ve Halitu lkelerinden halk(?)bu kale,

ayrca buehirleribu kaleye ekledim58

Yine II. Rusa dnemine ait Ayanisde ele geen bir yazt kralln bu dneminde de,

batya seferlerin devam ettiini ve daha nce yaanan gelimelerin ve alnan vergilerin

srdn dndrmektedir. lkenin merkezindeki bir tapnakda bulunan bu yazt, merkezi

otoritenin gcn hala koruduunu gstermektedir.

Argiti olu Rusa der ki: Dman lkelerinden erkek, kadn

ve bykba hayvan getirdim: Assur lkesinden, Tablani

lkesinden, Etiuni lkesinden, Tablani lkesinden, Qainaru

lkesinden, Hate lkesinden, Muki lkesinden ve iluquni

lkesinden. Insan kullanarak o kaleyi ve o yerlemeyi yaptrdm.

Kaleyi yaptm. O kaleyi ben planladm. Kimseetmesin. Bu

buyruklarn hi birine kar koyulmasn.59

Urartunun Kuzey Suriyedeki hakimiyetinin tamamen bitmesinden sonra blgede

Assur egemenlii younlamtr. Kralln ykl dnemine girmesi snrlarn daralmasylave kralln merkeze ekilmesiyle grlmektedir. M.. 9.y.y. da Dou Anadolunun en byk

gc haline gelen Urartunun devlet snrlarnn batsn, elimizdeki bulgularla izmek ok

gereki olmayacaktr. Urartu yazl belgelerinin buluntu yerleri gz nne alndnda Frat

Havzasna kadar ulaabilecek snrlarn ne kadar gereki olduu gznnde

bulundurulmaldr. Dzenledii baarl seferlele blgeye ulamak ve denetim altna almak ile

tamamen devlet yaplamasn kurarak, krali kentler inaa etmek ve burada yayanlar

Urartulu olarak adland

rabilmek aras

nda farklar olmal

d

r. Farkl

bak

a

lar

ndandeerlendirilebilecek bu durumda kesin olan, M.. 800lerde Menua ile balayan yaylma

politikalar ile Urartunun Assur kontrolndeki Ge Hitit Beylikleri zerinde nemli bir

hakimiyet kurduudur. Merkezinden ok uzak olan bu blgeye kendi kltrn ve inanlarn

tad, buralar Urartulu yapt ise uan varlabilecek bir sonu deildir. Ancak youn

askeri ilikilerin yaand bu dnemde kltrler aras alveriin yaanmadn dnmek de

ok doru olmayacaktr. Dorudan bir kopyalama mevcut olmasada askeri ya da ticari

58 Payne 2006, 282; UKN: No. 78. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)59 Payne 2006, 297; Salvini 2001, 253-270. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)


30/89

18

ilikiler sonucu blgeden Urartuya giren etkilerin olma ihtimali daha yksektir. Yaztlarda

aka grlen ganimet almlar, dzenli vergi tahsilleri sonucu ok sayda Ge Hititli esir

Urartunun merkezine tanmtr. Yine alnan esirler, Urartunun izin verdii lde

Urartunun u noktalarnda kendi kltrlerini ve inanlarn yaatmtr. Urartuya gre daha

youn ve eski bir kltrn ekillendii Ge Hitit kltrnn, Dou Anadoluda yeni

ekillenmeye balayan bir kltre etki etmi olmas daha gereki grlmektedir.


31/89

19

KLTREL LKLER VE URARTUDAK YANSIMALARI

I. Mimari

A. Tap

nak:

Dou Anadolunun yksek yaylalarnda gl silahlaryla siyasi glerini koruyan

ve Demir ann nemli devletlerinden biri haline gelen Urartu, gelitirdii pek ok

mimari eyi Anadolu kltrne dahil etmitir. Urartular, kurulularndan itibaren

balattklar imar faaliyetleriyle krallklarnn gcn gstermeyi baarm ve gnmzde

de nemli bir ksmn grebildiimiz inaa faaliyetlerinde bulunmulardr. Yaadklar

dalk corafyada, gelitirdikleri inaa teknikleriyle bugn bile yaplmas ok zor alanlarda

kentler ve kaleler inaa etmilerdir. Sivil yerleimlerden daha ok, yksek tepeler zerinde

kurduklar krali kentleri hakknda bilgi sahibi olduumuz Urartu mimarisi zerindeki baz

detaylar kendinden baka kltrlerin izlerini de tamaktadr.

almann bu blmnde, Urartu mimarisi zerinde Ge Hitit Beyliklerine zg

olabilecek unsurlar tartlmaya allacaktr. Byle bir etkinin mimaride varlnn tespit

edilmesi ve zelliklerinin belirtilmesi konumuzun btnl asndan nemlidir. Ge Hitit

Beylikleri ve Urartu arasndaki mimari ilikilerde ilk srada tapnaklar ele alnacaktr. Daha

nce Urartu dini yaplarnn zelliklerine genel olarak deinmek uygun olacaktr:

Urartu tapnak mimarisi zerinde alan aratmaclar bu yaplar grupta

incelemilerdir60. Birinci grup olarak snflandrlan tapnaklar literatrde standart planl

tapnaklar olarak da adlandrlmaktadr. Kare planl olarak yaplm tm bu tapnaklarn,

n yznden tek kademeli bir geile ulalan, yine kare planl cellalar vardr. Kaln ve

yksek duvarlara sahip olan bu tapnaklar genellikle bir avlunun ierisinde yer

almaktadrlar. Kule tipli tapnaklar olarak da adlandrlan bu yaplarn kelerinde bulunanrisalitler ise en nemli zellikleridir (res. 1).61 Urartu kltrnden sonra da devam edecek

olan bu gelenek, daha sonraki dnemlerde zellikle Akhemenid mimarisinin nemli yap

elamanlarndan biri olmutur. kinci tip Urartu tapnak mimarisi, Arin- Berd rneinde

grld gibi dikdrtgen planl yaplar kapsamaktadr. Dikdrtgen planl olan bu tapnak,

60 Urartu tapnak mimarisiyle ilgili geni bilgi iin bkz. Forbes 1983, Stronach 1967, Ussishkin 1994.61Altntepe, avutepe, Kayaldere, Toprakkale, Anzavurtepe, Yukar Anzaf ve Krzt Kalelerindeki tapnaklar

standart planla yaplmlardr. Ayn planlarda inaa edilmi bu tapnaklar arasnda zemin farkllklarndankaynakl ufak l deiiklikleri vardr. Bunlarn yan sra Van ve Bastamda kiler de bu planlara yaknlkgstermektedir. (Ussishkin 1994, 144.)


32/89

20

Urartu mimarisinde bu tipte yaplm ender rnekler arasndadr. Bu tapnak da tekcellaya

sahiptir. Ancak dierlerinden farkl olarak cella dikdrtgen planldr, ayrca dier

tapnaklara gre duvarlar da daha incedir. Bu tapnan dier tapnaklardan bir baka

farkll da klerinde risalitleri olmaydr62. Son grubu oluturan Urartu tapna ise, II.

Sargonun Urartuya dzenledii seferin anlatld, Dur-arrukindeki kabartma zerinde

grlen Musasirdeki Haldi Tapnadr. Assurlu sanatlar tarafndan resmedilen bu

tapnak, yksek bir podyum zerinde gsterilmitir. Ve daha nceki Urartu tapnak

tiplerinden farkl zelliklere sahiptir63. Assur hakimiyetinde olan Musasir kenti blgede

Urartu gcnn varlyla birlikte onun himayesi altna girmitir. Muhtemelen bu dnemde

var olan tapnak Urartu tanrs Haldiye ithaf edilmitir. Tapnan grnm Urartu kule

tipli tapnaklarndan farkllklar tar. zlmemi bir ok problemi barndran bu tapnak

tek bir kabartmayla belgelenebilmektedir. Bu nedenle tapnakla ilgili kesin

deerlendirmeler yapmak olduka zordur64.

Bu blmde inceleyeceimiz ve Ge Hitit tapnaklaryla ilikisini kurabileceimizi

dndmz Urartu tapna, genel olarak Urartu standart planl tapnaklarndan farkl

olan Arin-Berddeki tapnaktr. Dier tapnaklar Urartu ierisinde yaygn olarak kullanlm

standart tekniklerde yaplmlardr ve ksmen dnemin mimari modasnn zelliklerini

ta

maktad

rlar. Urartuda standartlam

mimari zelliklerden farkl

olaran Arin-BerddekiSusi tapna dikdrtgen planl inaa edilmitir ve kelerinde Urartu tapnaklarnda ska

rastlanlan risalitler olmayan tapnak 13.45x10.00 m. llerindedir65. Duvarlarnn alt

ksm talarla, st ksm da d yzleri sval kerpi tulalarla rlmtr. Ayrca duvarlar,

Urartu mimarisinde az sayda grebildiimiz duvar sslemeleri ile bezelidir. Krmz, mavi

ve beyaz renklerle yaplm bu sslemelerin Assur stilinde olduu sylenmektedir66.

Urartuda Arin-Berd, Karmir-Blur ve Altntepede grdmz bu ssleme stilinde grlen

motiflerin de kkeninin Assur olduu dnlmektedir. Duvar resimlerinde kanatl boa ve

aslann yannsa hayat aac motifleri Assurda ok sk kullanld bilinmektedir. Urartuda

rneklerini bu tapnaklarda grdmz motifler de genellikle Assur stil zelliklerini

tamaktadr67. I. Argiti dneminde inaa edildii bilinen Arin-Berddeki bu tapnak yap

62 Forbes 1983, 71.63 Seidl 2004, 125-126.64 Stronach 1967, 279-280.65

Forbes 1983, 71.66 Piotrovskii 1967, 94.67 Forbes 1983, 64-65.


33/89

21

ierisinde bulunan yaztlara gre M.. 786ya tarihlenmektedir.68 Bu Urartu tapna ile

benzerlii olduu dnlen tapnak ise, Kuzey Suriyede Kargamdaki Frtna Tanrs

tapnadr69. Kargam kentinin Yukar Saray Blgesinde bir kutsal alan ierisinde yer

alan tapnak Kargam kentinin kral Katuwas tarafndan yaptrlmtr70. Tapnan

giriinde in situ durumda bulunan iki hiyeroglif yazt, tapnan tarihlenmesini mnkn

klmaktadr. Yazarnn Katuwas olduu bu yaztlardan, tapnan genel olarak M.

900lere ait olduu kabul edilmektedir71. Kargamdaki Frtna Tanrs tapna da Arin-

berddeki tapnak gibi dikdrtgen planldr ve dikdrtgen bir cellaya sahiptir (res. 2).

13.00x11.80 m. ebatlarnda olan bu tapnak, olduka kaln duvarldr. Duvarlarn sslendii

iyi ilenmi kire tandan yaplm orthostadlar, tapnan yaknlarnda bulunmutur.

Ancak bunlardan hibiri in situ durumda deildir72.

I. Argiti dnemine (M..786-764) ait olduunu bildiimiz Arin-Berd Haldi

Tapna ile Kargamdaki tapnan arasnda iliki kurmamz salayan nedenlerden ilki

Urartu yazl belgeleri arasnda yer alan I. Argitiye ait bir yazttr. Daha nceki

blmlerde detayl olarak incelenen Kraln yllklarn ieren Horhor yaztnda, kral sefer

dzenledii lkelerden ve buradan ele geirdii binlerce esirden bahsetmektedir. Yaztn

ikinci stununda yeralan ifadeler bu iki tapnak arasndaki benzerliine neden olabilecek

gelimeleri gstermektedir:

Tanr Haldinin byklyle Menua olu Argiti der ki:

Bianili lkesinin glendirilmesi ve dman lkesinin bastrlmas iin

Irpuni Sehrini kurdum. yer kir idi. Orada hi birey yaplmamt.

Orada byk iler yaptm. Oraya Hatti lkesinin ve Supa Blgesinin

6600 savasn iskan ettirdim...73.

Urartuda Menua dneminden itibaren varl

bilinen esir transferleri yada toplunfus aktarmlar, Eski ada ska karlalan ve yakn blgedeki rneklerinin Assurda

da grld bir yntemdir. Urartunun da uygulad bu politikann, merkezi gc

68 Arin-Berddeki tapnan yaknnda bulunan bir yaztda kalenin yapmna ilikin bilgiler verilmektedir. ..tanrHaldinin yceliine, ben Menua olu Argiti bu kaleyi inaa ettirdim..cmlesi Argiti Iin yllklarnda verilen bilgilerle karlatrldnda kentin kurulu evresi aa kmaktadr.(ilingirolu 1984, 39.)69 Ussishkin 1994, 148.70 Woolley 1952, 169.71

Ussishkin 1994, 150.72 Woolley 1952, 169.73Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)


34/89

22

korumaya ynelik olduu dnlmektedir. Muhtemelen ayaklanmann kt yerlerden

alnan esirlerin merkeze yakn bir yere tanmas, ayaklanmalar bastrmaya ve o

blgelerdeki gc datmaya ynelik olmaldr. Bunun yan sra, Urartu belgelerinde

bahsedilen esirlerin daha ok erkek ocuklar arasndan seilmesi, bu esirlerin eitilerek

ordu ierisinde kullanlabileceini dndrmektedir. Ayrca, I. Argiti dneminde olduu

gibi batdaki eyaletlerden alnan esirlerin lkenin baka blgelerinde inaa faaliyetlerinde

kullanlmas da, toplu nfus aktarmlarnn nedenlerinden bir tanesi olarak karmza

kmaktadr74. Yeni kurulan ve lkenin merkezinden uzak olan kentlerdeki bu inaa

faaliyetlerinde altrlan esirler ve belki bunlarn ierisindeki ustalar, yaptklar ilerde

kendi tekniklerini ve yap modellerini kullanm olabilirler. Bu da, ad geen bu yaplardaki

benzerliin nedenini aklamaya yeterli olabilir.

Arin-Berddeki tapnan kkenini Kuzey Suriyede aratan sebeplerden bir dieri

de, bu Urartu tapnann adanm olduu tanrdr. Arin-Berd kazlarnda in situ durumda

bulunmu olan iki yazta gre kentte Argiti tarafndan, Luwi kkenli bir tanr olan Ivara

(Iubsha-Iuarsha)ya kutsal alan ve bir tapnak, susi, yaptrlmtr75. Daha nce hi bir

Urartu yaztnda karlalmayan bu tanrnn, Urartuda tapm gren tm tanr ve

tanralarn yer ald Meher Kap Yaztndaki tanrlar listesinde yer almamasvarann

Urartuya yabanc

bir tanr

olabileceini dndrmektedir. Luwi kkenli olduudnlen bu tanrnn Urartu lkesinin dou ularnda bir tapnakta kutsanmas, esir

transferleri ile birlikte deerlendirildiinde baz fikirler ileri srlmektedir. Bu dnceye

gre, Urartu krallarnn uyguladklar politika sonucunda lkenin u noktalarnda iskan

ettirilen halklar tanrlarna Urartunun gzetiminde tapmaya devam etmi ve bu tanr Urartu

tarafndan sahiplenilmi olabilir76. Ele geirdikleri topraklarn tanrlarn gazabndan korkan

ve onlar da kendi tanrylaryla birlikte kutsayan Urartular, batdan ald esirlerle gelmi

olabilecek bu tanrya da sayg gstermi olabilir77. Ancak, Urartu dinine yabanc

olabilecei dnlen bu tanrya yaplan tapnan, lkenin doudaki ekonomik ve ynetim

merkezi konumundaki bir krali kentte78 yaplmas, ne srlen bu dnceyi

zayflatmaktadr. Byle nemli bir kentte yaplan tapnan sadece esirlerin inanlarna

ynelik olmas mmkn grnmemektedir. Urartu ierisinde daha nceden tannm

74 ilingirolu 1997, 35.75 Forbes 1983,71.76 ilingirolu 1984, 40.77 Urartu dininde tanr Haldinin dnda grlen tanrlarn bir ou yakn corafyalarda baka halklarn inanlar

arasnda grlmektedir. Farkl kkenlere sahip bir ok tanrnn birletirilmesiyle oluan devlet dini, Urartu ileevresindeki bir ok kltrn arasndaki ilikiyi gstermektedir.78 Forbes 1983, 18.


35/89

23

olabilecek, ancakimdiye kadar bunu belgeleyecek bir kanta sahip olmayan bu tanrnn iki

tapnak arasndaki benzerlikle ne gibi bir ilikisi olduunu sylemek olduka gtr. Bu

benzerlik, Urartu Devleti ncesine kadar da uzanan kltrel ilikilerin de bir sonucu

olabilir. Dier tanrlar da olduu gibi bu tanrda devletin bileenlerinden olan gney

kkenli bir airetten devlet dini ierisine girmi ve geleneksel kutsanmasna devam edilmi

olabilir.

Dinsel ilikilerin yannda bu iki tapnan yapm teknikniine bakldnda da baz

benzerlikler grlmektedir. Yapmnda Kuzey Suriyeli esirlerin alt Arin- Berddeki

tapnak, Kargamda ki Frtna Tanrs tapnanda olduu gibi kutsal bir alan ierisinde

inaa edilmitir. Tapnaklarla ilikili olan bu kutsal alanlarn merkezinde deil, bir kenarna

dayal olarak yaplan bu tapnaklar bir n avluya sahiptirler79

. Tapnaklara girite bir nkademeyi oluturan bu mekanlarda klt trenlerine ait malzemeler yer almaktadr. Dier

Urartu tapnaklarnda da, tapnan giri cephesinde grebildiimiz bu malzemeler arasnda

altarlar, ayakl kazanlarla ve sunu kaseleri yer almaktadr80. Bu iki tapnak da dikdrtgen

planl yaplmtr ve tek geile ulalan dikdrtgen bir cellaya sahiptir. Her iki tapnan n

duvarlarnda dier yerlere gre daha kntl yaplan blmler vardr. ki tapnan

duvarlarnn kabartmalarla ssl olabilecei de dnlmektedir. Ancak tapnaklarn

evresinde bulunan bu yap

elemanlar

ndan hi biri, her iki tap

nakta da in situ durumdadeildir. Bahsedilen tapnaklardan Kuzey Suriyedekinin daha erken tarihte olmas olas bir

iliki iin uygun grnmektedir. Tapnan hem plan hem de kutsal ierisindeki konumu

bulunan yaztlarla birlikte deerlendirildiinde Kargamdaki Frtna Tanrs tapna

iin M.. 900ler nerilmektedir81. Bu tarih, en erken yapm tarihi M.. 786 olan Arin-

Berddeki Urartu tapnana nc olabilecek bir zaman araln gstermektedir.

Yaptmz deerlendirmeler sonucunda tapnaklar arasndaki farkllklarn corafyadan,

kullanlan malzemeden ve kurulan yerden kaynakl olabilecei grlmektedir. Ancak

benzerlikler ve eldeki dier bulgular yaplar dorudan bir etkileimin olmadn

gstermektedir. Fakat, Arin-berd tapnanda grlen ve dier Urartu tapnaklarndan farkl

olan zelliklerin kkeninin Ge Hitit mimarisi olabilme olasln da nemli bir grtr.

Siyasi tarihte kolaylkla takip edebildiimiz ilikilerin dolayl yoldan bir yansmas

olabilecek rneklerden bir tanesi bu Urartu tapna olmaldr.

79 Woolley 1952, 167.80Urartu tapnaklarnda klt trenlerinde kullanld bilinen bu malzemelerin varln gsteren bir ok rnek

bulunmutur. Assurlularn Musasirdeki Haldi tapnan gsterdii kabartmalarnda, bu malzemelerin tapnaknndeki yerleri dnemin bak asyla aka gsterilmektedir. (Seidl 2004, abb. 95)81 Woolley 1952, 170.


36/89

24

Urartu mimarisinde yap tekniklerinin dnda, ssleme elemanlarndan bazlarnn

Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikiler sonucu kullanlmaya baland dnlmektedir.

Toprakkaledeki Haldi tapnanda, daha nce ve sonra Urartuda baka rnei grlmeyen

duvar sslemelerinin bahsedilen bu elere rnek olduu sylenmektedir82. Tapnak

duvarlarnda uygulanan farkl renklerde kire talarnn yer deitirilerek kullanlmas, daha

nceden Kuzey Suriyeden bildiimiz bir tekniktir83. Ancak bu tekniin var olan kken

tartmalar ve Urartuda Toprakkaleden baka belirgin rnek grlememesi kesin bir

kanya varmamz engellemektedir84. II. Rusa dnemine tarihlenen bu tapnakta grlen

unsurlarn Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikilerden ne kadar etkilendii belli deildir. Uzak

blgelerde ve zamanlarda grlen bu benzerlikler ok dolayl bir ilikinin sonucu olmaldr.

Ge Hitit Beyliklerinden alnan esirler arasnda bulunan ustalar ya da bat blgelere gidip

orada olanlardan haberdar olan Urartulular ok u noktalarda karmza kabilen

benzerliklerin imdilik tek nedeni konumundadr.

82 Forbes 1983, 64.83 ilingirolu 1984, 43.84

Urartuda Toprakkale haricinde Bastamda da bu tarz duvar sslemesinin kullan lm olabileceidnlmektedir. Ancak bulunan paralarn ok kk ve dank olmas kesin bir sonu vermemektedir (Forbes1983, 64) .


37/89

25

B. Kaleler ve Kap

lar:

Tapnak mimarisi dnda, Urartu ve Kuzey Suriye mimarisinin benzerlikleri

konusunu tartabileceimiz ikinci grup veriler, Assur sanatlar tarafndan yaplm

Balawat Kaps bronz kabartmalar zerindeki kale tasvirleridir. Bu tasvirlerin gerei ne

kadar yanstt tartmalar devam etse de, iki kltrn ayn alan zerinde yabanc bir

gzle, Assur tarafndan, yaplm tasviri olduka nemlidir.

Assur Kral

III. almaneser dneminde lkenin s

n

rlar

n

geniletmek iindzenlenen seferler, kraln yaztlaryla beraber kral tarafndan yaptrlan ve seferlerinin

gsterildii kabartmalar zerinde anlatlmaktadr. Babas II. Aurnasirpal tarafndan

yaptrlm mgur-Enlil (bugn Musul yaknlarnda) tapnann uzun bir sre Assur

tarafndan kullanld bilinmektedir85. III. almaneser tarafndan da seferler srasnda

ziyaret edilen bu tapnakta kral ve babasna ait, zerinde seferlerin resmedildii tundan

kap kanatlar bulunmutur. Her kap kanad zerinde sekiz banttan oluan bu

kabartmalardan Salmanesere ait olanlar daha iyi korunmu durumdadr. zerlerinde kraln

lkenin batsna ve kuzeyine dzenledii seferlerin detaylarnn gsterildii kabartmalarda,

sefer dzenlenen blgelerde karlalan olaylarn Assur lehine gsterildii ve kraln

byklnn her defasnda vurguland grlmektedir86. Assur ordusunun, silahlarnn

ve yaplarnn hemen ayrt edilebildii bu kabartmalarda, dier lkeler de corafi

zelliklerinden yola klarak aratrmaclar tarafndan tanmlanabilmektedir87.

Kabartmalarn btnnde lkeler bulunduklar corafyalar ve belirgin kltrel

zellikleri gsterilerek resmedilmitir. Dalarn zerinde yaplm kalelerin Urartulara,nehirlerin kenarlarndakilerin Kuzey Suriyedeki beyliklere88, hykler zerinde

yeralanlarn ise Ge Hititlere ait olduu dnlmektedir 89. Bu kalelerin zerinde ve

etrafnda tasvir edilen askerlerin, baka kabartmalardan ve kazlar sonucunda ele geirilen

85 Sevin 1999, 124.86 Kabartmalarda bu sahnelerin grld rnekler iin bkz. Schacher 2007, resim 50b.87 Balawat Kaplarndaki kabartmalarla ilgili detayl bilgi iin bkz. Barnet 1976, Schachner 2007.88

Bu Assur kabartmalarnda Kuzey Suriyede hangi kentin yada kentlerin resmedildii bilinmemektedir. Butasvirler genel olarak Assurun kuzeybat blgesinde grdklerine ait olmaldr.89 Schachner 2007, 129- tablo 37.


38/89

26

buluntularn sonularyla karlatrlmas, kalelerin hangi lkelere ait olduunun

belirlenmesinde nemli ip ular vermektedir.

Biz bu blmde Balawat kaps zerindeki kabartmalarda, Urartu ve Ge Hitit

olduu anlalabilen kalelerinin grnmlerini esas alarak bir tartma yapmaya alacaz.

Bu karlatrmalarn sonularyla kesin gereklere ulalamasa da, bu kabartmalar mutlak

deinilmesi gereken, mimari alannda saylar olduka az olan rnekler arasndadr.

Kabartmalar zerinde grlen kaleler incelendiinde bazlar arasnda kaplarda, kulelerde

ve surlarda benzerliklerin olduu grlmektedir(res. 4). Urartu ve Ge Hitit kaleleri olarak

tanmlanan yaplarda, Assurlu sanatlar tarafndan kaplar ift kanatl olarak

resmedilmitir. Urartu bronz kabartmalar zerinde grdmz Urartu kalelerinde de kale

kaplarnn ift kanatl olduu grlmektedir (res. 5)90

. Ahap olduu dnlen bukaplarn zerleri, kap kirileri hem Urartu eserleri zerinde hem de Balawat

kabartmalarnda eimli olarak gsterilmitir ve yarm ay grnmldrler. Balawat

kabartmalarnda her iki kltrn kalelerinde, kulelerin ve surlarn arasnda da paralellikler

grlmektedir. Her iki tipde de bu yap elemanlar zerinde dendaneler bulunmaktadr.

Sadece kaleler zerinde deil, kabartma zerinde grlen askerlerin miferleri, silahlar

zerinde de grebildiimiz benzerlikler kltrler arasndaki ortaklklara dair nemli

rneklerdir.

Ancak yapld dnem ierisinde deerlendirilmesi gereken bu eser, yaplarn

gerek tasvirlerini mi tamaktadr, yoksa Assurlu yneticilerin grd ya da grmek

istediklerini mi bizlere sunmaktadr? Bunun cevab hakknda belli fikirler yrtebilsek de

kesin bir yarg bildirmemiz ok da doru olmayacaktr. Assurlu kraln bu kabartmalarda

anlatlan olaylarn ne kadarn gerekletirdii, olaylarn sonularnn doruluu devam

eden almalarla zaman iersinde aa kabilecektir. Kabartmalarda kendi ordularn,

kalelerini ihtiaml ve kendilerini yenilmez olarak gsteren Assur yaztlarnn ifadeleri

baka kaynaklarla karlatrldnda (Urartu yaztlar gibi) anlatlanlarn bir ksmnn

doru olmad grlmektedir. Bu elikili siyasi bilgiler kabartmalarda yaplan tasvirlerin

de doruluunun sorgulanmasn gerektirmektedir91.

Urartu bronz kabartmalarnn zerinde grlen mimari yaplar bir ka grup altnda

toplamak mmkndr. Kabartmalar zerinde grlen tm kaleler birbirine benzer

90 Merhav 1991, 303, fig. 3.91 Krolu 2006, 160-162.


39/89

27

grnmlere sahiptir ve Urartu mimarisi iin belli ablonlar oluturur. Bu rneklerin

hepsinin kaplar ift kanatldr, korni ksmlar tekli ya da iftli zigzag desenleriyle

ssldr ve surlarn arasnda yer alan kuleler ile surlarn zerinde derdaneler

grlmektedir92. Balawat Kaps zerindeki tasvirlerle karlatrldnda, bu kabartmalar

arasnda ortak baz zellikler gze arpmaktadr. Bunlar Assurlu sanatlar tarafndan

yaplan tasvirlerin doru olarak deerlendirilebileceini dndren nedenler arasnda

olabilir.

Urartu ve Ge Hitit mimarisi incelendiinde, kale kaplarnn da ksaca deinilecek

ortak zellikler tad grlr. Tartmaya ak olan olas benzerlikler, kesin sonular

vermese de literatrde karmza kmaktadr. Bu tip benzerliklerin Zincirli ve

Karatepedeki kale kaplar ile Karmir-Blur, Bastam ve Kaleky kap planlar arasndaolduu sylenmektedir.Kalekyde yaplan seramik ve mimari almalar Urartunun bat

seferleriyle birlikte incelendiinde burasnn, seferler srasnda snr karakolu olarak

kullanld ynndeki dnceler bir dnem ierisinde kabul grse de93, yeni yaplan

aratrmalar ve yorumlar bu gr zayflatmaktadr. Ayrca Kaleky almalarnda, Ge

Hititdeki kap planlaryla iliki kurulabilecek bir benzerliin gerekten olup olmad

elimizdeki verilerle net olarak sylenememektedir. Kaleky almalar sonucunda yaplan

tarihlemeler, deerlendirmelerimiz iin kesin sonular ta

mamaktad

r. Tarihlemenindayandrld seramikler, dnem ierisinde yakn corafyada ska karmza kt gibi,

kalenin konumu dnemin artlar gz nnde bulundurulduunda Urartunun imar

politikasyla ok fazla rtmemektedir.

Kalekyn dnda ad geen Bastam ve Karmir-Blurdaki kaplarla kurulan,

Zincirli ve Karatepedeki kaplarn benzerlii de tartmaldr. Bahsedilen bu Urartu

yaplarnn dorudan Ge Hititdeki yaplardan rnek alnm olmas ok mmkn

grnmemektedir. Urartu ve Kuzey Suriye mimarisinde, tapnaklar arasnda olduu gibi

baka benzerliklerin grlmesi ok da mmkn deildir. Eldeki buluntularn snrl olmas

bu tr karlatrmalarn yaplmasna ok da olanak tanmamaktadr.

92 Merhav 1991,302-303.93 Krolu 1996, 25.


40/89

28

II. Dil ve Yaz

Anadoluda M.. ikinci bin ylda kullanlan Hurrrice ile akraba olduu dnlen

Urartu dilinin modern Kafkas dilleri ile ortak zelliklere sahiptir

94

. Son dnemlerde yap

lanaratrmalarda Hurro- Urartu dil grubunun Dou Kafkas dil grubuna dahil olduu

sylenmektedir95. Gelimi kltrlerine karn, komularna kyasla olduka az sayda olan

Urartu yazl belgeleri, 19. yzylda balayan aratrmalarla gn na kmaya

balamtr. Erken rnekleri I. Sarduri dneminden itibaren grlmeye balanan Urartu

yazl belgeleri ounlukla, Hititlerden sonra Anadoluda kesintiye uram olan ivi

yazsyla yazlmtr. Urartu Devletinin kuruluundan itibaren en youn ilikileri yaad

Assurdan alarak kullanmaya balad bu yaz, saylar yaklak otuz olan tabletler, bronz

eserler, en ok da mimari yaplara ait ta bloklar ve steller zerinde grlmektedir. Bu tip

ivi yazs hemen her kral dneminde kullanlsa da, en ok yazl belgenin M.. 8. ve 7.

yyda hkm sren puini, Menua, I. Argiti ve II. Sarduri dnemlerine ait olduu

grlmektedir96.

Anadoluya Ticaret Kolonileri Dneminde (M..1950-1750) Assurlu tccarlarla

birlikte gelen ivi yazs Hitit mparatorluunda uzun bir sre kullanlmtr. Urartu

Devletinin kurulmasyla birlikte Dou Anadoluda da kullanlmaya balayan bu yaz, ilkzamanlarda dorudan Assurdan alnd gibi uygulanmtr. Urartunun en gl

rakibinden ald ivi yazs Yeni Assur stilindedir. Daha sonra Urartu devleti, bu yaz

sistemini dillerinin ses yapsna uygun deiiklikler yaparak kendi ivi yazs dilini

gelitirmitir97. Madrbur rneinde grld gibi Urartuda nceleri sadece Assurca

kullanlarak yazlan yaztlarn, daha sonra ift dilli olduu grlmtr ve lkenin eitli

noktalarnda bu ekilde kullanlmaya balanmtr98. Bir sre sonra kendi dillerinin

kullan

m

n

n yayg

nlamas

yla, Urartu yaz

tlar

nda Assurca terk edilmitir.

Urartuda ivi yazs, komusu Assurun aksine tabletlerde deil, daha ok kaya

kitabelerinde grlmektedir. Bunun yannda bronz eserler zerinde de bu yaz

kullanlmtr99. Saylar yaklak yz olan Urartu ivi yazl belgelerinin dnda, bu

94 Dinol 2004, 119.95 age. 120.96 Belli 1991, 45.97

Dinol 2001, 26.98 Dinol 2004, 124.99 Urartu ivi yazl metal objeler iin bkz. Belli 1991, 44-50.


41/89

29

blmde deerlendirilecek olan hiyeroglif yaznn, rnekleri ok olmasa da, Urartu

dneminde kullanld bilinmektedir.

Urartuda az sayda grlen hiyeroglif yaz sisteminin, ivi yazsna gre ksa bir

sre ve snrl bir alanda kullanld grlmektedir. M.. III. binyl balarnda yaygnlaan

hiyeroglif yazs, anlamlarn yklendii sembollerin kullanlmasyla olumaktadr. Yaklak

ayn dnemlerde Msr ve Ege kltrnde de kullanlmaya balayan bu yaz sistemi,

blgeler aras kltrel ve siyasal ilikiler ile Anadoluda da tannm ve kullanlmaya

balanmtr100. En nemli rneklerin grld Hitit Dnemi ile birlikte Anadoluda yeni

bir yaz sistemi kullanlmaya balanmtr. Bu dnemde hiyeroglif yaz kaya

kabartmalarnda, mhrler ve bullalar zerinde grlmektedir.

Hiyeroglif yazsyla Urartuda belli malzeme gruplar zerinde karlalmaktadr101.

ounlukla depolama kaplar ile baz bronz eserler zerinde ok ksa halde kullanlan bu

yaznn, ivi yazsna alternatif olarak kullanlmaya balanm olabilecei dnlebilir. Ele

geen rnekler deerlendirildiinde bu yaznn daha ok halk arasnda yaygn olduu ve

gnlk yaama gereksinimlerini karlama amal kullanld anlalmaktadr. Farkl

blgelerde ele geen bu yazl rneklerin ayn dnem ierisinde olmasna karn, farkl yaz

stillerinde kullanld grlmektedir102. Bu tiplerden daha snrl sayda bulunan ve ok

basit kullanmlarn olduu rnekler Kayaldere, avutepe ve Bastamda daha ok hacim

lleri olarak kullanlm iaretlerdir103. Bu rneklere gre daha gelikin bir yapda

kullanlan ve ikinci tipe rnek olabilecek en gzel buluntular ise Giyimliden olmas

muhtemel olan Budin Levhas (res. 6) ile Van Mzesinde bulunan bir baka bronz levhadr

(res. 7)104. Bu iki farkl tipin lke ierisinde buluntu alanlar devletin dousunda ve

batsnda kullanlan dilde farkllklarn olduunu gstermektedir105.

Urartuda en erken rneklerinin M.. 8. yyda grlmeye baland

hiyeroglif yaz

sisteminin bu tarihlerde balayan Ge Hitit Beylikleri ilikileri sonucunda kullanlmaya

baland dnlebilir106. Menua dneminden itibaren balayan esir almlaryla birlikte

bu yazyla tanm olabilecek Urartunun bu dnemlerde Hate ve Alziden ald insanlar

100 Dinol 2001, 29.101 ilingirolu 1997, 151.102 Schuler 1972-75, 401. Zimansky 1998, 160.103 ilingirolu 1984, 81.104 Payne 2005, 335-336. ( Van Mzesinde bulunan bu paralarn kesin buluntu yerleri belli olmasa da, stil

zellikleri nedeniyle Giyimli Definesine ait olabilecekleri sylenmektedir.)105 Dinol 1974, 113.106 ilingirolu 1997, 152.


42/89

30

lkesinin merkezine gtrd bilinmektedir. ki kltr arasnda hiyeroglif yaznn

kullanm amalarndaki benzerlik bu transferler sonucu gereklemi olabilir.

Hiyeroglif yaz trnn kaplar zerinde hacim l birimi olarak kullanlmas Hitit

mparatorluk Dneminde ve Ge Hitit Beyliklerinde Demir a boyunca

grlmektedir107. Urartuda bulunan rneklerin byk bir blm de ayn amala

kullanlmtr. Bunlar ierisinde Ge Hitit hiyeroglifleriyle benzerlikler tayan en nemli

rnekler Altntepe hiyeroglifleridir. Buradaki buluntular ierisinde depolama kaplarnn

yan sra bronzlar zerinde de bu tip yaz grlmektedir. Buradaki yazlar Ge Hitit yaz

sistemi ile yazlmtr108. ki dilli olarak da tanmlanabilecek bu rnekler zerinde grlen

Urartu kelimeleri, Luwi karakterleriyle yazlmtr109. Bu rnekler ierisinden bronz

zerinde bulunan bir tanesinin zerinde yer alan yaz ile Karatepede bulunmu Hitithiyeroglif yazl metin arasnda belirgin benzerlikler grlmektedir ve daha nce

bahsettiimiz iki kltr arasndaki ilikiye kant niteliindedir110. Yazt da a-wa-ku-x-tu ad

gemektedir111. Bu adn Karatepe yaztlarnda geen ve Assura vergi verdii bilinen Que

kralUrikki olduu dnlmektedir112. Bu okumalara dayanlarak bu bronz eserin Urikki

tarafndan Urartu kralna yollanan bir armaan olabilecei ne srlmektedir113. Bu fikir

doru olarak kabul edildiinde Assura vergi verdii bilinen bu kraln Urartu ile iliki

ierisinde olduunu ve Ge Hitit mallar

n

n Urartu Devleti ierisinde dolat

sylenebilir.Bu da gstermeye altmz benzerliklerin ortaya kna aklk getirmektedir.

rneklerde de grld gibi Urartu hiyeroglif yazl belgeleri, ivi yazl olanlarn

aksine olduka ksadr. Bunlarn ses deeri tamayan, sadece belli bir eyi simgeleyen

ideogramlar olduu da dnlmektedir. avutepe, Bastam ve Ayanisdeki rneklerde

grld gibi baz depolama kaplar zerinde hem ivi yazs hem de hiyeroglif yaz bir

arada grlmektedir114. Resmi devlet depolar ierisinde bulunan kplerin zerindeki

iaretler vergi toplama ve merkezi denetim srasnda kullanlan standart deerleri temsil

ediyor olmaldr115. Byle bir kullanm kaplarn geldii blgelere gre, zerindeki dilin

eklinin belirlenmesinde nemli bir belirleyici olabilir. ki yaznn ayn anda

107 Zimansky 1998, 160.108 Dinol 1974, 111.109 Zimansky 1998, 160.110 Steinherr 1958, 99.111 Klein 1974, 78.112 Steinherr 1958, 100-101.113

ilingirolu 1984, 84.114 ilingirolu 1997, 151.115 Salamtimur 2005, 141.


43/89

31

kullanlmasnn da, ivi yazs bilmeyen memurlara ynelik olabileceini dnebiliriz.

Ancak, ivi yazs bilmeyenler iin kullanlm olabilecek hacim lleri ile kolay aklda

tutulabilecek ve herkes tarafndan anlalabilecek iaretlerden olutuu dnlen bu yaz

Urartu ierisinde uzun bir sre kullanlamamtr116. Bu nedenle elimize geen az saydaki

rnek kesin sonulara ulaabilmek iin yetersizdir.

Depolama kaplarnn dnda farkl bir kullanma rnek olan hiyeroglif yaztl iki

bronz plaka Urartuda imdiye kadar baka benzerleri bulunmayan eserlerdir. Urartuda en

uzun hiyeroglif yaztl Budin Levhas zerinde Assur ve Ge Hititde de rneklerine

rastladmz takdim sahnesi yer almaktadr. M.. 8. yya tarihlenen117 Kargamdaki

benzer rnek sahne konusu ve tasviri bakmndan Budin Levhasna benzetilebilir (res. 8).

Budin Levhasnda tahtta oturan bir tanr ve ona takdim edilen ve sunan kiiler vard.Tanrnn kimlii tam olarak bilinmemektedir. Sahnenin st ksmnda ve figrlerin balar

zerinde yer alan hiyeroglif iretler muhtemelen onlarn aklayclar olabilir. Sahnede yer

alan figrler Urartu sanatnda baka rnekleri olan tasvirlerdir. Bu adan Ge Hititle

ilikisini kuramadmz bu kabartmada geleneksel Urartu sanatyla beraber Ge Hitit

yazsnn birlikte gsterilmesi ilgintir. Ne amala yapldn kesin olarak bilmediimiz,

ancak adak levhas olmas muhtemel olan bu para anlatlan konu itibariyle Urartuda ok

fazla grmediimiz bir rnektir.

Budin Levhasndan baka Van Mzesinde yer alan ancak buluntu yeri belli

olmayan bir baka bronz levhada aslan zerinde duran tanr Haldi resmedilmitir. Tanrnn

karsnda bir kei ve kadn yer almaktadr (bkz. res.7).Kadnn ba zerinde yer alan yaz

bu rnei benzer amala yaplm dier levhalardan ayrmaktadr.

Anadoluda eitli dnemlerde ivi yazs ile birlikte kullanlan hiyerogliflerin, ariv

gibi resmi devlet kullan

mlar

ndan daha ok mhrler, depolama kaplar

ve halka a

kalanlarda grldn, ancak bu yaznn Urartuda dar bir alanda sembolik amal

kullanldn syleyebiliriz. Sonu olarak, Urartunun Ge Hitit Beylikleri ile ilikiye

getii dnemlerde balayan hiyeroglif yaznn kullanm, devletin batsndaki bu

beyliklerin kltrel etkilerinin bir yansmas olarak grmemiz yanl olmayacaktr.

116 Dinol 2004, 125.117 Mallowan 1972, 4-5.


44/89

32

III. Din

Farkl

beyliklerin bir araya gelmesiyle oluan Urartu Devletinin ok kltrl biryapya sahip olduu, devlet dinininde grlen tanr eitliliinden de anlalabilmektedir.

Olaslkla devleti oluturan birliktelik ierisindeki beyliklerin tanrnlarndan oluan Urartu

resmi dininde tanrlarn nemi ve sras, ait olduklar beyliklerin

urartu kÜltÜrÜ Üzerİndekİ geÇ hİtİt etkİlerİ

Documents