uniwersalna metodyka waloryzacji terenu w strategicznym
TRANSCRIPT
Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie
Wydział Zarządzania
Katedra Informatyki Stosowanej
Robert Skrzypczak
Uniwersalna metodyka waloryzacji terenu
w strategicznym zarządzaniu makroregionami
na przykładzie obszarów krakowskiego i skierniewickiego
Opiekun naukowy: dr hab. inŜ. Stanisław Szydło, prof. AGH
KRAKÓW 2012
2
WSTĘP........................................................................................................................................5
ROZDZIAŁ I. STRATEGIA ZARZĄDZANIA ZRÓWNOWAśONYM ROZWOJEM
MAKROREGIONÓW....................................................................................11
1.1. Idea zrównowaŜonego rozwoju................................................................................11
1.2. Strategia lizbońska (UE) a Polska i środowisko.......................................................14
1.3. Polityka rozwoju i polityka regionalna....................................................................15
1.3.1. Kluczowy element globalnej polityki rozwoju............................................15
1.3.2. Konkurencyjność regionów.........................................................................16
1.4. Publiczne zarządzanie i administracjaśrodowiskiem...............................................17
1.4.1. Partycypacyjne zarządzanie publiczne.........................................................17
1.4.2. Administracja publiczna a przyszłe zarządzanie publiczne środowiskiem..18
1.5. Zarządzanie strategiczne...........................................................................................19
1.6. Proces budowy strategii............................................................................................19
ROZDZIAŁ II. METODYKA WALORYZACJI TERENU....................................................22
2.1. ZałoŜenia metodyki waloryzacji terenu....................................................................22
2.2. Opisy metod określania wartości walorów głównych komponentów
środowiska................................................................................................................27
2.2.1. Walory ekologiczne.....................................................................................28
a) metoda określania wartości przestrzennych elementów systemów ochrony
przyrody........................................................................................................32
b) metoda określania wartości najcenniejszych enklaw (bioróŜnorodności ostoi
przyrody) w systemach ochrony przyrody...................................................36
2.2.2. Walory rolno-leśne (produkcyjne — w systemach ochrony przyrody i poza
nimi) - metoda określania ich wartości......................................................38
2.2.3. Walory wodne (uŜytkowe - terenów chroniących zasoby i ujęcia wód).....39
a) metoda określania wartości stref ochrony wód mineralnych........................43
b) metoda określania wartości stref ochrony słodkich wód podziemnych........46
c) metoda określania wartości stref ochrony ujęć wód powierzchniowych…..50
2.2.4. Walory krajobrazów kulturowych - metoda określania wartości obiektów
dziedzictwa kulturowego............................................................................52
3
2.2.5. Walory miejsc pobytu człowieka.................................................................53
a) metoda określania wartości stałych miejsc pobytu człowieka......................53
b) metoda określania wartości okresowych miejsc pobytu człowieka..............54
ROZDZIAŁ III. ZASTOSOWANIE METODYKI WALORYZACJI TERENU
W WYBRANYCH MAKROREGIONACH................................................57
3.1. Uzasadnienie wyboru obszarów w makroregionach dla testowania metodyki
waloryzacji terenu.....................................................................................................57
3.2. Wyodrębnianie podobszarów w makroregionach dla testowania metod określania
wartości komponentów środowiska - ogólne uwagi metodyczne.............................59
3.3. Dobór materiałów kartograficznych i graficzna prezentacja podobszarów w obrębie
makroregionów.........................................................................................................61
3.3.1. Podobszary z walorami ekologicznymi.......................................................61
3.3.2. Podobszary z walorami wodnymi (uŜytkowymi)........................................64
a) podobszary stref ochrony wód mineralnych.................................................64
b) podobszary stref ochrony słodkich wód podziemnych.................................69
c) podobszary stref ochrony ujęć wód powierzchniowych...............................70
3.3.3. Podobszary z walorami krajobrazów kulturowych......................................75
a) podobszary z Obiektami Światowego Dziedzictwa Kultury.........................75
b) podobszary z innymi obiektami dziedzictwa kulturowego...........................75
c) podobszary z zabytkowymi obiektami drewnianymi....................................77
3.3.4. Podobszary z walorami dla pobytu człowieka.............................................82
a) podobszary stałego pobytu człowieka...........................................................82
b) podobszary okresowego pobytu człowieka...................................................83
3.3.5. Podobszary z walorami rolno-leśnymi (produkcyjnymi).............................95
3.4. Skumulowane wartości walorów środowiska w obszarach modelowych..............102
3.4.1. Skumulowane wartości walorów środowiska w obszarze krakowskim....102
3.4.2. Skumulowane wartości walorów środowiska w obszarze
skierniewickim...........................................................................................109
4
ROZDZIAŁ IV. METODYKA WALORYZACJI TERENU W WERSJI
UWZGLĘDNIAJĄCEJ DEGRADACJĘ ŚRODOWISKA.......................115
4.1. ZałoŜenia przyjęte dla uwzględnienia w ocenie walorów środowiska czynników ich
degradacji................................................................................................................116
4.2. Opis metodyki waloryzacji terenu w wersji umoŜliwiającej uwzględnienie
czynników degradujących środowisko - generowanych eksploatacją sieci
drogowej.................................................................................................................118
4.3. UciąŜliwość dla środowiska innych źródeł — przykład szacowania wag
uciąŜliwości dla czynników generowanych eksploatacją sieci kolejowej..............127
ROZDZIAŁ V. ZASTOSOWANIE METODYKI WALORYZACJI TERENU
W WERSJI UWZGLĘDNIAJĄCEJ DEGRADACJĘ ŚRODOWISKA
W WYBRANYCH MAKROREGIONACH...............................................131
5.1. Analiza hipotetycznej rozbudowy sieci komunikacyjnej obszaru krakowskiego..131
5.1.1. Sieć podstawowa i rozwaŜane modyfikacje...............................................131
5.1.2. Ekopreferencje lokalizacyjne jako argument w zarządzaniu
strategicznym.............................................................................................137
5.2. Analiza hipotetycznej rozbudowy sieci komunikacyjnej obszaru
skierniewickiego.....................................................................................................149
5.2.1. Sieć podstawowa i rozwaŜane modyfikacje...............................................149
5.2.2. Ekopreferencje lokalizacyjne jako argument w zarządzaniu
strategicznym.............................................................................................152
PODSUMOWANIE I WNIOSKI — PROPONOWANA METODYKA JAKO NARZĘDZIE
BUDOWY STRATEGII ZARZĄDZANIA MAKROREGIONAMI...167
LITERATURA........................................................................................................................172
5
Motto:
"Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównowaŜonego rozwoju".
(Artykuł 5 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r.)
WSTĘP
W historii, w miejsce biblijnej zachęty: RozmnaŜajcie się i czyńcie sobie ziemię
poddaną, wprowadzano róŜne paradygmaty – ogólne zasady funkcjonowania świata,
o charakterze umowy społecznej, choć na ogół narzucane. S. Kozłowski (1997) wymienia
trzy z nich, jego zdaniem najwaŜniejsze:
• Człowiek człowiekowi wilkiem (T. Hobbes).
• Koncepcja walki klas (K. Marks).
• Wojna przeciw przyrodzie.
Współcześnie paradygmatem staje się koncepcja zrównowaŜonego rozwoju
(sustainable development – [SD]).
Punktem zwrotnym w myśleniu o rozwoju świata, a zatem i poszczególnych państw,
regionów, czy makroregionów, był raport „Człowiek i jego środowisko” (1969), opracowany
na polecenie Zgromadzenia Ogólnego ONZ a ogłoszony przez jego sekretarza generalnego
U Thanta. Efektem ukształtowania się świadomości i etyki ekologicznej było zaproponowane
przez ekologów pojęcie „rozwoju zrównowaŜonego” (jeszcze wówczas nie paradygmatu).
Wprowadzono je na posiedzeniu ONZ w Sztokholmie w 1972 r. W tym kontekście, waŜnym
wydarzeniem międzynarodowym precyzującym ostrzeŜenia zawarte w raporcie U Thanta, był
raport Klubu Rzymskiego „Granice wzrostu” (Meadows i in. 1973). Zasady zrównowaŜonego
rozwoju sformułowała w 1975 r. Światowa Komisja Środowiska i Rozwoju (The World
Commission on Environment and Development) w raporcie „Nasza wspólna przyszłość”
(Our Common Future). Uszczegóławiano je w innych dokumentach ONZ, m.in. w Światowej
Strategii Ochrony Przyrody (World Conservation Strategy) z 1980 r. czy Światowej Karcie
Przyrody z 1982 r. W tym czasie w Polsce pojawiła się takŜe „idea ekorozwoju” wyrastająca
ze światopoglądu ekologicznego opartego na filozofii ekologicznej, rozwijana w pracach
H. Skolimowskiego (1981, 1989) i S. Kozłowskiego (1985). Konferencja ONZ „Środowisko
i Rozwój” (UNCED - United Nations Conference on Environment and Development)
zorganizowana w Rio de Janeiro (1992 r.) zapoczątkowała erę ekologiczną. Przyjęto tam pięć
bardzo istotnych dokumentów. Wśród nich Deklarację z Rio w sprawie środowiska i rozwoju
6
(preambuła i 27 zasad), formułującą ogólne prawa i obowiązki państw. Podpisano teŜ
towarzyszący jej obszerny dokument wykonawczy (535 stron) - Globalny Program Działań
(GPD), zwany Agendą 21. GPD składa się z 4 sekcji i 40 rozdziałów, w których wskazano
konkretne zadania i cele państw całego świata. Tzw. Szczyt Ziemi w Rio był najwaŜniejszym
światowym wydarzeniem dotyczącym realizacji idei ochrony środowiska (Kozłowski 1997).
Zawarty w dokumentach z Rio program działań na rzecz zrównowaŜonego rozwoju,
uwzględniający ideę ekorozwoju, został przyjęty przez państwa uczestniczące w Szczycie
Ziemi. Jego treść obejmuje następujące fundamentalne wskazania:
• Równoprawne godzenie racji społecznych, gospodarczych i ekologicznych.
• Przestrzeganie zasady przezorności ekologicznej.
• Zapewnianie trwałości uŜytkowania zasobów przyrodniczych.
• Ochronę róŜnorodności biologicznej.
• Sprawiedliwe uwzględnianie interesów przyszłych pokoleń.
Na uregulowanie czekają nadal zręby prawno-organizacyjne dla realizacji załoŜeń
deklaracji z Rio (Światowe: Federacja Ekologiczna – organ legislacyjny i kontrolny,
Konstytucja Ekologiczna – podstawowy dokument prawny, Policja Ekologiczna, Sąd
Ekologiczny, Bank Ekologiczny). Zakładano, Ŝe zajmie się tym kolejna światowa
konferencja, która ma się odbyć w 2012 r.
Jak dotąd, nie wypracowano zadowalającej metodyki, która umoŜliwiałaby
kompleksową ocenę walorów środowiska i ocenę stopnia ich zuboŜenia wskutek
antropopresji. Byłaby ona przydatna zarówno w studiach strategicznych jak i przy
podejmowaniu decyzji o charakterze strategicznym (ułatwiała je), dotyczących rozwoju kraju
i związanego z nim zagospodarowania przestrzennego. Wstępnie, taką metodykę opracowano
(Skrzypczak 2000) w ramach projektu badawczego nr 9 T12C 018 17 dla Komitetu Badań
Naukowych. Nazwano ją wówczas (niezbyt precyzyjnie) metodyką waloryzacji terenu a jej
wersję uwzględniającą degradację środowiska - metodyką bonitacji terenu dla potrzeb
ekorozwoju.
Metodyka waloryzacji terenu - zarówno jej wersja podstawowa jak i jej rozwinięcie
- nawiązała do dorobku uczonych i praktyków w dziedzinie ochrony środowiska. Szczególnie
do wyników wspomnianej konferencji ONZ „Środowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro (1992).
NawiąŜe do nich równieŜ metodyka, która zostanie zaprezentowana w niniejszej dysertacji.
Uwzględni ona Paneuropejską Strategię RóŜnorodności Biologicznej i Krajobrazowej na lata
1996-2000, przyjętą na Konferencji Ministrów Ochrony Środowiska w Sofii w 1995 r.
7
W horyzoncie roku 2015 uczestnicy konferencji uznali, Ŝe główny cel strategiczny (nadal
aktualny i daleki od spełnienia), to doprowadzenie do ochrony i zrównowaŜonego
uŜytkowania róŜnorodności biologicznej i krajobrazowej na całym kontynencie europejskim
i na wszystkich jego terytoriach (Kozłowski 1997). W szczególności zakładano osiągnięcie:
• „Znacznego zmniejszenia, a tam, gdzie jest to moŜliwe, zlikwidowania
zagroŜeń dla róŜnorodności biologicznej i krajobrazowej.
• Zwiększenie odporności europejskiej róŜnorodności biologicznej
i krajobrazowej.
• Wzmocnienie spójności ekologicznej w Europie.
• Zapewnienia pełnego społecznego zaangaŜowania w ochronę róŜnorodności
biologicznej i krajobrazowej”.
Celem głównym przedkładanej dysertacji będzie opracowanie metodyki
umoŜliwiaj ącej przeprowadzenie studium dowolnego makroregionu lub wydzielonego
z niego obszaru; studium jego walorów i stopnia ich uszczerbku przez wybrane źródło
degradacji (oraz przez dowolne inne źródła, kolejno analizowane). PoniewaŜ nad
zagadnieniem tym doktorant pracował wiele lat, zaistniała potrzeba zweryfikowania
wcześniejszej pracy a następnie zastosowania metodyki w nowym obszarze.
Przedmiotem pracy będą wybrane obiekty topograficzne, reprezentatywne dla opisu
środowiska, ich wartości oraz relacje pomiędzy nimi. Wybranym obiektem-źródłem
oddziaływań destrukcyjnych będzie podstawowa sieć drogowa i kolejowa (jako obiekt
istniejący i jako obiekt planowany). Wybór do analizy tych obiektów-źródeł antropopresji
wynika z dwóch przesłanek. Pierwsza, to fakt iŜ ochronę środowiska oraz komunikację
i transport uznano za priorytetowe dziedziny Narodowych Planów Rozwoju na lata 2004
-2006 i 2007-2013. Druga, Ŝe związane z nimi oddziaływania komunikacyjne reprezentują
szerokie spektrum uciąŜliwości dla środowiska. Do testowania metodyki wybrałem dwa
obszary mające duŜe znaczenie dla procesów przestrzennej integracji z państwami Unii
Europejskiej; jest to obszar krakowski, którym zajmowałem się juŜ wcześniej, oraz obszar
skierniewicki usytuowany pomiędzy duŜymi aglomeracjami (łódzką i warszawską), który
wybrałem, aby wykazać przydatność opracowanej metodyki w analizie podobnych
problemów do krakowskich w innym rejonie kraju.
Celem praktycznym pracy będzie zatem test metodyki w studium rozbudowy
podstawowej sieci drogowej dwóch odrębnych obszarów - modelowego obszaru
8
skierniewickiego (o powierzchni 3,5 tys. km2, przeprowadzony po raz pierwszy) oraz
modelowego obszaru krakowskiego (o powierzchni ok. 2 tys. km2, korygujący opublikowane
wyniki testowania z 2000 r.).
Cele cząstkowe — w nawiązaniu do celów głównych — obejmą poniŜsze kwestie.
W obrębie postulowanych pięciu typów walorów środowiska zostanie sformułowana
moŜliwie pełna lista kategorii walorów środowiska (lista jest otwartą na kategorie walorów
mniej powszechne, które mogą być charakterystyczne dla jakiegoś innego obszaru analizy).
Na przykładzie dwóch odrębnych obszarów modelowych zostanie zaprezentowana
instrukcja doboru i posługiwania się na uŜytek metodologii waloryzacji terenu źródłowymi
materiałami kartograficznymi.
W odniesieniu do nowo wskazanych kategorii walorów środowiska zostanie
poszerzona lista sumarycznych wag uciąŜliwości oddziaływań komunikacyjnych w obszarach
charakteryzowanych przez poszczególne kategorie walorów środowiska w 2000 r. i obecnie.
Zostanie utworzona elektroniczna baza danych dla obszaru skierniewickiego
obejmująca informacje o walorach jego środowiska oraz o istniejącej i projektowanej w nim
podstawowej sieci drogowej. Eksploatacja dróg kolejnych klas zostanie potraktowana jako
kolejne analizowane źródła degradacji (tak samo jak w przypadku obszaru krakowskiego).
Zamierza się ujednolicić graficznie wizualizację na mapach tematycznych takich
samych obiektów, występujących w obu analizowanych obszarach.
Na podstawie testowań obu obszarów (i z uwzględnieniem orientacyjnych danych
z terenu całej Polski) zostanie empirycznie określona maksymalna wartość podobszaru „n”
— podstawowego podobszaru obliczeniowego dla analizy obszaru lub makroregionu
— tj. rzeczywistej powierzchni o wielkości 100x100 m. UmoŜliwi to porównywanie walorów
dowolnych analizowanych obszarów z pomocą metodyki waloryzacji terenu.
Na podstawie testowań obu obszarów zostanie empirycznie określona wartość stopnia
degradacji podobszaru „n” , jako odniesienie dla innych analizowanych obszarów. Z pomocą
metodyki waloryzacji terenu w wersji uwzględniającej degradację środowiska będzie zatem
moŜliwe porównywanie w analizowanych obszarach skutków oddziaływań w nich źródeł
presji oraz odrębnie porównywanie bonitacji tych obszarów.
Eksploatacja podstawowej sieci drogowej stanowi jedno z najistotniejszych
przestrzennych źródeł presji w środowisku przyrodniczym. Zostanie zaprezentowane studium
skutków rozbudowy podstawowej sieci drogowej obszaru skierniewickiego i zostanie
zacytowane takie studium opracowane dla obszaru krakowskiego (doktorant przeprowadził je
i opublikował w ramach wzmiankowanego grantu KBN). Będą one przykładami
9
praktycznego zastosowania metodyki waloryzacji terenu uwzględniającej degradację
środowiska w studium rozbudowy podstawowej sieci drogowej dowolnego makroregionu.
Zostanie zaprezentowany przykład wnioskowania strategicznego, wspomagającego
podejmowanie decyzji strategicznych z pomocą opisanych metodyk i metod pomocniczych,
a takŜe z pomocą związanych z nimi informacji zgromadzonych w bazach danych oraz na
mapach tematycznych; odrębnie dla obu obszarów modelowych. Podobny sposób
wnioskowania powinien ułatwiać budowanie strategii zarządzania innymi obszarami lub
makroregionami i podejmowanie decyzji o kierunkach ich zagospodarowania przestrzennego
w zgodzie z obowiązującą w Polsce konstytucyjną zasadą zrównowaŜonego rozwoju, a zatem
przy uwzględnieniu idei ekorozwoju.
Praca zostanie zrealizowana metodą analityczno-syntetyczną przy wykorzystaniu
profesjonalnych programów komputerowych i techniki grafiki komputerowej.
Analiza będzie dotyczyła wyboru informacji z dokumentów kartograficznych
o róŜnych skalach i z literatury przedmiotu. Odnoszą się one do wielu szczegółów
opisujących róŜne komponenty środowiska przyrodniczego.
Synteza znajdzie wyraz w pełnym opracowaniu pakietu metod pomocniczych dla
metodyki waloryzacji terenu (wiodącej) i w opracowaniu jej wersji uwzględniającej
degradację środowiska (metodyki bonitacji wraz ze wskaźnikami umoŜliwiającymi
porównywanie analizowanych obszarów oraz ze skalami bonitacji i uciąŜliwości).
Analityczno-syntetyczny będzie komentarz wyników testowania obszarów modelowych.
Profesjonalne programy komputerowe (CADRaster Pro wer. 4.5, AUTOCad Map
wer. 2.0, MapInfo Professional wer. 4.1 i 6.5) umoŜliwi ą przeprowadzenie obliczeń
w odniesieniu do obszarów testowych. Dokonam ich według algorytmu, który podam
w opisie metodyki waloryzacji z uwzględnieniem degradacji środowiska (metodyki bonitacji).
Programy umoŜliwi ą teŜ przestrzenną wizualizację wyników analizy - wykonanie map
tematycznych.
Analiza literatury dotyczącej środowiska, zwłaszcza publikowanej w ostatnich latach,
wskazuje na wiele prób waloryzowania odrębnych opisujących go elementów. Zwykle
przypisuje się im określenia słowne (waloryzacja typu opisowego). Przykładem pierwszych
tego typu prób w skali ogólnopolskiej moŜe być „Waloryzacja przyrody nieoŜywionej,
obszarów i obiektów chronionych w Polsce” (Alexandrowicz i in. 1992). W podobny sposób
opracowano niektóre mapy monumentalnego dzieła, jednej z najwaŜniejszych publikacji
o tematyce ekologicznej w Polsce, „Atlasu zasobów, walorów i zagroŜeń środowiska
geograficznego Polski” (Leszczycki, red., i in. 1994) - „Mapę walorów estetycznych
10
krajobrazu” (Kondracki, Ostrowski) i „Mapę stopnia synantropizacji krajobrazu” (Kondracki,
Ostrowski). Przy opracowaniu dwóch innych map dla tego atlasu posłuŜono się metodą
bonitacyjną. W przypadku „Mapy walorów rolniczej przestrzeni produkcyjnej” T. Witek
skorzystał ze skali 100 punktowej przy ocenie wybranych elementów opisowych.
W przypadku „Mapy walorów wypoczynkowych i ich zagroŜenia” Z.T. Werner na roboczej
mapie w skali 1:300 000 liczył wartości innych wybranych elementów w polach
o powierzchni 9 km2. Z kolei, dla potrzeb „Atlasu Hydrogeologicznego Polski” zespół
B. Paczyńskiego (1995) opracował metodykę waloryzacji zbiorników wód podziemnych
operującą wartościami punktowymi, lecz bardziej złoŜoną niŜ metodyka bonitacyjna
(waloryzacja typu punktowego). Wykorzystano doświadczenia kilku wcześniejszych prób
waloryzowania takich zbiorników (Paczyński 1988, 1993).
Waloryzację typu punktowego doktorant zastosował dla określenia komfortu Ŝycia
mieszkańców byłego województwa nowosądeckiego (Skrzypczak 1998) oraz w metodyce
waloryzacji wód wykazujących właściwości lecznicze (Skrzypczak 2002). Metodyka
waloryzacji terenu (Skrzypczak 2000, z uwzględnieniem uzupełnień zawartych w niniejszej
pracy) umoŜliwi kompleksową punktową ocenę walorów środowiska i stopnia ich utraty
w dowolnym analizowanym obszarze. MoŜna ją określić mianem waloryzacji kompleksowej
typu punktowego. Doktorant zastosował ją po raz pierwszy w kraju dla obszaru krakowskiego
(projekt badawczy KBN nr 9 T12C 018 17).
Analizy waloryzacji obszarów krakowskiego i skierniewickiego oraz moŜliwego
uszczerbku ich walorów związane będą z odrębnymi dla tych obszarów komputerowymi
bazami danych. Dla obszaru krakowskiego bazę danych utworzyłem we współpracy
z zespołem Zakładu Sozologii IGSMiE PAN w Krakowie, w ramach wspomnianego projektu
KBN. Dla obszaru skierniewickiego utworzę ją w ramach niniejszej dysertacji. Informacje
zawarte w obu bazach mogą być pomocne w studiach strategicznych jeszcze innego typu niŜ
strategia rozbudowy podstawowych sieci drogowych i kolejowych obszarów modelowych.
Zgromadzony materiał zilustruje konfliktowość ze środowiskiem eksploatowanych sieci
komunikacyjnych oraz pozwoli wstępnie określić (tj. pomijając techniczne aspekty budowy)
przydatność obu obszarów dla rozbudowy takich sieci. Mapy waloryzacyjne (zwłaszcza
kompensacyjne) i bonitacyjne (testowania dla wybranych źródeł presji) umoŜliwi ą ogólną
(wstępną), lecz istotną orientację co do ich przydatności dla rozwoju innych funkcji
interesujących uŜytkowników. Wyniki testowania metodologii powinny zachęcić do
racjonalnego budowaniu strategii zarządzania innymi obszarami lub makroregionami kraju
w aspekcie środowiskowym.
11
ROZDZIAŁ I. STRATEGIA ZARZ ĄDZANIA ZRÓWNOWA śONYM
ROZWOJEM MAKROREGIONÓW
1.1. Idea zrównowaŜonego rozwoju
Świadomość ekologiczna jest wartością cywilizacyjną, która wpływa istotnie na
przyszłość świata. Myślenie o rozwoju, a w związku z tym i o planowaniu przestrzennym, nie
moŜe pomijać elementów środowiskowych.
We wstępie do niniejszej dysertacji wspomniano juŜ o zaproponowanym przez
ekologów pojęciu „rozwoju zrównowaŜonego” - efektu kształtowania się świadomości i etyki
ekologicznej. Koncepcja zrównowaŜonego rozwoju z czasem zaczęła być traktowana jako
idea (sustainable development; SD - w skrócie uŜywanym w literaturze światowej). To bardzo
pojemne pojęcie szeroko wypełnili treścią na forum międzynarodowym D. Pearce, E. Barbier
i A. Markanday (1990), wytyczając nową perspektywę dąŜeniom i działaniom narodów
i państw. W Polsce K. Górka i B. Poskrobko (1991) pisali: „Rozwój gospodarczy moŜe
wytworzyć stan równowagi ze środowiskiem przyrodniczym, jeśli ochrona tego środowiska
zostanie uznana za działalność sfery produkcji materialnej ze wszystkimi tego
konsekwencjami dla systemu finansowego, polityki cen, rachunku ekonomicznego
przedsiębiorstw itp. Większe nakłady na ochronę i kształtowanie środowiska nie będą
traktowane jako obciąŜenie dochodu narodowego, lecz jako czynnik jego wzrostu”. W 1992 r.
R. Domański dodał, Ŝe „rozwój jest zrównowaŜony, jeśli relacje ekologiczno-ekonomiczne
nie uszczuplają kapitału środowiska, i trwały, jeśli relacje te utrzymują się przez długi okres
(respektują interesy przyszłych pokoleń)”. S. Kozłowski (1997) zauwaŜył, Ŝe w literaturze
polskiej rozwój zrównowaŜony (trwały lub samopodtrzymujący się), czyli SD, utoŜsamiany
jest z pojęciem ekorozwoju. W rozdziale: Ekorozwój jako podstawa aplikacyjnych załoŜeń
polityki ekologicznej, obszernego opracowania (Górka, Poskróbko, Radecki 1995), opisano
rozwój koncepcji SD w warunkach polskich. W późniejszym okresie J. Famielec (1999)
wskazywała na relacje pomiędzy stratami i korzyściami ekologicznymi a gospodarką
narodową. Przedstawiano równieŜ problemy ekonomiczne związane z finansowaniem
ochrony środowiska w warunkach osłabienia finansów publicznych w Polsce (Famielec [red.]
2005).
Stopniowo, idea zrównowaŜonego rozwoju przestała być jedynie próbą uzupełnienia
istniejących koncepcji rozwoju o wymiar ekologiczny i nadanie im cech trwałości,
12
samopodtrzymywalności, troski o oszczędność zasobów z uwzględnieniem
wielopokoleniowości procesu rozwoju.
W nawiązaniu do fundamentalnej pracy D. Pearce’go i in. (1990), a takŜe analizując
późniejsze światowe trendy, T. Parteka (2000) sformułował kluczowe zasady rozwoju
zrównowaŜonego, rozumianego jako nowy paradygmat. MoŜna je ująć następująco:
• Przestrzenna jedności Ziemi jest minimalną jednostką pojęciową, gdyŜ
współzaleŜność społeczeństwa ludzkiego i warunków globalnych jest konieczna
dla zachowania równowagi sił przyrody determinując podtrzymywanie Ŝycia.
Podstawowe problemy ludzkości są problemami światowymi (Ziemi).
• NiepodwaŜalnym celem i wyznacznikiem jakości Ŝycia jest czas jego trwania.
NaleŜy wyprowadzić wnioski z negatywnej korelacji pomiędzy poziomem
konsumpcji i wzrostem gospodarczym (dochodem narodowym, produktem
narodowym brutto) a ogólną jakością Ŝycia.
• Istnieje potrzeba sformułowania nowych wskaźników rozwoju człowieka
wyraŜających stopień realizacji wspólnych celów społecznych.
• Racje międzypokoleniowe dotyczą wartości zasobów naturalnych jako
dziedzictwa przyszłych generacji. W związku z tym naleŜy uznać zobowiązania
wobec przyszłych pokoleń i środowiska (jako niepodzielnego bogactwa całego
gatunku ludzkiego, a zatem i wspólnej odpowiedzialności za nie).
• Planowanie gospodarcze, społeczne i przestrzenne jakości środowiska stanowi
podstawę do tworzenia warunków przetrwania gatunków wraz z człowiekiem jako
głównym elementem środowiska.
• Realizacja bezpieczeństwa ekologicznego stanowi o konieczności rewizji praw
człowieka i suwerenności narodowej ukształtowanych według kryteriów
militarnych.
ZrównowaŜony rozwój w odniesieniu nie tyle do jego cech, ile do zasad
i mechanizmów, nabierał zatem z czasem charakteru owego nowego paradygmatu.
Z powyŜszego wynika, Ŝe aby idea zrównowaŜonego rozwoju mogła stać się
upowszechnionym wzorcem rozumienia i postępowania, wymaga opracowania odpowiednich
kryteriów i miar - wskaźników praktycznych zaleceń i instrumentarium pod adresem polityki
gospodarczej. Wymaga takŜe ustanowienia sprawnej instytucji dla realizacji tych celów
(Hausner 2008). Punktem wyjścia do opracowania odpowiednich wskaźników moŜe być
formuła zrównowaŜonego rozwoju wyraŜona przez K. Uno (1991) w kategoriach
13
ekonomicznych. W formule tej wskaźnik rozwoju zrównowaŜonego (iloraz zanieczyszczenia
i populacji) jest równy iloczynowi następujących wskaźników: poziomu urbanizacji (iloraz
zaludnienia i przestrzeni), dochodu na jednego mieszkańca (iloraz dochodu i zaludnienia),
obciąŜenia antropopresją (iloraz zasobów środowiska i zaludnienia), wartości produkcji
(iloraz zasobów środowiska i dochodu), komfortu Ŝycia (iloraz zasobów środowiska
i zanieczyszczeń).
J. Hausner (2008) zauwaŜa, Ŝe większość rządów i międzynarodowych organizacji
przyjmuje koncepcję zrównowaŜonego rozwoju przynajmniej na poziomie deklaracji. Jednak
zasady i standardy zrównowaŜonego rozwoju nie staną się normą społecznych zachowań jeśli
ich łamanie będzie ekonomicznie opłacalne. Pomimo tego, poszczególne elementy idei
zrównowaŜonego rozwoju są w coraz większym stopniu praktycznie respektowane. śyjemy
juŜ i będziemy Ŝyć w jeszcze większym stopniu w zgodzie z zasadami określonymi ramami
tej idei. Ich upowszechnianie i poszanowanie będzie rosło, co nie oznacza, Ŝe wszystkie one
będą respektowane, gdyŜ ludzie kierują się takŜe innymi wartościami niŜ ekologiczne.
Cytowany autor stwierdza dalej, Ŝe rozwoju – w ogólniejszym rozumieniu tego słowa – nie
moŜna zaprogramować i zalgorytmizować, bo „rozwój to zmiana, a dokładnie ciąg zmian,
proces, który nie ma Ŝadnego celu i nie zmierza do określonego stanu docelowego”,
[...] „to taka świadomie orientowana zmiana społeczna, która zapewnia niezbędną ciągłość
społecznej struktury, dając jej zdolność do reagowania na zewnętrzne zagroŜenia
i wewnętrzne kryzysy”. W takim rozumieniu „zrównowaŜony rozwój” dotyczy ochrony
pewnego rodzaju równowagi i zasadne jest godzenie go z rozwojem jako takim,
tj. niedopuszczanie do przekroczenia krytycznych punktów nierównowagi – wskazywanie
„czego naleŜy unikać, do czego zmiana nie powinna prowadzić, niŜ [...] do czego ma
prowadzić lub na czym na polegać”. Natomiast zrównowaŜony rozwój, jako paradygmat
rozwoju, wg J. Hausnera nie jest moŜliwy.
W ostatnich latach idea zrównowaŜonego rozwoju bywa odnoszona nie do stanu
jakiejś idealnej równowagi, ale podtrzymywania rozwoju - postulatu równowaŜenia przez
politykę róŜnych cech i aspektów rozwoju. Takie postrzeganie procesu rozwoju zawiera
koncepcja kapitalizmu naturalnego (Hawken i in. 1999). Według tej koncepcji środowisko
przyrodnicze jest raczej szkieletam – a nie jednym z czynników produkcji – którego
zachowanie jest warunkiem rozwoju i trwania ludzkości.
14
1.2. Strategia lizbońska (UE) a Polska i środowisko
W kontekście procesów przedakcesyjnych, a następnie przystąpienia Polski do Unii
Europejskiej, J. Hausner (2008) przypomina, Ŝe przyjęta w Lizbonie w marcu 2000 r.
strategia określiła nadrzędny cel na rozpoczętą wówczas dekadę. Ten strategiczny cel
sformułowano następująco: „aby Unia stała się najbardziej konkurencyjną i dynamiczną
opartą na wiedzy gospodarką w świecie, zdolną zapewnić zrównowaŜony wzrost, więcej
lepszych miejsc pracy oraz wyŜszą spójność społeczną”. Ze strategią lizbońską związane były
konkretne cele oraz wskaźniki czasowe i ilościowe dla państw członkowskich, przyjęte takŜe
na posiedzeniach Rady Unii w Sztokholmie (marzec 2001), Göteborgu (czerwiec 2001)
i Barcelonie (marzec 2002). W zakresie zrównowaŜonego rozwoju i środowiska załoŜono:
• odczuwalny postęp w ograniczeniu emisji gazów cieplarnianych;
• osiągnięcie wskaźnika 22% udziału energii elektrycznej ze źródeł
odnawialnych w ogólnym zuŜyciu energii elektrycznej — do 2010 r.;
• powstrzymanie strat w zakresie bioróŜnorodności do 2010 r. oraz osiągnięcie
wskaźnika 55% w recyklingu wszystkich odpadów — do 2008 r.
WdraŜanie strategii lizbońskiej od początku napotykało jednak na trudności. Pomimo
krytycznej oceny tego procesu przez specjalistów, strategia pozostaje podstawową koncepcją
rozwoju społeczno—gospodarczego Unii Europejskiej, wyznacznikiem europejskich aspiracji
i głównych kierunków działania. W 2005 r. odnowiono strategię lizbońską zrywając
z doktryną „jednej polityki pasującej do kaŜdych warunków” (one—size—fits—all policy).
Odtąd, poszczególne państwa członkowskie miały sformułować i wdroŜyć własne krajowe
programy reform i przedsięwzięć prowadzących do osiągnięcia celów Strategii, w obrębie
niŜszej liczby priorytetów. A zatem miały takŜe odpowiadać za ich realizację. W warunkach
Polski, która w maju 2004 r. została członkiem Unii, Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004
—2006 powstawał w odmiennych od dzisiejszych realiach doktrynalnych Unii. Stąd — jak
słusznie zauwaŜa J. Hausner — „został [on] przygotowany niemal wyłącznie jako preliminaŜ
wydatków finansowanych przez Unię. To w praktyce oznaczało, Ŝe cele rozwoju zostały nam
podyktowane z zewnątrz, bo sami zrezygnowaliśmy — z powodu braku czasu i kompetencji
— z przygotowania własnej koncepcji rozwoju. Rola rządu sprowadzała się do określenia
mechanizmu absorpcji i alokacji środków, zaś rola beneficjentów do przygotowania
projektów i lobbowania za nimi. Energia została ukierunkowana nie na rozwój, lecz na dostęp
do unijnych pieniędzy”. Brak wyobraźni i dąŜeń do podejmowania koniecznych
samodzielnych przedsięwzięć międzyregionalnych hamował w tej sytuacji rozwiązywanie
15
wielu problemów transportowych i ekologicznych. W skali województw nie dostrzegano
partnerów takich działań, lecz rywali w pozyskiwaniu moŜliwie duŜej puli środków unijnych
rozdzielanych centralnie (administracyjnie) a do tego przy rozbudowywanej administracji
resortowej.
Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007—2013 powstał w oparciu o inne załoŜenia
merytoryczne i proceduralne, spajając wszystkie przedsięwzięcia i działania o charakterze
kreatywnym podejmowane w kraju. Jest to kompleksowy program rozwoju społeczno
—gospodarczego współfinansowany ze środków krajowych i unijnych. W relacjach
zewnętrznych ma się on stać wyrazem suwerennej myśli strategicznej, a wewnętrznych
narzędziem formowania podmiotowości i partnerstwa dla rozwoju (ibidem).
Wyzwaniem dla Unii, w obszarze problemów środowiska przyrodniczego o zasięgu
globalnym, ciągle pozostaje przeciwdziałanie niekorzystnym zmianom klimatycznym oraz
przeciwdziałanie redukcji bioróŜnorodności, co znalazło wyraz w zapisach strategii
lizbońskiej — nadal w duŜej części deklaratywnych.
1.3. Polityka rozwoju i polityka regionalna
Polityka rozwoju realizowana była w świecie w oparciu o róŜne teoretyczne modele
rozwoju. W ujęciu globalnym chodzi m.in. o ograniczenie społecznego ubóstwa,
dostrzeganego na róŜnych płaszczyznach ludzkiej egzystencji. Polityka regionalna w centrum
stawia konkurencyjność regionów. Wskazane obszary polityki łączy relacja do środowiska,
w którym człowiek Ŝyje.
1.3.1. Kluczowy element globalnej polityki rozwoju
Jednym z kluczowych elementów polityki rozwoju jest polityka spójności, co m.in.
w szczególności odnosi się do postulatu ograniczenia społecznego ubóstwa. Owo ubóstwo
wiąŜe się z coraz silniejszym poszerzaniem się pojęcia koncepcji biedy. Według
M. Razafindrakoto (2000) aŜ do początku lat 70. XX w. wyznaczał ją wskaźnik poziomu
konsumpcji. Od połowy lat 80. dołączył do niego nie tylko wskaźnik poziomu dostępu
do usług społecznych, ale na trwale wskaźnik dostępu do zasobów, a nieco później
(teŜ na trwale) — wskaźnik zagroŜenia środowiska. Według World Devolopment Raport, WB
(2000) listę tą poszerzyły wskaźniki zagroŜenia godności a ostatnio takŜe - zagroŜenia
niezaleŜności.
16
Ubóstwo — jako zjawisko globalne, wymaga kompleksowego przeciwdziałania
i odpowiedzialności. W tym kontekście najwaŜniejsze organizacje międzynarodowe, w tym
Bank Światowy, widzą wśród czterech głównych obszarów przeciwdziałań ochronę
środowiska, a w nawiązaniu do niej (chociaŜ oczywiście i w szerszym kontekście) takŜe
wzrost zorientowany na potrzeby ludzi oraz wzmocnienie kontroli i aktywności społecznej.
Z kolei wyrazem tworzenia globalnych dóbr publicznych było przyjęcie przez przywódców
państw członkowskich na szczycie ONZ w 2000 r. tzw. Deklaracji Milenijnej — Ośmiu
Milenijnych Celów w horyzoncie 2015 r. Wśród nich wymieniono ochronę środowiska
naturalnego; z priorytetem dla zapobiegania zmianom klimatycznym.
Sprostanie powyŜszym i innym wyzwaniom globalnym i lokalnym wymaga przyjęcia
właściwej lokalnej polityki regionalnej i efektywnego modelu zarządzania publicznego.
1.3.2. Konkurencyjność regionów
W krajach wysoko rozwiniętych polityka regionalna kształtowała się początkowo
w zgodzie ze scentralizowanym modelem rozwoju regionalnego. Z czasem kluczowe miejsce
w polityce regionalnej tych państw zajęła kwestia konkurencyjności regionów. Zdaniem
J. Hausnera (2008), specjaliści zajmujący się polityką regionalną, badając róŜne sposoby jej
prowadzenia w ramach modelu centralistyczno-wyrównawczego, stwierdzili nieefektywność
takich działań. Wskazali na konieczność zastąpienia tego modelu modelem decentralistyczno
-konkurencyjnym z połoŜeniem akcentu na „konkurencyjność” i „spójność” (społeczną,
gospodarczą i przestrzenną). Wypada zauwaŜyć, Ŝe wśród czterech podstawowych grup
czynników konkurencyjności regionów oraz grupy kolejnej obejmującej relacje pomiędzy
nimi (Dziemianowicz i in. 2006), w grupie drugiej, tj. zaraz po grupie wskazującej
bezpośrednio na człowieka i jego przymioty, wymieniana jest przestrzeń (u klasyków
określana jako „ziemia”). Ową przestrzeń rozumie się jako: dostępność komunikacyjną,
połoŜenie względem granic państwa, jakość i dostępność infrastruktury, stopień przekształceń
środowiska przyrodniczego (w tym samo środowisko przyrodnicze) oraz realizowaną politykę
przestrzennego zagospodarowania. Zdaniem cytowanych autorów, eksponowanym przez
J. Hausnera, „poziom konkurencyjności zaleŜy od jakości i siły zasobów wewnętrznych, które
mogą obrócić presję świata zewnętrznego w pozytywną siłę zwiększającą konkurencyjność”.
W efekcie następują sprzęŜenia pozytywne: (1) silne zasoby wewnętrzne→silna presja
zewnętrzna→silna konkurencyjność regionu; (2) silne zasoby wewnętrzne→słaba presja
zewnętrzna→nieco słabsza konkurencyjność regionu.
17
Prezentowana w pracy metodyka waloryzacji terenu i jej wersja uwzględniająca
degradację środowiska stanowią w zamierzeniu narzędzie dla określania m.in. takŜe
konkurencyjności regionów (makroregionów) w ramach budowania strategii zarządzania ich
środowiskiem.
1.4. Publiczne zarządzanie i administracja środowiskiem
Skuteczna realizacja strategii zarządzania makroregionami, m.in. w aspekcie
środowiskowym, w duŜej mierze będzie zaleŜeć od modelu zarządzania publicznego,
funkcjonującego lub przyjętego za docelowy, a co za tym idzie od jakości i kreatywności
administracji publicznej.
1.4.1. Partycypacyjne zarządzanie publiczne
Realizacja przyjętej polityki regionalnej wymaga sprawnego zarządzania publicznego.
Zarządzanie publiczne ewoluuje, zachowując swoistą toŜsamość tworzoną przez ciąg
historycznych zdarzeń (Hausner 2008). Niektóre zasady i rozwiązania w zakresie jego
funkcjonowania, zaproponowane przez Webera w ramach modelu biurokratycznej
administracji publicznej, racjonalnej proceduralnie (rational—legal) a typowej dla
niemieckiego państwa prawnego (Rechtsstaat) i dla administracji publicznnej (Public
administration), funkcjonują takŜe w modelu menadŜerskim, reprezentowanym przez
menadŜerskie zarządzanie publiczne (New public magement) i partycypacyjne zarządzanie
publiczne (Public governance) - Izdebski (2006). Ten ostatni z wymienionych etapów
rozwoju zarządzania publicznego — do którego zdaje się zmierzać Polska — cechuje
m.in. dąŜenie do zrównowaŜonego rozwoju (sustainability) w sensie węŜszym, tj. do
równowaŜenia pewnych sfer oddziaływań w ramach rozwoju jako takiego. Na tym etapie, jak
zauwaŜa H. Izdebski (2006), sektor publiczny, a w szczególności administracja publiczna jest
waŜnym elementem społeczeństwa (w szerszym znaczeniu) i pozostaje w interakcji
z członkami (jednostkami, grupami) społeczeństwa obywatelskiego (w znaczeniu węŜszym)
poprzez odpowiednie procedury partycypacyjne i konsultacyjne z interesariuszami
(stakeholders). DąŜenie do zrównowaŜonego rozwoju (w węŜszym znaczeniu tego słowa)
wspierane jest wówczas przez rządzenie, które cechuje: zaangaŜowanie interesariuszy,
jawność i przejrzystość, równość i brak dyskryminacji w dostępie do słuŜby publicznej oraz
w korzystaniu z usług publicznych, etyka w słuŜbie publicznej i odpowiedzialność
18
(accountability). Kluczową rolę zaczynają wówczas odgrywać technologie cyfrowe
i komunikacyjne przy powszechnym wprowadzeniu e—administracji i e—gospodarki
w sektorze publicznym.
Zarządzanie partycypacyjne bazuje zatem na partnerstwie publiczno-społecznym.
Zachowując podstawowe jego zasady, zdaniem D. Długosza i J.J. Wygnańskiego (2005),
rządy zyskują wówczas m.in. następujące korzyści: dostarczają opinii publicznej pełniejsze
informacje o swoich planach, lepiej rozumiejąc potrzeby obywateli mogą racjonalizować
podaŜ usług publicznych, precyzyjniej określają priorytety i lepiej dysponują posiadanymi
zasobami, otrzymują szybszą informację o pojawiających się problemach a zatem
i moŜliwość rozwiązywania ich zawczasu, mają moŜliwość sporządzania „mapy” lub profilu
danego problemu publicznego i mogą go wiarygodniej uzasadnić oraz łatwiej uzyskiwać
poparcie władz publicznych dla rozwiązania owego problemu. Według w/w autorów
o skuteczności zarządzania partycypacyjnego decydują szczególne kompetencje polityczne:
umiejętność budowania szerszych koalicji, moŜliwość mobilizowania opinii publicznej oraz
umiejętne korzystanie z dostępu do mediów, umiejętność syntetyzowania opinii płynących od
reprezentowanej grupy, zdolność prowadzenia działań strategicznych – wyznaczania celów
i konsekwentnej ich realizacji poprzez etapowanie pracy czy organizowanie zasobów,
dobra reputacja i wiarygodność.
1.4.2. Administracja publiczna a przyszłe zarządzanie publiczne środowiskiem
Przejście od modelu weberowskiego - implikującego państwo scentralizowane - do
zarządzania publicznego (np. partycypacyjnego), wiąŜe się z koncepcją państwa
zdecentralizowanego (decentered), w którym jego domena przesuwa się w kierunku
metarządzenia rozumianego jako (współ)tworzenie sieci i mechanizmów koordynacji działań
zbiorowych, a jednostka (obywatel) z roli wyborcy i petenta przechodzi do roli klienta
i interesariusza. Koncepcja zarządzania publicznego odchodzi (co oczywiste) od
uniwersalistycznych modeli funkcjonowania państwa, docelowych dla wszystkich
– np. weberowskiego modelu idealnej biurokracji czy jakiegoś jego przyszłego odpowiednika.
Zrywając z utrwalonym porządkiem, przy koncepcji zarządzania publicznego koncentrujemy
się na skutecznym kierowaniu wieloma i wielokrotnymi niezbędnymi zmianami – nie zawsze
od razu oczywistymi czy zdeterminowanymi, lecz decydującymi o dynamice i radykalizmie
przemian na lepsze, przy ponoszeniu moŜliwie najniŜszych kosztów takiego procesu.
Wymaga to zaufania pomiędzy rządem a społeczeństwem – spotkania się wzrostu oczekiwań
19
wobec rządu z jakością rządzenia. Oznacza zatem rezygnację z polityki „krótkotrwałej
równowagi” czy uprawiania „polityki bez programu” (Hausner 2008).
1.5. Zarządzanie strategiczne
Zarządzanie strategiczne, to takie kierowanie rozwojem w długim okresie, które jest
nastawione na maksymalne wykorzystanie szans i unikanie zagroŜeń istniejących
w otoczeniu. W sensie ogólnym, polega na celowym działaniu poprzez innych ludzi niŜ
twórcy strategii, a w przypadku realizowania koncepcji zarządzania publicznego – na
osiąganiu celów poprzez inne organizacje niŜ ta, która opracowała strategię.
Podobnie jak „nie ma i pewnie nie będzie jednej koncepcji i definicji zarządzania
publicznego” (Hausner 2008), trudno o uniwersalną definicję strategii zarządzania.
ZapoŜyczając sformułowania próbujące definiować „zarządzanie publiczne” (KoŜuch 2005),
moŜna zaproponować definicję strategii zarządzania makroregionami. Brzmi ona następująco:
Strategia zarządzania makroregionami obejmuje sposoby i zakres harmonizowania
działań zapewniających prawidłowe realizowanie celów funkcjonujących tam
podmiotów (gospodarczych, prawnych, władz samorządowych, organizacji
pozarządowych i in.) przy optymalnym wykorzystaniu moŜliwości ich
zorganizowanego działania nakierowanego na kreowanie publicznych wartości i ich
ochronę oraz na realizację interesu publicznego.
1.6. Proces budowy strategii
Określenie „strategia” definiowane jest w literaturze przedmiotu w odniesieniu do
zarządzania firmą, przedsiębiorstwem lub organizacją (Chandler 1962; Gluck 1980; Wright,
Pringle i Kroll 1992; Griffin 1996; Stoner, Freeman i Gilbert 1997). W kontekście strategii
zarządzania firmą A.D. Chandler (1962) wskazuje w czterech punktach na proces budowy
takiej strategii. Modyfikując ich treść moŜna sformułować je w ujęciu uniwersalnym — jako
zasadnicze elementy procesu budowy dowolnej strategii, np. budowy strategii zarządzania
makroregionami, obejmujące:
• dokładną analizę podmiotu strategii — jego pozytywów i negatywów;
• wyznaczenie i ustalenie celów, które chcemy realizować;
• rozpoznanie rzeczywistych i potencjalnych zagroŜeń dla realizacji celów;
20
• ustalenie, co musimy zrobić dla zastąpienia zajmowanej pozycji poŜądaną.
Uniwersalne znaczenie mają takŜe podane przez w/w autora kryteria oceny
formułowanej strategii (pomimo, Ŝe wskazane z myślą o strategii rozwoju firmy), które
moŜna wprost odnieść do strategii zarządzania makroregionami:
• „wewnętrznie spójna
• zgodna z otoczeniem
• odpowiednia w stosunku do posiadanych zasobów
• odpowiedni poziom ryzyka
• odpowiedni horyzont czasowy
• wykonalność, realność”.
Praktycznym przykładem strategii, zawierającej powyŜsze elementy i spełniającej
wskazane kryteria jej oceny, moŜe być przyjęta w 1995 r. Paneuropejska Strategia
RóŜnorodności Biologicznej i Krajobrazowej. Jej budowa objęła w pierwszej fazie:
wskazanie celu strategicznego i głównych celów cząstkowych, sformułowanie zadań w ujęciu
ogólnym i sektorowym, określenie nadrzędnych zasad, które naleŜało przyjąć dla właściwej
realizacji tej strategii. W drugiej fazie budowania Strategii Paneuropejskiej zawarto:
propozycję mechanizmów i instrumentów wdraŜania strategii, listę jej uczestników,
harmonogram realizacji oraz program działań strategicznych w obrębie zagadnień
priorytetowych, a takŜe wstępne wymogi procesu wdraŜania strategii.
Budowanie strategii zarządzania makroregionami przy wykorzystaniu metodyki
waloryzacji terenu skoncentruje się na pierwszej fazie tego procesu, otwierając pole dla
realizacji jego fazy drugiej.
Budowanie strategii zarządzania makroregionami nawiąŜe do normatywnej teorii
polityki gospodarczej traktującej państwo (w naszym przypadku władze makroregionu)
– sektor publiczny, jako podmiot racjonalny. Podobnie jak w przypadku dostrzeganych
niesprawności funkcjonowania rynku (mikro- i makroekonomicznych), zarządzanie
makroregionami w aspekcie środowiskowym ujawnia potrzebę interwencji podmiotu
racjonalnego (np. władz makroregionu konsultujących się z innymi podmiotami), który
mógłby stymulować proces promowania walorów środowiska i eliminowania jego zagroŜeń,
kierując się nadrzędnymi motywami i celami całej społeczności.
Obszar racjonalnych decyzji sektora publicznego w obrębie budowania strategii
zarządzania makroregionami powinien uwzględniać następujące przesłanki:
21
• Unikanie wyrywkowego stosowania róŜnych narzędzi polityki.
• Korzystanie z całego wachlarza celów polityki wraz z zestawem moŜliwych
działań (instrumentów) słuŜących rozwiązywaniu poszczególnych problemów.
• Koordynację stosowania wielu dostępnych instrumentów przy wzajemnym
powiązaniu decyzji podejmowanych w róŜnych okresach, aby osiągnąć róŜne
cele cząstkowe w obrębie celu głównego.
• Przestrzeganie „spójności w czasie” wyborów dokonywanych przez sektor
publiczny.
Postulat racjonalnego działania skłania do próby sformułowania normatywnej
i pozytywnej teorii (analogicznie jak w polityce gospodarczej) oddziaływania sektora
publicznego, niezbędnej dla rozdziału jego roli w tym procesie od ról innych podmiotów
funkcjonujących w środowisku przyrodniczym. W przypadku zarządzania makroregionami
w aspekcie środowiskowym, normatywna teoria powinna mieć na celu budowę aparatu
pojęciowego słuŜącego podejmowaniu skoordynowanych i spójnych decyzji. Powinna teŜ
określać kryteria oceny posunięć sektora publicznego w ramach udoskonalania jego
interwencjonizmu oraz formułować kryteria oceny osiąganych wyników.
22
ROZDZIAŁ II. METODYKA WALORYZACJI TERENU
2.1. ZałoŜenia metodyki waloryzacji terenu
Opracowanie metodyki waloryzacji terenu wymaga poczynienia odpowiednich
załoŜeń. W odniesieniu do konstytucyjnej zasady zrównowaŜonego rozwoju załoŜeniem
fundamentalnym jest stwierdzenie - waloryzacja terenu ma słuŜyć ekorozwojowi.
W niniejszej pracy kaŜdy waloryzowany zwarty teren w obrębie makroregionu
określam terminem obszar, a jakąkolwiek analizowaną jego część - terminem podobszar.
Kolejne załoŜenia moŜna podzielić na dwie grupy: podstawowe i uzupełniające.
ZałoŜenia podstawowe muszą wynikać z idei ekorozwoju i jej umiejscowienia
w relacji środowisko przyrodnicze - człowiek. Związane z tym zaleŜności schematycznie
pokazałem na rys. 1. Uzmysławiają, Ŝe to człowiek - z racji swoich atrybutów (wiedza,
decyzje) - jest szczególnym podmiotem relacji ze środowiskiem przyrodniczym. Z tego
powodu na człowieku spoczywa odpowiedzialność za dysharmonię tej relacji, ze wszystkimi
negatywnymi skutkami takiego stanu. Na nim spoczywa równieŜ odpowiedzialność za jej
harmonię - a zatem takŜe i za dobrobyt. Według dokumentu „Polska 2025” dobrobyt
„oznacza zaspokojenie zarówno potrzeb materialnych, jak i moŜliwości spełnienia dąŜeń do
lepszego Ŝycia w zdrowym środowisku, [...] w środowisku zarówno ukształtowanym przez
przyrodę jak i wytworzonym przez człowieka”. W innej części cytowanego dokumentu
wskazuje się na dobrobyt jako na nadrzędny cel polityki społeczno-gospodarczej państwa.
PowyŜsze spostrzeŜenia ułatwiają i umoŜliwiają sformułowanie następujących
podstawowych załoŜeń, niezbędnych przy konstruowaniu metodyki waloryzacji terenu:
• środowisko moŜna charakteryzować róŜnymi kategoriami jego walorów będącymi
efektem działania praw przyrody i/lub procesów antropogenicznych;
• istotne są takie kategorie walorów środowiska, które mogą utracić swoją wartość
z powodu negatywnych procesów uruchamianych presją człowieka;
• w analizowanym obszarze mogą współwystępować podobszary charakteryzujące się
róŜnymi kategoriami walorów (o właściwych sobie zasięgach przestrzennych);
• kategorie walorów środowiska moŜna ująć w pięć typów walorów środowiska:
• ekologiczny; • rolno-leśny - produkcyjny; • wodny - uŜytkowy; • krajobrazów kulturowych; • miejsc pobytu człowieka.
23
Rys. 1. Idea ekorozwoju w schemacie zaleŜności środowisko przyrodnicze – człowiek
Źródło: opracowanie własne
PODMIOTY ⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓ ŚRODOWISKO
PRZYRODNICZE CZŁOWIEK
⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓ CECHY DZIAŁANIA: ⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓
PRAWA PRZYRODY
⇐⇐⇐⇐
ATRYBUTY
⇒⇒⇒⇒
WIEDZA, DECYZJE
⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓ PROCESY
NATURALNE
⇐⇐⇐⇐
NATURA PROCESÓW ⇒⇒⇒⇒
PROCESY ANTROPO-GENICZNE
⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓
⇐⇐⇐⇐
EKOSYSTEMY
⇐⇐⇐⇐
EFEKTY
⇒⇒⇒⇒
ŚRODOWISKO KULTUROWE
⇒⇒⇒⇒
⇓⇓⇓⇓
⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓⇓⇓⇓⇓ NADMIERNA
EKSPANSJA ⇒⇒⇒⇒ DYSHARMONIA ⇐⇐⇐⇐ NADMIERNA ANTROPOPRESJA
⇓⇓⇓⇓ ⇓⇓⇓⇓
⇓⇓⇓⇓ ⇑⇑⇑⇑
⇑⇑⇑⇑ ⇓⇓⇓⇓
⇓⇓⇓⇓ ⇒⇒⇒⇒
⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒⇒
ODPOWIEDZIALNOŚĆ CZŁOWIEKA
⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐⇐
⇐⇐⇐⇐
⇓⇓⇓⇓
⇓⇓⇓⇓
EKOROZWÓJ w ramach
ZRÓWNOWAśONEGOROZWOJU
⇓⇓⇓⇓ SKUTKI
HARMONIJNEGO DZIAŁANIA
DOBRA
JAKO ŚĆ ŚRODOWISKA
śYCIE W DOBROBYCIE I W GODNOŚCI
24
ZałoŜenia uzupełniające nawiązują do obszernej interpretacji konstytucyjnej zasady
zrównowaŜonego rozwoju, zawartej w dokumencie „II Polityka Ekologiczna Państwa”.
Odpowiedni zapis brzmi w nim następująco:
"Podstawowym załoŜeniem zrównowaŜonego rozwoju jest takie prowadzenie polityki
i działań w poszczególnych sektorach gospodarki i Ŝycia społecznego, aby zachować
zasoby i walory środowiska w stanie zapewniającym trwałe, nie doznające uszczerbku,
moŜliwości korzystania z nich zarówno przez obecne jak i przyszłe pokolenia, przy
jednoczesnym zachowaniu trwałości funkcjonowania procesów przyrodniczych oraz
naturalnej róŜnorodności biologicznej na poziomie krajobrazowym, ekosystemowym,
gatunkowym i genowym. Istotą zrównowaŜonego rozwoju jest równorzędne
traktowanie racji społecznych, ekonomicznych i ekologicznych, co oznacza
konieczność integrowania zagadnień ochrony środowiska z polityką w poszczególnych
dziedzinach gospodarki. Zasada zrównowaŜonego rozwoju powinna być przy
realizacji polityki ekologicznej państwa uzupełniona szeregiem zasad pomocniczych
i konkretyzujących, które znalazły zastosowanie w rozwiniętych demokracjach."
Autorzy cytowanego dokumentu, w odniesieniu do ochrony środowiska wymieniają
następujące zasady pomocnicze:
• „przezorność oraz wysoki poziom ochrony środowiska;
• integracja polityki ekologicznej z politykami sektorowymi;
• równy dostęp do środowiska przyrodniczego (tj. sprawiedliwość:
międzypokoleniowa, międzyregionalna i międzygrupowa, oraz równowaŜenie
szans pomiędzy człowiekiem a przyrodą);
• regionalizacja;
• uspołecznienie;
• ‘zanieczyszczający płaci’;
• prewencja;
• stosowanie najlepszych dostępnych technik;
• subsydiarność;
• klauzule zabezpieczające;
• skuteczność ekologiczna i efektywność ekonomiczna w odniesieniu
do inwestycji dla ochrony środowiska”.
25
W związku ze wskazanymi zapisami dokumentu państwowego, przy konstruowaniu
metodyki waloryzacji terenu przyjąłem następujące załoŜenia uzupełniające i wskazałem
powody, które mnie do tego skłoniły. A oto one:
• Wartości podobszarów, w których występują poszczególne kategorie walorów
środowiska, naleŜy dla kaŜdej kategorii określać w takiej samej skali, tj. w przedziale od
>0 do 1. Ułatwi to obliczenia w wersji metodyki uwzględniającej wskaźniki antropopresji.
• „Kluczem” dla określenia wartości podobszarów z walorami typu ekologicznego
(tj. z obiektami przyrodniczymi prawnie chronionymi lub wymagającymi prawnej
ochrony) są:
• wagi analizowanych podobszarów (wynikające z relacji przestrzennej do
podobszarów stanowiących elementy systemu ECONET-PL, chroniącego
dynamizm procesów ekologicznych);
• wartości bioróŜnorodności podobszarów ostoi systemu CORINE biotopes (ostoje
wyodrębniono według jednolitych kryteriów europejskich).
• Określenie wartości podobszaru z walorami typu rolno-leśnego - produkcyjnymi,
w przypadku współistnienia w tym samym miejscu walorów typu ekologicznego, musi
uwzględniać nadrzędność ochrony dóbr ekologicznych nad dobrami produkcyjnymi.
• Określenie wartości podobszarów z walorami typu krajobrazów kulturowych musi
uwzględniać ich podrzędność względem podobszarów o krajobrazie naturalno
-kulturowym, stanowiących integralne elementy podobszarów z walorami typu
ekologicznego. Uwaga ta nie dotyczy podobszarów z Obszarem Światowego Dziedzictwa
Kultury i podobszarów z Obiektami Światowego Dziedzictwa Kultury.
• Podobszary z walorami typu wodnego - uŜytkowymi, reprezentują w niniejszych
rozwaŜaniach walory, które moŜna by określić jako typu surowcowego. ZawęŜenie
problemu do zasobów wód jest celowe. W przypadku bowiem złóŜ - innych niŜ zbiorniki
wód podziemnych - obniŜenie ich wartości w wyniku antropopresji jest niewspółmierne do
presji towarzyszącej ich eksploatacji. MoŜna zatem przyjąć, Ŝe podobszary ich
występowania nie są istotne jako odrębna kategoria walorów środowiska. Ponadto,
w przypadku kopalin podstawowych, są one objęte odrębnymi przepisami o ochronie złóŜ.
• Podobszary z walorami typu wodnego - uŜytkowymi, definiowane są przez podobszary,
w których mogą powstać źródła zanieczyszczenia wód uŜytkowych. W szczególności
dotyczy to regionalnych stref zasilania zbiorników wód podziemnych (leczniczych,
26
wykazujących właściwości lecznicze, słodkich w głównych zbiornikach wód podziemnych
- GZWP i w głównych uŜytkowych poziomach wodonośnych - GUPW). Dotyczy to takŜe
zasilania ujęć komunalnych i przemysłowych wodami powierzchniowymi. W przypadku
wód podziemnych „kluczem” dla określenia wartości stref ich zasilania jest procedura
waloryzacyjna zbiorników słodkich wód podziemnych opisana w „Atlasie
Hydrogeologicznym Polski” (Paczyński [red.] i in. 1995). W przypadku wód
powierzchniowych - jakość i ilość pobieranych wód oraz zasięg zlewni powyŜej ujęć.
• „Kluczem” dla określenia wartości podobszarów z walorami typu miejsc pobytu
człowieka są polskie normy dotyczące hałasu komunikacyjnego (PN-87/B02151/01
i PN-87/B02151/02). Precyzyjniej rozróŜniono w nich poszczególne kategorie
podobszarów (stałego pobytu ludzi) niŜ w normatywach dotyczących innych czynników
antropopresyjnych (np. w normach jakości powietrza atmosferycznego).
• „Kluczem” dla tworzenia obiektów graficznych komputerowej bazy danych
analizowanych obszarów są publikowane materiały kartograficzne (i inne publikowane
dane). NaleŜy je powiązać z rastrami (elektroniczną wersją podkładów topograficznych).
Proponuję pracę z uŜyciem rastrów o skalach 1:100 000 lub 1:50 000, zalecanych
w planowaniu przestrzennym dla rozwaŜań o charakterze strategicznym. NaleŜy wybrać
jednolitą skalę rastra dla kaŜdego analizowanego obszaru.
Przyjęte załoŜenia uprawniają do sformułowania następującej definicji:
Miarą waloryzacji terenu dla potrzeb ekorozwoju jest stopień kumulowania się w nim
tych kategorii jego walorów, które w wyniku antropopresji mogą utracić lub obniŜyć
swoją wartość.
Takie ujęcie problemu pozwala wskazać dwie wersje metodyki waloryzacji terenu dla potrzeb
ekorozwoju:
• wstępną, umoŜliwiającą ocenę wartości analizowanego obszaru bez uwzględniania
lokalizacji źródeł antropopresji (metodyka waloryzacji terenu);
• aplikacyjną, uwzględniającą dodatkowo oddziaływania określonego źródła lub źródeł
antropopresji - za pomocą wskaźników antropopresji (metodyka bonitacji terenu).
27
2.2. Opisy metod określania wartości walorów głównych komponentów
środowiska
Istotą metodyki waloryzacji terenu jest obliczanie skumulowanych wartości kategorii
walorów środowiska analizowanego obszaru. NaleŜy je odnieść do kolejnych podobszarów
„n” , tj. pól sieci obliczeniowej, którą ten obszar trzeba pokryć. Sieć, o rzeczywistym boku
kwadratu równym 100 m, pozwoli w zadawalający sposób ujednolicić informacje o obiektach
graficznych (podobszarach występowania danej kategorii waloru środowiska). Informacje te
będą pochodziły z dokumentów katrograficznych o róŜnych skalach. Wspomniane obiekty
graficzne utworzą warstwy tematyczne map analizowanych obszarów. Sieć obliczeniowa
pozwoli łączyć poszczególne obiekty graficzne z odpowiednimi rekordami bazy danych,
tj. z informacjami o obiektach. Informacje te będą zawarte w komputerowych bazach danych,
tworzonych w ramach metodyki odrębnie dla kaŜdego analizowanego obszaru.
Wartość podobszaru „n” moŜna wyrazić następującym ogólnym wzorem:
∑= KŚPn n (1)1
Poszczególne symbole oznaczają:
Pn - wartość podobszaru „n” ;
KŚn - wartość kolejnej kategorii waloru środowiska w podobszarze „n” .
Dla czytelniejszego obrazu waloryzacji analizowanego obszaru proponuję, aby
posługiwać się względnymi wartościami jego podobszarów „n”. WyraŜa to wzór:
max
/ P
PP n
wzn = (2)
Poszczególne symbole oznaczają:
Pn/wz - względna wartość podobszaru „n” ;
Pn - wartość podobszaru „n” ;
Pmax - maksymalna wartość podobszaru (zostanie określona empirycznie
i podana przy opisie zastosowania metodyki waloryzacji terenu).
1 Wzory zacytowane w niniejszej dysertacji zostały opracowane przez autora i opublikowane w pracy A. Maneckiego, red., i in. (2000)
28
Dowolny obszar analizy zostanie zatem podzielony na podobszary „n” (względnych
wartości kumulowania się w nich róŜnych walorów). Utworzone podobszary moŜna połączyć
w zespoły o określonych interwałach wartości Pn/wz i nadać im orientacyjną skalę opisową.
Pozwoli to sugestywniej zobrazować wartość analizowanego obszaru. Proponuję następujące
skale wartości (punktową i opisową):
>0,0÷0,2 bardzo mała;
>0,2÷0,4 mała;
>0,4÷0,6 średnia;
>0,6÷0,8 duŜa;
>0,8÷1,0 bardzo duŜa.
Integralnym elementem metodyki waloryzacji terenu jest opracowanie kilku metod
pomocniczych. UmoŜliwiają one:
• określenie (jeśli wymaga to dodatkowej procedury obliczeniowej),
• oszacowanie (jeśli wystarczające są przesłanki nie wymagające dodatkowych procedur
obliczeniowych)
wartości KŚn (wzór (1)) - podobszarów z poszczególnymi kategoriami walorów środowiska.
2.2.1. Walory ekologiczne
Skuteczna ochrona walorów przyrodniczo-krajobrazowych środowiska jest zadaniem
złoŜonym i bardzo trudnym. Ochrona wskazanych walorów realizowana jest w ramach
krajowego systemu tzw. ochrony konserwatorskiej. Podejmowane w ramach niej działania
jeszcze niedawno charakteryzowała swoista statyczność. Koncentrowały się one w obrębie
izolowanych enklaw. DostrzeŜono, Ŝe enklawy te spełniają kluczową rolę w całości
funkcjonowania ekosystemu przyrodniczego. DostrzeŜono takŜe znaczenie połączeń pomiędzy
takimi enklawami. Stopniowo zmieniło to ów umownie statyczny stan działań i w ostatnich
latach pojawił się postulat nowej jakości w ochronie przyrody - dynamiki ochrony. Wykracza
ona poza tradycyjne obszary prawnie chronione; pozwala to wskazać w środowisku nową
jakość - walory ekologiczne.
W Polsce funkcjonuje Wielkoprzestrzenny System Obszarów Chronionych (WSOCh).
Stanowi on pierwsze ogniwo dla kreowania nowej jakości - wspomnianych walorów
29
ekologicznych środowiska, uwzględniających dynamikę ekosystemów w obszarach
chronionych prawem lub wymagających takiej ochrony (według wskazań specjalistów).
Jeszcze dalej idącym przedsięwzięciem w tym zakresie była idea utworzenia systemu ochrony
dziedzictwa przyrodniczego Wspólnoty Europejskiej. Zmierzała ona do dynamicznego
sterowania procesami zachodzącymi w środowisku przyrodniczym. Uwzględniała przy tym
załoŜenia Paneuropejskiej Strategii RóŜnorodności Biologicznej i Krajobrazowej na lata
1996-2000, przyjęte na konferencji ministrów ochrony środowiska w Sofii w 1995 r.
Postulowano równieŜ utworzenie Paneuropejskiej Sieci Ekologicznej (PEEN). Efektem
realizacji tych zamierzeń jest tworzenie (na wniosek Rady Europy) od 1992 r. Europejskiej
Sieci Ekologicznej (EECONET) - Kozłowski (1996). W pracach tych od 1993 r. uczestniczy
takŜe Polska, a ich efektem była Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-PL
(Liro [red.], Szacki [red.] i in. 1995).
W ostatnich latach, w zatwierdzanych miejscowych planach zagospodarowania
przestrzennego uwzględniane są elementy sieci ECONET-PL. Warto zatem krótko
przypomnieć strukturę systemu EECONET. System ten składa się z obszarów węzłowych
połączonych korytarzami ekologicznymi. Obszary węzłowe to tereny o duŜej róŜnorodności
gatunków, form krajobrazowych i siedlisk (zwłaszcza w biocentrach tych obszarów).
Biocentra otoczone są strefami buforowymi, tj. terenami, w których działania ochronne mają
polegać na optymalizowaniu form gospodarowania, w celu zachowania istniejących
i przywrócenia utraconych wartości przyrodniczych (Kozłowski 1996).
W odróŜnieniu od innych systemów chroniących walory ekologiczne, najbardziej
charakterystyczną cechą systemu EECONET jest wspomniane połączenie obszarów
węzłowych korytarzami ekologicznymi, umoŜliwiające rozprzestrzenianie się gatunków
pomiędzy nimi.
Węzły i korytarze lokalnie uzupełniane są obszarami wymagającymi unaturalnienia,
tj. odtworzenia poprzednich układów przyrodniczych (zniszczonych) oraz wprowadzenia
proekologicznych form gospodarki (ibidem).
Autorzy koncepcji sieci ECONET-PL w biocentrach w zrozumiały sposób wskazali na
dzisiejsze obszary najwyŜszej rangi w krajowym Wielkoprzestrzennym Systemie Obszarów
Chronionych - na parki narodowe oraz rezerwaty przyrody (zwłaszcza ścisłe). Na obszary te
(i inne) naleŜy dzisiaj spojrzeć w nowy sposób. Szansą weryfikacji ich wartości jest tworzony
w Europie system ostoi CORINE biotopes - ostoi o kluczowym znaczeniu dla utrzymania
bioróŜnorodności kontynentu. Buduje się go w oparciu o jednakowe kryteria w skali Europy
- kryteria zobiektywizowane. Zespół A. Dyduch-Falniowskiej (1999) oceniał iŜ do końca
30
ubiegłego wieku w Polsce ostoje, o których mowa, wyznaczono w około 80% w stosunku do
całości tego potencjału przyrodniczego naszego kraju.
Ze względu na szczególną rolę ostoi w ekosystemie, poniŜej przytaczam
najwaŜniejsze informacje o kryteriach ich tworzenia dla realizowania funkcji ochronnych.
Charakterystyki ostoi (rys. 2) zawarte są w banku danych systemu CORINE biotopes (Dyduch
-Falniowska i in. 1999). Symbole graficzne uŜyte dla scharakteryzowania ostoi oznaczają:
• motywy ich utworzenia
i/lub
• obecność w nich od 1 [ ] do ponad 11 [ ] siedlisk kluczowych.
Znak graficzny „motywu” ostoi informuje o obecności na jej obszarze:
• gatunku lub gatunków umieszczonych na europejskich listach CORINE
(flory [ ], bezkręgowców [ ], ryb [ ], płazów [ ], gadów [ ], ptaków [ ],
kolonii bocianów [ ], ssaków [ ], kolonii nietoperzy [ ], fauny [ ]);
• zbiorowiska lub zespołu roślinnego o znaczeniu europejskim [];
• siedliska wraŜliwego, zanikającego lub zagroŜonego [ ];
• unikatowej rzeźby terenu lub cennych form geomorfologicznych [ ];
• krajobrazu zbliŜonego do pierwotnego lub zrównowaŜonego układu
przestrzennego elementów przyrodniczych i antropogenicznych tworzących
pewną całość ekologiczną [ ];
• stanowiska archeologicznego albo paleontologicznego [ ].
Siedliska kluczowe powinny być otoczone szczególną troską, gdyŜ mają unikatową
wartość ze względu na:
• bardzo ograniczony zasięg;
• szczególne wymagania ekologiczne;
• duŜą podatność na antropopresję.
Symbole graficzne dwóch innych pól bazy danych systemu CORINE biotopes
opisywały ostoję takŜe jako potencjalny element sieci NATURA 2000. Oznaczało to obecność:
31
• gatunków objętych Dyrektywą o Ochronie Naturalnych Siedlisk Fauny i Flory (Dyrektywa
Habitatowa - aneks II. i IV.) i Dyrektywą Rady Europy o Ochronie Dzikich Ptaków
(Dyrektywa Ptasia - aneks I. i II.) - analogiczne znaki graficzne jak dla pola „motyw”;
• od 1 [ ] do ponad 16 [ ] siedlisk objętych aneksem I. Dyrektywy Habitatowej.
Ówczesne potencjalne elementy sieci NATURA 2000 były obszarami przyrodniczymi
o najwyŜszej wartości przyrodniczej w Europie. Wyznaczono je, podobnie jak pozostałe
ostoje systemu CORINE biotopes, według zobiektywizowanej procedury obowiązującej
w krajach europejskich. Uwzględniała ona specyfikę przyrodniczą róŜnych regionów Europy.
W początku 2004 r. część spośród potencjalnych elementów sieci NATURA 2000 utworzyła
zręby polskiej części tego systemu:
• Obszary Specjalnej Ochrony (OSO) gatunków objętych Dyrektywą Ptasią.
Proces tworzenia kolejnych, a takŜe
• Specjalnych Obszarów Ochronnych (SOO), wyróŜnianych na podstawie
Dyrektywy Siedliskowej wśród Obszarów o Znaczeniu Wspólnotowym (OZW),
był dość burzliwy i według jednej z kolejnych wersji miał się zakończyć w 2010 r. Wśród
zatwierdzonych OSO i SOO znalazły się takŜe obiekty z dwóch krajowych Shedow list
(z 2006 i 2008 r.). Obiekty systemu NATURA 2000 dzisiaj, to ostatecznie efekt kompromisu
przyrodników i władz lokalnych; zgodnie z przyjętą w Europie procedurą ich tworzenia. Stąd,
zdarzają się odstępstwa od obiektywnych kryteriów ich wyboru, co nie w pełni zadowala obie
strony. Zdaniem A. Dyduch-Falniowskiej i M. Makomaskiej-Juchniewicz (1999),
w początkowej fazie tworzenia był to najbardziej kompleksowy program budowy spójnego
europejskiego systemu obszarów chronionych. Jednocześnie, najlepiej - jak dotychczas
- przygotowany do wdroŜenia legislacyjnie i politycznie. Stopniowo system ten będzie
weryfikowany; będzie się takŜe przekształcał w sieć ochronną.
Rys. 2. Przykład informacji o ostoi w bazie danych systemu CORINE biotopes
Źródło: Dyduch-Falniowska i in. 1999
32
a) metoda określania wartości przestrzennych elementów systemów ochrony
przyrody
Określając wartości podobszarów z walorami typu ekologicznego, naleŜy uwzględnić
fakt przenikania się na terenie Polski róŜnych elementów strukturalnych wspomnianych
czterech wielkoobszarowych systemów ochrony środowiska przyrodniczego (w istocie
ochrony walorów ekologicznych): Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych
(WSOCh), systemu ECONET-PL, systemu CORINE biotopes, oraz potencjalnych elementów
systemu NATURA 2000 — rzeczywistych jedynie w początkowej fazie ich tworzenia
w Polsce (obecnie przenikają one wszystkie wymienione systemy). Zasadnicze relacje
pomiędzy nimi (dla czytelności, z pominięciem obecnych zasięgów obszarów
NATURA 2000), pokazałem na rys. 3. Ranga danego systemu generalnie wzrasta w kierunku
środka schematu. W odniesieniu do systemu ECONET-PL wyŜsza jest w jego lewej części
(elementy o randze międzynarodowej). Niektóre ostoje systemu CORINE biotopes,
o stosunkowo niewielkich powierzchniach, nie zawierają się w obrębie elementów
strukturalnych pozostałych systemów. Zdarza się to wyjątkowo. Faktu tego nie uwzględniłem
na rycinie, takŜe dla jej większej czytelności.
W rzeczywistości, wewnętrzna struktura wielu podobszarów wynika z przenikania się
w nich elementów róŜnych systemów ochrony walorów ekologicznych. W tabeli 1
zestawiłem takie podobszary w rubryce „kategoria waloru ekologicznego”. Wskazałem
jedynie najczęściej występujące struktury. Przedostatnia z wymienionych kategorii
- zabytkowe parki - wzbogaca wartość podobszarów przedstawionych na rys. 3. Kategoria ta
występuje takŜe w odrębnych podobszarach (poza wskazanymi na rycinie). NaleŜało ją
uwzględnić w rozwaŜaniach o walorach ekologicznych, gdyŜ zabytkowe parki są swoistymi
enklawami przyrodniczymi. Formalnie, chronione są jako specyficzne dobro kulturowe.
Kategoria wskazana w ostatniej rubryce tabeli 1 obejmuje rezerwaty przyrody,
pomniki przyrody i uŜytki ekologiczne znajdujące się poza wielkosystemowymi obszarami
ochrony walorów ekologicznych. Ich wartość nie została zweryfikowana przez system
CORINE biotopes (lub została zweryfikowana negatywnie). Z uwagi na obecny status prawny
muszą one być uwzględnione w rozwaŜaniach. Przypisuję im taką samą wartość jak parkom
krajobrazowym i zabytkowym parkom (w tab. 1 odpowiednio pozycje 7b i 8).
33
Rys. 3. Schemat ochrony ekologicznych walorów środowiska w Polsce (powiązanie systemów krajowych z systemami europejskimi)
Pominięto: obszary NATURA 2000, których w systemie CORINE biotopes nie wskazano jako potencjalnych,
nieliczne ostoje CORINE biotopes wykraczające obszarem poza wskazane granice, zabytkowe parki – chronione prawnie jako obiekty dziedzictwa kulturowego.
Źródło: opracowanie własne
Elementy systemu NATURA 2000 wyodrębnione z systemu
CORINE biotopes (Obszary Szczególnej Ochrony, Specjalne Obszary Ochronne)
Elementy systemu CORINE biotopes (ostoje: kompleksowe, cząstkowe, samoistne)
Eelementy rangi międzynarodowej systemu ECONET PL
(obszary węzłowe i korytarze ekologiczne)
Eelementy rangi krajowej systemu ECONET PL
(obszary węzłowe i korytarze ekologiczne)
Biocentra obszarów węzłowych systemu ECONET-PL
Bufory obszarów węzłowych systemu ECONET-PL
Wielkoprzestrzenny System Obszarów Chronionych (parki narodowe, parki krajobrazowe, ich strefy ochronne, strefy chronionego krajobrazu)
34
Tabela 1
Kategorie walorów ekologicznych i ich wagi przyjęte arbitralnie
L.p.
Kategoria waloru ekologicznego
Ranga w sieci ECONET-PL:
m - między-narodowa
k - krajowa
Waga /w/
1. Ostoja CORINE biotopes z potencjalnym elementem systemu NATURA 2000
w biocentrum obszaru węzłowego sieci ECONET-PL
m
1,0
k 0,9
2. Ostoja CORINE biotopes z potencjalnym elementem systemu NATURA 2000 w buforze obszaru węzłowego sieci ECONET-PL
m
1,0
k 0,9 3. Ostoja CORINE biotopes
bez potencjalnych elementów systemu NATURA 2000 w biocentrum obszaru węzłowego sieci ECONET-PL
m
0,9
k 0,8 4. Ostoja CORINE biotopes
bez potencjalnych elementów systemu NATURA 2000 w buforze obszaru węzłowego sieci ECONET-PL
m
0,9
k 0,8 5. Ostoja CORINE biotopes
bez potencjalnych elementów systemu NATURA 2000 w korytarzu ekologicznym sieci ECONET-PL
m
1,0
k 0,9 6. Korytarz ekologiczny sieci ECONET-PL
poza ostoją CORINE biotopes
m
1,0 k 0,9
7. Element Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych lub ostoja CORINE biotopes
poza obszarem sieci ECONET-PL:
a) park narodowy lub ostoja CORINE biotopes
-
0,8 b) park krajobrazowy - 0,7 c) strefa ochronna parku krajobrazowego - 0,6 d) obszar chronionego krajobrazu - 0,5
8. Zabytkowy park poza obszarem sieci ECONET-PL
-
0,7
9. Rez. przyrody, pomnik przyrody, uŜytek ekologiczny - poza obszarem sieci ECONET-PL
oraz ostojami CORINE biotops i elementami Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych
lub w projektowanych jego elementach poza siecią ECONET-PL
-
0,7
Źródło: R. Skrzypczak (2000)
35
Kategorie wskazane w tabeli 1 nie zostały ułoŜone ściśle hierarchicznie. O ich
znaczeniu w ekosystemie, a zatem i o ich rzeczywistej hierarchii, decyduje wartość
poszczególnych kategorii. Proponuję, aby wartość podobszaru, w którym występuje kategoria
„n” waloru ekologicznego (En), obliczać następująco:
2
WBOwEn
+= (3)
Poszczególne symbole oznaczają:
w - waga podobszaru z analizowaną kategorią „n” waloru ekologicznego;
WBO - wartość bioróŜnorodności tego podobszaru.
Wagi „w” dla poszczególnych kategorii walorów ekologicznych określiłem kierując
się następującymi załoŜeniami:
• Wewnętrzną hierarchicznością elementów strukturalnych systemów ochrony walorów
ekologicznych, istniejących lub wprowadzanych w Polsce (rys. 3).
• Zewnętrzną hierarchicznością systemów ochrony walorów ekologicznych (rys. 3).
NajwyŜsze znaczenie przypisałem podobszarom o randze międzynarodowej
i jednocześnie najcenniejszym z punktu widzenia jednolitych kryteriów europejskich
(tab. 1, l.p. 1 i 2). Ujmują one elementy strukturalne trzech spośród czterech systemów
- róŜne formalnie. Równie wysokie znaczenie przypisałem korytarzom ekologicznym
pomiędzy nimi (tab. 1, l.p. 5 i 6);
• ToŜsamością wag biocentrów i buforów systemu ECONET-PL, jeśli obszarowo
odpowiadają im ostoje CORINE biotopes wyznaczone według jednolitych kryteriów
europejskich (tab. 1, l.p. 3 i 4);
• Nadrzędnością wag podobszarów w obrębie sieci ECONET-PL, dla których moŜna
określić wartość bioróŜnorodności (tab. 1, l.p. 1-6). Uznaniem podrzędności wag ostoi
CORINE biotopes poza tą siecią (tab. 1, l.p. 7a) i innych obszarów, dla których nie da się
określić wartości bioróŜnorodności (tab. 1, l.p. 7a - dotyczy parku narodowego, 7b-d,
8 i 9).
36
b) metoda określania wartości najcenniejszych enklaw (bioróŜnorodności
ostoi przyrody) w systemach ochrony przyrody
Informacje zawarte w banku danych systemu CORINE biotopes umoŜliwiają
określenie wartości bioróŜnorodności podobszarów z ostojami przyrody. Proponuję, aby
wartość bioróŜnorodności ostoi (WBO) obliczać korzystając z następującego wzoru ogólnego:
maxSG
SGWBO ∑= (4)
Poszczególne symbole oznaczają:
SG - symbol graficzny w charakterystyce ostoi zawartej w banku danych systemu
CORINE biotopes (Dyduch-Falniowska i in. 1999);
SGmax - maksymalna ilość symboli graficznych w charakterystyce ostoi zawartej
w banku danych systemu CORINE biotopes (Dyduch-Falniowska i in. 1999),
tj. w odniesieniu do najcenniejszej pod tym względem ostoi w kraju.
Na ogół większa bioróŜnorodność występuje w ostojach o powierzchni do 1 km2
(100 ha) niŜ na takich samych powierzchniach w ostojach zajmujących rozległe terytoria.
W efekcie, skutki antropopresji są bardziej dotkliwe w tych małych ostojach. Z tego powodu
proponuję, aby w obliczeniach przyjmować skorygowaną wartość WBO. Wymaga to
przyjęcia skorygowanych wartości SG (takŜe SGmax) w sposób następujący:
∑ += SGWSGSGa (5)
∑ += SGKSGSGb (6)
Poszczególne symbole oznaczają:
a - dla ostoi o powierzchni ≤ 100 ha;
b - dla ostoi o powierzchni > 100 ha;
37
SGW - symbole graficzne dodatkowo wybrane z charakterystyki analizowanej
ostoi (spośród wskazanych tam kategorii: krajobraz, siedlisko,
zbiorowisko, siedlisko kluczowe, siedlisko NATURA 2000);
SGK - symbol graficzny krajobrazu dodatkowo wybrany z charakterystyki
ostoi.
W obu przypadkach symbole graficzne, liczone po raz drugi, wskazują na szczególnie
wartościowe cechy analizowanych ostoi i jednocześnie na ich potencjalnie najwyŜszą
wraŜliwość na antropopresję.
NaleŜy uwzględnić fakt, Ŝe ostoje cząstkowe wyróŜnione w obszarze ostoi
kompleksowych (Dyduch-Falniowska i in. 1999) są z kolei ich najcenniejszymi fragmentami,
niezaleŜnie od wielkości swoich powierzchni. W związku z tym, uwzględniając wzory (5)
i (6), wzór (4) przybierze następującą postać szczegółową:
37//// ∑∑ +
= baCZbaK SGSGWBO (7)
Poszczególne symbole oznaczają:
ΣSGK/a/b - suma symboli graficznych ostoi (samoistnej) lub ostoi kompleksowej (przy
powierzchni a≤100 ha wyliczona wg wzoru (5), przy powierzchni b>100 ha
wyliczona wg wzoru (6));
ΣSGCZ/a/b - suma symboli graficznych ostoi cząstkowej w ostoi kompleksowej (przy
powierzchni a≤100 ha wyliczona wg wzoru (5), przy powierzchni b>100 ha
wyliczona wg wzoru (6));
37 = (ΣSGKx/b+ΣSGCZx/b)max - maksymalna w kraju wartość ostoi x;
Ze względu na bioróŜnorodność, najcenniejszą ostoją w Polsce jest ostoja cząstkowa
442t Dolina Prądnika w Ojcowie2 o powierzchni >100 ha (ΣSGCZx/b), połoŜona w obrębie
ostoi kompleksowej 442 Jura Krakowsko-Częstochowska (ΣSGKx/b).
2 Symbol i nazwa ostoi wg Dyduch-Falniowskiej i in. (1999).
38
2.2.2. Walory rolno-leśne (produkcyjne — w systemach ochrony przyrody
i poza nimi) - metoda określania ich wartości
Gleby wymagające szczególnej ochrony
Podobszary z glebami bardzo dobrymi i dobrymi wymagają szczególnej ochrony.
Występują w nich następujące kompleksy produkcyjne: pszenny bardzo dobry i dobry na
glebach klas I i II, pszenny wadliwy na glebach klas III i IV, oraz Ŝytni bardzo dobry na
glebach III i IV klasy (Warunki... 1979). W skali kraju występuje korzystne saldo ilości
gruntów rolnych. Z tego powodu, w przypadku pozostałych typów gleb moŜna przyjąć iŜ nie
wymagają one ochrony i bez przeszkód mogą być wykorzystywane w celach nierolniczych.
MoŜna zatem wyłączyć je z rozwaŜań strategicznych, którym ma słuŜyć opisywana metodyka
waloryzacji.
W dowolnym analizowanym obszarze, gleby wymagające szczególnej ochrony mogą
występować na bezleśnych podobszarach o walorach ekologicznych jak i na bezleśnych
podobszarach pozbawionych takich walorów. Określenie wartości tych gleb powinno
w pierwszym przypadku wynikać z konieczności podporządkowania ich funkcji produkcyjnej
potrzebie ochrony walorów ekologicznych. W konsekwencji, oznacza to konieczność
prowadzenia w takich podobszarach gospodarki ekstensywnej. W drugim przypadku, tj. poza
podobszarami o walorach ekologicznych, takie ograniczenia nie występują. Gospodarka
ekstensywna powinna dotyczyć tam jedynie terenów, na których uzasadniona jest potrzebą
ochrony gleb przed prowadzeniem na nich rabunkowej gospodarki rolnej, mogącej
doprowadzić do okresowego lub trwałego obniŜenia ich jakości.
Proponuję, aby wartość 0,5 pkt nadać podobszarom z glebami wymagającymi
szczególnej ochrony i objętym rygorami ochrony walorów ekologicznych (lub wymagającym
objęcia nimi), a wartość 1,0 pkt podobszarom z glebami wymagającymi szczególnej ochrony,
tam gdzie takie rygory ochrony są zbędne.
Aby uczytelnić przyjętą powyŜej zasadę, warto zwrócić uwagę, Ŝe wartość 0,5 pkt
równa jest hipotetycznej wartości podobszarów z kategoriami walorów ekologicznych
o najwyŜszych wagach (rozdz. 2.2.1.a, tab. 1), tj. gdyby nie uwzględniono wartości ich
bioróŜnorodności. Alternatywnie dotyczyłoby to:
• elementów systemu NATURA 2000 wyodrębnionych z ostoi CORINE biotopes
i występujących w sieci ECONET-PL w obszarach węzłowych o randze
39
międzynarodowej (wartość bioróŜnorodności takich elementów zawsze jest większa od
zera i dlatego podobszary z nimi zawsze mają wartość > 0,5 pkt);
• ostoi CORINE biotopes występujących w sieci ECONET-PL w korytarzach
ekologicznych o randze międzynarodowej (ich wartości zawsze będą > 0,5 pkt),
• korytarzy ekologicznych rangi międzynarodowej, naleŜących do systemu ECONET-PL,
w których nie ma ostoi CORINE biotopes (ich wartości wynoszą 0,5 pkt).
Sady, plantacje, lasy i lasy w stanie zmian, rybne stawy hodowlane
Analogiczne zasady oceny wartości i punktację, jak dla podobszarów z glebami
wymagającymi ochrony, proponuję dla podobszarów o innych funkcjach produkcyjnych:
sadów, plantacji, lasów naturalnych oraz rybnych stawów hodowlanych. Oznacza to:
0,5 pkt - w podobszarach objętych rygorami ochrony walorów ekologicznych; 1,0 pkt - poza
nimi. Dla podobszarów z lasami produkcyjnymi w stanie zmian proponuję obniŜyć wskazane
wartości o połowę. Wówczas wartość 0,25 pkt pozostanie mniejszą niŜ wartość parku
krajobrazowego, a większą niŜ jego strefy ochronnej, gdy występują one poza siecią
ECONET-PL. Wartość 0,5 pkt będzie równa wartości korytarza ekologicznego o randze
międzynarodowej poza ostojami CORINE biotopes (por. rozdz. 2.2.1.a, tab. 1 i wzór (3)).
2.2.3. Walory wodne (uŜytkowe - terenów chroniących zasoby i ujęcia wód)
Presja człowieka moŜe obniŜyć walory środowiska wodnego. Stanowią je: wodne
akweny hodowlane oraz zasoby wód uŜytkowych, a takŜe związane z akwenami wodnymi
zasoby przyrodnicze.
Specyficznym aspektem uŜytkowania wód jest ich wykorzystanie do hodowli ryb. Ten
walor środowiska wodnego uwzględniłem oszacowując wartość podobszarów z rybnymi
stawami hodowlanymi. Potraktowałem je jako kategorię walorów środowiska typu rolno
-leśnego - produkcyjną.
W ramach określania wartości bioróŜnorodności ostoi systemu CORINE biotopes
uwzględniłem wartości zasobów przyrodniczych, związane z akwenami wodnymi.
W niniejszym rozdziale uwagę skoncentrowałem na wartości podobszarów, które
chronią wody jako walor uŜytkowy, tj. chronią jakość zasobów wód uŜytkowych: leczniczych,
40
komunalnych i przemysłowych. Ich zbiorniki i obszary zasilania mogą znaleźć się w zasięgu
presji człowieka.
ZaleŜnie od rangi zbiornika wód podziemnych rozróŜniam:
• obszary wymagające ochrony;
• strefy wymagające ochrony.
Obszary, dotyczą głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP). Zostały one
wskazane przez zespół A.S. Kleczkowskiego (1990). Strefy dotyczą głównych uŜytkowych
poziomów wodonośnych (GUPW), tj. jednostek wodno-gospodarczych Regionalnych
Zarządów Gospodarki Wodnej (RZGW). W nawiązaniu do rozróŜnień prezentowanych
w Atlasie Hydrogeologicznym Polski (Paczyński [red.] i in. 1995), niezaleŜnie od rangi
zbiornika (GZWP lub GUPW), strefy dotyczą teŜ poziomów stanowiących główne lub jedyne
źródło zaopatrzenia komunalnego w obszarach deficytowych oraz stref alimentacyjnych
duŜych ujęć komunalnych. Ponadto, zarówno w odniesieniu do obszarów jak i do stref,
wyróŜniam dwa stopnie wymaganej w nich ochrony wód podziemnych, pozostając przy
rozróŜnieniu i nazewnictwie zastosowanym przez zespół A.S. Kleczkowskiego (1990):
• najwyŜszy stopień ochrony;
• wysoki stopień ochrony.
Proponuję, aby w przypadku wód podziemnych wyodrębnić następujące podobszary
regionalnych stref ochrony poziomów wodonośnych, jako odrębne kategorie walorów
środowiska typu wodnego - uŜytkowych:
[1] w odniesieniu do wód leczniczych lub wód wykazujących właściwości lecznicze
(tj. typów wód wymienianych w aktach prawnych, które obowiązywały od 2001 r.):
• obszary wymagające najwyŜszej ochrony (ONO) zasilania wód leczniczych, a gdy nie są
one udokumentowane to obszary górnicze takich wód;
• obszary wymagające wysokiej ochrony (OWO) zasilania wód leczniczych, a gdy nie są
one udokumentowane to obszary górnicze takich wód;
41
• obszary wymagające najwyŜszej ochrony (ONO) zasilania wód wykazujących właściwości
lecznicze;
• obszary wymagające wysokiej ochrony (OWO) zasilania wód wykazujących właściwości
lecznicze;
[2] w odniesieniu do wód słodkich z głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP)
wymagających szczególnej ochrony (Kleczkowski [red.] i in. 1990):
• obszary wymagające najwyŜszej ochrony (ONO) głównych zbiorników wód podziemnych
(GZWP);
• obszary wymagające wysokiej ochrony (OWO) głównych zbiorników wód podziemnych
(GZWP);
[3] w odniesieniu do wód słodkich w jednostkach wodno-gospodarczych Regionalnych
Zarządów Gospodarki Wodnej (RZGW) i w innych jednostkach podobnego typu
(Paczyński [red.] i in. 1995):
• strefy wymagające najwyŜszej ochrony (SNO) głównych stref alimentacyjnych
dla izolowanych poziomów z wodami o dobrej i trwałej jakości, występujących w obrębie
głównych uŜytkowych poziomów wodonośnych (GUPW);
• strefy wymagające najwyŜszej ochrony (SNO) stref alimentacyjnych duŜych ujęć
komunalnych występujących w głównych uŜytkowych poziomach wodonośnych (GUPW)
lub w głównych zbiornikach wód podziemnych (GZWP);
• strefy wymagające wysokiej ochrony (SWO) izolowanych poziomów o ograniczonych
zasobach, lecz o dobrej i trwałej jakości wód, występujących w głównych uŜytkowych
poziomach wodonośnych (GUPW);
• strefy wymagające wysokiej ochrony (SWO) wód stanowiących główne lub jedyne źródło
zaopatrzenia komunalnego w obszarach deficytowych, występujących w obrębie głównych
uŜytkowych poziomów wodonośnych (GUPW) lub w głównych zbiornikach wód
podziemnych (GZWP);
• w rejonach moŜliwej ingresji wód morskich, solanek lub wód zanieczyszczonych:
42
• strefy wymagające najwyŜszej ochrony (SNO) głównych stref alimentacyjnych
izolowanych poziomów z wodami dobrej jakości w obrębie głównych uŜytkowych
poziomów wodonośnych (GUPW);
• strefy wymagające najwyŜszej ochrony (SNO) stref alimentacji duŜych ujęć
komunalnych występujących w głównych uŜytkowych poziomach wodonośnych
(GUPW) lub w głównych zbiornikach wód podziemnych (GZWP);
• strefy wymagające wysokiej ochrony (SWO) głównych stref alimentacyjnych
izolowanych poziomów z wodami dobrej jakości, ale o ograniczonych zasobach,
występujących w głównych uŜytkowych poziomach wodonośnych (GUPW);
• strefy wymagające wysokiej ochrony (SWO) zbiorników wszystkich innych wód
uŜytkowych poza wymienionymi powyŜej a występujących w głównych
uŜytkowych poziomach wodonośnych (GUPW).
Lista kategorii walorów środowiska typu wodnego - uŜytkowych, przedstawiona
powyŜej, wymaga poszerzenia. Proponuję, aby uzupełnić ją o podobszary:
• regionalnych stref ochrony zlewni rzek powyŜej komunalnych ujęć wód
powierzchniowych;
• regionalnych stref ochrony zlewni rzek powyŜej przemysłowych ujęć wód
powierzchniowych.
Wartości wymienionych kategorii walorów środowiska zostaną określone w kolejnych
rozdziałach pracy. W tym celu skorzystam z kryteriów procedury waloryzacyjnej słodkich
wód podziemnych (Paczyński [red.] i in. 1995). Jej ogólne załoŜenia przytaczam poniŜej, aby
nie powtarzać ich kaŜdorazowo przy opisie kolejnych metodyk.
Procedura określania wartości analizowanego poziomu wodonośnego uwzględnia
• wśród kryteriów głównych:
• cztery klasy jakości wody,
• trzy stopnie izolacji poziomu wodonośnego;
43
• wśród kryteriów uzupełniających:
• dostępność wód powierzchniowych jako alternatywnego źródła zaopatrzenia,
• deficytowość obszaru, wyraŜoną stanem rezerw zasobów wód podziemnych.
Wskaźniki przeliczeniowe pozwalają ustalić:
• relację analizowanego poziomu wodonośnego do innych poziomów
wodonośnych w kraju lub w regionie;
• relację analizowanego poziomu wodonośnego do alternatywnych zasobów
wód powierzchniowych;
• rolę regionalnych stref ochronnych analizowanego poziomu wodonośnego
(tj. ONO i OWO GZWP oraz SNO i SWO GUPW).
a) metoda określania wartości stref ochrony wód mineralnych
W pracy zespołu A.S. Kleczkowskiego (1990) zawarte są kryteria wyznaczania
obszarów wymagających najwyŜszej ochrony (ONO) oraz obszarów wymagających wysokiej
ochrony (OWO) wód podziemnych. Na załączonych do niej mapach wskazano obszary ONO
i OWO w Polsce. Są wśród nich obszary chroniące zbiorniki wód mineralnych. W przypadku,
gdy wody mineralne z tych zbiorników wykorzystywane są w balneoterapii miały na ogół
status wód leczniczych, nadany Rozporządzeniem Rady Ministrów (z 1994 lub 2001 r.).
Rzadziej były to wody dokumentowane od 2002 r. jako wody wykazujące właściwości
lecznicze (Ustawa... 2002).
Przy ocenie wartości wód mineralnych, skorzystałem z procedury waloryzacyjnej
obliczania wartości złóŜ słodkich wód podziemnych (Paczyński [red.] i in. 1995)
- modyfikując ją. Proponuję, aby wartości obszarów ONO i OWO wód mineralnych
(WL-ZL/ONO/OWO) wyliczać w następujący sposób:
max/
//1//
−
−−−−−−
⋅⋅⋅⋅=ONOL
OWOONOZLLWZLLZLLZLLtOWOONOZLL W
QWWW
βα (8)
Poszczególne symbole oznaczają:
Wt - wartość wody leczniczej lub wody wykazującej właściwości lecznicze jako
surowca balneologicznego (wartość terapeutyczna);
44
W1L-ZL - jednostkowa wartość zbiornika wód leczniczych lub wód wykazujących
właściwości lecznicze;
αL-ZL - alternatywna dostępność wód tego samego typu chemicznego (leczniczych
lub wykazujących właściwości lecznicze);
βL-ZL - deficytowość obszaru występowania wód leczniczych lub wód wykazujących
właściwości lecznicze;
QW-L-ZL/ONO/OWO - wskaźnik przeliczeniowy dla obszaru ONO lub OWO, weryfikujący
wartość waloryzacyjną (WL) zbiornika wód leczniczych lub zbiornika wód
wykazujących właściwości lecznicze (WL=W1L-ZL⋅αL-ZL⋅βL-ZL) - jak w tabeli 2;
WL/ONO-max = 33,75 - maksymalna wartość obszaru ONO zbiornika wody leczniczej.
Dla wód jako surowca balneologicznego, wyróŜnionych przez R. Skrzypczaka (2002),
proponuję następujące wartości Wt:
1,0 pkt - wody unikatowe lub potencjalnie unikatowe;
0,8 pkt - wody bardzo cenne lub potencjalnie bardzo cenne;
0,5 pkt - wody cenne lub potencjalnie cenne.
Proponuję, aby jednostkową wartość zbiornika wód leczniczych lub zbiornika wód
wykazujących właściwości lecznicze (W1L-ZL) określać podobnie jak w procedurze
waloryzacyjnej dla wód słodkich. NaleŜy zatem uwzględnić trzy stopnie izolacji wód.
PoniewaŜ dla kuracji pitnych jakość tych wód musi być bardzo dobra, a dla kuracji
kąpielowych przynajmniej dobra, stopień izolacji wskazuje na ich potencjalne zagroŜenie
zanieczyszczeniem. Przez analogię do procedury waloryzacyjnej proponuję następującą
punktację:
10 pkt - izolacja dobra, umownie >150 m nadkładu;
7 pkt - izolacja częściowa, umownie 50-150 m;
5 pkt - brak izolacji, do 50 m.
Alternatywną dostępność wód tego samego typu chemicznego (αL-ZL), leczniczych
lub wykazujących właściwości lecznicze, moŜna równieŜ ocenić analogicznie jak
45
w procedurze waloryzacyjnej dla wód słodkich. Proponuję do takiej samej skali punktowej
odnieść następujące sytuacje:
1,00 pkt - dostępne jest inne ujęcie dla tych samych kuracjuszy, bez potrzeby
organizowania specjalnego transportu;
1,25 pkt - udostępnienie innego ujęcia wymaga zorganizowania dla tych samych
kuracjuszy specjalnego transportu;
1,50 pkt - inne ujęcie znajduje się poza zasięgiem tych samych kuracjuszy.
Deficytowość obszaru występowania wód leczniczych lub wód wykazujących
właściwości lecznicze (βL-ZL) - takŜe określana analogicznie jak w procedurze waloryzacyjnej
dla wód słodkich - oznacza:
1,50 pkt - rezerwy zasobowe < 25%;
1,25 pkt - 25-75%;
1,00 pkt - >75%.
Wartości waloryzacyjne zbiorników wód leczniczych i zbiorników wód wykazujących
właściwości lecznicze (WL) są niemal takie same jak wartości W w klasyfikacji waloryzacji
dla zbiorników słodkich wód podziemnych (Paczyński [red.] i in. 1995). Mieszczą się jednak
w czterech interwałach (a nie w pięciu), gdyŜ dla najcenniejszego zbiornika wody mineralnej
wymagającego utworzenia ONO wartość WLmax=11,25. Pominąłem zatem wartość WL=W>15,
a interwał W=10-15 zastąpiłem wartością WL>10.
Wskaźniki przeliczeniowe dla ONO i OWO zbiorników wód mineralnych przyjąłem
przez analogię do wspomnianej klasyfikacji waloryzacji. Dla ONO są to maksymalne
wartości z interwału wartości Qw, a dla OWO - minimalne. Wartości maksymalne dla ONO
odzwierciedlają potrzebę większej ochrony obszaru zasilania zbiornika niŜ w przypadku
utworzenia dla niego OWO. Zespół B. Paczyńskiego (1995) nie podaje wartości Qw dla
W<2,0. Ze względów obliczeniowych, wartości waloryzacyjnej WL=W<2,0 przypisałem dla
ONO wartość QW-L-ZL/ONO=1,0 a dla OWO QW-L-ZL/OWO=0,5. Wartości i wskaźniki zestawiłem
w tab. 2.
Maksymalna wartość zbiornika wody mineralnej - wspomniane WLmax=11,25 - dotyczy
unikatowej wody leczniczej (1,0 pkt). Jej jakość musiała by być bardzo dobra, choć zbiornik
46
mógłby być prawie nie izolowany i dlatego wymagałby utworzenia ONO (5 pkt). Jego
rezerwy zasobowe musiały by być małe (1,5 pkt). Kuracjusze nie mogliby mieć moŜliwości
skorzystania z alternatywnego ujęcia z innego zbiornika (1,5 pkt). Dla takiego zbiornika
wskaźnik przeliczeniowy wynosi QWL/ONO=3,0.
Tabela 2
Wartości waloryzacyjne zbiorników
wód leczniczych i wód wykazujących właściwości lecznicze (WL)
oraz wskaźniki przeliczeniowe ich ONO (QW-L-ZL/ONO) i OWO (QW-L-ZL/OWO)
Wartości waloryzacyjne
Wskaźniki
przeliczeniowe
WL
QW-L-ZL/ONO
QW-L-ZL/OWO
<2,0 1,0 0,5
2,1-5,0 1,4 1,1
5,1-10,0 2,0 1,5
>10 3,0 2,2
Źródło: R. Skrzypczak (2000) na podstawie B. Paczyński, red., i in. (1995)
b) metoda określania wartości stref ochrony słodkich wód podziemnych
Strefy ochrony słodkich wód podziemnych są podobszarami o kolejnych kategoriach
walorów środowiska typu wodnego - uŜytkowych. Ich wartości określiłem korzystając
z klasyfikacji waloryzacji opracowanej dla słodkich wód podziemnych (Paczyński [red.]
i in. 1995). Wartościom zbiorników (W) odpowiadają w niej interwały wartości wskaźników
przeliczeniowych (Qw). Autorzy klasyfikacji stwierdzają, Ŝe wskaźnik Qw "... odgrywa waŜną
rolę przy wydzielaniu regionalnych stref ochronnych...". Dla obszarów ONO lub stref SNO
przyjąłem maksymalne wartości z tych interwałów, a dla OWO i SWO - minimalne (tab. 3).
Wartości maksymalne dla ONO lub SNO odzwierciedlają potrzebę szczególnej ochrony
obszaru lub strefy zasilania zbiornika zagroŜonego antropopresją. Większą, niŜ w przypadku
47
potrzeby utworzenia OWO lub SWO. Jednocześnie, jest ona tym większa im relatywnie
cenniejszy jest zbiornik.
W odróŜnieniu od klasyfikacji waloryzacji (gdzie dla W< 2,0 nie podano wartości Qw),
ze względów obliczeniowych wartości W=Wu< 2,0 przypisałem dla ONO/SNO wartość
Qw=1,0 a dla OWO/SWO wartość Qw=0,5.
Tabela 3
Wartości waloryzacyjne słodkich wód podziemnych w GZWP (W) lub GUPW (Wu)
i wskaźniki przeliczeniowe dla ich ONO i SNO (QWmax) oraz OWO i SWO (QWmin)
Wartości waloryzacyjne
Wskaźniki
przeliczeniowe
W/Wu
QWmax
QWmin
<2,0 1,0 0,5
2,1-5,0 1,4 1,1
5,1-1,0 2,0 1,5
10,1-15,0 3,0 2,2
>15 3,5 3,5
Źródło: R. Skrzypczak (2000) na podstawie B. Paczyński, red., i in. (1995)
Obszary wymagające najwyŜszej ochrony - ONO
(wskazane dla głównych zbiorników wód podziemnych – GZWP przez A.S. Kleczkowskiego
[red.] i in. 1990)
Proponuję, aby wartości dla ONO (WONO) wyliczać według wzoru:
5,34,17max
⋅⋅= QwW
WONO (9)
48
Poszczególne symbole oznaczają:
W - wartość waloryzacyjna analizowanego GZWP (Paczyński [red.] i in. 1995);
Qwmax - wartość wskaźnika przeliczeniowego dla ONO w odniesieniu do wartości
waloryzacyjnej (W) - jak w tab. 3;
17,4 - najwyŜsza wartość W w kraju - GZWP nr 401 Niecka Łódzka (KL)3;
3,5 - Qwmax dla GZWP nr 401.
Obszary wymagające wysokiej ochrony - OWO
(wskazane dla głównych zbiorników wód podziemnych – GZWP przez A.S. Kleczkowskiego
[red.] i in. 1990)
Proponuję, aby wartości dla OWO (WOWO) wyliczać korzystając z analogicznego
wzoru jak dla obliczania WONO, lecz uwzględniając Qwmin w miejsce Qwmax (patrz wzór (9)
i tab. 3). Mianownik proponowanego wzoru nie ulegnie zmianie, gdyŜ dla GZWP nr 401
Qwmin=Qwmax=3,5 pkt.
A zatem:
5,34,17min
⋅⋅= QwW
WOWO (10)
Strefy wymagające najwyŜszej ochrony - SNO
(W Atlasie Hydrogeologicznym Polski — Paczyński [red.] i in. 1995, określane jako:
• izolowane fragmenty poziomów z wodami o dobrej jakości (oraz ich główne strefy
alimentacyjne), występujące w głównych uŜytkowych poziomach wodonośnych (GUPW),
zarówno w rejonach moŜliwej ingresji wód morskich, solanek lub wód zanieczyszczonych,
jak i poza nimi, i wówczas o trwale dobrej jakości wód;
• strefy alimentacyjne duŜych ujęć komunalnych wykorzystujących wody głównych
uŜytkowych poziomów wodonośnych (GUPW) lub głównych zbiorników wód podziemnych
(GZWP), zarówno w strefach moŜliwej ingresji wód morskich, solanek lub wód
zanieczyszczonych, jak i poza nimi.)
3 Symbol i nazwa głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) według zespołu A.S. Kleczkowskiego (1990).
49
Proponuję, aby wartości dla SNO (WSNO) obliczać według wzoru:
5,34,17maxmax
⋅⋅= QwWu
WSNO (11)
Poszczególne symbole oznaczają:
Wumax - dla GUPW maksymalna wartość z interwału wskazanego przez zespół
B. Paczyńskiego (1995), lub dla duŜego ujęcia komunalnego, zaopatrywanego
z GZWP, wartość tego zbiornika wskazana przez ów zespół;
Qwmax - wartość wskaźnika przeliczeniowego dla SNO wg tab. 3; dla GUPW
w odniesieniu do jego wartości Wumax, a dla GZWP w odniesieniu do jego
wartości W.
Wartość licznika wzoru (11) naleŜy odnieść do wartości najcenniejszego zbiornika
wód podziemnych w kraju. Stąd jego mianownik jest analogiczny jak we wzorach (9) i (10).
Strefy wymagające wysokiej ochrony - SWO
(W Atlasie Hydrogeologicznym Polski — Paczyński [red.] i in. 1995, określane jako:
• izolowane poziomy, o ograniczonych zasobach, lecz o dobrej jakości wód występujących
w obrębie głównych uŜytkowych poziomów wodonośnych (GUPW), zarówno w strefach
moŜliwej ingresji wód morskich, solanek lub wód zanieczyszczonych, jak i poza nimi,
i wówczas o trwale dobrej jakości wód;
• poziomy stanowiące główne lub jedyne źródło zaopatrzenia komunalnego
w obszarach deficytowych, występujące w obrębie głównych uŜytkowych poziomów
wodonośnych (GUPW) lub w głównych zbiornikach wód podziemnych (GZWP);
• zbiorniki w obrębie głównych uŜytkowych poziomów wodonośnych (GUPW), poza
wymienionymi powyŜej, występujące w strefach moŜliwej ingresji wód morskich, solanek
lub wód zanieczyszczonych.)
Proponuję, aby wartości dla SWO (WSWO) wyliczać w podobny sposób jak dla SNO
(patrz wzór (11)). Przy określaniu wartości Wu i Qw naleŜy kierować się takimi samymi
ogólnymi zasadami w odniesieniu do GUPW i GZWP. W przypadku SWO w obliczeniach
zamiast Wumax naleŜy przyjmować Wumin a zamiast Qwmax - Qwmin.
A zatem:
5,34,17minmin
⋅⋅= QwWu
WSWO (12)
50
c) metoda określania wartości stref ochrony ujęć wód powierzchniowych
W skali kraju, najwięcej wód dla celów komunalnych lub przemysłowych pobiera się
z ujęć wód powierzchniowych. Na jakość tych wód negatywnie wpływa presja człowieka,
wywierana na zlewnie rzek zasilających ujęcia. Stąd, dla analiz strategicznych istotne jest
określenie wartości podobszarów z regionalnymi strefami ochrony zlewni powyŜej takich
ujęć. Proponuję, aby obliczenia wartości nawiązywały do wielkości analizowanych obszarów.
Obszary poddane analizom strategicznym nie mogą być mniejsze niŜ wyznaczone
promieniem o długości 25 km.
Przyjąłem, Ŝe wartość omawianych podobszarów jest funkcją jakości i ilości wód
pobieranych ze zlokalizowanych w nich ujęć. W obliczeniach naleŜy uwzględnić tendencję do
poprawy stanu czystości środowiska w zlewniach. Ten dynamiczny proces ogranicza groźbę
obniŜenia jakości wód w ujęciach. Na ocenę wartości podobszarów rzutuje takŜe ilość ujęć
i ich udział w ogólnym poborze wód z analizowanego obszaru. Stąd, podobszary w obrębie
tej samej zlewni, ale naleŜące do odrębnie analizowanych obszarów, mogą róŜnić się
wartościami.
Proponuję, aby wartości podobszarów regionalnych stref ochrony zlewni rzek powyŜej
miejsc ujęć wód powierzchniowych obliczać według wzorów (13) i (14); odpowiednio - dla
celów komunalnych (WZRK) i przemysłowych (WZRP).
A zatem:
max/1max/
/1//
−−−
−
⋅⋅=
PKUPK
PKUPKZRPZRK WU
WUW (13) i (14)
Poszczególne symbole oznaczają:
UK/P - udział procentowy poboru wód z ujęcia komunalnego/przemysłowego
w sumarycznym poborze wód z analizowanego obszaru;
W1U-K/P - jednostkowa wartość punktowa wody z ujęcia komunalnego/przemysłowego;
UK/P-max = 100%;
W1U-K/P-max = 5 pkt.
51
Określenie jednostkowa wartość punktowa wody w odniesieniu do wód
powierzchniowych z ujęć komunalnych lub przemysłowych przyjąłem przez analogię do
wartości W1 w procedurze waloryzacyjnej dla wód podziemnych (Paczyński [red.] i in. 1995).
Wartość W1 wynika w niej ze stopnia izolacji wód podziemnych od zanieczyszczeń oraz
zaleŜy od klasy jakości tych wód. W przypadku klasyfikacji wód powierzchniowych klasy ich
czystości odpowiadały klasom jakości w klasyfikacji wód podziemnych. Wody
powierzchniowe są przy tym całkowicie pozbawione izolacji od zanieczyszczeń. Przez
analogię do wskazanej procedury przyjąłem zatem wartości punktowe W1U-K/P jak dla W1
w przypadku braku izolacji zbiornika.
Badania stanu czystości rzek wskazywały, Ŝe w skali roku zdarzały się pojedyncze
przekroczenia dopuszczalnych wartości zanieczyszczeń dla wód powierzchniowych
w odniesieniu do kryteriów fizyko-chemicznych lub bakteriologicznych. Proponuję, aby
wówczas w obliczeniach nie odnosić się do klas czystości tych wód w sposób standardowy,
jeśli obserwacje z ostatnich 3 lat wskazują na stałą tendencję poprawy jakości wody. Ocenę
ich jakości naleŜy wtedy odnieść wyłącznie do kryteriów hydrobiologicznych. Przy takim
zastrzeŜeniu co do oceny ogólnej klasy czystości wody, wartości W1U-K/P wynoszą:
5,0 pkt - dla wody o I klasie czystości ogólnej;
3,0 pkt - o kl. II;
1,0 pkt - o kl. III;
0,5 pkt - dla wody nie odpowiadającej normom (n.o.n.).
Ze względu na gospodarcze znaczenie duŜych ujęć proponuję, aby dla UK/P>50%
przyjmować wartość punktową jak dla wody o czystości wyŜszej o jedną klasę, a dla
UK/P>75% jak dla wody o czystości wyŜszej o dwie klasy.
Zapis w mianowniku wzorów (13) i (14) oznacza w rozpatrywanym obszarze
całkowity pobór wód (100%) o I kl. czystości ogólnej (5 pkt) z hipotetycznego jednego ujęcia
(odpowiednio: komunalnych, przemysłowych).
52
2.2.4. Walory krajobrazów kulturowych - metoda określania wartości obiektów
dziedzictwa kulturowego
J. Bogdanowski (1990) wyróŜnił jednostki architektoniczno-krajobrazowe (JARK)
opisujące krajobraz jako zasób. W ich obrębie wskazał na trzy kategorie krajobrazu:
naturalny (N), kulturowy (K) i naturalno-kulturowy (NK).
Krajobrazy naturalne (N) i naturalno-kulturowe (NK) zawierają się w granicach ostoi
CORINE biotopes, dla których „krajobraz” był motywem (lub jednym z motywów) ich
wyodrębnienia. Stąd, wartości takich krajobrazów uwzględnia się przy obliczaniu wartości
odpowiednich podobszarów z walorami typu ekologicznego (patrz rozdział 2.2.1.a).
Krajobrazy kulturowe (K) utoŜsamiam z trzema kategoriami podobszarów.
Najcenniejszą kategorię, wśród podobszarów z walorami środowiska typu
krajobrazów kulturowych, stanowią Obszary Światowego Dziedzictwa Kultury lub obszary
ochronne dla Obiektów Światowego Dziedzictwa Kultury. W nowszych dokumentacjach
obiektów dziedzictwa, w ich części graficznej, wskazywane są obszary ochronne
(np. w dokumentacjach drewnianych kościołów Podkarpacia, wpisanych w 2003 r. na Listę
Światowego Dziedzictwa Kultury - Marcinek, Myczkowski 2004). Obiektom dziedzictwa
wpisanym na Listę dawniej nie wyznaczano takich obszarów ochronnych. Dla potrzeb
omawianej metodyki definiuję je jako podobszary koncentracji obiektów dziedzictwa
kulturowego towarzyszących obiektowi wpisanemu na Listę Światowego Dziedzictwa
Kultury. Granicę podobszaru naleŜy wówczas wyznaczyć orientacyjnie - na podstawie treści
mapy topograficznej, lub na podstawie dokładniejszych informacji, jeśli moŜna je uzyskać.
W omawianych podobszarach, podobnie jak na terenach parków narodowych, powinny
obowiązywać bardziej rygorystyczne normy ochrony środowiska, np. ochrony powietrza
atmosferycznego, hałasu.
Drugą kategorię podobszarów, spośród omawianych, wyznaczają granice
koncentrowania się innych obiektów dziedzictwa kulturowego (niŜ wskazane powyŜej)
a takŜe granice obiektów kultury materialnej poza taką koncentracją i poza wspomnianymi
rodzajami ostoi CORINE biotopes.
Specyficzna, odrębna kategoria walorów typu krajobrazów kulturowych dotyczy
podobszarów z zabytkowymi obiektami drewnianymi. WyróŜniam je, gdyŜ stropy takich
obiektów są bardzo silnie naraŜone na destrukcyjny wpływ sił dynamicznych. Często ich
źródłem jest np. ruch drogowy.
53
Proponuję, aby wskazanym podobszarom przypisać wartości:
1,00 pkt - podobszarom utoŜsamionym z Obszarami Światowego Dziedzictwa Kultury lub
z obszarami ochronnymi Obiektów Światowego Dziedzictwa Kultury;
0,35 pkt - podobszarom utoŜsamionym z kategorią K systemu JARK (przyjmuję dla nich taką
samą wartość jak dla parków krajobrazowych poza siecią ECONET-PL
- w nawiązaniu do rozdz. 2.2.1.a);
0,20 pkt - podobszarom z zabytkowymi obiektami drewnianymi (przyjmuję dla nich wartość
o 0,05 pkt niŜszą od wartości podobszarów z projektowanymi obszarami
chronionego krajobrazu poza siecią ECONET-PL - w nawiązaniu do rozdz.
2.2.1.a).
2.2.5. Walory miejsc pobytu człowieka
Skupiska ludzkie są miejscami stałego lub okresowego przebywania ludzi. Ich pobyt
jest zmienny w czasie i zróŜnicowany przestrzennie. Pełnią one róŜne funkcje. RóŜne są rangi
takich miejsc. W związku z tymi cechami moŜna wyodrębnić podobszary z kolejnymi
kategoriami walorów środowiska i wskazać sposoby określania ich wartości.
a) metoda określania wartości stałych miejsc pobytu człowieka
MoŜna wskazać podobszary, w których ludzie przebywają codziennie przez większą
część doby. Zestawiłem je w tabeli 4. Odpowiadają one obszarom wyodrębnionym
w polskich normach dotyczących dopuszczalnych poziomów hałasu (PN-87/B02151/01
i PN-87/B02151/02). Niektóre podobszary wyodrębniłem przez generalizację wyróŜnionych
tam obszarów. Podobszarom wskazanym w tab. 4 przypisałem wartości punktowe.
Odpowiadają one wagom dopuszczalnych dla nich poziomów hałasu, wyliczonym na
podstawie dopuszczalnych wartości określonych we wskazanych normach.
54
Tabela 4
Wartości podobszarów codziennego pobytu człowieka przyjęte arbitralnie
L.p.
Kategoria waloru
Wartość
Podobszary:
1 uzdrowiskowo-sanatoryjne (uzdrowiska wraz z ich strefami ochronnymi, sanatoria, ośrodki wypoczynkowe, domki letniskowe - wszystkie obiekty z ewentualnymi przyległymi do nich parkami)
1,0
2 szpitali, ośrodków zdrowia lub zakładów opieki (nad ludźmi przewlekle chorymi, rencistami, specjalnych)
1,0
3 wielogodzinnego pobytu dzieci i młodzieŜy (domy dziecka, szkoły, zakłady opiekuńcze)
0,8
4 mieszkalne rozproszone (o małej intensywności zabudowy i zabudowy zagrodowej, hotele, klasztory)
0,7
5 mieszkalne skupione (o wysokiej intensywności zabudowy - zabudowa zwarta lub gęsta wielorodzinna oraz gęsta jednorodzinna)
0,6
6 handlowo-usługowo-przemysłowe (waŜniejsze budynki uŜyteczności publicznej poza wymienionymi pod l.p. 1-4, tereny przemysłowo-składowe)
0,5
Źródło: R. Skrzypczak (2000) w nawiązaniu do PN-87/B02151/01 i PN-87/B02151/02
b) metoda określania wartości okresowych miejsc pobytu człowieka
Okresowy pobyt ludzi wiąŜe się bezpośrednio z funkcją turystyczną podobszarów.
Pobyt okresowy rozproszony terytorialnie
Podobszary charakteryzujące się okresowym i rozproszonym terytorialnie pobytem
ludzi są umownie wielkopowierzchniowymi. Proponuję, aby ich wartość turystyczną (WT/W)
obliczać stosując wzór:
2
8,0/
rWT
wW
+= (15)
55
Poszczególne symbole oznaczają:
0,8 - wartość odpowiadająca wadze wyliczonej na podstawie poziomu hałasu,
dopuszczonego w polskich normach PN-87/B02151/01 i PN-87/B02151/02 dla
obszarów wypoczynkowo-rekreacyjnych poza miastem oraz dla obiektów
wielogodzinnego pobytu dzieci i młodzieŜy;
wr - waga podobszaru uzaleŜniona od jego rangi:
1,00 pkt - podobszar o znaczeniu międzynarodowym, szczególnie atrakcyjny;
0,95 pkt - krajowym, bardzo atrakcyjny;
0,90 pkt - regionalnym, atrakcyjny;
0,85 pkt - lokalnym, mniej atrakcyjny.
Nazwy rang podobszarów i związana z nimi atrakcyjność dla turystyki pobytowej
lub wędrownej nawiązują do klasyfikacji A. Jackowskiego i J. Warszyńskiej (1979 a).
W tabeli 5 zestawiłem kategorie walorów związane z okresowym pobytem człowieka,
definiujące kolejne podobszary. Podałem teŜ ich wartości WT/W wynikające ze wzoru (15).
Tabela 5
Wartości podobszarów okresowego pobytu człowieka
— umownie wielkopowierzchniowych
L.p.
Kategoria waloru
Wartość WT/W
wg wzoru (15)
Podobszary:
1a szczególnie atrakcyjne dla turystyki pobytowej 0,900
1b bardzo atrakcyjne dla turystyki pobytowej 0,875
1c atrakcyjne dla turystyki pobytowej 0,850
2a szczególnie atrakcyjne dla turystyki wędrownej 0,900
2b bardzo atrakcyjne dla turystyki wędrownej 0,875
2c atrakcyjne dla turystyki wędrownej 0,850
3 atrakcyjne dla codziennej rekreacji lub wypoczynku świąteczno-weekendowego
0,825
Źródło: R. Skrzypczak (2000) w nawiązaniu do A. Jackowskiego i J. Warszyńskiej (1979)
56
Pobyt okresowy skupiony terytorialnie
Podobszary charakteryzujące się okresowym i skupionym terytorialnie pobytem ludzi
są umownie małopowierzchniowymi. Związane są z krajoznawczo-wypoczynkową rangą
poszczególnych miejscowości. Proponuję, aby przyjąć iŜ wyznaczają je granice
administracyjne tych miejscowości; z pominięciem ewentualnych duŜych terenów
przemysłowych. Ich wartość turystyczną (WT/M) proponuję wyliczać według wzoru:
625,4//31/
/ZrmrT
MT
wwWW
++= − (16)
Poszczególne symbole oznaczają:
WT/1-3 - sumaryczna wartość podobszarów wielkopowierzchniowych, w których mieści
się analizowany podobszar małopowierzchniowy (miejscowość);
wr/m - waga miejscowości krajoznawczo-wypoczynkowej lub wypoczynkowej
(analogicznie jak wr we wzorze (15)), w zaleŜności od jej znaczenia:
1,00 pkt - miejscowość o znaczeni międzynarodowym,
0,95 pkt - krajowym,
0,90 pkt - regionalnym,
0,85 pkt - lokalnym;
wr/Z - waga miejscowości, ze względu na przyporządkowanie jej zabytkowych
obiektów architektury i/lub etnografii grupom określającym ich rangę
konserwatorską (Kowalski, Mileska 1994):
1,00 pkt - obiekty zabytkowe grupy „0”, ranga międzynarodowa,
0,95 pkt – „I”, krajowa,
0,90 pkt – „II”, regionalna;
4,625 - maksymalna sumaryczna wartość podobszaru z miejscowością krajoznawczo
-wypoczynkową.
Wartość 4,625 oznacza miejscowość o znaczeniu międzynarodowym (wr/m=1,0 pkt)
z zabytkowymi obiektami (lub obiektem) grupy „0” (wr/Z=1,0 pkt). Stanowi ona fragment
podobszarów: szczególnie atrakcyjnego dla turystyki pobytowej (0,9 pkt), szczególnie
atrakcyjnego dla turystyki wędrownej (0,9 pkt), oraz atrakcyjnego dla codziennej rekreacji
lub wypoczynku świąteczno-weekendowego (0,825 pkt).
57
ROZDZIAŁ III. ZASTOSOWANIE METODYKI WALORYZACJI TER ENU
W WYBRANYCH MAKROREGIONACH
3.1. Uzasadnienie wyboru obszarów w makroregionach dla testowania metodyki
waloryzacji terenu
Metodyka waloryzacji terenu dla potrzeb ekorozwoju nawiązuje do konstytucyjnej
zasady zrównowaŜonego rozwoju. Metodyka ma być pomocną w planowaniu ładu
przestrzennego dowolnych obszarów kraju.
Metodyka waloryzacji stanowi wstępną wersję metodyki waloryzacji terenu dla
potrzeb ekorozwoju. Integralnym elementem metodyki waloryzacji są metody pomocnicze,
opisane w rozdz. 2.2. Zgodnie z metodyką, analizowane obszary naleŜy pokryć siecią
podobszarów „n” - przylegających do siebie pól obliczeniowych. Metody pomocnicze
umoŜliwi ą określenie wartości kategorii walorów środowiska występujących w polach.
Metodyka waloryzacji umoŜliwia porównywanie pól obliczeniowych. Pozwala bowiem
kumulować wartości tych kategorii walorów środowiska, które opisują podobszary „n”
i odnosi je do skumulowanej wartości maksymalnej takiego podobszaru.
Test metodyki waloryzacji zostanie przeprowadzony dla dwóch obszarów. Obejmie on
określenie i graficzną prezentację wartości podobszarów „n” , odrębnie dla kaŜdego obszaru.
Wybór obszarów uwzględnia dwie przesłanki. Pierwsza, to występowanie szerokiego
spektrum kategorii walorów środowiska, w tym o najwyŜszych wartościach w kraju. Druga,
to potrzeba zilustrowania w kolejnych rozdziałach pracy zalet aplikacyjnej wersji metodyki
waloryzacji terenu dla potrzeb ekorozwoju. Wykazania jej przydatności w strategicznych
pracach studialnych, dotyczących rozwiązywania konfliktów: walory środowiska - degradacja
tych walorów w skutek presji.
Czynnikami presji w środowisku, istotnymi, są uciąŜliwości komunikacyjne. WiąŜą się
one z lokalizacją i eksploatacją sieci drogowej. Na tle innych źródeł presji spektrum
uciąŜliwości komunikacyjnych ma cechy uniwersalne. Uznałem zatem, Ŝe druga przesłanka
wyboru obszarów musi jednocześnie dotyczyć takich rejonów kraju, w których rozbudowa
sieci drogowej jest sprawą szczególnie naglącą. Wymagają one studium strategicznego dla
prawidłowego planowania w nich ładu przestrzennego.
Wybrałem dwa odrębne makroregiony a w nich obszary: krakowski i skierniewicki.
58
Obszar krakowski
Obszar krakowski został wyznaczony promieniem o długości 25 km. Zakreśliłem go
wokół aglomeracji krakowskiej z punktu połoŜonego u ujścia rzeki Białuchy do Wisły.
(Górny bieg Białuchy bardziej znany jest jako rzeka Prądnik). Z rozwaŜań wyłączyłem
miejską część aglomeracji o zwartej zabudowie. Zgodnie z sugestiami autorów norm hałasu
komunikacyjnego, tereny takie wymagają odrębnego traktowania. Występują tam specyficzne
problemy komunikacyjno-transportowe. Są one typowe dla aglomeracji zamieszkałych przez
co najmniej 150 tys. osób. Z rozwaŜań wyłączyłem takŜe czaszę zbiornika wód
powierzchniowych w Dobczycach.
Obszar krakowski obejmuje pow. ok. 1,5 tys. km2. Na tle kraju odznacza się on duŜym
nagromadzeniem róŜnych kategorii walorów środowiska, przy tym cennych. Pozwoli to
dobrze zaprezentować przydatność metodyki. Bardzo waŜne jest bowiem harmonizowanie
rozwoju miasta z wymogami ochrony walorów środowiska wokół niego. Tym bardziej, Ŝe
Kraków jest i będzie powodem generowania w środowisku silnej presji z roŜnych źródeł.
Wynika to z racji jego wielorakich funkcji wewnętrznych i zewnętrznych Szczególnie,
związanych z dostępnością komunikacyjną, konieczną dla tej metropolii. Związanych takŜe
z komunikacyjnymi funkcjami tranzytowymi stolicy woj. małopolskiego.
Obszar skierniewicki
Obszar skierniewicki obejmuje rozległe tereny centralnej Polski pomiędzy wielkimi
aglomeracjami Warszawy i Łodzi. Granice obszaru wyznaczyłem tak, aby w przybliŜeniu
miał on kształt kwadratu i obejmował:
• fragment najcenniejszego spośród głównych zbiorników wód podziemnych w Polsce
(GZWP nr 401),
• fragment biocentrum o randze międzynarodowej naleŜącego do systemu ECONET-PL
(biocentrum Puszcza Kampinowska),
• węzeł autostradowy „Stryków” (potocznie - główny autostradowy węzeł Polski).
W rzeczywistości, wybrany obszar jest prostokątem (podstawa 56 km, wysokość 62,5 km,
pow. 3,5 tys. km2).
Walory środowiska obszaru skierniewickiego wydają się być podobne do znanych
z przewaŜającej części naszego kraju. Pozornie są one znacznie mniej atrakcyjne niŜ
59
w obszarze krakowskim. Okazuje się jednak, Ŝe i tutaj ich nagromadzenie nie jest małe.
Z pomocą metodyki waloryzacji wykaŜę iŜ wartość niektórych podobszarów bywa nawet
wyŜsza niŜ w obszarze krakowskim.
Obszar skierniewicki to bardzo waŜny fragment kraju dla przyszłej podstawowej sieci
drogowej i kolejowej centralnej Polski oraz dla europejskich sieci komunikacyjnych TINA.
Będą tu przebiegały autostrady A-1, A-2 (rozwaŜane są dwa warianty), A-8 i droga szybkiego
ruchu, tzw. Via Baltica. W obszarze skierniewickim część Via Baltici będzie jednocześnie
fragmentem zewnętrznej obwodnicy Warszawy. Wymienione drogi (za wyjątkiem A-8)
przetną się w węźle „Stryków” w pobliŜu Łodzi.
Przez obszar skierniewicki przebiega II Korytarz kolejowy europejskiej sieci TINA
i związana z nim obwodnica kolejowa Warszawy (w obrębie istniejącej sieci). Nie
zrezygnowano jeszcze ostatecznie z budowy tutaj takŜe superszybkiej kolei pasaŜerskiej
TGV, łączącej m.in. Łódź z Warszawą (rozpatrywano dwie wersje jej przebiegu przez obszar
skierniewicki). W planach jest teŜ budowa nowego fragmentu krajowej magistrali kolejowej
łączącej Warszawę z północną częścią kraju.
3.2. Wyodrębnianie podobszarów w makroregionach dla testowania metod
określania wartości komponentów środowiska - ogólne uwagi metodyczne
Tok postępowania przy waloryzowaniu dowolnego analizowanego obszaru
rozpoczyna się od wskazania na mapie topograficznej przestrzennych zasięgów podobszarów.
Charakteryzują je kolejne kategorie walorów środowiska (w ramach poszczególnych typów
tych walorów).
Prace prowadzi się wykorzystując technikę cyfrową. W tym celu naleŜy zeskanować
fragment mapy topograficznej (mapy źródłowej) obejmujący analizowany obszar. Jeśli nie
mieści się on na jednym arkuszu mapy trzeba zadbać o staranne przyleganie do siebie
pozostałych skanowanych arkuszy. Stosując program CADRaster Pro usuwa się błędy
powstałe przy skanowaniu4. Uzyskuje się jednolity obraz, tzw. raster podkładu
topograficznego. Po zaimportowaniu go do programu MapInfo Professional, moŜna podjąć
dalszą pracę 5.
4 Przy realizacji niniejszej pracy skorzystałem z pomocy dr. D. Grodeckiego, który uŜył programu CADRaster Pro wer. 4.5, ale moŜna skorzystać z nowszych wersji programu. 5 W tym i następnych etapach niniejszej pracy uŜyłem programu MapInfo Professional wer. 4.1 (dla obszaru krakowskiego) i wer. 6.5 (dla obszaru skierniewickiego), ale moŜna skorzystać z nowszych wersji programu.
60
Jako mapę źródłową polecam arkusze „Mapy topograficznej Polski” w skali 1:100 000
(wydanie turystyczne). Opracował je Oddział Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska
Polskiego wraz z Państwowym Przedsiębiorstwem Geodezyjno-Kartograficznym oraz
Wojskowym Zakładem Kartograficznym. Arkusze zaczęto wydawać w latach 90-tych
ubiegłego wieku. MoŜna skorzystać z arkuszy innych map topograficznych o tej samej skali,
skali 1:50 000, lub ewentualnie 1:25 000. Wydawano je nieco później.
Pracując w programie MapInfo Professional, do odrębnych warstw tematycznych
naleŜy przenieść interesujące nas obiekty graficzne. Kopiuje się je z rastra podkładu
topograficznego lub przenosi z innych źródłowych materiałów kartograficznych.
Szczegółowe informacje o tych materiałach zostaną podane w następnym rozdziale. Zalecam
tzw. ręczne przenoszenie poszczególnych obiektów. Polega ono na rysowaniu ich granic
w danej warstwie tematycznej, przy jednoczesnym identyfikowaniu szczegółów
topograficznych widocznych w materiałach źródłowych z odpowiednimi szczegółami na
podglądzie rastra.
Niektóre interesujące nas obiekty graficzne mogły zostać zarchiwizowane w systemie
cyfrowym przy okazji wykonywania jakiś innych, wcześniejszych prac. Nie wykluczone, Ŝe
jako odrębne warstwy tematyczne. MoŜna starać się o ich udostępnienie, a następnie
zaimportować je jako gotowe warstwy tematyczne. Nie moŜna tego robić bez sprawdzenia
czy uzyskany obraz odpowiada źródłowemu (identyfikacja szczegółów topograficznych).
Część obiektów graficznych bezpośrednio zdefiniuje przestrzennie podobszary,
w których występują kolejne kategorie walorów środowiska. Inne podobszary moŜna będzie
wyodrębnić dopiero po złoŜeniu dwóch lub więcej obiektów graficznych wybranych
z materiałów źródłowych, lub drogą eliminacji niektórych obiektów z większych obiektów
roboczych.
Zdefiniowanym przestrzennie podobszarom (zbiorom graficznym) nadaje się nazwy
(nazwy plików roboczych). KaŜdemu z obiektów, tworzących zbiory graficzne,
przyporządkowuje się wartość. Określa się ją posługując się odpowiednią metodyką
pomocniczą, właściwą dla specyfiki podobszaru. Metodyki pomocnicze opisałem
w rozdz. 2.2. Nazwane zbiory graficzne naleŜy następnie przygotować do prowadzenia
operacji matematycznych. Stąd, zbiory róŜniące się wartościami muszą utworzyć odrębne
warstwy tematyczne. Stąd teŜ istotnym elementem proponowanej metodyki jest siatka
obliczeniowa, będąca matrycą kwadratów o rzeczywistym boku równym 100 m
(podobszarów „n” ). Generuje się ją w programie AUTOCad Map i importuje do programu
61
MapInfo Professional6. UŜywając go, zapytaniami SQL wybiera się pola siatek, tj. zbiory
podobszarów „n” . Odzwierciedlą one i ujednolicą utworzone zbiory graficzne. Powstaną w
ten sposób graficzne kwantyfikatory. Dzięki nim program umoŜliwi jednoznaczne powiązanie
treści graficznej z odpowiednimi danymi tabelarycznymi (rekordami cyfrowej bazy danych).
UmoŜliwi takŜe operacje łączenia zbiorów oraz agregacji i wyboru danych.
W bazie cyfrowej zestawia się dane o wartości kaŜdego podobszaru „n” . W bazie
zostaną zawarte równieŜ dane o wagach spodziewanych uciąŜliwości, pochodzących od
jakiegoś analizowanego źródła. Odniesie się je do odpowiednich podobszarów „n” .
Program MapInfo Professional umoŜliwia generowanie map tematycznych w szerokim
zakresie skal. ZaleŜnie od naszych potrzeb moŜna w tym celu skorzystać bezpośrednio
z utworzonych w nim zbiorów graficznych. MoŜna teŜ skorzystać z wybranych graficznych
kwantyfikatorów, odpowiednio połączonych lub zagregowanych.
3.3. Dobór materiałów kartograficznych i graficzna prezentacja podobszarów
w obrębie makroregionów
Niektóre podobszary są zbiorami obiektów graficznych wyodrębnianych bezpośrednio
z kartograficznych materiałów źródłowych. Inne naleŜy utworzyć z obiektów graficznych
tworzących podobszary robocze. Podobszary robocze są takimi, z których trzeba usunąć
zawierające się w nich podobszary charakteryzujące inne kategorie walorów. Z tego powodu,
sposób tworzenia podobszarów zostanie opisany w nieco innym układzie chronologicznym
niŜ opis metodyk pomocniczych prezentowany w rozdz. 2.2. Wyodrębnianie podobszarów
z walorami typu produkcyjnego (rolno-leśnymi) zostanie opisane jako ostatnie.
3.3.1. Podobszary z walorami ekologicznymi
Wyodrębnienie w dowolnym analizowanym obszarze podobszarów z walorami typu
ekologicznego wymaga skorzystania z następujących dokumentów źródłowych:
[1] mapy „Ostoje przyrody w Polsce” 1:750 000 (Dyduch-Falniowska i in. 1999);
[2] mapy nr 6 sieci ECONET-PL 1:500 000 (Liro [red.], Szacki [red.] i in. 1995);
6 Skorzystałem z pomocy dr. D. Grodeckiego, który uŜył programu AUTOCad wer. 2.0, ale moŜna posłuŜyć się inną wersją programu.
62
[3] „Mapy topograficznej Polski” (wydania turystycznego) 1:100 000. W latach
90-tych XX w. kolejne arkusze mapy wydały wspólnie Oddział Topograficzny
Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno
-Kartograficzne oraz Wojskowy Zakład Kartograficzny;
[4] mapy „Ochrony krajobrazu” wg K. i J. Kamienieckich (1989), opracowanej
w ramach CPBP 04.10. Stanowi ona tło map 1:500 000 wydanych przez
Państwowy Instytut Geologiczny w 1989 r. - „Regionalizacji eksploatacji
surowców mineralnych na tle warunków środowiskowych” i „Mapy przeobraŜeń
hydrogeologicznych pod wpływem działalności górnictwa w Polsce na tle
warunków środowiskowych”.
Wskazane jest korzystanie takŜe z innych dokumentów, zwłaszcza o dokładniejszych skalach.
W przypadku obszaru skierniewickiego skorzystałem z danych:
[5] „Studium zagospodarowania przestrzennego woj. skierniewickiego” z 1996 r.
(materiały niepublikowane byłego Wojewódzkiego Biura Urbanistycznego);
[6] archiwalnych map 1:100 000 Urzędu Wojewódzkiego w Skierniewicach (byłego):
„Inwentaryzacji zasobów przyrody województwa skierniewickiego”
i „Inwentaryzacji zasobów kulturowych województwa skierniewickiego”. Mapy
wykonano w 1997 r. Udostępnił je prof. S. Kozłowski;
[7] mapy ekologicznej I. Głowackiej i in. z 1998 r. (bez skali). Wykonano ją
w opracowaniu „ZrównowaŜony rozwój (ekorozwój) woj. skierniewickiego
(analiza stanu – prognoza – program). Etap I.”, w ramach zadania 2. „Opracowanie
mapy ekologicznej – wyznaczenie obszarów o najwyŜszej róŜnorodności
biologicznej”;
[8] informacji zawartych na załącznikach graficznych B. Króla i in. z 1998 r.
Wykonano je w Etapie I opracowania „ZrównowaŜony rozwój (ekorozwój)
woj. skierniewickiego (analiza stanu – prognoza – program)”, w ramach zadania 3.
„Uwarunkowania rozwoju wynikające z powiązań regionalnych, przyrodniczych,
infrastrukturalnych, administracyjnych i przestrzennych”.
Wyodrębnianie podobszarów z walorami typu ekologicznego naleŜy rozpocząć od
utworzenia trzech roboczych warstw tematycznych mapy cyfrowej. Zalecam tzw. ręczne
przenoszenie do nich poszczególnych obiektów graficznych, opisane w rozdz. 4.
63
Do pierwszej warstwy roboczej naleŜy przenieść ostoje przyrody. Ich właściwe
umiejscowienie na tle rastra podkładu topograficznego ułatwiają pokazane w nim granice
parków narodowych i krajobrazowych. Raster ten jest jednocześnie dokumentem [3].
W dokumencie [1] granice parków są mniej precyzyjne, gdyŜ jego skala jest większa.
Lokalizacje ostoi przyrody pokazano w dokumencie [1] w odniesieniu do tych granic.
W przypadku ostoi o powierzchniach >100 ha pokazano naturalne granice. W innych
przypadkach lokalizację ostoi określono symbolem punktowym (kółkiem). Czasem, granice
ostoi pokrywają się z granicami parków (przynajmniej częściowo). Ujawnia to wówczas
jedynie symbol ostoi umieszczony w dokumencie [1]. Odsyła on do dokładniejszej
informacji, zawartej w bazie danych systemu CORINE biotopes. Stanowi ona obszerny
tabelaryczny komentarz do tego dokumentu. Wśród innych danych wskazano tam wielkości
powierzchni ostoi. Dodatkowym tłem dokumentu [1] są dane o pokryciu terenu. Pochodzą
one z systemu CORINE Land Cover. To tło moŜna w duŜym stopniu identyfikować
z odpowiadającą mu treścią topograficzną dokumentu [3] (rastra). W przypadku obszaru
skierniewickiego dodatkowo skorzystałem z dokumentów [7] i [8].
Drugą roboczą warstwę tematyczną mapy cyfrowej utworzą elementy systemu
ECONET-PL z pominięciem zawierających się w nich ostoi systemu CORINE biotopes.
Elementy systemu ECONET-PL prezentuje dokument [2]. W duŜej mierze powstał on
zapewne na podstawie dokumentu [4], który pokazuje elementy Wielkoprzestrzennego
Systemu Obszarów Chronionych (WSOCh) według stanu z końca lat 80-tych XX w.,
wówczas zatwierdzone lub projektowane. Wskazuje na to sytuacja występująca w obszarze
krakowskim. Elementy o najwyŜszej randze ochronnej, pokazane w dokumencie [4], w istocie
są tam biocentrami utworzonych później obszarów węzłowych sieci ECONET-PL [2].
Dokument [3] (raster), precyzyjniejszy od dokumentów [2] i [4], zawiera informacje m.in.
o lokalizacji parków narodowych, parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody,
tj. elementów czasem toŜsamych z elementami obu systemów. Konfrontacja dokumentów
[2], [3] i [4] znacznie ułatwia tworzenie omawianej warstwy. W przypadku obszaru
skierniewickiego skorzystałem dodatkowo z informacji zawartych w dokumentach [7] i [8].
NaleŜy pamiętać o usunięciu z obrębu elementów systemu ECONET-PL powierzchni
odpowiadających ostojom systemu CORINE biotopes.
Trzecią roboczą warstwę tematyczną utworzą inne obiekty chroniące walory
ekologiczne. Są bowiem zlokalizowane poza ostojami przyrody systemu CORINE biotopes
i poza siecią systemu ECONET-PL. Są nimi zatwierdzone elementy Wielkoprzestrzennego
Systemu Obszarów Chronionych (WSOCh), w całości lub częściowo, prezentowane
64
w dokumencie [4]. Dotyczy to parków narodowych, parków krajobrazowych, stref
ochronnych parków krajobrazowych oraz obszarów chronionego krajobrazu. Obiektami
trzeciej warstwy tematycznej są takŜe rezerwaty przyrody, pomniki przyrody i parki
zabytkowe, pokazane w dokumencie [3]. Chodzi o obiekty zlokalizowane poza elementami
tych trzech systemów oraz w obrębie projektowanych elementów WSOCh poza siecią
ECONET-PL. W przypadku obszaru skierniewickiego skorzystałem z dokładniejszej ich
prezentacji w dokumencie [6]. Skorzystałem takŜe z dokumentu [5], szczególnie
w odniesieniu do elementów WSOCh.
***
Przykładowe efekty graficzne złoŜenia obiektów w jedną całość, odpowiednio
oznaczonych kolorami, ilustrują „Mapa walorów ekologicznych w krakowskim obszarze
modelowym” i „Mapa walorów ekologicznych w skierniewickim obszarze modelowym”.
3.2.2. Podobszary z walorami wodnymi (uŜytkowymi)
a) podobszary stref ochrony wód mineralnych
W ostatnich latach problemy związane z wodami leczniczymi sensu lato,
wyróŜnianymi wśród wód mineralnych, są prawnie porządkowane. Czyni się to w odniesieniu
do nowego Prawa Geologicznego i Górniczego. Przewiduje ono m.in. wyznaczanie stref
ochrony bezpośredniej ujęć, zwykle o niewielkich powierzchniach. Czasem jednak
koniecznym byłoby wyznaczanie stref ochrony o większych powierzchniach. Szczególnie,
gdy istnieje niebezpieczeństwo obniŜenia jakości wód leczniczych sensu lato w skutek
infiltracji zanieczyszczeń. Proponuję, aby za strefy ochrony przyjąć wówczas obszary
zasilania wód.
Typy chemiczne i miejsca występowania wód leczniczych, z prawnego punktu
widzenia sensu stricte, wskazane były w Rozporządzeniach Prezesa Rady Ministrów z 1994 r.
i/lub 2001 r. Niektóre z wymienianych tam wód znane są od dawna. Jednak nie zawsze
dokumentowano obszary ich zasilania. Zgodnie z przepisami wykonawczymi do Prawa
Geologicznego i Górniczego z 1994 r., taki wymóg od 2002 r. stawiany jest przy
dokumentowaniu nowych złóŜ wód wykazujących właściwości lecznicze (kategoria prawna
wód wprowadzona tymi przepisami).
Kartograficzny obraz stref ochrony wód mineralnych, dla kaŜdego zbiornika naleŜy
przenieść do odrębnej warstwy tematycznej.
65
7
8a
9b
10
8b
9a KRAKÓW
5b
6a
6b
W KRAKOWSKIMOBSZARZE MODELOWYM
Opracowanie: R. Skrzypczak(na podstawie mapy 1 D. Grodeckiego i in. 2000)
MAPA WALORÓWEKOLOGICZNYCH
,11
442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd
442bb
442aa442aa442aa442aa442aa442aa442aa442aa442aa
442442442442442442442442442
442v
442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd
442442442442442442442442442
4b
586586586586586586586586586
572
4a
3a
3b
2b
1b
1c
2a
2c
1a 5a
WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisła
K R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó W
ZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyce
572572572572572572572572572
562562562562562562562562562
WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisła
,
586586586586586586586586586
442cc442cc442cc442cc442cc442cc442cc442cc442cc
442bb442bb442bb442bb442bb442bb442bb442bb442bb
442442442442442442442442442
586586586586586586586586586
442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd442dd
442y442y442y442y442y442y442y442y442y Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
442442442442442442442442442442t442t442t442t442t442t442t442t442t 442w442w442w442w442w442w442w442w442w
442x442x442x442x442x442x442x442x442x
442u442u442u442u442u442u442u442u442u
442aa442aa442aa442aa442aa442aa442aa442aa442aa
442s442s442s442s442s442s442s442s442s
442v442v442v442v442v442v442v442v442v
66
Mapa walorów ekologicznych w krakowskim obszarze modelowym
(nowa wersja graficzna mapy D. Grodeckiego i in. 2000 – mapy 1, opracowanej na podstawie danych: A. Liro [red.] oraz J. Szackiego [red.] i in. 1995, Arkuszy [M-34-61/62, M-34-63/64, M-34-73/74, M-34-75/76] mapy... 1997, A. Falniowskiej-Dyduch i in. 1999)
Legenda
Lokalizacja ostoi systemu CORINE biotopes na tle elementów systemu ECONET-PL: 1a – ostoja kompleksowa nr 442 w biocentrum o randze międzynarodowej; 1b – ostoja cząstkowa o powierzchni ponad 100 ha w biocentrum o randze międzynarodowej, numer ostoi; 1c – ostoja cząstkowa o powierzchni do 100 ha w biocentrum o randze międzynarodowej, numer ostoi; 2a – ostoja kompleksowa w biocentrum o randze krajowej, numer ostoi; 2b – ostoja cząstkowa o powierzchni ponad 100 ha w biocentrum o randze krajowej, numer ostoi; 2c – ostoja cząstkowa o powierzchni do 100 ha w biocentrum o randze krajowej, numer ostoi; 3a – bufor ostoi kompleksowej w biocentrum o randze krajowej, numer ostoi; 3b – bufor ostoi cząstkowej o powierzchni ponad 100 ha w biocentrum o randze krajowej, numer ostoi; 4a – ostoja o powierzchni ponad 100 ha poza elementami systemu ECONET-PL, numer ostoi; 4b – ostoja o powierzchni do 100 ha poza elementami systemu ECONET-PL, numer ostoi.
Lokalizacja elementów systemu ECONET-PL poza ostojami systemu CORINE biotopes:
5a – biocentrum o randze krajowej; 5b – bufor biocentrum o randze krajowej; 6a – korytarz ekologiczny o randze międzynarodowej; 6b – korytarz ekologiczny o randze krajowej.
Lokalizacja projektowanych elementów wielkoprzestrzennego systemu obszarów chronionych (WSOCh) – poza ostojami systemu CORINE biotopes i elementami systemu ECONET-PL:
7 – obszar chronionego krajobrazu. Lokalizacja mniejszych obiektów prawnie chronionych poza ostojami systemu CORINE biotopes oraz elementami systemu ECONET-PL:
8a – rezerwat przyrody o powierzchni powyŜej 100 ha; 8b – mniejszy rezerwat, pomnik przyrody lub zabytkowy park.
Podobszary pominięte w analizie:
9a – zabudowa miejska Krakowa (zwarta); 9b – sztuczny Zbiornik Dobczyce.
Wybrane elementy topograficzne:
10 – rzeka; 11 – miejsce z którego zakreślono 25 km promień krakowskiego obszaru modelowego.
67
68
Mapa walorów ekologicznych w skierniewickim obszarze modelowym
(opracowano na podstawie danych: Arkusza [M-34-137/138] mapy... 1994, Arkusza [M-34-3/4] mapy... 1996, Studium... 1996, Archiwalnych map... 1997, Arkuszy [M-34-5/6 i M-34-135/136] mapy... 1997, I. Głowackiej i in. 1998, B. Króla i in. 1998, A. Falniowskiej-Dyduch i in. 1999)
Legenda
Lokalizacja ostoi systemu CORINE biotopes na tle elementów systemu ECONET-PL:
1a – w biocentrach o randze międzynarodowej, numer ostoi; 1b – w biocentrach o randze krajowej, numer ostoi; 1c – w buforach biocentrów o randze krajowej, numer ostoi; 1d – w korytarzach ekologicznych o randze krajowej, numer ostoi; 1e – poza elementami systemu ECONET-PL.
Lokalizacja elementów systemu ECONET-PL poza ostojami systemu CORINE biotopes:
2a – biocentra o randze międzynarodowej; 2b – biocentra o randze krajowej; 2c – bufory biocentrów o randze międzynarodowej; 2d – bufory biocentrów o randze krajowej; 2e – korytarze ekologiczne o randze krajowej.
Lokalizacja elementów wielkoprzestrzennego systemu obszarów chronionych - WSOCh (istniejących i projektowanych) – poza ostojami systemu CORINE biotopes i elementami systemu ECONET-PL:
3a – parki krajobrazowe; 3b – otuliny parków narodowych lub krajobrazowych; 3c – obszary chronionego krajobrazu.
Lokalizacja mniejszych obiektów prawnie chronionych poza ostojami systemu CORINE biotopes oraz elementami systemu ECONET-PL:
4a – zespoły przyrodniczo-krajobrazowe; 4b – rezerwaty przyrody; 4c – zabytkowe parki lub aleje wpisane do rejestru zabytków; 4d,e – pomniki przyrody (d- pojedyncze drzewa lub grupy drzew, e – głazy narzutowe); 4f – uŜytki ekologiczne.
Wybrane elementy topograficzne:
5 – zabudowa zwarta i rozproszona większych miast; 6 – główne rzeki.
69
W odniesieniu do wód leczniczych (prawnie sensu stricte), naleŜy skorzystać
z dokumentacji obszarów zasilania tych wód. Jeśli ich nie wykonano, to przynajmniej
z materiałów kartograficznych dokumentujących obszary górnicze, zatwierdzone dla ich
eksploatacji. W przypadku obszaru krakowskiego skorzystałem z „Mapy sytuacyjno
-wysokościowej w skali 1:10 000” z 1996 r., na której zaznaczono granice obszaru
górniczego „Swoszowice”. Udostępniła ją I. Józefko ze spółki z o.o. „Geoprofil” w
Krakowie.
Wody wykazujące właściwości lecznicze dokumentowane są z myślą o przyszłym
uzyskaniu prawnego statusu wód leczniczych. Jeśli zagraŜa im zanieczyszczenie, przy
tworzeniu warstwy tematycznej naleŜy skorzystać z informacji o ich udokumentowanych
obszarach zasilania.
Wody lecznicze sensu lato bywają eksploatowane pomimo braku zatwierdzonego
obszaru górniczego i/lub udokumentowanego obszaru ich zasilania. Jeśli istnieje
niebezpieczeństwo ich zanieczyszczania w obrębie obszaru zasilania, to do warstwy
tematycznej naleŜy przenieść granice jego przypuszczalnego zasięgu.
Zalecam ręczne przenoszenie poszczególnych obiektów z jednoczesną identyfikacją
szczegółów topograficznych występujących w materiałach źródłowych ze szczegółami na
rastrze podkładu topograficznego.
b) podobszary stref ochrony słodkich wód podziemnych
Regionalne strefy ochrony słodkich wód podziemnych wyznacza się dla kaŜdego
zbiornika wymagającego takiej ochrony. NaleŜy wskazać je odrębnie, niezaleŜnie od ilości
zbiorników występujących w przekroju pionowym analizowanego obszaru. NiezaleŜnie takŜe
od stopnia łączności hydraulicznej pomiędzy zbiornikami. W tym celu naleŜy skorzystać
z następujących dokumentów źródłowych:
[1] „Mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce
wymagających szczególnej ochrony” 1:500 000, pod red. A.S. Kleczkowskiego.
W 1990 r. wydał ją Instytut Hydrogeologii i Geologii InŜynierskiej AGH
w Krakowie;
[2] „3. Mapy waloryzacji i ochrony wód podziemnych” 1:500 000. Opracował ją
B. Paczyński przy współpracy I. Wodzińskiej w 1994 r. Mapę wydał w 1995 r.
Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, w ramach „Atlasu
Hydrogeologicznego Polski” pod red. naukową B. Paczyńskiego.
70
Charakterystyczne szczegóły topograficzne są wskazówką w ręcznym przenoszeniu
zarysów obszarów i stref ochronnych z dokumentów [1] i [2] do warstw tematycznych.
Podkład topograficzny obu wymienionych dokumentów jest dość ubogi w te szczegóły.
Pomimo tego, odnajdując je na rastrze podkładu topograficznego, zadanie to moŜna wykonać
poprawnie. MoŜna teŜ próbować dotrzeć do dokładniejszych danych. Zawierają je robocze
materiały kartograficzne obu wskazanych dokumentów. UŜywano w nich podkładów
topograficznych w skalach 1:50 000 lub 1:100 000. W przyszłości trzeba będzie korzystać
z aktualizacji granic interesujących nas obiektów, prezentowanych przy tym precyzyjniej
(jeśli dla analizowanego obszaru omawiane obiekty zostaną udokumentowane).
c) podobszary stref ochrony ujęć wód powierzchniowych
Wyznaczanie omawianych podobszarów rozpoczyna się od odnalezienia informacji
o lokalizacji ujęć wód powierzchniowych w analizowanym obszarze. NaleŜy przy tym
uwzględnić niektóre ujęcia poza nim. Dotyczy to wyłącznie tych ujęć, których zlewnie sięgają
takŜe w analizowany obszar. Potrzebne informacje moŜna uzyskać w Wojewódzkich
Inspektoratach Ochrony Środowiska. Czasem zawierają je publikowane przez nie raporty.
Wskazywane w nich lokalizacje ujęć nie zawsze są precyzyjne. Wówczas dane z raportu
najlepiej skonfrontować w terenie.
W przypadku obszaru krakowskiego skorzystałem z „Raportu o stanie środowiska
w 1998 roku na obszarze województwa małopolskiego”. Raport wydał WIOŚ w Krakowie,
w 1999 r., w ramach Biblioteki Monitoringu Środowiska Inspekcji Ochrony Środowiska.
W przypadku obszaru skierniewickiego skorzystałem z „Raportu o stanie środowiska
w województwie łódzkim w 1999 roku”. Raport wydały w 2000 r. wspólnie WIOŚ w Łodzi,
Wydział Ochrony Środowiska Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego oraz Wojewódzki Fundusz
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi, w ramach Biblioteki Monitoringu
Środowiska IOŚ.
Miejsca występowania poszczególnych ujęć wód powierzchniowych moŜna dość
łatwo odnaleźć na podglądzie rastra podkładu topograficznego. NaleŜy je umieścić
w odrębnych warstwach tematycznych. Następnie naleŜy wyznaczyć granice zlewni powyŜej
tych miejsc. Uzyskuje się je łącząc najwyŜej połoŜone punkty terenu pomiędzy ciekami
sąsiednich zlewni i z granicami analizowanego obszaru. Wykonanie zadania ułatwiają
poziomice widoczne na rastrze.
71
409409409409409409409409409
409409409409409409409409409
409409409409409409409409409
326326326326326326326326326
i 450i 450i 450i 450i 450i 450i 450i 450i 450
450450450450450450450450450 326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450
451451451451451451451451451451451451451451451451451451
451451451451451451451451451
443443443443443443443443443443443443443443443443443443
443443443443443443443443443
iiiiiiiii
i 450i 450i 450i 450i 450i 450i 450i 450i 450
326326326326326326326326326 iiiiiiiii
326326326326326326326326326
450450450450450450450450450
326326326326326326326326326
326326326326326326326326326 iiiiiiiii 450450450450450450450450450
326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450326 i 450
8
KRAKÓW7
,9
OBSZARZE MODELOWYMOpracowanie: R. Skrzypczak
(na podstawie mapy 3 D. Grodeckiego i in. 2000)
W KRAKOWSKIM
326326326326326326326326326
451451451451451451451451451
2
3
RabaRabaRabaRabaRabaRabaRabaRabaRaba
4
5
6
1
MAPA WALORÓWWODNYCH
ZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyce
RabaRabaRabaRabaRabaRabaRabaRabaRaba
K R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó W
WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaSankaSankaSankaSankaSankaSankaSankaSankaSanka
Skaw
inkaS
kawinka
Skaw
inkaS
kawinka
Skaw
inkaS
kawinka
Skaw
inkaS
kawinka
Skaw
inka
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
RudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawa
Dłubnia
Dłubnia
Dłubnia
Dłubnia
Dłubnia
Dłubnia
Dłubnia
Dłubnia
Dłubnia
WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisła
,
72
Mapa walorów wodnych w krakowskim obszarze modelowym
(nowa wersja graficzna mapy D. Grodeckiego i in. 2000 – mapy 3, opracowanej na podstawie danych: A.S. Kleczkowskiego [red.] i in. 1990, B. Paczyńskiego i I. Wodzińskiej 1994, Mapy sytuacyjno-wysokościowej... 1996, Arkuszy [M-34-61/62, M-34-63/64, M-34-73/74, M-34-75/76] mapy... 1997, Raportu... 1999) Legenda Regionalne strefy ochrony zbiorników wód podziemnych:
1 – wody mineralnej (wobec braku dokładniejszych danych w analizie przyjęto iŜ obszarem wymagającym najwyŜszej ochrony jest obszar górniczy);
2 – ONO GZWP (obszar wymagający najwyŜszej ochrony głównego zbiornika słodkich wód podziemnych), numer zbiornika; 3 – OWO GZWP (obszar wymagający wysokiej ochrony głównego zbiornika słodkich wód podziemnych), numer zbiornika; 4 – SNO GUPW (strefa wymagająca najwyŜszej ochrony głównego podziemnego uŜytkowego poziomu wodonośnego z wodą słodką); 5 – SWO GUPW (strefa wymagające wysokiej ochrony głównego podziemnego uŜytkowego poziomu wodonośnego z wodą słodką).
Regionalne strefy ochrony ujęć wód powierzchniowych:
6 – zlewnia rzeki powyŜej powierzchniowego ujęcia wody dla celów przemysłowych lub komunalnych (w przypadku sąsiadujących zlewni pominięto wspólne granice), nazwa rzeki.
Wybrane elementy topograficzne:
7 – zabudowa miejska Krakowa (zwarta) - pominięta w analizie; 8 – sztuczny Zbiornik Dobczyce - pominięty w analizie; 9 – miejsce z którego zakreślono 25 km promień krakowskiego obszaru modelowego.
73
74
Mapa walorów wodnych w skierniewickim obszarze modelowym
(opracowano na podstawie danych: A.S. Kleczkowskiego [red.] i in. 1990, Arkusza [M-34-137/138] mapy... 1994, B. Paczyńskiego i I. Wodzińskiej 1994, Arkusza [M-34-3/4] mapy... 1996, Arkuszy [M-34-5/6 i M-34-135/136] mapy... 1997, Raportu... 2000) Legenda Regionalne strefy ochrony zbiorników wód podziemnych:
1 – ONO GZWP (obszary wymagające najwyŜszej ochrony głównych zbiorników wód podziemnych), numer zbiornika; 2 – OWO GZWP (obszary wymagające wysokiej ochrony głównych zbiorników wód podziemnych), numer zbiornika; 3 – SNO GUPW (strefy wymagające najwyŜszej ochrony głównych podziemnych uŜytkowych poziomów wodonośnych); 4a – cenniejsze SWO GUPW (strefy wymagające wysokiej ochrony cenniejszych głównych podziemnych uŜytkowych poziomów
wodonośnych); 4b – pozostałe SWO GUPW (strefy wymagające wysokiej ochrony pozostałych głównych podziemnych uŜytkowych poziomów
wodonośnych). Regionalne strefy ochrony ujęć wód powierzchniowych:
5 – zlewnie rzek powyŜej powierzchniowych ujęć wód (w analizowanym obszarze ujmowanych jedynie dla celów przemysłowych). Wybrane elementy topograficzne:
6 – zabudowa zwarta i rozproszona większych miast; 7 – główne rzeki.
75
Efekty graficzne wyznaczenia podobszarów chroniących wartość uŜytkowych
walorów wodnych (dobrą jakość tych zasobów wodnych) ilustrują przykładowo „Mapa
walorów wodnych w krakowskim obszarze modelowym” i „Mapa walorów wodnych
w skierniewickim obszarze modelowym”.
3.3.3. Podobszary z walorami krajobrazów kulturowych
a) podobszary z Obiektami Światowego Dziedzictwa Kultury
Mapy z Obszarami Światowego Dziedzictwa Kultury są częścią dokumentacji
sporządzanych w procesie ubiegania się o nadanie takiego statusu jakiemuś obiektowi.
Praktyka ta znana jest w kraju od niedawna. Jeśli dla analizowanego obszaru dysponujemy
taką mapą, to zalecam ręczne przeniesienie interesujących nas granic do warstwy
tematycznej, identyfikując szczegóły topograficzne materiału źródłowego ze szczegółami na
rastrze podkładu topograficznego.
Czasem w analizowanym obszarze znajduje się Obiekt z Listy Światowego
Dziedzictwa Kultury, wpisany na nią przed laty, dla którego nie udokumentowano obszaru
ochronnego. Podobszar z takim obiektem naleŜy utworzyć przez włączenie do niego
połoŜonych w pobliŜu innych obiektów kultury materialnej. Są one zaznaczone na rastrze
podkładu topograficznego. MoŜna to uczynić takŜe na podstawie wiedzy pochodzącej
z innych źródeł. Granice podobszaru najlepiej poprowadzić po liniowych szczegółach
topograficznych (o ile to moŜliwe). Tak uczyniłem tworząc odrębną warstwę tematyczną dla
podobszaru z Kopalnią Soli w Wieliczce, wpisaną na I Światową Listę Dziedzictwa
Kulturowo-Przyrodniczego UNESCO (1978).
b) podobszary z innymi obiektami dziedzictwa kulturowego
W analizowanym obszarze mogą występować obiekty kultury materialnej, inne niŜ
opisane w poprzednim rozdziale. Mogą one tworzyć strefy koncentracji. Czasem tak są
przedstawiane na mapach źródłowych. Mogą być na nich takŜe obiektami rozproszonymi
poza tymi strefami. Spośród nich naleŜy wyłączyć podobszary ostoi CORINE biotopes, dla
których „krajobraz” był przynajmniej jednym z motywów ich wyodrębnienia.
NaleŜy skorzystać ze źródłowych materiałów kartograficznych, na których
wyznaczono strefy koncentracji obiektów kultury materialnej. Ich obraz trzeba przenieść
76
ręcznie na warstwę tematyczną, porównując szczegóły topograficzne podglądu rastra
podkładu topograficznego i dokumentu źródłowego. Takie strefy moŜna teŜ wyznaczyć
orientacyjnie. Czynimy to, gdy treść rastra podkładu topograficznego lub innego dokumentu
źródłowego (np. mapy inwentaryzacyjnej Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków),
wskazuje na duŜe zagęszczenie obiektów kultury materialnej.
Wyraźna strefa koncentracji obiektów kultury materialnej występuje w obszarze
krakowskim. Prezentuje ją mapka bez skali, lecz z podkładem topograficznym mapy
1:100 000, opracowana w Krakowie i zawarta w niepublikowanych materiałach z 1998 r.
pt. „Małopolska Integracja i Rozwój. Międzywojewódzki Zespół ‘Forum Małopolska
– Integracja i Rozwój’ ”. Informacje o lokalizacji obiektów punktowych w obszarze
krakowskim pochodzą z:
[1] rastra podkładu topograficznego;
[2] mapek „Turystyka I” i „Turystyka II” 1:500 000. Opracowali je A. Jackowski
i J. Warszyńska. Mapki zamieszczono w „Atlasie miejskiego województwa
krakowskiego”, wydanym w 1979 r. przez PAN i Urząd Miasta Krakowa;
[3] mapki „Zabytki architektury i budownictwa” 1:300 000. Opracował ją
M. Kornecki. Mapkę zamieszczono w tym samym „Atlasie miejskiego
województwa krakowskiego”;
[4] danych własnych zebranych w terenie.
W obszarze skierniewickim strefa koncentracji obiektów kultury materialnej nie jest
tak wyraźna jak w krakowskim. Na przeglądowej mapce, o małej dokładności, wskazywano
na nią w rejonie Łowicza. Archiwalna mapa „Inwentaryzacji zasobów kulturowych
województwa skierniewickiego” 1:100 000 z 1997 r. nie zawiera takiej strefy. Ten
niepublikowany dokument byłego Urzędu Wojewódzkiego w Skierniewicach udostępnił
prof. S. Kozłowski. Z jego treści skorzystałem przenosząc do warstwy tematycznej obiekty
punktowe.
W przypadku fragmentów analizowanego obszaru, znajdujących się poza terenem
byłego woj. skierniewickiego, oprócz rastra podkładu topograficznego skorzystałem takŜe
z „Atlasu zasobów, walorów i zagroŜeń środowiska geograficznego Polski”. Atlas jest pracą
zbiorową pod red. S. Leszczyckiego, wykonaną w Instytucie Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania PAN. Wydała go w 1994 r Agencja Reklamowo-Wydawnicza
A. Grzegorczyk w Warszawie. Skorzystałem z treści następujących map atlasu:
77
[1] „A. Zabytki architektury” 1:4 000 000 (Tablica 82A), P. Kowalskiego
i M.I. Mileskiej;
[2] „B. Zabytki etnografii“ 1:4 000 000 (Tablica 82B), P. Kowalskiego
i M.I. Mileskiej;
[3] „Układy przestrzenne murowanych zabytków architektury” 1:2 000 000
(Tablica 83), M.I. Mileskiej;
[4] „Waloryzacja wartości kulturowych” 1:2 000 000 (Tablica 84), M.I. Mileskiej.
Wskazane mapy atlasu mogą być przydatne w analizach innych obszarów kraju.
Szczególnie, gdy nie są dostępne dokładniejsze dane źródłowe, np. mapy inwentaryzacyjne
Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków.
c) podobszary z zabytkowymi obiektami drewnianymi
Wskazanie obiektów drewnianych, zabytkowych, istotne jest jedynie wówczas, gdy
analizujemy obszar potencjalnie poddany presji drgań sejsmicznych. Ich źródłem jest np.
eksploatacja sieci drogowej.
Zabytkowe obiekty drewniane naleŜy zaznaczyć w odrębnej warstwie tematycznej.
W tym celu naleŜy skorzystać z podglądu rastra podkładu topograficznego i z dokumentów
wskazanych w poprzednim rozdziale, lub z dokładniejszych danych źródłowych. Pomocne są
informatory krajoznawcze powszechnie dostępnych map turystycznych.
W przypadku obszarów krakowskiego i skierniewickiego skorzystałem
z „Informatorów krajoznawczych” arkuszy map, które utworzyły rastry podkładów
topograficznych. W obszarze skierniewickim skorzystałem takŜe z „Informatora
krajoznawczego” opracowanego przez C. Jaworską-Maćkowiak i T. Maćkowiaka dla „Mapy
turystycznej – okolice Łodzi” 1:100 000. Wydało ją Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw
Kartograficznych im. Eugeniusza Romera, Warszawa-Wrocław.
***
Przykładowe efekty graficzne wyznaczenia podobszarów z walorami typu krajobrazu
kulturowego ilustrują „Mapa walorów krajobrazów kulturowych w krakowskim obszarze
modelowym” i „Mapa walorów krajobrazów kulturowych w skierniewickim obszarze
modelowym”.
78
KRAKÓW
,4b
2a
1b
2b
3a
3b
4a
Opracowanie: R. Skrzypczak(na podstawie mapy 4 D. Grodeckiego i in. 2000)
OBSZARZE MODELOWYM
1a
W KRAKOWSKIM
MAPA WALORÓWKRAJOBRAZÓWKULTUROWYCH
WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisła
WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisła,
ZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyce
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
K R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó W
79
Mapa walorów krajobrazów kulturowych w krakowskim o bszarze modelowym
(nowa wersja graficzna mapy D. Grodeckiego i in. 2000 – mapy 4, opracowanej na podstawie danych: A. Jackowskiego i J. Warszyńskiej
1979 b, M. Korneckiego 1979, Arkuszy [M-34-61/62, M-34-63/64, M-34-73/74, M-34-75/76] mapy... 1997, Mapki... 1998 oraz danych
własnych)
Legenda Podobszary zabytkowe:
1a – z Obiektem z Pierwszej Listy Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO; 1b – koncentracji obiektów kulturowych.
Obiekty zabytkowe:
2a – murowane lub cmentarze – poza obszarem koncentracji zabytkowych obiektów kulturowych; 2b – drewniane w obrębie krakowskiego obszaru modelowego.
Podobszary pominięte w analizie:
3a – zabudowa miejska Krakowa (zwarta); 3b – sztuczny Zbiornik Dobczyce.
Wybrane elementy topograficzne:
4a – rzeka; 4b – miejsce z którego zakreślono 25 km promień krakowskiego obszaru modelowego.
80
81
Mapa walorów krajobrazów kulturowych w skierniewick im obszarze modelowym
(opracowano na podstawie danych: Arkusza [M-34-137/138] mapy... 1994, M.I. Mileskiej 1994, P. Kowalskiego i M.I. Mileskiej 1994, Arkusza [M-34-3/4] mapy... 1996, Archiwalnych map... 1997, Arkuszy [M-34-5/6 i M-34-135/136] mapy... 1997, C. Jaworskiej-Maćkowiak i T Maćkowiaka 1998) Legenda Obszary zabytkowe:
1a – parkowe; 1b – architektoniczno-parkowe.
Obiekty zabytkowe:
2a – murowane; 2b – drewniane; 2c – fragment szlaku kolejowego.
Wybrane elementy topograficzne:
3 – zabudowa zwarta i rozproszona większych miast; 4 – główne rzeki.
82
3.3.4. Podobszary z walorami dla pobytu człowieka
a) podobszary stałego pobytu człowieka
W tab. 4 (rozdz. 2.2.5.a) wskazałem podobszary pobytu ludzi, umownie stałego,
charakteryzowane kolejnymi kategoriami walorów: [1] uzdrowiskowo-sanatoryjne,
[2] szpitali, ośrodków zdrowia lub zakładów opieki, [3] wielogodzinnego pobytu dzieci
i młodzieŜy, [4] mieszkalne rozproszone, [5] mieszkalne skupione, oraz [6] handlowo
-usługowo-przemysłowe. Informacje zawarte w tab. 4 precyzują o jakie obiekty lub tereny
chodzi. NaleŜy je odnaleźć na rastrze podkładu topograficznego. Po skopiowaniu ich, naleŜy
utworzyć odrębne warstwy tematyczne dla kaŜdej z wymienionych kategorii podobszarów.
MoŜna to uzyskać przez ręczne kopiowanie obiektów graficznych do warstw tematycznych.
W przypadku obszarów modelowych tak właśnie uczyniłem. Opisywane zadanie jest jednak
Ŝmudne i czasochłonne. MoŜna próbować uprościć jego wykonanie i wydatnie skrócić czas
takiej pracy.
Dane topograficzne analizowanego obszaru mogą być zarchiwizowane w systemie
elektronicznym i to jako odrębne pakiety tematyczne. Jeśli tak byłoby istotnie, moŜna zakupić
warstwy tematyczne odpowiadające wskazanym powyŜej podobszarom. Obecnie trzeba by
jednak dysponować dość znacznymi środkami finansowymi. Sytuacja w tym zakresie zaczyna
się radykalnie poprawiać. Dostęp do danych publicznych, którymi m.in. są dane
topograficzne, będzie znacznie tańszy. Trwa uruchamianie systemu ich importu przez
nabywcę (vide zasady dostępu i cenniki map geologiczno-gospodarczych oraz ich nowszych
generacji, publikowane przez PIG w Internecie).
Kwestię uzyskania wskazanych powyŜej danych cyfrowych, a takŜe innych cyfrowych
danych topograficznych, naleŜy rozwaŜyć przed podjęciem decyzji o wyborze źródła danych
niezbędnego dla utworzenia rastra podkładu topograficznego.
W przypadku podobszaru [1] naleŜy skorzystać takŜe z innych materiałów źródłowych
oraz własnej wiedzy o lokalizacji tworzących go obiektów i o ich otoczeniu. Tak uczyniłem
w odniesieniu do obszarów modelowych.
Przydatną jest mapa „Turystyka specjalistyczna” 1:2 000 000. Opracowali ją
S. Wawrzyniak i Z.T. Werner. Mapę zamieszczono na Tablicy 65 w „Atlasie zasobów,
walorów i zagroŜeń środowiska geograficznego Polski” (Leszczycki [red.] i in. 1994).
Skorzystałem z niej w odniesieniu do obszaru skierniewickiego. Informację o Walewicach,
zawartą na wskazanej mapie, wykorzystałem przy tworzeniu odrębnej warstwy tematycznej.
83
Granice podobszaru z obiektem hippicznym w Walewicach wyznaczyłem na podstawie wizji
terenowej oraz podglądu rastra podkładu topograficznego.
W obszarze krakowskim, granice podobszaru z uzdrowiskiem Swoszowice
wyznaczyłem takŜe w odrębnej warstwie tematycznej. Skorzystałem z „Mapy sytuacyjno
-wysokościowej” 1:10 000 z 1996 r. Przyjąłem iŜ granicami podobszaru są pokazane tam
granice obszaru górniczego.
Granice elementów graficznych podobszaru [4], tj. rozproszonej zabudowy
mieszkalnej, tworzących odrębną warstwę tematyczną, naleŜy przyjąć arbitralnie. Korzysta
się z podglądu rastra podkładu topograficznego. Sąsiadujące ze sobą, lecz rozproszone
obiekty mieszkalne, wraz z ich najbliŜszym otoczeniem, łączy się w samodzielne pola
- obiekty graficzne.
***
Przykładowe efekty graficzne powyŜszych prac ilustrują „Mapa miejsc stałego pobytu
człowieka w krakowskim obszarze modelowym” i „Mapa miejsc stałego pobytu człowieka
w skierniewickim obszarze modelowym”.
b) podobszary okresowego pobytu człowieka
Źródłem informacji dla wyznaczenia podobszarów okresowego pobytu człowieka są
regionalne opracowania kartograficzne dotyczące zagadnień turystyki i wypoczynku. Z takich
opracowań skorzystałem w przypadku analizy walorów obszaru krakowskiego. W przypadku
analizy obszaru skierniewickiego nie dysponowałem opracowaniami regionalnymi.
Skorzystałem zatem z informacji zawartych w „Atlasie zasobów, walorów i zagroŜeń
środowiska geograficznego Polski” (Leszczycki [red.] i in. 1994). Zgromadzone w nim dane
będą pomocne takŜe przy analizie dowolnego obszaru Polski.
84
,8b
KRAKÓW
8a
7a
7b
4
3
1
2
5
6
K R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó W
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
, WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisła
ZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyce
WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisła
Opracowanie: R. Skrzypczak(na podstawie mapy 5 D. Grodeckiego i in. 2000)
STAŁEGO POBYTU CZŁOWIEKAMAPA MIEJSC
W KRAKOWSKIMOBSZARZE MODELOWYM
85
Mapa miejsc stałego pobytu człowieka w krakowskim obszarze modelowym
(nowa wersja graficzna mapy D. Grodeckiego i in. 2000 - mapy 5, opracowanej na podstawie danych: Arkuszy [M-34-61/62, M-34-63/64, M-34-73/74, M-34-75/76] mapy... 1997 oraz danych własnych) Legenda Podobszary pobytu ludzi w:
1 – zwartej zabudowie mieszkaniowej; 2 – rozproszonej zabudowie mieszkaniowej; 3 – obiektach uŜyteczności publicznej (przemysłowych, handlowych, usługowych, administracyjnych itp.); 4 – obiektach uzdrowiskowo-wypoczynkowych (w omawianym obszarze wykorzystywanych przez cały rok lub czynnych przez większą
jego część: uzdrowisko, ośrodki wypoczynkowe, ośrodki rekreacyjno-sportowe); 5 –szkołach (głównie dzieci i młodzieŜy); 6 –szpitalach, ośrodkach zdrowia lub zakładach opieki.
Podobszary pominięte w analizie:
7a – zabudowa miejska Krakowa (zwarta); 7b – sztuczny Zbiornik Dobczyce.
Wybrane elementy topograficzne:
8a – rzeka; 8b – miejsce z którego zakreślono 25 km promień krakowskiego obszaru modelowego.
86
87
Mapa miejsc stałego pobytu człowieka w skierniewickim obszarze modelowym
(opracowano na podstawie danych: Arkusza [M-34-137/138] mapy... 1994, S. Wawrzyniaka i Z.T. Werner 1994, Arkusza [M-34-3/4] mapy... 1996, Arkuszy [M-34-5/6 i M-34-135/136] mapy... 1997) Legenda Podobszary pobytu ludzi w:
1 – zwartej zabudowie mieszkaniowej; 2 – rozproszonej zabudowie mieszkaniowej; 3 – obiektach uŜyteczności publicznej (przemysłowych, handlowych, usługowych, administracyjnych itp.); 4 – obiektach uzdrowiskowo-wypoczynkowych (w omawianym obszarze potencjalnie całorocznych lub czynnych przez większą część
roku: ośrodki wypoczynkowe, ośrodki rekreacyjno-sportowe, ośrodki jazdy konnej, domy wycieczkowe, gospodarstwa agroturystyczne, kempingi, pola biwakowe, stanice wodne, baseny kąpielowe);
5 –szkołach (szczególnie pobyt dzieci i młodzieŜy); 6 –szpitalach lub ośrodkach zdrowia.
Wybrany element topograficzny:
7 – główne rzeki.
88
NaleŜy posłuŜyć się mapami 1:2 000 000:
[1] „Struktura przestrzenna turystyki” (Tablica 62), S. Wawrzyniaka;
[2] „Wypoczynek cotygodniowy” (Tablica 63), J. Pronobis i R. Przybyszewskiej-Gudelis;
[3] „Turystyka poznawcza” (Tablica 64), B. Mikułowskiego, S. Wawrzyniaka i Z.T. Werner;
[4] „Turystyka specjalistyczna” (Tablica 65), S. Wawrzyniaka i Z.T. Werner;
[5] „Walory wypoczynkowe i ich zagroŜenia” (Tablica 66), Z.T. Werner;
[6] „Układy przestrzenne murowanych zabytków architektury” (Tablica 83), M.I. Mileskiej;
a takŜe mapami:
[7] „A. Zabytki architektury” 1:4 000 000 (Tablica 82A), P. Kowalskiego i M.I. Mileskiej;
[8] „B. Zabytki etnografii“ 1:4 000 000 (Tablica 82B), P. Kowalskiego i M.I. Mileskiej;
[9] „Turystyka zagraniczna” 1:6 000 000 (Tablica 64), S. Wawrzyniaka.
Podobszary okresowego lecz rozproszonego przebywania ludzi
w obszarze skierniewickim
WyróŜniłem następujące podobszary przebywania:
• turystycznego pobytowego rangi krajowej, tj. w dokumencie [5] obszary z walorami
wypoczynkowymi o duŜej przydatności;
• turystycznego pobytowego rangi regionalnej, tj. w dokumencie [5] obszary z walorami
wypoczynkowymi o niewielkiej przydatności;
• turystycznego wędrownego rangi międzynarodowej, tj. w dokumencie [9] waŜniejsze
trasy wędrówek krajoznawczych;
• turystycznego wędrownego rangi krajowej, tj. w dokumencie [4] stada i stadniny koni
dostępne dla turystyki, a konkretnie stadnina w Walewicach, która według dokumentu [3]
jest inną waŜną miejscowością krajoznawczą II kategorii atrakcyjności;
• turystycznego wędrownego rangi regionalnej, tj. w dokumencie [2] strefy penetracji
wypoczynku cotygodniowego;
• rekreacyjnego, tj. w dokumencie [2] tereny wypoczynku rozproszonego wokół aglomeracji
ukształtowanych;
89
• potencjalnie rekreacyjnego, tj. w dokumencie [2] tereny połoŜone poza obszarami
ekologicznego zagroŜenia, przydatne dla wypoczynku cotygodniowego po wzbogaceniu
walorów wypoczynkowych.
Obiekty graficzne odrębnych podobszarów utworzyłem, przenosząc ich obrazy
kartograficzne do odrębnych warstw tematycznych (wrysowując je odręcznie).
Podobszary okresowego lecz skupionego przebywania ludzi
w obszarze skierniewickim
Wskazanie podobszarów takiego przebywania w celach turystyczno-wypoczynkowych
wymaga skorzystania z dokumentów [1] - [9] (z dziewięciu map), oraz ze wzoru (16)
opisanego w rozdz. 2.2.5.b. Wskazanie podobszarów takiego przebywania w celach
rekreacyjnych wymaga skorzystania z dokumentu [2]. Uznałem iŜ w tym przypadku
interesującym nas podobszarem są pokazane w nim tereny wypoczynku skoncentrowanego
wokół aglomeracji ukształtowanych. Obiekty te, skopiowałem do odrębnej warstwy
tematycznej.
W obrębie gmin, ruch turystyczny w kierunku obiektów zabytkowych na ogół zmierza
poprzez miejscowości, w których mieszczą się siedziby władz tych gmin. Zwykle teŜ jest on
okresowy. Miejscowości te na ogół mają waŜne znaczenie turystyczno-krajoznawcze lub
wypoczynkowe. Często same posiadają atrakcyjne obiekty zabytkowe. Znaczeniom
miejscowości przypisałem przymioty określone dokumentem [3]:
• międzynarodowemu - wielkim centrom poznawczym I lub II kategorii atrakcyjności
lub ośrodkom krajoznawczym I klasy atrakcyjności;
• krajowemu - ośrodkom krajoznawczym II klasy atrakcyjności lub innym waŜnym
miejscowościom krajoznawczym I klasy atrakcyjności;
• regionalnemu - innym waŜnym miejscowościom krajoznawczym II klasy atrakcyjności lub
pojedynczym obiektom I klasy atrakcyjności;
• lokalnemu - pojedynczym obiektom II klasy atrakcyjności.
Informacje o miastach lub miejscowościach, w których znajdują się obiekty
zabytkowe grup „0”, „I” i „II” zaczerpnąłem z dokumentu [8]. Informacje o obiektach
90
naleŜących do wymienionych grup zabytków, zlokalizowanych w innych miejscach gmin,
pochodzą z dokumentów [6] i [7]. Z dokumentu [6] informacje o zabytkach architektury,
a z dokumentu [7] - o zabytkach etnografii.
Korzystając ze wzoru (16) określiłem wartości gmin. ZaleŜą one od wielkości
skupiania się w nich okresowo ruchu turystycznego. Jego stopień, dla czytelniejszego
zobrazowania na mapie tematycznej, proponuję określić skalą punktowo-pojęciową:
>0,6 pkt – bardzo silny;
0,4-0,59 pkt – silny;
<0,4 pkt – słaby.
Granice gmin umieściłem w odrębnych warstwach tematycznych, zaleŜnie od wartości
tych gmin. Wyznaczyłem je w odniesieniu do podglądu rastra podkładu topograficznego.
Podobszary okresowego przebywania ludzi w obszarze krakowskim
Skorzystałem z map zamieszczonych w „Atlasie miejskiego województwa
krakowskiego”. W 1979 r. wydały go PAN i Urząd Miasta Krakowa. Mapa „Turystyka I”
1:500 000, A. Jackowskiego i J. Warszyńskiej, umoŜliwiła wskazanie podobszarów
okresowego lecz rozproszonego przebywania ludzi, turystyczno-wypoczynkowego
i rekreacyjnego. Treść mapy „Turystyka II”, w tej samej skali i tych samych autorów,
pomogła wyznaczyć podobszary okresowego lecz skupionego przebywania ludzi. Obiekty na
mapie, wprost odpowiadające wymogom proponowanej metodyki, przeniosłem do
odpowiednich warstw tematycznych. Inne, z pomocą jej treści, wyznaczyłem w analogiczny
sposób jak dla obszaru skierniewickiego.
***
Przykładowe efekty graficzne powyŜszych prac ilustrują „Mapa miejsc okresowego
pobytu człowieka w krakowskim obszarze modelowym” i „Mapa miejsc okresowego pobytu
człowieka w skierniewickim obszarze modelowym”.
91
KoniuszaKoniuszaKoniuszaKoniuszaKoniuszaKoniuszaKoniuszaKoniuszaKoniusza
StaniątkiStaniątkiStaniątkiStaniątkiStaniątkiStaniątkiStaniątkiStaniątkiStaniątki
Górka Ko ścielnaGórka Ko ścielnaGórka Ko ścielnaGórka Ko ścielnaGórka Ko ścielnaGórka Ko ścielnaGórka Ko ścielnaGórka Ko ścielnaGórka Ko ścielna
KościelnikiKościelnikiKościelnikiKościelnikiKościelnikiKościelnikiKościelnikiKościelnikiKościelniki
NiepołomiceNiepołomiceNiepołomiceNiepołomiceNiepołomiceNiepołomiceNiepołomiceNiepołomiceNiepołomice
CichawaCichawaCichawaCichawaCichawaCichawaCichawaCichawaCichawa
Niegowi ćNiegowi ćNiegowi ćNiegowi ćNiegowi ćNiegowi ćNiegowi ćNiegowi ćNiegowi ć
GdówGdówGdówGdówGdówGdówGdówGdówGdów
BodzanówBodzanówBodzanówBodzanówBodzanówBodzanówBodzanówBodzanówBodzanów
ŁazanyŁazanyŁazanyŁazanyŁazanyŁazanyŁazanyŁazanyŁazany
CzuliceCzuliceCzuliceCzuliceCzuliceCzuliceCzuliceCzuliceCzulice
CzechyCzechyCzechyCzechyCzechyCzechyCzechyCzechyCzechy
BiórkówBiórkówBiórkówBiórkówBiórkówBiórkówBiórkówBiórkówBiórkówWielkiWielkiWielkiWielkiWielkiWielkiWielkiWielkiWielki
WęgrzceWęgrzceWęgrzceWęgrzceWęgrzceWęgrzceWęgrzceWęgrzceWęgrzceWielkieWielkieWielkieWielkieWielkieWielkieWielkieWielkieWielkie
GrabieGrabieGrabieGrabieGrabieGrabieGrabieGrabieGrabie
KaciceKaciceKaciceKaciceKaciceKaciceKaciceKaciceKacice
Niedźwied źNiedźwied źNiedźwied źNiedźwied źNiedźwied źNiedźwied źNiedźwied źNiedźwied źNiedźwied ź
GoszczaGoszczaGoszczaGoszczaGoszczaGoszczaGoszczaGoszczaGoszcza
DziekanowiceDziekanowiceDziekanowiceDziekanowiceDziekanowiceDziekanowiceDziekanowiceDziekanowiceDziekanowice
DroginiaDroginiaDroginiaDroginiaDroginiaDroginiaDroginiaDroginiaDroginia
DobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceZakliczynZakliczynZakliczynZakliczynZakliczynZakliczynZakliczynZakliczynZakliczyn
WieliczkaWieliczkaWieliczkaWieliczkaWieliczkaWieliczkaWieliczkaWieliczkaWieliczka
MyśleniceMyśleniceMyśleniceMyśleniceMyśleniceMyśleniceMyśleniceMyśleniceMyślenice
SieprawSieprawSieprawSieprawSieprawSieprawSieprawSieprawSiepraw
MogilanyMogilanyMogilanyMogilanyMogilanyMogilanyMogilanyMogilanyMogilany
GłogoczówGłogoczówGłogoczówGłogoczówGłogoczówGłogoczówGłogoczówGłogoczówGłogoczów
KarniowiceKarniowiceKarniowiceKarniowiceKarniowiceKarniowiceKarniowiceKarniowiceKarniowice
GiebułtówGiebułtówGiebułtówGiebułtówGiebułtówGiebułtówGiebułtówGiebułtówGiebułtów
ZielonkiZielonkiZielonkiZielonkiZielonkiZielonkiZielonkiZielonkiZielonki
SwoszowiceSwoszowiceSwoszowiceSwoszowiceSwoszowiceSwoszowiceSwoszowiceSwoszowiceSwoszowice
SkawinaSkawinaSkawinaSkawinaSkawinaSkawinaSkawinaSkawinaSkawina
SkałaSkałaSkałaSkałaSkałaSkałaSkałaSkałaSkała
SieciechowiceSieciechowiceSieciechowiceSieciechowiceSieciechowiceSieciechowiceSieciechowiceSieciechowiceSieciechowice
GrodziskoGrodziskoGrodziskoGrodziskoGrodziskoGrodziskoGrodziskoGrodziskoGrodzisko
PieskowaPieskowaPieskowaPieskowaPieskowaPieskowaPieskowaPieskowaPieskowaSkałaSkałaSkałaSkałaSkałaSkałaSkałaSkałaSkała
ModlnicaModlnicaModlnicaModlnicaModlnicaModlnicaModlnicaModlnicaModlnicaBolechowice
Bolechowice
Bolechowice
Bolechowice
Bolechowice
Bolechowice
Bolechowice
Bolechowice
Bolechowice
OjcówOjcówOjcówOjcówOjcówOjcówOjcówOjcówOjców
ZelkówZelkówZelkówZelków
ZelkówZelkówZelkówZelkówZelków
WolaWolaWolaWolaWolaWolaWolaWolaWolaRadziszowskaRadziszowskaRadziszowskaRadziszowskaRadziszowskaRadziszowskaRadziszowskaRadziszowskaRadziszowska
RadziszówRadziszówRadziszówRadziszówRadziszówRadziszówRadziszówRadziszówRadziszów
KrzywaczkaKrzywaczkaKrzywaczkaKrzywaczkaKrzywaczkaKrzywaczkaKrzywaczkaKrzywaczkaKrzywaczka
LiszkiLiszkiLiszkiLiszkiLiszkiLiszkiLiszkiLiszkiLiszki
OchodzaOchodzaOchodzaOchodzaOchodzaOchodzaOchodzaOchodzaOchodza
MnikówMnikówMnikówMnikówMnikówMnikówMnikówMnikówMnikówKryspinówKryspinówKryspinówKryspinówKryspinówKryspinówKryspinówKryspinówKryspinów
TyniecTyniecTyniecTyniecTyniecTyniecTyniecTyniecTyniec
RudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawa
MorawicaMorawicaMorawicaMorawicaMorawicaMorawicaMorawicaMorawicaMorawica
ZabierzówZabierzówZabierzówZabierzówZabierzówZabierzówZabierzówZabierzówZabierzów
AleksandrowiceAleksandrowiceAleksandrowiceAleksandrowiceAleksandrowiceAleksandrowiceAleksandrowiceAleksandrowiceAleksandrowice
Kobylany
Kobylany
Kobylany
Kobylany
Kobylany
Kobylany
Kobylany
Kobylany
KobylanyWięcławice
Więcławice
Więcławice
Więcławice
Więcławice
Więcławice
Więcławice
Więcławice
Więcławice
DębnikDębnikDębnikDębnikDębnikDębnikDębnikDębnikDębnik
CzernichówCzernichówCzernichówCzernichówCzernichówCzernichówCzernichówCzernichówCzernichów
,
KRAKÓW
6a
5b
5a
(na podstawie mapy 6 D. Grodeckiego i in. 2000)
Opracowanie: R. Skrzypczak
MAPA MIEJSC
OBSZARZE MODELOWYM
OKRESOWEGO POBYTU CZŁOWIEKA
6b3
W KRAKOWSKIM
2
1a
1b
ŁazanyŁazanyŁazanyŁazanyŁazanyŁazanyŁazanyŁazanyŁazany
RudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawaRudawa
OjcówOjcówOjcówOjcówOjcówOjcówOjcówOjcówOjców4a
4c
4b
ZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyce
K R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó W
WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisła
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisła
,
92
Mapa miejsc okresowego pobytu człowieka w krakowskim obszarze modelowym
(nowa wersja graficzna mapy D. Grodeckiego i in. 2000 - mapy 6, opracowanej na podstawie danych: A. Jackowskiego i J. Warszyńskiej 1979 a i b, Arkuszy [M-34-61/62, M-34-63/64, M-34-73/74, M-34-75/76] mapy... 1997 oraz danych własnych) Legenda Podobszary okresowego lecz rozproszonego przebywania ludzi:
1a – turystycznego pobytowego rangi krajowej; 1b – turystycznego pobytowego rangi regionalnej; 2 – turystycznego wędrownego rangi międzynarodowej; 3 – rekreacyjnego.
Podobszary okresowego lecz skupionego przebywania ludzi:
4a – potencjalnie najsilniej skupionego w celach turystyczno-wypoczynkowych wokół siedziby gminy (na ogół), nazwa gminy; 4b – potencjalnie silnie skupionego w celach turystyczno-wypoczynkowych wokół siedziby gminy (na ogół), nazwa gminy lub miejsca; 4c – potencjalnie skupiającego się w celach turystyczno-wypoczynkowych wokół siedziby gminy (na ogół), nazwa gminy lub miejsca.
Podobszary pominięte w analizie:
5a – zabudowa miejska Krakowa (zwarta); 5b – sztuczny Zbiornik Dobczyce.
Wybrane elementy topograficzne:
6a – rzeka; 6b – miejsce z którego zakreślono 25 km promień krakowskiego obszaru modelowego.
93
94
Mapa miejsc okresowego pobytu człowieka w skierniewickim obszarze modelowym
(opracowano na podstawie danych: Arkusza [M-34-137/138] mapy... 1994, B. Mikułowskiego, S. Wawrzyniaka i Z.T. Werner 1994, J. Pronobis i R. Przybyszewskiej-Gudelis 1994, M.I. Mileskiej 1994, S. Wawrzyniaka 1994, S. Wawrzyniaka i Z.T. Werner 1994, Z.T. Werner 1994, Arkusza [M-34-3/4] mapy... 1996, Arkuszy [M-34-5/6 i M-34-135/136] mapy... 1997) Legenda Podobszary okresowego lecz rozproszonego przebywania ludzi:
1a – turystycznego pobytowego rangi krajowej; 1b – turystycznego pobytowego rangi regionalnej; 2a – turystycznego wędrownego rangi międzynarodowej; 2b – turystycznego wędrownego rangi krajowej; 2a – turystycznego wędrownego rangi regionalnej; 3a – rekreacyjnego; 3b – potencjalnie rekreacyjnego.
Podobszary okresowego lecz skupionego przebywania ludzi:
4a – potencjalnie najsilniej skupionego w celach turystyczno-wypoczynkowych wokół siedziby gminy (na ogół), nazwa gminy; 4b – potencjalnie silnie skupionego w celach turystyczno-wypoczynkowych wokół siedziby gminy (na ogół), nazwa gminy; 4c – potencjalnie skupiającego się w celach turystyczno-wypoczynkowych wokół siedziby gminy (na ogół), nazwa gminy. 5 – najsilniej skupionego w celach rekreacyjnych.
Wybrany element topograficzny:
6 – główne rzeki.
95
3.3.5. Podobszary z walorami rolno-leśnymi (produkcyjnymi)
W rozdz. 2.2.2. wśród podobszarów typu rolno-leśnego wskazałem następujące ich
kategorie: gleby wymagające szczególnej ochrony, lasy, lasy w stanie zmian, sady oraz rybne
stawy hodowlane. Wymienione podobszary są jednocześnie produkcyjnymi, lub potencjalnie
produkcyjnymi. Przypisałem im wartości. W przypadku tej samej kategorii waloru, inne gdy
występuje ona poza podobszarami z walorami typu ekologicznego, a inne w obrębie takich
podobszarów. Z tego powodu, obiekty graficzne kaŜdej z wymienionych kategorii
podobszarów muszą utworzyć odrębne warstwy tematyczne. Wyznaczenie podobszarów
z walorami rolno-leśnymi wymaga zatem utworzenia najpierw roboczych warstw
tematycznych.
Robocze warstwy tematyczne, odrębne dla kaŜdej kategorii waloru, moŜna utworzyć
korzystając z podglądu rastra podkładu topograficznego. Jeśli taki podkład zarchiwizowano
w systemie cyfrowym, moŜna zakupić potrzebne warstwy i uŜyć ich jako warstwy robocze.
W rozdz. 3.3.5. wskazywałem na taką moŜliwość.
W przypadku gleb naleŜy dotrzeć do informacji o glebach wymagających szczególnej
ochrony. Zdefiniowałem je w rozdz. 2.2.2. Instytut Upraw i NawoŜenia w Puławach
dysponuje danymi na temat ich występowania. Zarchiwizowano je tam takŜe w systemie
cyfrowym. MoŜna by zatem zakupić je i zaimportować do odpowiednich warstw
tematycznych.
W przypadku lasów w stanie zmian granice ich występowania moŜna zidentyfikować
na rastrze podkładu topograficznego. W tym celu naleŜy je skonfrontować z obrazem
zagospodarowania stanowiącym podkład mapy „Ostoje przyrody w Polsce” 1:750 000
(Dyduch-Falniowska i in. 1999). PoniewaŜ obiekty te zajmują relatywnie niewielkie
powierzchnie, w stosunku do ogólnej powierzchni lasów, proponowany sposób przenoszenia
ich do odrębnej warstwy tematycznej wydaje się optymalny. Obiekty, o których mowa,
moŜna równieŜ zaimportować bezpośrednio do warstwy tematycznej z systemu CORINE
Land Cover. MoŜe to jednak wiązać się z dodatkowymi kosztami.
Docelowe warstwy tematyczne naleŜy utworzyć z warstw roboczych. Ich wyznaczenie
polega na podziale obiektów graficznych kolejnych warstw roboczych pomiędzy dwie
docelowe warstwy tematyczne. W celu wykonania tego zadania naleŜy z pomocą programu
MapInfo Professional utworzyć roboczą powierzchnię podziału. Wymaga to wykonania kilku
czynności. Najpierw trzeba skopiować podobszary z poszczególnymi kategoriami walorów
typu ekologicznego, utworzone juŜ uprzednio. Przy kopiowaniu naleŜy pominąć jedynie te,
96
w których jednoczesne spełnianie funkcji produkcyjnej i ochronnej jest wykluczone. Są to
następujące obiekty lub tereny prawnie chronione: rezerwaty przyrody, pomniki przyrody,
zabytkowe parki, aleje wpisane do rejestru zabytków, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
i uŜytki ekologiczne. Następnie, skopiowane obiekty naleŜy połączyć w roboczą
powierzchnię podziału. UmoŜliwi ona podział analizowanego obszaru na dwie części.
W jednej części, docelowe warstwy tematyczne staną się zbiorami obiektów graficznych
danej kategorii waloru, występujących w obrębie podobszarów z walorami typu
ekologicznego. W drugiej - zbiorami obiektów tej samej kategorii, połoŜonych w pozostałej
części analizowanego obszaru.
Najbardziej pracochłonne jest wyznaczanie docelowych warstw tematycznych
podobszarów z glebami - poza i w obrębie podobszaru z walorami typu ekologicznego.
Roboczą warstwę tematyczną podobszaru z glebami moŜna przygotować korzystając
z map glebowo-rolniczych Instytutu Upraw i NawoŜenia Gleb w Puławach. Musi ona
obejmować kompleks trwałych uŜytków zielonych bardzo dobrych i dobrych oraz kompleksy
produkcyjne orne: pszenny bardzo dobry i dobry na glebach klas I i II, pszenny wadliwy oraz
Ŝytni bardzo dobry na glebach klas II i IV. Potrzebne fragmenty mapy moŜna skopiować
sposobem ręcznym. Odpowiednią warstwę tematyczną, wykonaną w wersji cyfrowej, moŜna
takŜe zakupić we wskazanym Instytucie, o czym juŜ wspomniałem.
Z roboczej warstwy tematycznej podobszaru z glebami naleŜy usunąć podobszary
kolidujące z jego funkcją produkcyjną. Są to utworzone juŜ uprzednio podobszary:
uzdrowiskowo-sanatoryjne, szpitali, ośrodków zdrowia lub zakładów opieki,
wielogodzinnego pobytu dzieci i młodzieŜy, mieszkalne skupione, a takŜe handlowo
-usługowo-przemysłowe. Są to takŜe podobszary: lasów, sadów i rybnych stawów
hodowlanych, zarówno w obrębie podobszarów z walorami typu ekologicznego jak i poza
nimi. Z pomocą programu MapInfo Professional naleŜy kolejno je kopiować i skopiowanymi
obiektami wycinać roboczą warstwę tematyczną podobszaru z glebami. Tak zmodyfikowaną
warstwę tematyczną naleŜy następnie podzielić na dwie docelowe części. W tym celu
wykorzystuje się utworzoną juŜ uprzednio roboczą powierzchnię podziału. W jednej części
docelową warstwę tematyczną utworzą gleby występujące poza podobszarem z walorami
typu ekologicznego. W drugiej - gleby w podobszarze z takimi walorami.
W przypadku obszaru krakowskiego, dla utworzenia roboczej warstwy tematycznej
podobszaru z glebami skorzystałem z nie publikowanej mapy gleb ochronnych. Wykonano ją
na podstawie map IUNG z Puław (Manecki i in. 1996).
97
W przypadku obszaru skierniewickiego, dla utworzenia roboczej warstwy tematycznej
podobszaru z glebami skorzystałem z „Mapy glebowo-rolnej woj. skierniewickiego”
1:100 000, z 1989 r. Wykonano ją w IUNG w Puławach. Dla części analizowanego obszaru,
połoŜonej poza terenem województwa skierniewickiego, skorzystałem z arkuszy C3 Płock
i D3 Łódź „Mapy gleb Polski” 1:300 000. Wydał ją IUNG w Puławach w 1984 r.
Przyjąłem, iŜ odpowiadnikami gleb chronionych są pokazane na niej: gleby brunatne
([1] cięŜkie - wytworzone z glin zwałowych oraz z piasków naglinowych i naiłowych;
[2] wytworzone z iłów róŜnych formacji geologicznych; [3] wytworzone z utworów
pyłowych wodnego pochodzenia), gleby bielicowe ([1] lekkie i średnie - wytworzone z glin
zwałowych oraz z piasków naglinowych i naiłowych; [2] wytworzone z utworów pyłowych
wodnego pochodzenia) oraz czarne ziemie ([1] wytworzone z glin i iłów róŜnego
pochodzenia; [2] wytworzone z utworów pyłowych).
***
Przykładowe efekty graficzne powyŜszych prac ilustrują „Mapa walorów rolno
-leśnych w krakowskim obszarze modelowym” i „Mapa walorów rolno-leśnych
w skierniewickim obszarze modelowym”. W przypadku obszaru krakowskiego podobszary
z lasami i sadami pokazałem bez rozróŜnienia, gdyŜ dominują w nim lasy. Ze względu na
sadowniczą specyfikę obszaru skierniewickiego, podobszary z sadami i podobszary z lasami
przedstawiłem na mapie osobno. Nie występują w nim podobszary z lasami w stanie zmian.
98
,
5a
5b
4a
4b
KRAKÓW
Opracowanie: R. Skrzypczak(na podstawie map 2 i 1 D. Grodeckiego i in. 2000)
MAPA WALORÓW
W KRAKOWSKIMROLNO-LEŚNYCH
OBSZARZE MODELOWYM
2c
1a
1b
3a
3b
2a
2b
ZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikZbiornikDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyceDobczyce
K R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó WK R A K Ó W
WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisła
WisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisłaWisła
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
Białucha(Prądnik)
,
99
Mapa walorów rolno-leśnych w krakowskim obszarze modelowym
(nowa wersja graficzna mapy D. Grodeckiego i in. 2000 – mapy 2, poszerzona o informacje z mapy 1, opracowanej na podstawie danych: A. Liro [red.] oraz J. Szackiego [red.] i in. 1995, A. Maneckiego i in. 1996, Arkuszy [M-34-61/62, M-34-63/64, M-34-73/74, M-34-75/76] mapy... 1997, A. Falniowskiej-Dyduch i in. 1999)
Legenda
Gleby wymagające szczególnej ochrony (kompleksy produkcyjne orne: pszenny bardzo dobry i dobry na glebach klas I i II, pszenny wadliwy oraz Ŝytni bardzo dobry na glebach klas III i IV):
1a – poza podobszarami o walorach ekologicznych; 1b – w podobszarach o walorach ekologicznych za wyjątkiem ’mniejszych’ obiektów prawnie chronionych (vide punkt 8b legendy
„Mapy walorów ekologicznych w krakowskim obszarze modelowym”). Lasy produkcyjne lub potencjalnie produkcyjne oraz sady:
2a – poza podobszarami o walorach ekologicznych; 2b – w podobszarach o walorach ekologicznych za wyjątkiem ’mniejszych’ obiektów prawnie chronionych (vide punkt 8b legendy
„Mapy walorów ekologicznych w krakowskim obszarze modelowym”); 2c – las w stanie zmian wywołanych antropopresją.
Rybne stawy hodowlane:
3a – poza podobszarami o walorach ekologicznych; 3b – w podobszarach o walorach ekologicznych.
Podobszary pominięte w analizie:
4a – zabudowa miejska Krakowa (zwarta); 4b – sztuczny Zbiornik Dobczyce.
Wybrane elementy topograficzne:
5a – rzeka; 5b – miejsce z którego zakreślono 25 km promień krakowskiego obszaru modelowego.
100
101
Mapa walorów rolno-leśnych w skierniewickim obszarze modelowym
(opracowano na podstawie danych: Arkuszy [C3 i D4] map... 1984, Mapy glebowo-rolnej... 1989, Arkusza [M-34-137/138] mapy... 1994, Arkusza [M-34-3/4] mapy... 1996, Studium... 1996, Archiwalnych map... 1997, Arkuszy [M-34-5/6 i M-34-135/136] mapy... 1997, I. Głowackiej i in. 1998, B. Króla i in. 1998, A. Falniowskiej-Dyduch i in. 1999)
Legenda
Gleby wymagające szczególnej ochrony (kompleks trwałych uŜytków zielonych bardzo dobrych i dobrych oraz kompleksy produkcyjne orne: pszenny bardzo dobry i dobry na glebach klas I i II, pszenny wadliwy oraz Ŝytni bardzo dobry na glebach klas III i IV):
1a – poza podobszarami o walorach ekologicznych; 1b – w podobszarach o walorach ekologicznych za wyjątkiem ’mniejszych’ obszarów i obiektów prawnie chronionych (vide punkty 4a-f
legendy „Mapy walorów ekologicznych w skierniewickim obszarze modelowym”). Lasy produkcyjne lub potencjalnie produkcyjne:
2a – poza podobszarami o walorach ekologicznych; 2b – w podobszarach o walorach ekologicznych za wyjątkiem ’mniejszych’ obszarów i obiektów prawnie chronionych (vide punkty 4a-f
legendy „Mapy walorów ekologicznych w skierniewickim obszarze modelowym”). Sady:
3a – poza podobszarami o walorach ekologicznych; 3b – w podobszarach o walorach ekologicznych.
Rybne stawy hodowlane:
4a – poza podobszarami o walorach ekologicznych; 4b – w podobszarach o walorach ekologicznych.
Wybrane elementy topograficzne:
5 – zabudowa zwarta i rozproszona większych miast; 6 – główne rzeki.
102
3.4. Skumulowane wartości walorów środowiska w obszarach modelowych
Podobszary z poszczególnymi kategoriami walorów środowiska reprezentowane są
przez obiekty graficzne utworzone w programie MapInfo Professional (np. wer. 4.1).
PołoŜenie tych obiektów wpisane jest w topografię analizowanych obszarów, widoczną na
rastrach podkładów topograficznych. Warstwy tematyczne map cyfrowych składają się
z jednego lub więcej obiektów graficznych. KaŜdy z obiektów w danej warstwie tematycznej
ma taką samą wartość, właściwą reprezentowanej kategorii walorów środowiska.
Poszczególne wartości wyraŜone są w punktach skali od 0,001 do 1,000 i umieszczone
w bazie danych, w odpowiednich oknach tabel opisujących dany obiekt.
3.4.1. Skumulowane wartości walorów środowiska w obszarze krakowskim
W obszarze krakowskim, wartości podobszarów o kolejnych kategoriach walorów
środowiska zostaną podane w kolejności typów podobszarów wskazanych w rozdz. 2.1.
W nawiasie wskaŜę rodzaje i wartości najwaŜniejszych zmiennych, spośród uŜytych przy
wyliczaniu wartości niektórych podobszarów. Dotycz to sytuacji zastosowania obliczeń,
według metod pomocniczych prezentowanych w rozdz. 2.2.
Walory typu ekologicznego
1,000 - ostoja cząstkowa 444t Dolina Prądnika w Ojcowie - w obszarze węzłowym
sieci ECONET-PL, o randze międzynarodowej (wartość bioróŜnorodności
ostoi = 1,000);
0,945 - ostoja cząstkowa 442aa Dolinki Jurajskie - w obszarze węzłowym sieci
ECONET-PL, o randze międzynarodowej (wartość bioróŜnorodności ostoi
= 0,890);
0,895 - ostoja cząstkowa 442dd Bielany-Tyniec - w obszarze węzłowym sieci
ECONET-PL, o randze krajowej (wartość bioróŜnorodności ostoi = 0,890);
0,880 - ostoja cząstkowa 442u Jaskinia Nietoperzowa - w obszarze węzłowym sieci
ECONET-PL, o randze międzynarodowej (wartość bioróŜnorodności ostoi
= 0,760);
103
0,865 - ostoje cząstkowe 442w Jaskinia Ciemna i 442v Jaskinia Racławicka
- w obszarze węzłowym sieci ECONET-PL, o randze międzynarodowej
(wartość bioróŜnorodności ostoi = 0,730);
0,825 - ostoje cząstkowe 442s Jaskinia Koziarnia, 442x Jaskinia Maszycka
i 442y Jaskinia Mamutowa - w obszarze węzłowym sieci ECONET-PL,
o randze międzynarodowej (wartość bioróŜnorodności ostoi = 0,650);
0,815 - ostoja cząstkowa 442cc Okolice Liszek, Kryspinowa, Mnikowa - w obszarze
węzłowym sieci ECONET-PL, o randze krajowej (wartość bioróŜnorodności
ostoi = 0,730);
0,770 - część ostoi kompleksowej 442 Jura Krakowsko-Częstochowska (poza ostojami
cząstkowymi) - w obszarze węzłowym sieci ECONET-PL, o randze
międzynarodowej (wartość bioróŜnorodności ostoi = 0,540);
0,760 - ostoja cząstkowa 442bb Bukowa Góra - w obszarze węzłowym sieci
ECONET-PL, o randze krajowej (wartość bioróŜnorodności ostoi = 0,620);
0,720 - część ostoi kompleksowej 442 Jura Krakowsko-Częstochowska (poza ostojami
cząstkowymi) - w obszarze węzłowym sieci ECONET-PL, o randze krajowej
(wartość bioróŜnorodności ostoi = 0,540);
0,585 - ostoja 562 Puszcza Niepołomicka - w obszarze węzłowym sieci ECONET-PL,
o randze krajowej (wartość bioróŜnorodności ostoi = 0,270);
0,500 - korytarz ekologiczny sieci ECONET-PL, o randze międzynarodowej;
0,450 - korytarz ekologiczny sieci ECONET-PL, o randze krajowej;
0,425 - ostoja 586 Potok Cedron - poza obszarem sieci ECONET-PL (wartość
bioróŜnorodności ostoi = 0,050);
0,415 - ostoja 572 Kopalnia Soli w Wieliczce - poza obszarem sieci ECONET-PL
(wartość bioróŜnorodności ostoi = 0,030);
0,350 - obiekty poza elementami sieci ECONET-PL oraz ostojami CORINE biotopes
i elementami Wielkoobszarowego Systemu Ochrony Prawnej poza nimi,
tj.: zabytkowe parki, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody;
0,250 - projektowane obszary chronionego krajobrazu poza elementami sieci
ECONET-PL oraz ostojami CORINE biotopes i elementami
Wielkoobszarowego Systemu Ochrony Prawnej.
104
Walory typu rolno-leśnego (produkcyjne)
1,000 – gleby wymagające szczególnej ochrony występujące poza podobszarami
z walorami typu ekologicznego;
1,000 – lasy produkcyjne lub potencjalnie produkcyjne oraz sady występujące poza
podobszarami z walorami typu ekologicznego;
1,000 – rybne stawy hodowlane występujące poza podobszarami z walorami typu
ekologicznego;
0,500 – gleby wymagające szczególnej ochrony występujące w podobszarach
z walorami typu ekologicznego lecz poza obiektami przyrodniczymi
chronionymi prawnie;
0,500 – lasy produkcyjne lub potencjalnie produkcyjne oraz sady występujące
w podobszarach z walorami typu ekologicznego lecz poza obiektami
przyrodniczymi chronionymi prawnie;
0,500 – rybne stawy hodowlane występujące w podobszarach z walorami typu
ekologicznego;
0,500 – lasy w stanie zmian występujące poza podobszarami z walorami typu
ekologicznego.
Walory typu wodnego (uŜytkowe)
0,650 – obszar wymagający najwyŜszej ochrony (ONO) głównego zbiornika wód
podziemnych (GZWP) nr 451 (13,2 – wartość zbiornika; 3,0 – wskaźnik
przeliczeniowy dla zagwarantowania właściwej ochrony tego naturalnego
zbiornika wód);
0,590 – zlewnia Wisły powyŜej ujęcia wód przemysłowych (3,0 – wartość wody;
98 % - wielkość poboru wody w obszarze modelowym);
0,570 – zlewnia Raby powyŜej ujęcia wód komunalnych (5,0 – wartość wody;
56,71 % - wielkość poboru wody w obszarze modelowym);
0,480 – obszar wymagający wysokiej ochrony (OWO) GZWP nr 451 (13,2 – wartość
zbiornika; 2,2 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,370 – ONO wód leczniczych Swoszowic, identyfikowany z ich obszarem górniczym
(7,8 – wartość zbiornika, gdyŜ: 0,8 - woda cenna terapeutycznie;
5,0 – bardzo dobra jakość wody, ale brak izolacji jej naturalnego zbiornika;
105
1,25 – kuracjusze mogą korzystać z wody podobnego typu chemicznego
w pobliskim Matecznym; 1,25 – rezerwy wodne Swoszowic szacuje się na
25-75 %; 2,0 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,330 – strefa wymagająca najwyŜszej ochrony (SNO) głównego uŜytkowego
poziomu wodonośnego (GUPW) na północ od Krakowa (10,0 – wartość
zbiornika; 2,0 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,300 – ONO GZWP nr 326 (9,0 – wartość zbiornika; 2,0 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,230 – ONO GZWP nr 409 (7,1 – wartość zbiornika; 2,0 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,220 – OWO GZWP nr 326 (9,0 – wartość zbiornika; 1,5 – wskaźnik
przeliczeniowy);
0,180 – OWO GZWP nr 409 (7,1 – wartość zbiornika; 1,5 – wskaźnik
przeliczeniowy);
0,090 – zlewnia Dłubni powyŜej ujęcia wód komunalnych (3,0 – wartość wody;
14,18 % - wielkość poboru wody w obszarze modelowym);
0,090 – strefa wymagająca wysokiej ochrony (SWO) GUPW na północ i na południe
od Krakowa (5,0 – wartości zbiorników; 1,1 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,050 – zlewnia Sanki powyŜej ujęcia wód komunalnych (3,0 – wartość wody;
8,10 % - wielkość poboru wody w obszarze modelowym);
0,050 – zlewnia Rudawy powyŜej ujęcia wód komunalnych (1,0 – wartość wody;
22,28 % - wielkość poboru wody w obszarze modelowym);
0,030 – ONO GZWP nr 443 i nr 450 (<2,0 – wartości zbiorników; 1,0 – wskaźnik
przeliczeniowy);
0,010 – OWO GZWP nr 443 i nr 450 (<2,0 – wartości zbiorników; 0,5 – wskaźnik
przeliczeniowy);
<0,010 – zlewnia Skawinki powyŜej ujęcia wód komunalnych (3,0 – wartość wody;
0,25 % - wielkość poboru wody w obszarze modelowym);
<0,010 – zlewnia Prądnika-Białuchy powyŜej ujęcia wód przemysłowych
(1,0 – wartość wody; 1,00 % - wielkość poboru wody w obszarze
modelowym);
<0,010 – zlewnia Dłubni powyŜej ujęcia wód przemysłowych - do zlewni ujęcia dla
wód komunalnych (0,5 – wartość wody; 1,00 % - wielkość poboru wody
w obszarze modelowym).
106
Walory typu krajobrazów kulturowych
1,000 – podobszar z Kopalnią Soli w Wieliczce wpisaną na Pierwszą Listę
Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego;
0,350 – podobszar koncentracji obiektów dziedzictwa kulturowego i zabytkowe
obiekty kultury materialnej poza nimi i poza ostojami CORINE biotopes;
0,200 – zabytkowe obiekty drewniane.
Walory typu miejsc pobytu człowieka
• w podobszarach pobytu stałego skupionego terytorialnie:
1,000 –uzdrowiskowo-sanatoryjnych;
1,000 –szpitalach, ośrodkach zdrowia lub zakładach opieki;
0,800 – wielogodzinnego pobytu dzieci i młodzieŜy;
0,700 – mieszkalnych rozproszonych;
0,600 – mieszkalnych skupionych;
0,500 – handlowo-usługowo-przemysłowych;
• w podobszarach pobytu okresowego rozproszonego terytorialnie:
0,900 – o znaczeniu międzynarodowym, szczególnie atrakcyjnych dla turystyki
wędrownej;
0,875 – o znaczeniu krajowym, bardzo atrakcyjnych dla turystyki pobytowej;
0,850 – o znaczeniu regionalnym, atrakcyjnych dla turystyki pobytowej;
0,825 – o znaczeniu lokalnym, atrakcyjnych dla codziennej rekreacji lub wypoczynku
świąteczno-weekendowego;
• w podobszarach pobytu okresowego skupionego terytorialnie:
0,780 – gminy Ojców;
0,760 – gmin Dobczyce i Myślenice;
0,740 – gminy Krzywaczka;
0,570 – gminy Rudawa i części rozproszonej zabudowy Krakowa w okolicy Tyńca;
0,560 – gmin: Bolechowice, Korzkiew i Mogilany;
0,550 – gmin: Aleksandrowice, Dębnik, Kobylany, Kryspinów, Liszki, Mników,
Radziszów, Zabierzów, Zelków i Zielonki;
107
0,540 – gminy Droginia;
0,380 – gmin: Dziekanowice, Grabie, Grodzisko, Łazany, Modlnica, Morawica,
Pieskowa Skała, Smardzewice, Staniątki i Wola Radziszowska;
0,370 – gmin: Bodzanów, Giebułtów, Głogoczów, Grodkowice, Karniowice,
Niegowić, Niepołomice, Ochodza, Siepraw, Węgrzce Wielkie, Wieliczka
i Zakliczyn, oraz Skawina (z wyłączeniem terenów przemysłowych) i części
rozproszonej zabudowy Krakowa w okolicy Swoszowic;
0,360 – gmin: Cichawa, Czernichów i Gdów;
0,210 – gmin: Igołomia, Luborzyca, Raciborowice, Słomniki, Wawrzeńczyce,
Więcławice i Wysocice;
0,200 – gmin: Biórków Wielki, Czechy, Czulice, Goszcza, Górka Kościelna, Kacice,
Koniusza, Kościelniki, Niedźwiedź, Skała i Sieciechowice.
***
Obraz skumulowanych walorów środowiska obszaru krakowskiego, o wskazanych
powyŜej wartościach podobszarów, prezentuje „Mapa kompensacyjna walorów środowiska
w krakowskim obszarze modelowym”. Przy jej opracowywaniu skorzystałem z pomocy
dr. D. Grodeckiego, który wygenerował sieć obliczeniową w programie AUTOCad Map
wer. 2.0 i zaimportował ją do programu MapInfo Professional wer 4.1. Mapę wykonałem
przy uŜyciu tego programu. WyróŜniłem na niej pięć typów barwnych pól podobszarów.
Opisałem je dwoma orientacyjnymi skalami, liczbową i pojęciową, omówionymi w rozdz.
2.2. Skala pojęciowa uwypukla znaczenie walorów występujących w analizowanym obszarze,
a skala liczbowa pozwala dostrzec ich wagę.
W obszarze krakowskim wartość Pmax = 8,43. NaleŜy uŜywać jej jako
uniwersalnego Pmax przy analizie dowolnego obszaru. Pozwoli to porównywać róŜne
obszary, analizowane odrębnie.
108
109
3.4.2. Skumulowane wartości walorów środowiska w obszarze skierniewickim
Wartości podobszarów w obszarze skierniewickim zaprezentuję w analogicznej
kolejności jak w przypadku obszaru krakowskiego.
Walory typu ekologicznego
0,675 - ostoja 239 Puszcza Kampinoska - w biocentrum i buforze obszaru węzłowego
sieci ECONET-PL, o randze międzynarodowej (wartość bioróŜnorodności
ostoi = 0,350);
0,585 - ostoja 288 Puszcza Bolimowska - w biocentrum i buforze obszaru węzłowego
oraz korytarzu ekologicznym sieci ECONET-PL, o randze krajowej, a takŜe
poza tą siecią (wartość bioróŜnorodności ostoi = 0,270);
0,570 - ostoja 300 Dolina Rawki - w biocentrum i buforze obszaru węzłowego oraz
korytarzu ekologicznym sieci ECONET-PL, o randze krajowej (wartość
bioróŜnorodności ostoi = 0,240);
0,505 - ostoja 269a Stawy Walewickie - w korytarzu ekologicznym sieci ECONET-PL,
o randze krajowej (wartość bioróŜnorodności ostoi = 0,110);
0,490 - ostoja 283 Stawy Psary - poza siecią ECONET-PL (wartość bioróŜnorodności
ostoi = 0,080);
0,440 - ostoja 284 Stawy Okręt i Rydwan - w korytarzu ekologicznym sieci
ECONET-PL, o randze krajowej i poza nią (wartość bioróŜnorodności ostoi
= 0,080);
0,425 - ostoja 269 Dolina Bzury i 274 Stawy Łowicz-Mysłaków - w korytarzu
ekologicznym sieci ECONET-PL, o randze krajowej (wartość
bioróŜnorodności ostoi = 0,050);
0,400 - biocentrum obszaru węzłowego sieci ECONET-PL, o randze
międzynarodowej (fragment Puszczy Kampinoskiej poza ostoją systemu
CORINE biotopes);
0,375 - biocentrum obszaru węzłowego sieci ECONET-PL, o randze krajowej
(fragment Puszczy Bolimowskiej poza ostojami systemu CORINE biotopes);
0,375 - bufor obszaru węzłowego sieci ECONET-PL, o randze międzynarodowej
(fragment Puszczy Kampinoskiej poza ostoją systemu CORINE biotopes);
110
0,350 - bufor obszaru węzłowego sieci ECONET-PL, o randze krajowej (fragment
Puszczy Bolimowskiej poza ostoją systemu CORINE biotopes); korytarz
ekologicznym sieci ECONET-PL, o randze krajowej; Park Krajobrazowy
Wyniesień Łódzkich wraz z rezerwatem przyrody; Bolimowski Park
Krajobrazowy; zespoły przyrodniczo-krajobrazowe; zabytkowe parki
(wpisane do rejestru zabytków załoŜenia pałacowo-dworsko-parkowe, parki,
aleje oraz podlegające ochronie folwarki, załoŜenia dworsko-parkowe
i aleje); rezerwaty przyrody; pomniki przyrody (grupy drzew, aleje, głazy
narzutowe); uŜytki ekologiczne;
0,300 - otuliny (strefy ochronne) Kampinoskiego Parku Narodowego, Bolimowskiego
Parku Krajobrazowego i Parku Krajobrazowego Wyniesień Łódzkich;
0,250 - obszary chronionego krajobrazu.
Walory typu rolno-leśnego (produkcyjne)
1,000 – gleby wymagające szczególnej ochrony występujące poza podobszarami
z walorami typu ekologicznego;
1,000 – lasy produkcyjne lub potencjalnie produkcyjne występujące poza
podobszarami z walorami typu ekologicznego;
1,000 – sady występujące poza podobszarami z walorami typu ekologicznego;
1,000 – rybne stawy hodowlane występujące poza podobszarami z walorami typu
ekologicznego;
0,500 – gleby wymagające szczególnej ochrony występujące w podobszarach
z walorami typu ekologicznego lecz poza obiektami przyrodniczymi
chronionymi prawnie;
0,500 – lasy produkcyjne lub potencjalnie produkcyjne występujące w podobszarach
z walorami typu ekologicznego lecz poza obiektami przyrodniczymi
chronionymi prawnie;
0,500 – sady występujące w podobszarach z walorami typu ekologicznego lecz poza
obiektami przyrodniczymi chronionymi prawnie;
0,500 – rybne stawy hodowlane występujące w podobszarach z walorami typu
ekologicznego.
111
Walory typu wodnego (uŜytkowe)
1,000 – obszar wymagający najwyŜszej ochrony (ONO) i wysokiej ochrony (OWO)
głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 401 (17,4 – wartość
zbiornika; 3,5 – wskaźnik przeliczeniowy dla zagwarantowania właściwej
ochrony tego naturalnego zbiornika wód);
0,780 – zlewnia Rawki powyŜej ujęcia wód przemysłowych (5,0 – wartość wody;
78,40 % - wielkość poboru wody w obszarze modelowym);
0,740 – strefa wymagająca najwyŜszej ochrony (SNO) ujęć czerpiących wodę
z GZWP nr 215A dla Łowicza, Skierniewic, Sochaczewa i śyrardowa
(15,0 – wartość zbiornika; 3,0 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,590 - ONO GZWP nr 404 i SNO ujęcia wody dla Rawy Mazowieckiej
(12,0 – wartość zbiornika; 3,0 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,540 - OWO GZWP nr 215A (15,0 – wartość zbiornika; 2,2 – wskaźnik
przeliczeniowy);
0,430 - OWO GZWP nr 404 (12,0 – wartość zbiornika; 2,2 – wskaźnik
przeliczeniowy);
0,420 - OWO GZWP nr 402 (11,6 – wartość zbiornika; 2,2 – wskaźnik
przeliczeniowy);
0,370 - strefa wymagająca wysokiej ochrony (SWO) głównych uŜytkowych
poziomów wodonośnych (GUPW) na wschód od Sochaczewa i śyrardowa
oraz na północ od Łowicza i Sochaczewa (10,1 – wartości zbiorników;
2,2 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,330 - SNO GUPW na wschód od Łodzi (10,0 – wartość zbiornika; 2,0 – wskaźnik
przeliczeniowy);
0,310 - ONO GZWP nr 226 (9,3 – wartość zbiornika; 2,0 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,250 - ONO GZWP nr 403 (7,5 – wartość zbiornika; 2,0 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,230 - OWO GZWP nr 226 (9,3 – wartość zbiornika; 1,5 – wskaźnik
przeliczeniowy);
0,190 - OWO GZWP nr 403 (7,5 – wartość zbiornika; 1,5 – wskaźnik
przeliczeniowy);
0,130 - SWO GUPW na wschód od Łodzi i od Łowicza po Skierniewice
(5,1 – wartość zbiornika; 1,5 – wskaźnik przeliczeniowy);
0,110 - ONO GZWP nr 227 (4,6 – wartość zbiornika; 1,4 – wskaźnik przeliczeniowy);
112
0,080 - OWO GZWP nr 227 (4,6 – wartość zbiornika; 1,1 – wskaźnik
przeliczeniowy);
0,040 - ONO GZWP nr 222a (2,5 – wartość zbiornika; 1,0 – wskaźnik
przeliczeniowy);
0,020 – zlewnia MroŜycy powyŜej ujęcia wód przemysłowych (0,5 – wartość wody;
20,22 % - wielkość poboru wody w obszarze modelowym);
<0,010 – zlewnia Bobrówki powyŜej ujęcia wód przemysłowych (0,5 – wartość wody;
1,39 % - wielkość poboru wody w obszarze modelowym).
Walory typu krajobrazów kulturowych
0,350 – podobszar z zabytkowymi obiektami kultury materialnej poza ostojami
CORINE biotopes;
0,200 – zabytkowe obiekty drewniane.
Walory typu miejsc pobytu człowieka
• w podobszarach pobytu stałego skupionego terytorialnie:
1,000 –uzdrowiskowo-sanatoryjnych;
1,000 –szpitalach, ośrodkach zdrowia lub zakładach opieki;
0,800 – wielogodzinnego pobytu dzieci i młodzieŜy;
0,700 – mieszkalnych rozproszonych;
0,600 – mieszkalnych skupionych;
0,500 – handlowo-usługowo-przemysłowych;
• w podobszarach pobytu okresowego rozproszonego terytorialnie:
0,900 – o znaczeniu międzynarodowym, szczególnie atrakcyjnych dla turystyki
wędrownej;
0,875 – o znaczeniu krajowym, bardzo atrakcyjnych dla turystyki wędrownej;
0,875 – o znaczeniu krajowym, bardzo atrakcyjnych dla turystyki pobytowej;
0,850 – o znaczeniu regionalnym, atrakcyjnych dla turystyki wędrownej
0,850 – o znaczeniu regionalnym, atrakcyjnych dla turystyki pobytowej;
113
0,815 – o znaczeniu lokalnym, atrakcyjnych dla codziennej rekreacji lub wypoczynku
świąteczno-weekendowego;
0,800 – o znaczeniu lokalnym, potencjalnie atrakcyjnych dla codziennej rekreacji
lub wypoczynku świąteczno-weekendowego;
• w podobszarach pobytu okresowego skupionego terytorialnie:
0,825 - o znaczeniu lokalnym, atrakcyjnych dla codziennej rekreacji lub wypoczynku
świąteczno-weekendowego;
0,778 - gminy Sochaczew (z śelazową Wolą i Trojanowem);
0,773 - gminy Rawa Mazowiecka (z Boguszycami i Rawą Mazowiecką);
0,616 - gminy Łowicz (z Łowiczem);
0,595 - gminy Nieborów (z Nieborowem i Arkadią);
0,589 - gminy Bielawy (z Walewicami, Chruślinem, Oszkowicami i Bielawami)
0,584 - gminy Skierniewice (ze Skierniewicami);
0,562 - gminy Brzeziny (z Brzezinami);
0,400 - gminy Oporów (z Oporowem);
0,389 - gmin: Zduny (ze Złakowem Borowym i Mąkolicami), Głuchów
(z Janisławicami i Białyninem) i Tułowice (z Brochowem);
0,378 - gminy JeŜów (z JeŜowem);
0,366 - gminy Rogów (z Parkiem Rogów);
0,205 - gmin Sanniki (z Sannikami) i Kiernozia (z Kiernozią);
0,195 - gminy Bedlno (z Szewcami Nagórnymi, Wojszycami i Drzewoszkami Wlk.).
***
Obraz skumulowanych walorów środowiska obszaru skierniewickiego, o wskazanych
powyŜej wartościach podobszarów, prezentuje „Mapa kompensacyjna walorów środowiska
w skierniewickim obszarze modelowym”. Wykonałem ją analogicznie jak mapę dla obszaru
krakowskiego. Obraz na mapach jest porównywalny. Skumulowane wartości podobszarów
„n” wyraziłem bowiem wartościami względnymi. Odnoszą się one do maksymalnej wartości
podobszaru „n” , która wystąpiła w obszarze krakowskim.
114
115
ROZDZIAŁ IV. OPRACOWANIE WERSJI METODYKI
UWZGL ĘDNIAJĄCE DEGRADACJĘ ŚRODOWISKA
Metodyka waloryzacji terenu, prezentowana w niniejszej desartacji, została pomyślana
w dwóch wersjach. Określiłem je jako wstępną i aplikacyjną, nawiązując do dwóch etapów
pracy nad strategią zrównowaŜonego rozwoju dowolnego makroregionu lub analizowanego
w nim obszaru.
Wstępna część pracy nad strategią polega na określeniu wartości walorów obszaru
poddanego analizie. SłuŜy temu metodyka waloryzacji terenu. Przykładowy efekt jej
zastosowania zaprezentowałem dla dwóch odrębnie analizowanych obszarów - krakowskiego
i skierniewickiego. Pozwoliło to uzyskać ogólne informacje o wartościach waloryzacyjnych
tych obszarów. W połączeniu z informacjami o wartości walorów, zawartymi w bazach
danych utworzonych dla tych obszarów w ramach metodyki, moŜna dla nich wstępnie
zarysować strategie ich zrównowaŜonego rozwoju.
Aplikacyjna część pracy (sensu stricte) zostanie opisana poniŜej. W istocie umoŜliwi
ona rozszerzenie metodyki waloryzacji terenu. Będzie ono polegało na uwzględnieniu
w ocenie walorów analizowanego obszaru czynników degradujących środowisko. Pozwoli to
oceniać przydatność obszaru dla funkcjonowania w nim kolejnych analizowanych obiektów
- jednocześnie czynników presji. Pozwoli zatem takŜe bonitować obszar. Z tego powodu,
część rozszerzającą metodykę waloryzacji terenu nazwałem metodyką bonitacji. Proponowana
bonitacja powinna być niezbędnym elementem nowoczesnego planowania przestrzennego
respektującego ideę ekorozwoju, wpisaną w działania zgodne z konstytucyjną zasadą
zrównowaŜonego rozwoju. Metodyka bonitacji umoŜliwi bowiem określenie przydatność
terenu w dwóch aspektach:
• konfliktowo ści ze środowiskiem istniejących obiektów,
• pojemności środowiska dla nowych obiektów.
W sensie ogólnym, wersja metodyki waloryzacji terenu uwzględniająca degradację
środowiska to metodyka waloryzacji terenu dla potrzeb ekorozwoju.
Zostanie przedstawiony przykład aplikacyjnej części pracy nad strategią
zrównowaŜonego rozwoju, ilustrujący zalety metodyki waloryzacji terenu dla potrzeb
ekorozwoju. Będzie on dotyczył strategii rozbudowy podstawowej sieci drogowej,
z uwzględnieniem zasady zrównowaŜonego rozwoju, w dwóch odrębnie analizowanych
obszarach: krakowskim i skierniewickim.
116
4.1. ZałoŜenia przyjęte dla uwzględnienia w ocenie walorów środowiska
czynników ich degradacji
Aplikacyjna część pracy wymaga wskazania uniwersalnego czynnika degradującego
środowisko (czynnika antropopresji). Uznałem, Ŝe jednym z najwaŜniejszych czynników
antropopresji są w środowisku uciąŜliwości komunikacyjne związane z lokalizacją
i eksploatacją sieci drogowej. Mają one przy tym cechy uniwersalne. Charakteryzuje je
bowiem duŜa róŜnorodność i intensywność spodziewanych negatywnych oddziaływań. Ich
spektrum jest podobne jak w przypadku niektórych innych duŜych źródeł presji, lecz na ogół
szersze. Ponadto, rozbudowa sieci transportowej jest nieunikniona i moŜe intensyfikować
zagroŜenia. Zaspokajanie potrzeb, związanych z procesem takiej rozbudowy, powinno
odbywać się z poszanowaniem konstytucyjnej zasady zrównowaŜonego rozwoju. Uwaga ta
dotyczy równieŜ innych dziedzin Ŝycia, silnie ingerujących w środowisko.
Intensywność istniejących i spodziewanych oddziaływań komunikacyjnych wiąŜe się
głównie z wysokim średniorocznym natęŜeniem ruchu, z jego strukturą i parametrami
technicznymi drogi. Najbardziej uciąŜliwą dla środowiska przyrodniczego, kulturowego oraz
dla środowiska Ŝycia ludzi jest zwykle eksploatacja podstawowej sieci drogowej. Sieć ta
stanowi część całości sieci drogowej, najsilniej obciąŜoną ruchem. Podstawową sieć tworzą
drogi najwyŜszych klas: autostrady - A, drogi ekspresowe - S, drogi główne ruchu
przyspieszonego - GP oraz drogi główne - G. Silnie uciąŜliwa dla środowiska jest równieŜ
eksploatacja głównych szlaków kolejowych (K).
Proponuję, aby za modelowy czynnik antropopresji przyjąć lokalizację i eksploatację
dróg klasy GP w warunkach maksymalnego obciąŜenia ich ruchem, dopuszczalnego
technicznie. W odniesieniu do tego czynnika będzie moŜna testować bonitację obszarów
poddanych hipotetycznej presji, pochodzącej z kolejnych analizowanych źródeł. Mogą to być
drogi innych klas, lub źródła nie występujące w drogownictwie. Dotyczy to ocen
strategicznych spodziewanych skutków zmian w zagospodarowaniu przestrzennym.
Powodem takich zmian moŜe być np. rozbudowa sieci drogowej, budowa obiektu
przemysłowego, centrum handlowo-usługowego itp.
Wykonywanie ocen strategicznych (ST) zalecane jest w drogownictwie (Tracz [red.]
i in. 1999). W Polsce, powinny one poprzedzać procedury wykonywania ocen oddziaływania
inwestycji drogowych na środowisko (OOŚ). W odniesieniu do podstawowej sieci drogowej
i głównych szlaków kolejowych, proponowana metodyka umoŜliwi:
117
• ocenę negatywnych oddziaływań istniejących dróg i szlaków kolejowych oraz strategię
minimalizowania tych oddziaływań (hierarchię działań),
• wstępne określenie przydatność analizowanych obszarów do prowadzenia w nich nowych
lądowych tras komunikacyjnych.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r. obliguje do zachowywania zasady
zrównowaŜonego rozwoju. Wpisana jest w nią idea ekorozwoju. Sformułowanie strategia
ekorozwoju, które proponuję w odniesieniu do zmian w zagospodarowaniu przestrzennym,
ma przypominać i uświadamiać tą bardzo istotną relację. Stąd proponuję takŜe, aby
przez strategię ekorozwoju sieci drogowej rozumieć taki plan stopniowej
modernizacji i budowy sieci drogowej, który pozwala wskazać dla dróg
projektowanych wariant najmniej kolizyjny ze środowiskiem, a dla dróg istniejących
wskazać i ustalić hierarchię istotności konfliktów ze środowiskiem, aby je
minimalizować, a jeśli to moŜliwe eliminować (przy zakładanych: dostępności
komunikacyjnej obszarów, przepustowości dróg, płynności ruchu i jego
bezpieczeństwie).
Proponuję teŜ, aby uznać, iŜ
miarą podstawowej bonitacji terenu dla strategii ekorozwoju sieci drogowej jest
stopień kumulowania się spodziewanych uciąŜliwości komunikacyjnych
w środowisku, prowadzący do obniŜenia wartości jego walorów.
W definicji uŜyłem określenia podstawowa bonitacja. Zastosowanie takiego
określenia uzasadniają uwagi zamieszczone poniŜej. Dotyczą one propozycji procedury
typowania lokalizacji nowych fragmentów sieci drogowej w ramach modernizacji istniejącej
sieci. Wówczas wstępne rozwaŜania powinny obejmować dwa etapy:
• podstawową bonitację terenu, o której była mowa w zaproponowanej definicji;
• uzupełniającą bonitację terenów wytypowanych w pierwszym etapie, obejmującą
elementy istotne dla kosztów inwestycyjnych i bezpieczeństwa ruchu, to jest:
118
• przydatność geotechniczną podłoŜa budowlanego (tj. jego typ: litologiczno
-złoŜowy, geomorfologiczny, morfodynamiczny i hydrograficzny);
• istniejące zagospodarowanie infrastrukturalne (m.in. związaną z tym analizę
kosztów likwidacji, ominięcia lub budowy obiektów alternatywnych);
• ocenę koncentracji obiektów archeologicznych (w skrajnych przypadkach, duŜa
koncentracja moŜe być główną przeszkodą dla uzyskania zgody na
przeprowadzenie trasy);
• ocenę występowania czynników naturalnych waŜnych dla bezpieczeństwa
uŜytkowników drogi: typu mikroklimatu, tras okresowej wędrówki fauny
(zwłaszcza płazów), anomalnie silnych pól grawitacyjnych itp.
4.2. Opis metodyki waloryzacji terenu w wersji umoŜliwiaj ącej uwzględnienie
czynników degradujących środowisko – generowanych eksploatacją sieci
drogowej
W opisie wstępnego etapu budowania metodyki waloryzacji terenu dla potrzeb
ekorozwoju wyróŜniłem pięć typów walorów środowiska. Wśród walorów typu
ekologicznego, rolno-leśnych - produkcyjnych, wodnych - uŜytkowych, krajobrazów
kulturowych oraz miejsc pobytu człowieka występują kategorie walorów. Typy i kategorie
walorów zostały opisane we wstępnej części metodologii. Charakteryzują one poszczególne
podobszary w obrębie analizowanego obszaru. Wartości tych podobszarów mogą zostać
obniŜone, m.in. przez róŜnego typu uciąŜliwości komunikacyjne. Podobszary pozbawione
opisywanych walorów są obojętne dla uciąŜliwości komunikacyjnych (np. składowisko
odpadów).
Proponuję, aby obniŜanie wartości podobszaru z powodu oddziaływania w nim
uciąŜliwości komunikacyjnych zostało wyraŜone wzorem:
wusdn ∑= (17)
Poszczególne symbole oznaczają:
sdn - stopień degradacji podobszaru „n” ;
wu - waga uciąŜliwości komunikacyjnych w podobszarze „n” .
W dowolnym analizowanym podobszarze „n” moŜe jednocześnie występować kilka
odrębnych kategorii walorów środowiska, dlatego
119
∑= kwuwu (18)
Symbol oznacza:
wuk - waga uciąŜliwości komunikacyjnych w odniesieniu do kolejnej kategorii
waloru środowiska w podobszarze „n” ,
natomiast
∑= rkk wuwu / (19)
Symbol oznacza:
wuk/r - waga kolejnego rodzaju uciąŜliwości komunikacyjnych w odniesieniu
do jednej kategorii waloru środowiska w podobszarze „n” .
UciąŜliwości komunikacyjne związane są z lokalizacją oraz eksploatacją sieci
drogowej, w tym z towarzyszącymi im nadzwyczajnymi zdarzeniami (Wytyczne... 1998).
W tabeli 9 usystematyzowałem okoliczności zaistnienia określonych uciąŜliwości, w ramach
wskazanych powyŜej przyczyn głównych. Poszczególnym rodzajom uciąŜliwości
przypisałem wagi (wuk/r). W tym celu wykorzystałem dane zawarte w pracy K. Glücka
i G. Krassera (1983). Dotyczą one hierarchicznej oceny oddziaływań środowiskowych
pochodzących od ulicy i ruchu ulicznego. Oceny te zostały przeprowadzone tzw. metodą
ekspercką. Zdaniem prof. A. Rudnickiego z Politechniki Krakowskiej (informacja ustna),
moŜna przyjąć iŜ ogólnie ilustrują one źródło uciąŜliwości komunikacyjnych jakim jest droga
klasy GP (droga główna ruchu przyspieszonego). Wzrost wartości wagi danej uciąŜliwości
wskazuje wprost na wzrost stopnia destrukcyjnego oddziaływania takiej uciąŜliwości (stopień
istotności). Na tej podstawie, w ostatniej kolumnie tabeli 9 określiłem hierarchiczną
kolejność stopni istotności generowanych uciąŜliwości.
Z tabeli 9 wynika, Ŝe 44% wszystkich spodziewanych negatywnych skutków relacji
kategorie walorów środowiska - uciąŜliwości komunikacyjne stanowią trzy przyczyny:
• zwyczajna (tj. niemal ciągła) emisja fal akustycznych (0,19±0,08%),
• zwyczajna (tj. niemal ciągła) emisja spalin (0,14±0,006%),
• rozcięcie więzi ekosystemowych w związku z lokalizacją i eksploatacją drogi
(0,11±0,06%).
120
Kolejne 30% spodziewanych skutków to:
• zwyczajna emisja pyłów oraz okresowa emisja aerozoli spalin i pyłów, a takŜe
substancji chemicznych (łącznie 0,08±0,05%),
• rozcięcie więzi krajobrazowych (0,08±0,04%),
• nadzwyczajne zagroŜenia przy kolizjach drogowych (0,07±0,05%),
• zajęcie terenów pod budowę drogi (0,07±0,036%).
W podobszarach charakteryzowanych poszczególnymi kategoriami walorów
środowiska skutki uciąŜliwości komunikacyjnych mogą się zaznaczyć, lub nie wystąpią.
Przez ich zaznaczenie się rozumiem bezpośrednie lub pośrednie uruchomienie negatywnego
procesu (lub procesów), prowadzące do degradacji środowiska. Nie powstrzymany proces
spowoduje obniŜenie wartości waloru danego podobszaru.
Skutki spodziewanych negatywnych oddziaływań (ujęte kompleksowo) są większe
jeśli wyŜsza jest wartość danej kategorii waloru środowiska. W przypadku biocentrów
i buforów obszarów węzłowych sieci ECONET-PL - podobszarów z walorami typu
ekologicznego - następuje odwrócenie tej ogólnej tendencji. W buforach (mniej cennych od
biocentrów) spodziewane negatywne oddziaływania będą silniejsze, gdyŜ obejmują takŜe
funkcjonujące tam domostwa, których w biocentrach na ogół brak. Uwzględniłem to
w schemacie relacji kategorie walorów środowiska - uciąŜliwości komunikacyjne. Schemat
zaprezentowałem w tabeli 10. Wskazane w nim kategorie walorów środowiska oznaczyłem
duŜymi literami alfabetu, dla odróŜnienia od kategorii opisanych w rozdz. 2.2. Kategorie
wyróŜnione w tab. 10 generalizują kategorie omówione w rozdz. 2.2., ze względu na
spodziewane w nich spektrum uciąŜliwości komunikacyjnych.
W tabeli 11 zestawiłem wartości wuk/GP, czyli wartości wuk (wag uciąŜliwości
komunikacyjnych) w przypadku oddziaływania dróg klasy GP. Zgodnie ze wzorem (19)
wartości wuk są sumami wartości wuk/r. Wybrałem je z tab. 9 dla poszczególnych relacji
pokazanych w tab. 10. Opisują one liczbą sumaryczny skutek tych rodzajów uciąŜliwości
komunikacyjnych, które są spodziewane w analizowanej kategorii waloru środowiska,
występującej w podobszarze „n” .
Przynajmniej część poszczególnych rodzajów uciąŜliwości komunikacyjnych moŜe się
odnosić do kilku odrębnych kategorii walorów środowiska, występujących jednocześnie
w podobszarze „n” . Rzeczywisty stopień jego degradacji czytelniej zatem odda wyraŜenie go
wartością względną (sdn/wz.):
121
max
/ sd
sdsd n
wzn = (20)
Poszczególne symbole oznaczają:
sdn – stopień degradacji podobszaru „n” ;
sdmax – maksymalny stopień degradacji podobszaru (maksymalny jaki wystąpi
w obszarach modelowych; jego wartość zostanie podana w dalszej
części pracy).
ObniŜona wartość podobszaru „n” z powodu oddziaływania w nim uciąŜliwości
komunikacyjnych (OPn) w oczywisty sposób jest iloczynem jego względnej wartości
(Pn/wz - patrz wzór (2) w rozdz. 2.2.) i względnego stopnia jego degradacji (sdn/wz):
wznwznn sdPOP // ⋅= (21)
Wartości OPn w istocie wyraŜane są wartościami względnymi. Odnoszenie ich do
maksymalnej wartości podobszaru „n” , tj. iloczyn obu wartości, określi stopień kumulowania
się w nich uciąŜliwości komunikacyjnych. Zgodnie z podaną definicją, będzie zatem miarą
podstawowej bonitacji terenu dla strategii ekorozwoju sieci drogowej (B), wyraŜoną.
algorytmem:
maxPOPB n ⋅= (22)
Poszczególne symbole oznaczają:
OPn - obniŜona wartość podobszaru „n” z powodu degradacji (oddziaływania
w nim uciąŜliwości komunikacyjnych);
Pmax – maksymalna wartość podobszaru (maksymalna, która wystąpi
w obszarach modelowych; zostanie podana w dalszej części pracy).
Podstawiając za OPn prawą stronę wzoru (21) otrzymamy:
max// PsdPB wznwzn ⋅⋅= (23)
Skalę podstawowej bonitacji wyznaczają wartości B od 0 do 1 (odpowiednio: pełna
przydatność i całkowita nieprzydatność). Wzór (23) pozwala zatem stwierdzić:
122
(1) – jeŜeli B=1 i sdn/wz=1 (co oznacza maksymalną degradację), to Pn=1, gdyŜ
podstawiając za Pn/wz iloraz wartości Pn i Pmax, wartości Pmax we wzorze (23)
skrócą się, a wówczas
(2) – dla sdn/wz=1 (czyli dla warunku maksymalnej degradacji) B=Pn.
Bardzo waŜna jest konkluzja, Ŝe dla wartości B=1 wartość Pn=1. Oznacza iŜ
bezwzględna wartość analizowanego podobszaru „n” (P n) jest wówczas maksymalna.
Oznacza to z kolei, Ŝe w skrajnym przypadku o wartości podobszaru decyduje występująca
w nim jedna kategoria waloru środowiska o wartości KŚ=1, w skali od 0 do 1. Uprawnia
zatem do stwierdzenia iŜ
teren złoŜony z podobszarów „n” o wartościach B=1 oznacza
równowaŜność utraty jednej z najcenniejszych kategorii
walorów środowiska.
Podstawiając do wzoru (23) wzór (2), po skróceniu, otrzymujemy następującą
ostateczną postać wzoru do obliczania wartości podstawowej bonitacji terenu dla
strategii ekorozwoju sieci drogowej (B):
wznn sdPB /⋅= (24)
Poszczególne symbole oznaczają:
Pn – wartość podobszaru „n” ;
sdn/wz - względny stopień degradacji podobszaru „n” , tj. odnoszony do
wartości sdmax, która wystąpi w obszarach modelowych (zostanie
podana w dalszej części pracy).
Stwierdzenie dotyczące podobszaru o wartości B=1 umoŜliwiło sformułowanie
wniosków zawartych w tabeli 12. Zaproponowałem w niej interwały wartości podstawowej
bonitacji terenu dla strategii ekorozwoju sieci drogowej (B) i opisowe dla nich nazwy
konfliktowości ze środowiskiem. Określiłem w niej takŜe przydatność terenu dla nowych
lokalizacji dróg, sformułowałem zalecenia dla ruchu na istniejących szlakach drogowych,
oraz zalecenia dla zakresu ocen oddziaływania inwestycji drogowych na środowisko (OOŚ).
123
Tabela 9
UciąŜliwości dla środowiska generowane lokalizacją i eksploatacją szlaków komunikacji lądowej
L.p.
Okoliczności zaistnienia i rodzaj uciąŜliwości
Waga
rodzaju uciąŜliwo-ści wuk/r
- stopień istotności
Hierar-chiczna
kolejność stopni
istotności (uwagi)
I. Lokalizacja: 1. Zajęcie terenu 0,07 ±0,036 7 2. Rozcięcie więzi: a) ruchu lokalnego 0,02±0,01 11 b) funkcjonowania lokalnych społeczności 0,03±0,02 10 c) mikroklimatycznych 0,05±0,03 9 d) stosunków wodnych 0,06±0,03 8 e) ekosystemowych 0,11±0,06 3 f) krajobrazowych 0,08±0,04 5 g) powstanie powierzchni resztkowych 0,01±0,004 12 3. Nadzwyczajne zagroŜenia związane z budową szlaku: łącznie
0,01±0,006 w tym:
a) uruchomienie erozji 0,002±0,001 b) uruchomienie osuwiska 0,002±0,001 c) obniŜenie zwierciadła wody gruntowej 0,002±0,001 d) spowodowanie ucieczki fauny 0,001±0,001 e) zniszczenie fauny i/lub flory 0,001±0,001 f) zniszczenie stanowiska archeologicznego 0,002±0,001 II. Emisja: 1. Zwyczajna (niemal ciągła): a) spalin (z układów wydechowych pojazdów) 0,14±0,006 2 b) pyłów (podczas ścierania opon pojazdów i nawierzchni drogi) 0,08±0,05 4
(łącznie z l.p.II.2a i II.2b)
c) fal akustycznych (przez pracę silników i poruszające się pojazdy) 0,19±0,08 1 d) sił dynamicznych (generowana z wnętrza pojazdów i podczas ich ruchu) 2. Zwyczajna okresowa: a) aerozoli spalin i pyłów
(rozpylanych spod kół podczas i po opadach deszczu, gradu lub śniegu) ?
b) aerozoli substancji chemicznych (rozpylanych spod kół w czasie zimowego utrzymania dróg)
?
III. Nadzwyczajne zagroŜenia przy kolizjach pojazdów: a) emisje substancji toksycznych 0,01±0,001 b) wycieki substancji toksycznych 0,01±0,001 c) emisje fal akustycznych 0,01±0,001 d) wzniecanie poŜarów 0,01±0,001 e) ofiary (w tym śmiertelne) wśród ludzi i zwierząt 0,07±0,05 6
Źródło: R. Skrzypczak na podstawie K. Glücka i G. Krassera (1983) oraz Wytycznych... (1998)
124
Tabela 10 Schemat relacji:
kategorie walorów środowiska - uciąŜliwości komunikacyjne
Kategoria waloru
(zgenerali- zowana)
Rodzaje uciąŜliwości komunikacyjnych (wg l.p. w tab. 9) i ich łączne udziały w źródle generującym: pola czerwone - 44%, pola granatowe - 30%, pole zielone - 26%, puste pola - brak udziału
I. 1
I. 2a
I. 2b
I. 2c
I. 2d
I. 2e
I. 2f
I. 2g
I. 3a
I. 3b
I. 3c
I. 3d
I. 3e
I. 3f
II. 1a
II. 1b1
II. 1c
II. 1d
IIIa
IIIb
IIIc
IIId
IIIe
A B C D E F G H I J K L Ł M N O P
1 UciąŜliwość II.1b łącznie z uciąŜliwościami II.2a i II.2b. Grubsze poziome linie oddzielają typy walorów środowiska, cieńsze - kategorie walorów środowiska w ich obrębie.
Podobszary:
A - biocentrów obszarów węzłowych systemu ECONET PL; B - korytarzy ekologicznych systemu ECONET PL poza ostojami CORINE biotopes; C - pozostałe z walorami typu ekologicznego, wskazane w tab. 1 (rozdział 2.2.1); D - gleb wymagających szczególnej ochrony, sadów i plantacji; E - lasów naturalnych i lasów w stanie zmian; F - stawów hodowlanych; G - walorów typu wodnego - uŜytkowych (wszystkich kategorii wskazanych w rozdziale 2.2.3); H - walorów typu krajobrazów kulturowych, za wyjątkiem zabytkowych obiektów drewnianych; I - zabytkowych obiektów drewnianych; J - pobytu ludzi w obiektach uzdrowiskowo-sanatoryjnych i wypoczynkowych poza terenami zwartej
zabudowy (tj. uzdrowiska wraz z ich strefami ochronnymi, sanatoria, ośrodki wypoczynkowe, domki letniskowe itp.; kaŜdy z ewentualnym przyległym do niego parkiem);
K - pobytu ludzi w szpitalach, ośrodkach zdrowia, zakładach opieki nad przewlekle chorymi lub nad rencistami oraz w zakładach specjalnych (tj. w obiektach poza terenami zwartej zabudowy); pobytu ludzi w skupionych obiektach mieszkalnych (tj. o wysokiej intensywności zabudowy zwartej, gęstej wielorodzinnej oraz gęstej jednorodzinnej); pobytu ludzi w obiektach handlowo-usługowo-przemysłowych (tj. waŜniejsze budynki uŜyteczności publicznej - poza wymienionymi powyŜej pod literami J i K - i tereny przemysłowo-składowe);
L - pobytu ludzi w obiektach mieszkalnych rozproszonych (w podobszarach o małej intensywności zabudowy, tj. w domach mieszkalnych, zabudowach zagrodowych, hotelach i klasztorach);
Ł - szczególnie atrakcyjne i bardzo atrakcyjne dla turystyki pobytowej (pobyt okresowy ludności, rozproszony terytorialnie);
M - atrakcyjne dla turystyki pobytowej (pobyt okresowy ludności, rozproszony terytorialnie); N - szczególnie atrakcyjne, bardzo atrakcyjne i atrakcyjne dla turystyki wędrownej oraz atrakcyjne dla
codziennej rekreacji i wypoczynku świąteczno-weekendowego (pobyt okresowy ludności, rozproszony terytorialnie);
O - gmin z miejscowościami o walorach krajoznawczo-wypoczynkowych lub wypoczynkowych rangi międzynarodowej, krajowej, regionalnej lub lokalnej (pobyt okresowy ludności, skupiony terytorialnie);
P - gmin z miejscowościami atrakcyjnymi ze względu na obiekty zabytkowe grup 0, I lub II (pobyt okresowy ludności, skupiony terytorialnie).
Źródło: opracowanie własne
125
Tabela 11
Wagi uciąŜliwości dróg głównych ruchu przyspieszonego (wuk/GP) oszacowane w odniesieniu do podobszarów występowania poszczególnych kategorii
walorów środowiska
Podobszary (zgeneralizowane) jak w tab. 10:
Wartości wuk/GP
dla obliczenia sdn/GP
A - biocentrów obszarów węzłowych systemu ECONET PL 0,948±0,469
B - korytarzy ekologicznych systemu ECONET PL poza ostojami CORINE biotopes 0,898±0,449
C - pozostałe z walorami typu ekologicznego wskazane w tab. 1 (rozdział 2.2.1) 0,978±0,489
D - gleb wymagających szczególnej ochrony, sadów i plantacji 0,716±0,376
E - lasów naturalnych i lasów w stanie zmian 0,918±0,459
F - stawów hodowlanych 0,798±0,418
G - walorów typu wodnego - uŜytkowych (wszystkich kategorii wskazanych w rozdziale 2.2.3) 0,516±0,256
H - walorów typu krajobrazów kulturowych, za wyjątkiem zabytkowych obiektów drewnianych 0,506±0,256
I - zabytkowych obiektów drewnianych 0,122±0,058
J - pobytu ludzi w obiektach uzdrowiskowo-sanatoryjnych i wypoczynkowych poza terenami zwartej zabudowy (tj. uzdrowiska wraz z ich strefami ochronnymi, sanatoria, ośrodki wypoczynkowe, domki letniskowe itp.; kaŜdy z ewentualnym przyległym do niego parkiem)
0,742±0,365
K - pobytu ludzi w szpitalach, ośrodkach zdrowia, zakładach opieki nad przewlekle chorymi lub nad rencistami oraz w zakładach specjalnych (tj. w obiektach poza terenami zwartej zabudowy); pobytu ludzi w skupionych obiektach mieszkalnych (tj. o wysokiej intensywności zabudowy zwartej, gęstej wielorodzinnej oraz gęstej jednorodzinnej); pobytu ludzi w obiektach handlowo-usługowo -przemysłowych (tj. waŜniejsze budynki uŜyteczności publicznej - poza wymienionymi powyŜej pod literami J i K - i tereny przemysłowo-składowe)
0,692±0,335
L - pobytu ludzi w obiektach mieszkalnych rozproszonych (w podobszarach o małej intensywności zabudowy, tj. w domach mieszkalnych, zabudowach zagrodowych, hotelach i klasztorach) 0,694±0,336
Ł - szczególnie atrakcyjne i bardzo atrakcyjne dla turystyki pobytowej (pobyt okresowy ludności, rozproszony terytorialnie) 0,996±0,497
M - atrakcyjne dla turystyki pobytowej (pobyt okresowy ludności, rozproszony terytorialnie) 0,994±0,496
N - szczególnie atrakcyjne, bardzo atrakcyjne i atrakcyjne dla turystyki wędrownej oraz atrakcyjne dla codziennej rekreacji i wypoczynku świąteczno-weekendowego (pobyt okresowy ludności, rozproszony terytorialnie)
0,954±0,476
O - gmin z miejscowościami o walorach krajoznawczo-wypoczynkowych lub wypoczynkowych rangi międzynarodowej, krajowej, regionalnej lub lokalnej (pobyt okresowy ludności, skupiony terytorialnie) 0,904±0,446
P - gmin z miejscowościami atrakcyjnymi ze względu na obiekty zabytkowe grup 0, I lub II (pobyt okresowy ludności, skupiony terytorialnie) 0,572±0,294
Źródło: opracowanie własne
126
Tabela 12
Wartości podstawowej bonitacji terenu dla strategii ekorozwoju sieci drogowej B
oraz wypływające z nich wnioski
Wartość B (w pkt)
Konfliktowo ść ze środowiskiem
Przydatność terenu dla nowych
lokalizacji dróg
Zalecenia dla ruchu na
istniejących szlakach
drogowych
Zalecenia dla zakresu ocen oddziaływania na środowisko (OOŚ)
do 1 bardzo słaba przydatny bez zmian Nie wymaga OOŚ.
>1 do 3 słaba warunkowo przydatny
wymaga zabezpieczeń nie koniecznie
ograniczających natęŜenie ruchu
OOŚ (od etapu studium ekologicznego) tylko dla kategorii walorów o wartościach ≥0,5 pkt (wg proponowanej metodyki) w odniesieniu
do istniejących dróg oraz analizowanych nowych lokalizacji.
>3 do 5 silna nieprzydatny wymaga radykalnego ograniczenia
natęŜenia ruchu
OOŚ (od etapu studium ekologicznego) dla wszystkich kategorii walorów występujących w miejscach istniejących dróg w celu
opracowania skutecznego sposobu zminimalizowania oddziaływań.
>5 bardzo silna definitywnie nieprzydatny
bezwzględnie wymaga przenie-
sienia ruchu w inny obszar
Jak powyŜej, o ile bezwzględne przeniesienie ruchu jest niemoŜliwe (dotyczy wyjątkowych przypadków i wyłącznie w odniesieniu do
dróg istniejących).
Źródło: R. Skrzypczak (2000)
127
4.3. UciąŜliwość dla środowiska innych źródeł - przykład szacowania wag
uciąŜliwości dla czynników generowanych eksploatacją sieci kolejowej
Studium strategiczne warunków ekologicznych obszaru uwzględnia źródła degradacji
istotne dla analizowanego elementu zagospodarowania przestrzennego. Wartości względnych
stopni degradacji podobszarów „n” (sd n/wz), tworzących analizowany obszar, trzeba
rozpatrywać odrębnie dla kaŜdego z tych źródeł degradacji. Charakteryzuje je struktura
generowanych uciąŜliwości, właściwa danym źródłom. UciąŜliwościom naleŜy przypisać
odpowiednie wagi, tj. wartości wu. MoŜna uczynić to w sposób szacunkowy. W tym celu
trzeba skorzystać z danych o wartościach wuk/GP zawartych w tab. 11 oraz ze wzoru (18).
Czym wyŜsza wartość wu, tym większa degradacja.
W prezentowanym przykładzie odrębnymi źródłami degradacji są: drogi transportu
samochodowego klas A, S, i G, oraz główne szlaki kolejowe (K). W odniesieniu do źródła
degradacji jakim jest droga klasy GP wskaŜę struktury generowanych z nich uciąŜliwości
i oszacuję ich wagi. Pozwoli to dostrzec relacje jakościowe pomiędzy tymi źródłami
i zorientować się, które z analizowanych źródeł degradacji są najistotniejsze. O relacjach
ilościowych pomiędzy nimi będzie moŜna mówić, gdy będziemy dysponowali
precyzyjniejszymi wartościami wuk od proponowanych (szacunkowych). Będzie to miało
znaczenie dopiero w dokładniejszych analizach niŜ studium strategiczne, tj. w kolejnych
etapach prac prowadzonych w ramach OOŚ. Proponowana metodyka poprzedza je i dotyczy
rozwaŜań strategicznych.
Przyjęcie dodatkowych załoŜeń, odnoszących się do sieci drogowej, umoŜliwia
oszacowanie stopnia konfliktowości ze środowiskiem istniejących lub projektowanych
głównych typów szlaków komunikacyjnych w dowolnych analizowanych obszarach.
ZałoŜenia odwołują się do opinii eksperckich pracowników Instytutu InŜynierii Drogowej
i Kolejowej Wydziału InŜynierii Lądowej Politechniki Krakowskiej. Uzyskałem je jako
informacje ustne, które moŜna sformułować następująco:
ZałoŜenia dodatkowe
• natęŜenie ruchu i stopień rozcięcia więzi są elementami rzutującymi w zasadniczy
sposób na wagi uciąŜliwości komunikacyjnych w odniesieniu do poszczególnych klas
dróg i do głównych szlaków kolejowych;
128
• w przypadku eksploatacji dróg transportu samochodowego rodzaje uciąŜliwości
komunikacyjnych są takie same, natomiast zmienia się ogólnie stopień ich
intensywności; w stosunku do dróg klasy GP:
• zwiększa się o 60% w odniesieniu do autostrad (A) i dróg ekspresowych (S),
które z niewielkim błędem moŜna w naszych rozwaŜaniach traktować łącznie;
• zmniejsza się o 25% w odniesieniu do dróg głównych (G);
• w przypadku głównych szlaków kolejowych, porównywanych z drogami klasy GP,
dla większości takich samych rodzajów uciąŜliwości komunikacyjnych stopień ich
intensywności zwiększa się o 50%, a w przypadku emisji fal akustycznych
i wzbudzania sił dynamicznych o 100%, natomiast nie powoduje emisji spalin, pyłów
itp. (naleŜy przyjąć 0%).
Wagi uciąŜliwości komunikacyjnych, generowanych ze wskazanych typów szlaków
komunikacyjnych, oszacowałem uwzględniając przedstawione załoŜenia dodatkowe. Wagi te
zestawiłem w tabeli 13 w odniesieniu do podobszarów z kategoriami walorów środowiska
wskazanych w tab. 10 i 11.
Przykład szacowania wag uciąŜliwości wybrałem celowo. Oszacowane wagi
wykorzystam w obliczeniach spodziewanego obniŜenia wartość terenu (OPn) i w obliczeniach
jego wartości bonitacyjnej (B). Trzeba wyraźnie podkreślić, Ŝe analiza uwzględni jedynie
oddziaływania komunikacyjne. Pominę tzw. tło oddziaływań, pochodzące od innych źródeł
niŜ rozpatrywane. Na etapie ocen strategicznych tak zawęŜone obliczenia wydają się być
celowymi, gdyŜ minimalizują zakres prac.
Istniejąca lub planowana droga stanowi odrębny podobszar. Będzie ona analizowana
jako źródło generowania uciąŜliwości komunikacyjnych. Na taki podobszar jednocześnie
będą oddziaływały inne źródła degradacji. Źródła te i ich wzajemne odniesienia naleŜy
uwzględnić w analizie dopiero w przypadku odcinków dróg wymagających wykonania OOŚ.
A zatem w kolejnych i coraz dokładniejszych etapach analiz, począwszy od studium
ekologicznego (SE) OOŚ. W tym celu pomocne będzie studium strategiczne warunków
ekologicznych analizowanego obszaru, którego praktycznym przykładem jest aplikacyjna
część niniejszej pracy.
129
Tabela 13
Oszacowane arbitralnie wagi uciąŜliwości: autostrad (A) i dróg ekspresowych (S) - wuk/AS, dróg głównych (G) - wuk/G
i głównych szlaków kolejowych (K) - wuk/K, w podobszarach występowania poszczególnych kategorii walorów środowiska
Symbol podobszaru
Wagi uciąŜliwości wuk
dla obliczania wartości stopnia degradacji sdn
(wg tab. 10 i 11): wuk/AS wuk/G wuk/K
A 1,517 0,711 1,215
B 1,437 0,674 1,140
C 1,565 0,734 1,260
D 1,146 0,537 0,775
E 1,469 0,689 1,170
F 1,277 0,599 0,895
G 0,826 0,387 0,475
H 0,810 0,380 0,625
I 0,195 0,092 0,220
J 1,187 0,557 0,810
K 1,107 0,519 0,735
L 1,110 0,521 0,735
Ł 1,546 0,747 1,185
M 1,590 0,708 1.185
N 1,526 0,716 1,085
O 1,446 0,678 1,010
P 0,915 0,429 0,445
Źródło: opracowanie własne
130
Propozycje dotyczące zakresu prac w ramach ocen oddziaływania na środowisko
(OOŚ), zamieściłem w tab. 12. Takie prace moŜna zracjonalizować, wydatnie obniŜając ich
koszty. Proponowana metodyka umoŜliwia bowiem wskazanie podobszarów spodziewanego
nasilenia się konfliktów, do których moŜna zawęzić dokładniejsze analizy. UmoŜliwia teŜ
wskazanie „struktury” konfliktów w dowolnym podobszarze „n” . Pozwala wskazać konflikty
spodziewane na drogach istniejących lub projektowanych, przy maksymalnym dla nich
natęŜeniu ruchu, dopuszczalnym technicznie. Dodatkową wskazówką są przy tym informacje
o stopniach istotności uciąŜliwości i o ich hierarchicznej kolejności, podane w tab. 9.
Metodyka umoŜliwia zatem właściwe zaplanowanie kolejnych analiz w ramach coraz
dokładniejszych etapów OOŚ.
131
ROZDZIAŁ V. ZASTOSOWANIE METODYKI WALORYZACJI TEREN U
W WERSJI UWZGL ĘDNIAJĄCEJ DEGRADACJĘ
ŚRODOWISKA W WYBRANYCH MAKROREGIONACH
5.1. Analiza hipotetycznej rozbudowy sieci komunikacyjnej obszaru
krakowskiego
5.1.1. Sieć podstawowa i rozwaŜane modyfikacje
Sieć drogową i kolejową, istniejącą oraz rozwaŜane ich nowe fragmenty,
zaprezentowałem na dwóch mapach. Nazwałem je „Mapami planowanej modyfikacji
podstawowej sieci drogowej w krakowskim obszarze modelowym”. Pierwsza z map ilustruje
tzw. Wariant „1” , druga - Wariant „2” . Dominuje na nich obraz obecnych dróg i linii
kolejowych. Centralnym elementem sieci drogowej jest i pozostanie droga A-4. Część tej
drogi stanowi fragment przyszłej pełnej obwodnicy Krakowa. Popularnie, obwodnica ta jest
nazywana autostradową, lecz obecnie zakłada się, Ŝe niektóre jej odcinki będą drogami
niŜszej klasy (S).
Wariant „1” ilustruje przyszłą podstawową sieć drogową i sieć kolejową według
koncepcji Politechniki Krakowskiej (Rudnicki i in. 1995). Sieci te pośrednio byłyby
powiązane ze sobą. Wariant „2” ilustruje zapisy na ten temat zawarte w Studium
Województwa Małopolskiego (2000). Cztery inne warianty modernizacji i rozbudowy
podstawowej sieci drogowej odrzucono w 1994 r.
Istotą wskazanych na mapach wariantów jest sposób przeprowadzenia ruchu
tranzytowego o kierunku północ-południe, w ramach planowanej rozbudowy podstawowej
sieci drogowej.
Wariant „1” sieci drogowej
Wariant „1” preferował prowadzenie ruchu tranzytowego nową drogą ekspresową S7.
Przebiegałaby ona stycznie do istniejącego zachodniego odcinka obwodnicy autostradowej
Krakowa. W obrębie obszaru modelowego wyprowadzanie ruchu w kierunku północnym
byłoby realizowane jej nowym, północnym fragmentem. Byłby on drogą klasy S i łączyłby
północny kraniec istniejącej obwodnicy autostradowej (przy ul. E. Radzikowskiego)
z zachodnim obejściem Słomnik. Przecinałby istniejącą drogę nr 94 na południe od Modlnicy
132
i wschodnim obejściem omijał Michałowie. Dalej, na północ, ruch byłby wyprowadzany
nowym odcinkiem drogi S7, równoległym do obecnej drogi nr 7.
W obrębie obszaru modelowego wyprowadzanie ruchu w kierunku południowym
byłoby realizowane takŜe nowym odcinkiem drogi S7. Rozpoczynał by się on od istniejącego
przecięcia obwodnicy autostradowej z drogą nr 44. Następnie, przebiegałby korytarzem
wschodniego obejścia Skawiny i Radziszowa. Po przecięciu istniejącej drogi nr 52, w rejonie
Krzywaczki, nowy odcinek drogi S7 biegłby aŜ do włączenia się w drogę nr 7
- „Zakopiankę”. Nastąpiłoby to na południe od Głogoczowa, w jej zakolu. Dalej, na południe,
ruch przebiegałby „Zakopianką”, zmodernizowaną do standardów drogi klasy S. Od Krakowa
do tego miejsca „Zakopianka”, pozostając drogą klasy GP, nadal prowadziłaby ruch w obie
strony. Byłby on jednak odciąŜony, przez wyeliminowanie lub zminimalizowanie ruchu
tranzytowego.
Według wariantu „1”, domknięciem obwodu dróg zewnętrznych wokół Krakowa
byłaby droga klasy GP Michałowice - Nowa Huta - Wieliczka. W obrębie miasta
wykorzystano by w tym celu istniejące ulice, na ogół w miejscach słabo zabudowanych.
Wariant „2” sieci drogowej
Wariant „2” preferował przebieg ruchu tranzytowego obwodnicą Krakowa. Byłaby to
pierwsza w Polsce pełna obwodnica wokół miasta. Zakładano iŜ cała obwodnica będzie miała
standard autostrady (Studium... 2000). Według omawianego wariantu, zmodyfikowanego
w 2004 r., domknięcie jej miałoby być drogą klasy S. Północna część obwodnicy
przebiegałaby w kierunku wschodnim do Nowej Huty, przez tereny gmin Zielonki i Węgrzce.
W Nowej Hucie obwodnica skręcałaby na południe, wykorzystując ulice K. Łowińskiego
i Ujastek. Ulice te zostałyby zmodernizowane do standardu drogi klasy S. Dalej, w kierunku
południowym, nowy fragment obwodnicy o klasie drogi S łączyłby się z istniejącą obwodnicą
w węźle autostradowym „Wielicka”.
Według wariantu „2”, ruch tranzytowy z północy i z południa byłby doprowadzany do
obwodnicy drogą ekspresową S7. Jej przebieg byłby nieco inny niŜ zakładał wariant „1”.
W obrębie obszaru krakowskiego ruchu w kierunku północnym byłby wyprowadzany
istniejącą drogą nr 7. Od ul. Lublańskiej, stanowiącej część III obwodnicy miejskiej, do
rejonu Dziekanowic pozostałaby ona drogą klasy G. Prowadziłaby ruch z i do Krakowa.
W rejonie Dziekanowic przecinała by się z przyszłą północną częścią obwodnicy Krakowa.
Dalej, w kierunku północnym, drogę nr 7 zmodernizowano by do standardów drogi klasy S.
133
134
Mapa planowanej modyfikacji podstawowej sieci drogowej w krakowskim obszarze modelowym (Wariant „1”)
(nowa wersja graficzna mapy M. Dudka i in. 2000 - mapy 9, nieznacznie uzupełnionej danymi z mapy 7 i poprawionej, opracowanej na podstawie danych: A.T. Rudnickiego i in. 1995 oraz Arkuszy [M-34-61/62, M-34-63/64, M-34-73/74, M-34-75/76] mapy... 1997) Legenda Podstawowa sieć drogowa:
1a – istniejąca autostrada (droga klasy A), numer autostrady, a na południu obszaru projektowana droga ekspresowa S-7 (droga klasy S) w miejscu istniejącego fragmentu drogi nr 7 (obecnej drogi klasy GP);
1b – projektowana autostrada (droga klasy A), numer autostrady, i projektowane nowe fragmenty drogi ekspresowej S-7 (droga klasy S); 1c – istniejące a zarazem przyszłe drogi główne ruchu przyspieszonego (drogi klasy GP), numer drogi; 1d – projektowana droga główna ruchu przyspieszonego (droga klasy GP); 1e – istniejące a zarazem przyszłe drogi główne (drogi klasy G), numer drogi; 1f – przyszłe drogi główne (drogi klasy G) – fragmenty dróg nr 7 i nr 52 (obecnie klasy GP), oraz droga projektowana.
Podstawowa sieć kolejowa: 2a – istniejące główne szlaki kolejowe; 2b – projektowany jeden z dwóch wariantów głównego szlaku kolejowego.
Podobszary pominięte w analizie:
3a – zabudowa miejska Krakowa (zwarta); 3b – sztuczny Zbiornik Dobczyce.
Wybrane elementy topograficzne:
4a – rzeka; 4b – miejsce z którego zakreślono 25 km promień krakowskiego obszaru modelowego.
135
136
Mapa planowanej modyfikacji podstawowej sieci drogowej w krakowskim obszarze modelowym (Wariant „2”)
(nowa wersja graficzna mapy M. Dudka i in. 2000 - mapy 10, nieznacznie uzupełnionej danymi z mapy 7 i poprawionej, opracowanej na podstawie danych: Arkuszy [M-34-61/62, M-34-63/64, M-34-73/74, M-34-75/76] mapy... 1997 oraz Studium... 2000) Legenda Podstawowa sieć drogowa:
1a – istniejąca autostrada (droga klasy A), numer autostrady, i projektowana droga ekspresowa S-7 (droga klasy S) w miejscu istniejącej drogi nr 7 (obecnej drogi klasy GP);
1b – projektowana autostrada (droga klasy A), numer autostrady, i projektowane drogi ekspresowe obwodnicy Krakowa (drogi klasy S); 1c – istniejące a zarazem przyszłe drogi główne ruchu przyspieszonego (drogi klasy GP), numer drogi; 1d – projektowana droga główna ruchu przyspieszonego (droga klasy GP); 1e – istniejące a zarazem przyszłe drogi główne (drogi klasy G), numer drogi; 1f –projektowana droga główna (droga klasy G).
Podstawowa sieć kolejowa: 2a – istniejące główne szlaki kolejowe; 2b – projektowany jeden z dwóch wariantów głównego szlaku kolejowego.
Podobszary pominięte w analizie:
3a – zabudowa miejska Krakowa (zwarta); 3b – sztuczny Zbiornik Dobczyce.
Wybrane elementy topograficzne:
4a – rzeka; 4b – miejsce z którego zakreślono 25 km promień krakowskiego obszaru modelowego.
137
Wyprowadzanie ruchu w kierunku południowym byłoby realizowane w obrębie
obszaru krakowskiego podobnie jak obecnie. Od węzła autostradowego „Opatkowice”
odbywało by się „Zakopianką”, zmodernizowaną do standardów drogi klasy S.
Warianty sieci kolejowej
Warianty rozbudowy podstawowej sieci kolejowej, wskazane na mapach, ilustrują
zmiany spodziewane w pobliŜu miasta Krakowa. Istotą tych zmian jest nowe połączenie
Krakowa z Zakopanem i z Nowym Sączem.
Wariant „1” preferuje połączenie Krakowa z Zakopanem. W obszarze krakowskim
nowy odcinek linii kolejowej łączyłby Wieliczkę z Myślenicami. Przebiegałby on północno
-zachodnim skrajem Zbiornika Dobczyckiego. Dalej, prowadziłby na południe doliną Raby.
Poza obszarem krakowskim, w Mszanie Dolnej, doprowadzałby do istniejącej linii kolejowej.
UmoŜliwia ona dojazd do Zakopanego i do Nowego Sącza.
Wariant „2” preferuje połączenie Krakowa z Nowym Sączem. W obszarze
krakowskim nowy odcinek linii kolejowej rozpoczynał by się w PodłęŜu. JuŜ poza obszarem
krakowskim łączyłby PodłęŜe ze Szczyrzycem. Stamtąd, jedno rozwidlenie prowadziłoby
ruch kolejowy do Mszany Dolnej, a dalej istniejącą linią do Zakopanego. Drugie - do
Tymbarku, a dalej istniejącą linią do Nowego Sącza.
5.1.2. Ekopreferencje lokalizacyjne jako argument w zarządzaniu strategicznym
Obszar krakowski jest pierwszym w kraju, dla którego zastosowano metodykę
waloryzacji terenu dla potrzeb ekorozwoju (Manecki [red.] i in. 2000). Skorzystano z niej,
aby obliczyć wartości bonitacji terenu wokół Krakowa. Informacje o bonitacji, określone dla
róŜnych typów dróg, umoŜliwiły wskazanie strategii ekorozwoju podstawowej sieci drogowej
omawianego obszaru.
Autor metodyki, testował konfliktowość sieci istniejącej i wariantów jej rozbudowy.
W tym celu, z pomocą D. Grodeckiego, hipotetycznie obciąŜałem ruchem drogowym lub
kolejowym kolejne moduły analizowanego obszaru. Stanowiły je podobszary „n” , tj. pola
o rzeczywistych rozmiarach 100x100 m. Kolejno uczynili śmy to dla uciąŜliwości potencjalnie
generowanych ruchem przez drogi klas GP, G, oraz A lub S, a takŜe przez główne szlaki
kolejowe.
138
Drogi klasy GP uznałem za uniwersalny czynnik antropopresji w środowisku. Wybór
szerzej uzasadniłem w niniejszej pracy (rozdz. 4.1). Przykładowy wynik testowania obszaru
dla dróg tej klasy ilustruje
[1] „Mapa spodziewanych konfliktów ze środowiskiem w krakowskim obszarze
modelowym przy obciąŜeniu dowolnego jego punktu maksymalnym
dopuszczalnym technicznie natęŜeniem ruchu na drodze klasy GP”.
Mapę [1] zacytowałem z przywołanej powyŜej pracy z 2000 r. MoŜna uznać iŜ
prezentowany na niej obraz jest bardziej miarodajny niŜ w przypadku testowania
oddziaływań, które są spodziewane od dróg innych klas. W przypadku tych dróg, źródeł
uciąŜliwości komunikacyjnych, testowania opierały się bowiem na mniej precyzyjnych
danych szacunkowych.
Skala konfliktowości (skala bonitacji), zaproponowana w pracy z 2000 r., odnosi się
do uniwersalnego czynnika antropopresji w środowisku. Skala uwzględnia stopień degradacji
wyraŜany wartościami względnymi. Wartości stopnia degradacji (sd), kolejnych
analizowanych podobszarów „n” , odnoszone są bowiem do wartości uznanej za maksymalną
(sdmax). W pracy z 2000 r. nie podano jaka to wartość, choć posługiwaliśmy się nią. Przyjąłem
wówczas, Ŝe wartością sdmax jest maksymalna wartość stopnia degradacji (sd) jaka wystąpiła
w obszarze krakowskim przy hipotetycznym obciąŜeniu jednego z podobszarów „n”
maksymalnym dopuszczalnym technicznie natęŜeniem ruchu na drodze klasy GP. Wartość
sdmax wyniosła tam 9,106. W obszarze skierniewickim, analizowanym w ramach niniejszej
pracy, wartości sd dla analogicznych obciąŜeń były niŜsze.
Stosując w obliczeniach wartość sdmax=9,106 moŜliwe będzie porównywanie
dowolnych analizowanych źródeł presji lub bonitowanych obszarów oraz uniwersalne
stosowanie skali konfliktowości (skali bonitacji).
139
140
Odrębne robocze mapy bitowe całej powierzchni obszaru krakowskiego wykonaliśmy
dla wspomnianych innych źródeł presji. Mapy te obrazowały skutki uciąŜliwości
hipotetycznie generowane przez drogi o kolejnych klasach i przez główne szlaki kolejowe.
W obliczeniach posługiwaliśmy się wartościami wag uciąŜliwości oszacowanymi arbitralnie
(tab. 13). Następnie, z poszczególnych roboczych map bitowych wybraliśmy odpowiednie
informacje o spodziewanej konfliktowości szlaków istniejących i rozwaŜanych wariantowo.
Szlaki te wskazałem w poprzednim rozdziale. W tym celu skorzystaliśmy z funkcji zapytań
SQL w programie MapInfo Professional wer. 4.1. Zestawiając odpowiednie odcinki szlaków
utworzyliśmy odrębne mapy tematyczne. Ilustrują one analizowane warianty sieci
komunikacyjnej. Efektem pracy są, zacytowane za publikacją z 2000 r.:
[2] „Mapa konfliktów ze środowiskiem podstawowej sieci drogowej i kolejowej
istniejącej w krakowskim obszarze modelowym”;
[3] „Mapa konfliktów ze środowiskiem podstawowej sieci drogowej i kolejowej
w krakowskim obszarze modelowym (rozwaŜany Wariant „1”)”;
[4] „Mapa konfliktów ze środowiskiem podstawowej sieci drogowej i kolejowej
w krakowskim obszarze modelowym (rozwaŜany Wariant „2”)”.
Zastosowana metodyka dostarcza informacji o spodziewanych stopniach
konfliktowo ści ze środowiskiem. Dotyczą one istniejących szlaków oraz rozwaŜanych
nowych lokalizacji szlaków komunikacyjnych.
Konflikty dotyczące eksploatowanych szlaków wymagają odpowiedniego
przeciwdziałania. Informacje zawarte w bazie danych umoŜliwiają określenie wartości
walorów degradowanych w skutek prowadzonej (lub przewidywanej) eksploatacji tych
szlaków. UmoŜliwiają zatem ustalenie hierarchii działań naprawczych, lub ograniczających
negatywne presje.
Informacje o konfliktach ze środowiskiem nowych szlaków pełnią rolę ostrzegawczą.
Jeśli spodziewana konfliktowość miała by być bardzo silna lub silna, plany lokalizacyjne
w rozwaŜanych miejscach powinny być skorygowane lub zaniechane. Wówczas przydatną
będzie dodatkowa analiza informacji zawartych w bazie danych. Zoptymalizuje ona prace
projektowe nad strategią ekorozwoju podstawowej sieci drogowej i kolejowej. UmoŜliwi
bowiem wybór lokalizacji najmniej konfliktowych. Pozwoli takŜe ustalić hierarchię działań
ograniczających negatywne presje, tam gdzie mogą one wystąpić.
141
142
143
144
Z mapy [2] wynika, Ŝe w obszarze krakowskim, przy maksymalnym
dopuszczalnym technicznie obciąŜeniu ruchem, podstawowa sieć komunikacyjna będzie
konfliktowa ze środowiskiem. Na ogół stopień konfliktów b ędzie słaby (>1-3 pkt)
i bardzo słaby (<1 pkt lub 1 pkt). W podobszarach o najwyŜszych walorach,
konfliktowo ść wzrośnie do stopnia silnego (>3-5 pkt) a nawet bardzo silnego (>5 pkt).
Takimi silnie konfliktowymi fragmentami sieci są:
• autostrada A-4 na zachód od Krakowa. Jej relatywnie długie odcinki będą bardzo
silnie konfliktowe. Niewielki odcinek będzie słabo konfliktowy;
• autostradowa część obwodnicy Krakowa. Bardzo silnie i silnie konfliktowy będzie
jej zachodni fragment, aŜ po rejon Tyńca na południu. Podobnie, jej fragment
południowy w rejonie Swoszowic;
• główne szlaki kolejowe. Dwa niewielkie odcinki będą bardzo silnie konfliktowe.
Lokalnie wystąpi silna konfliktowość. Uwagi te nie dotyczą szlaku do Warszawy;
• drogi klasy GP. Bardzo silnie konfliktowy będzie krótki odcinek drogi nr 52. Silna
konfliktowość wystąpi lokalnie, lecz rzadziej niŜ w przypadku kolei. Uwagi te nie
dotyczą jedynie drogi nr 79 do Sandomierza.
Wizja przyszłej podstawowej sieci drogowej omawianego obszaru musi wynikać
z kompromisu pomiędzy:
• implikacjami środowiskowymi;
• optymalnym wykorzystaniem istniejącej sieci drogowej;
• optymalnym sterowaniem potokami ruchu o największych natęŜeniach,
spodziewanych w przyszłości;
• moŜliwościami techniczno-ekonomicznymi rozbudowy sieci i/lub jej modernizacji.
Na etapie studium strategicznego, proponowana metodyka w istotny sposób wspiera
konieczną wielowariantową analizę tych zagadnień. Wskazuje bowiem na wagę implikacji
środowiskowych i ułatwia wybór wariantu optymalnego. Przykład formułowania wniosków
wspierających taki wybór zaprezentuję w odniesieniu do testowanych obszarów. PoniŜej
- krakowskiego, w dalszej części pracy - skierniewickiego.
145
Analiza map [1], [3] i [4] prowadzi do interesujących wniosków strategicznych.
Dotyczą one prognoz przyszłego oddziaływania podstawowej sieci komunikacyjnej obszaru
krakowskiego. Szczególnie funkcjonowania sieci drogowej w wariancie „1” lub „2”.
Przypomnę, Ŝe jej kluczowymi elementami są przebieg i zmiana klasy drogi nr 7 oraz wizja
i rola obwodnicy wokół Krakowa. Kwestia wyprowadzania ruchu w kierunku wschodnim
została bowiem juŜ przesądzona. Sprowadza się ona do podziału potoków ruchu na dwa
równoległe potoki. Jeden - modernizowaną drogą nr 4, drugi - nowym odcinkiem autostrady
A-4. W obrębie obszaru modelowego, budowa autostrady A-4 na odcinku od węzła
„Wielicka” w kierunku wschodnim była finansowana w ramach funduszy europejskich
programu ISPA (programu przedakcesyjnego z Unią Europejską).
Analiza obu wariantów rozbudowy pozostałej części sieci drogowej wskazuje na
istotne implikacje środowiskowe. Zmuszają one do korekt proponowanych rozwiązań.
Wariant kompromisowy powinien oznaczać odciąŜenie niektórych dróg, w moŜliwie duŜym
stopniu. Szczególnie dotyczy to autostrady A-4 i istniejącego fragmentu obwodnicy
autostradowej. Dotyczy takŜe fragmentu drogi nr 79, wyprowadzającego ruch z Krakowa
w kierunku Katowic. Dotyczy teŜ drogi nr 94, z ruchem w kierunku Olkusza. W mniejszym
stopniu dotyczy równieŜ drogi nr 778, w kierunku Skały. Wymienione szlaki komunikacyjne
są obecnie głównymi w zachodniej i północno-zachodniej części obszaru krakowskiego dla
ruchu z i do Krakowa oraz tranzytowego. Konieczność ich odciąŜenia powoduje, Ŝe wielkiej
wagi nabiera sposób wyprowadzenia ruchu w kierunku północnym, korytarzem obecnej drogi
nr 7. W tym celu moŜnaby zmodernizować sieć według wariantu „1”, nieco korygując go.
Korekta trasy powinna polegać na ominięciu obszaru potencjalnej silnej konfliktowości ze
środowiskiem na południowy zachód od Słomnik. Tak jak to jest zakładane, droga nr 7 musi
być dogodnym połączeniem o standardzie drogi klasy S. Zarówno w obszarze krakowskim
jak i poza nim. Pozwoli to odciąŜyć ruch szczególnie na autostradzie A-4. W duŜym stopniu
prowadzony jest nią ruch wahadłowy Kraków-Warszawa i ruch tranzytowy Zakopane
-Warszawa a nawet Nowy Sącz-Warszawa.
WaŜne znaczenie ma domknięcie obwodnicy Krakowa od północy i od wschodu.
Powinno ono sprzyjać rozłoŜeniu potoków ruchu północ-południe na dwa nurty obwodnicy.
Nurt wschodni powinien być preferowany. Nurt zachodni powinien być dopełniającym.
Na dwa nurty (północny i południowy) naleŜałoby rozłoŜyć takŜe potok ruchu
o kierunku zachód-wschód. Wariant przebiegu północnej części obwodnicy musi być
moŜliwie najmniej kolizyjny ze środowiskiem. Wybór moŜe polegać na korekcie przebiegu
północnej części obwodnicy, proponowanej w wariancie „2”. Musi ona omijać obszary
146
potencjalnie silnie konfliktowe ze środowiskiem. Wybór ułatwi analiza mapy [1] i roboczej
mapy bitowej dla dróg klasy A lub S. Robocza mapa bitowa zawarta jest w bazie danych dla
obszaru krakowskiego, utworzonej przez autora i D. Grodeckiego. W bazie zawarte są takŜe
mapy bitowe ilustrujące spodziewane oddziaływanie dróg innych klas i głównych szlaków
kolejowych.
Wschodnia część obwodnicy (według idei zawartej w wariancie „2”), lub domknięcie
istniejącej części obwodnicy (według idei zawartej w wariancie „1”), muszą współgrać
z planami uporządkowania ruchu w obrębie miasta Krakowa. W obu przypadkach ruch
częściowo przebiegałby przez tereny miejskie. Są one słabo zaglomerowane.
Bardzo waŜne są rozwaŜania o ekopreferencjach w rozbudowie lub modernizacji sieci
drogowej na południe od Krakowa. Analiza danych, uzyskanych przy zastosowaniu opisanej
w pracy metodyki, prowadzi do waŜnych wniosków strategicznych. Dane, o których mowa,
zawierają mapa [1], robocza mapa bitowa dla dróg klasy A lub S, mapy [3] i [4] oraz baza
danych o kategoriach i wartościach walorów środowiska. Ich analiza prowadzi np. do
ciekawych wniosków na temat modernizacja drogi nr 7 („Zakopianki”) w pobliŜu Krakowa.
Obraz na mapach [3] i [4] wskazuje iŜ jej modernizacja do standardu drogi klasy S byłaby
mniej uciąŜliwa dla środowiska niŜ proponowana w wariancie „1” budowa alternatywnego
fragmentu drogi takiej samej klasy.
Niepokojące są prognozy natęŜenia ruchu na „Zakopiance” w 2015 r. (Dudek 2000).
W obszarze krakowskim droga ta będzie najbardziej obciąŜoną ruchem. Według pomysłu
A.T. Rudnickiego (1996), sporą jego część mógłby przejmować tabor kolejowy. W tym
kontekście wagi nabiera budowa nowego odcinka szlaku kolejowego do Zakopanego.
Mapa [3] pokazuje spodziewane skutki środowiskowe przebiegu nowego szlaku
kolejowego, proponowanego przez A.T. Rudnickiego (wariant „1”). Z analizy mapy i bazy
danych wynika, Ŝe lokalizacja ta wymagałaby ewentualnych korekt, lub skutecznych
zabezpieczeń przed hałasem i wibracjami. Zwłaszcza w rejonie Myślenic i Wieliczki. Te dwa
rodzaje oddziaływań naleŜą bowiem do głównych uciąŜliwości komunikacyjnych
generowanych podczas eksploatacji szlaków kolejowych.
OdciąŜeniem dla „Zakopianki” moŜe być budowa nowego szlaku kolejowego
w innym miejscu. Chodzi o rozbudowę sieci kolejowej według wariantu „2”, w ramach
dodatkowego odcinka linii kolejowej w europejskim systemie sieci TINA. Odcinek będzie
dodatkowym, gdyŜ linia zostanie przeprowadzona poza tzw. korytarzami helsińskimi.
Realizację wstępnej fazy projektu podjęto dzięki funduszom unijnego europejskiego
programu przedakcesyjnego PHARE (Najar 2003). Inwestycja ta odciąŜy „Zakopiankę”, ale
147
zapewne w mniejszym stopniu niŜ zakładano w wariancie „1”. Połączenie z Zakopanem,
przypomnę, nie jest preferowane w wariancie „2”. Spełni ono właściwą rolę jeśli będzie
konkurencyjne dla „Zakopianki” i dla istniejącego połączenia kolejowego przez Suchą
Beskidzką. Zadecyduje o tym koszt i czas trwania podróŜy.
Analiza mapy [4] wskazuje iŜ projektowana linia kolejowa (wariant „2”) byłaby silnie
konfliktowa ze środowiskiem w rejonie PodłęŜa. W miejscu połączenia z linią Kraków
-Tarnów juŜ teraz konfliktowość istniejącej linii jest tam silna. Problem ten mógł być
rozwiązany w ramach finansowania z funduszy programu ISPA. Według informacji
Ministerstwa Infrastruktury z 8 maja 2003 r. (Najar 2003) Unia Europejska zaakceptowała
wówczas realizację projektu inwestycji punktowych na linii Kraków-Tarnów. W ramach
programu ISPA były one objęte projektem „Poprawa stanu infrastruktury kolejowej
w Polsce”.
Im większe przeniesienie ruchu towarowo-osobowego z „Zakopianki” na linię
kolejową tym niŜsza uciąŜliwość tej drogi dla środowiska. Wskazuje na to porównanie
mapy [1] („Zakopianka” jako droga klasy GP) i mapy [4] („Zakopianka” jako droga klasy S).
Kształt podstawowej sieci komunikacyjnej południowej części obszaru krakowskiego
zapewne nadal będzie przedmiotem dyskusji. Znaczące miejsce powinny mieć w niej aspekty
związane z potrzebą ochrony środowiska. Precyzyjniej wskazuje na nie
[5] „Mapa konfliktów ze środowiskiem fragmentu ‘Zakopianki’ i alternatywnych
potoków ruchu w krakowskim obszarze modelowym”.
148
149
5.2. Analiza hipotetycznej rozbudowy sieci komunikacyjnej obszaru skierniewickiego
5.2.1. Sieć podstawowa i rozwaŜane modyfikacje Obszar skierniewicki połoŜony jest w centralnej części kraju, pomiędzy bardzo
duŜymi aglomeracjami - warszawską i łódzką. Jego sieć komunikacyjna będzie odgrywała
istotną rolę w sieciach krajowych i międzynarodowych. Ilustruje ją
„Mapa podstawowej sieci drogowej i kolejowej (istniejącej i planowanej)
w skierniewickim obszarze modelowym”.
Obszar skierniewicki mają przeciąć trzy autostrady: A-1, A-2 i A-8. Będą one
stanowiły fragment głównej europejskiej sieci drogowej TINA. Autostrada A-1 ma prowadzić
przez Polskę zasadniczy nurt ruchu tranzytowego o kierunku północ-południe, a A-2
- zachód-wschód. Autostrady te przetną się w węźle „Stryków”, w południowo-zachodniej
części analizowanego obszaru. Przyszła autostrada A-8, w południowo-wschodnim naroŜu
obszaru, to obecna droga nr 8 Warszawa-Katowice, droga klasy S.
Trwały długie dyskusje nad wyborem wariantu przebiegu autostrady A-2 przez obszar
skierniewicki. Projekt rządowy wskazywał na północną jego część. Alternatywny, autorski
projekt prof. S. Kozłowskiego - na część południową. Oba warianty pokazałem na mapie.
Wybór któregoś z nich wskaŜe na prawdopodobny wybór przebiegu linii super szybkiej kolei
pasaŜerskiej TGV. Warianty jej lokalizacji, w pobliŜu rozwaŜanych tras autostrady A-2,
równieŜ pokazałem na mapie.
Innym fragmentem przyszłej podstawowej sieci drogowej obszaru skierniewickiego
jest droga klasy S, tzw. Via Baltica (mapa). Ma ona umoŜliwi ć połączenie Europy
z Wilnem. W tym celu, w ostatnich latach ukończono budowę nowego mostu na Wiśle
w Wyszogrodzie, na północny wschód od analizowanego obszaru.
150
151
Mapa podstawowej sieci drogowej i kolejowej (istniejącej i planowanej) w skierniewickim obszarze modelowym
(opracowano na podstawie danych: Arkusza [M-34-137/138] mapy... 1994, Arkusza [M-34-3/4] mapy... 1996, Arkuszy [M-34-5/6 i M-34-135/136] mapy... 1997, B. Króla i in. 1998, Raportu... 2000, Polska – Mapa Samochodowa... 2001, Rozwoju obszaru... 2002) Legenda Podstawowa sieć drogowa:
1a – projektowane autostrady (drogi klasy A), np. A-2(I) na mapie oznacza proponowany wariant I autostrady A-2; 1b – projektowana droga szybkiego ruchu (droga klasy S) – fragment trasy Via Baltica (drogą klasy S jest obecnie widoczny na mapie
fragment przyszłej autostrady A-8); 1c – istniejące drogi główne ruchu przyspieszonego (drogi klasy GP) – ze względu na obciąŜenie ruchem wyjątkowo zalicza się do nich
drogę nr 580 formalnie spełniającą kryteria techniczne drogi głównej (drogi klasy G), numer drogi; 1d – istniejące drogi główne (drogi klasy G), numer drogi.
Podstawowa sieć kolejowa:
2a – istniejące główne szlaki kolejowe; 2b – projektowany szlak kolejowy; 2c – projektowane warianty szlaku superszybkiej kolei pasaŜerskiej TGV.
Wybrane elementy topograficzne:
3 – jeden z najwaŜniejszych przyszłych węzłów komunikacyjnych w skali kraju; 4 – zabudowa zwarta i rozproszona większych miast; 5 – główne rzeki.
152
W granicach obszaru skierniewickiego północna część Via Baltici stanowi fragment
zewnętrznej obwodnicy Warszawy, jednocześnie Mazowieckiego Węzła Transportowego
(Kozłowski 1997). Obwodnica stanowiłaby trzon stołecznej konurbacji obszaru
metropolitalnego Warszawa-Łódź-Radom (Damięcki [red] i in. 2002). Według informacji
Ministerstwa Infrastruktury (Najar 2003), prowadzono by nią ruch m.in. od Sochaczewa
w kierunku na wschód. Poza omawianym obszarem, w węźle „Grójec”, obwodnica przecina
przyszłą autostradę A-8 (Warszawa-Katowice). Stamtąd, autostrada wyprowadzałaby ruch na
południe.
Na mapie pokazałem główne szlaki kolejowe obszaru skierniewickiego. Większość
z nich ma istotne znaczenie międzynarodowe (Najar 2003). Są tzw. korytarzami helsińskimi
głównej europejskiej sieci kolejowej TINA. Linia z zachodu, przez Łowicz i Sochaczew
w kierunku Warszawy, jest fragmentem europejskiego Korytarza II. Linia od Łowicza przez
Skierniewice, i dalej równoleŜnikowo na wschód, jest częścią kolejowej obwodnicy Warszawy
w ramach tego korytarza.
Znaczenie krajowe mają jedynie linie Łódź-Łowicz i Łódź-Skierniewice-Warszawa.
Przyszłym znaczącym elementem krajowej sieci kolejowej, sięgającym w obszar
skierniewicki, moŜe być projektowany fragment sieci. Nowa linia kolejowa (prawy górny róg
mapy) miałaby omijać Kampinoski Park Narodowy i wyprowadzać ruch z Warszawy
w kierunku północnym.
5.2.2. Ekopreferencje lokalizacyjne jako argument w zarządzaniu strategicznym Obszar skierniewicki poddałem testowaniu konfliktowości eksploatacji w nim sieci
komunikacyjnej. W tym celu skorzystałem z metodyki waloryzacji terenu uwzględniającej
degradację środowiska. To drugi obszar takiej analizy w kraju, po obszarze krakowskim.
Wyniki testowania zawarłem w niniejszej pracy.
Odnosiłem się do wartości walorów środowiska w obszarze skierniewickim.
Następnie, skumulowane wartości poszczególnych podobszarów „n” odnosiłem do
maksymalnej takiej wartości jaka wystąpiła w jednym z podobszarów „n” obszaru
krakowskiego. Później, podobszary „n” obszaru skierniewickiego obciąŜałem
hipotetycznymi uciąŜliwościami komunikacyjnymi pochodzącymi od kolejnych
analizowanych źródeł presji, tj. od kolejnych typów dróg.
Wyniki testowania ilustrują:
153
[1] „Mapa spodziewanych konfliktów ze środowiskiem w skierniewickim obszarze
modelowym przy obciąŜeniu dowolnego jego punktu maksymalnym
dopuszczalnym technicznie natęŜeniem ruchu na drodze klasy G”,
[2] „Mapa spodziewanych konfliktów ze środowiskiem w skierniewickim obszarze
modelowym przy obciąŜeniu dowolnego jego punktu maksymalnym
dopuszczalnym technicznie natęŜeniem ruchu na drodze klasy GP”,
[3] „Mapa spodziewanych konfliktów ze środowiskiem w skierniewickim obszarze
modelowym przy obciąŜeniu dowolnego jego punktu maksymalnym
dopuszczalnym technicznie natęŜeniem ruchu na drodze klasy A lub S”,
[4] „Mapa spodziewanych konfliktów ze środowiskiem w skierniewickim obszarze
modelowym przy obciąŜeniu dowolnego jego punktu maksymalnym
dopuszczalnym technicznie natęŜeniem ruchu na głównym szlaku kolejowym”.
Mapa [1] prezentuje hipotetyczny obraz oddziaływania dróg klasy G. Umownie, są
one o 25% mniej uciąŜliwym źródłem presji niŜ eksploatacja dróg klasy GP. Obraz ich
hipotetycznego oddziaływania pokazuje mapa [2]. Mapa [3] ilustruje z kolei skutki
oddziaływania źródła umownie o 60% bardziej uciąŜliwego niŜ drogi klasy GP. Będzie nim
eksploatacja dróg klas A lub S, które radykalnie zmienią dzisiejszą podstawową sieć drogową
obszaru skierniewickiego.
Mapę [2], tj. testowania uciąŜliwości dróg klasy GP w obszarze skierniewickim,
moŜna wprost porównywać z mapą [1] dla obszaru krakowskiego (prezentowaną
w pracy; mapy oddziaływań innych dróg w obszarze krakowskim zawarte są w jego bazie
danych).
Mapa [4] ilustruje hipotetyczny obraz oddziaływania głównych szlaków kolejowych
w obszarze skierniewickim. W przypadku tego testowania - przypomnę - załoŜyłem brak
emisji spalin i pyłów, przy jednoczesnym wzroście o 50% wag uciąŜliwości dla środowiska
innych oddziaływań, analogicznych jak w przypadku dróg klasy GP. Ich szerokie spektrum
wskazałem w tab. 9, w rozdz. 4.2. Jedynie w przypadku generowania hałasu oraz sił
dynamicznych załoŜyłem wzrost wag kaŜdej z tych uciąŜliwości o 100%. Pokazany obraz jest
dość istotny. Przyszły rozwój sieci kolejowej w obszarze skierniewickim oznacza bowiem
relatywnie duŜe natęŜenie ruchu kolejowego na trasach istniejących i nowych. Będą to linie
o duŜym znaczeniu krajowym i międzynarodowym. W przypadku super szybkiej kolei TGV,
hałas będzie generowany w większym stopniu niŜ z obecnych środków transportu
kolejowego.
154
155
156
157
158
159
Mapy [1]-[4] ułatwiają wstępną analizę przydatności obszaru skierniewickiego dla
rozbudowy podstawowej sieci komunikacyjnej. UmoŜliwiły równieŜ jej graficzną syntezę,
pokazaną na
[5] „Mapie konfliktów ze środowiskiem podstawowej sieci drogowej i kolejowej
istniejącej i wariantów rozwoju w skierniewickim obszarze modelowym”.
Z mapy [5] wynika, Ŝe przy maksymalnym obciąŜeniu ruchem, dopuszczalnym
technicznie, istniejąca podstawowa sieć drogowa obszaru skierniewickiego będzie
konfliktowa ze środowiskiem. Na ogół w stopniu słabym (>1-3 pkt). Bardzo słaby stopień
(<1 pkt) wystąpi na dłuŜszych odcinkach dróg nr 583, 584 i 577, na północ od Łowicza.
Wystąpi takŜe na drodze nr 705 na południe od Skierniewic i na drodze nr 708 na
zachód od Strykowa. W rejonach o najwyŜszych walorach konfliktowość wzrośnie do
stopnia silnego (>3-5 pkt), a nawet bardzo silnego (>5 pkt). Takimi fragmentami sieci są:
• Droga nr 8 (klasy S, przyszła autostrada A-8), na południowym wschodzie.
W obrębie obszaru modelowego 75% długości tego fragmentu trasy Warszawa
-Katowice będzie bardzo silnie konfliktowe. Pozostała jej część będzie niemal
w całości silnie konfliktowa.
• Droga nr 14 (klasy GP), w rejonie Głowna. Dość długi odcinek w pobliŜu tej
miejscowości i odcinek na zachód od Strykowa będą bardzo silnie i silnie
konfliktowe. DłuŜszy odcinek na południe od Łowicza będzie silnie konfliktowy, a w
pobliŜu połączenia z drogą nr 704 lokalnie nawet bardzo silnie konfliktowy.
• Droga nr 72 (klasy GP), na południu. Bardzo silna i silna konfliktowość będzie
dominowała w pobliŜu rzek MroŜycy i Rawki. Pomiędzy rzeką MroŜycą a linią
kolejową ze Skierniewic wystąpi szczególnie długi odcinek o bardzo silnej
konfliktowości.
• Inne drogi klasy GP. Na drodze nr 70 będzie dominowała silna konfliktowość.
Bardzo silna będzie ona na niej pomiędzy Skierniewicami i rzeką Rawką oraz lokalnie
w Skierniewicach i na wschód od tej rzeki. Bardzo silna i silna konfliktowość juŜ
obecnie występuje równieŜ na drodze nr 580, koło Sochaczewa. Formalnie droga ta
jest klasy G, lecz jej obciąŜenie ruchem jest porównywalne z drogą klasy GP. Silna
konfliktowość wystąpi teŜ na długich odcinkach drogi nr 2, szczególnie na wschód od
160
Łowicza, i na drodze nr 50 - w Sochaczewie oraz na dłuŜszych fragmentach na północ
i na południe od tej miejscowości.
• Drogi klasy G. Bardzo silna i silna konfliktowość wystąpi na długim odcinku drogi nr
707, równoległym do rzeki Rawki. Silnie konfliktowe będą odcinki dróg nr 708 i 725
na południu oraz kilka odcinków drogi 705 - zwłaszcza na południu. Lokalnie, te trzy
drogi będą nawet bardzo silnie konfliktowe. Szczególnie odcinek drogi nr 705, na
północ od Skierniewic. Silnie konfliktowy będzie długi południowy odcinek drogi
nr 704 i droga nr 715. Są one kontynuacją dróg nr 704 i 708 w kierunku
południowym. Silnie konfliktowe będą takŜe krótkie fragmenty drogi nr 719 na
wschodzie i niewielki odcinek drogi nr 703 na zachód od Łowicza.
Przy maksymalnym natęŜeniu ruch kolejowego, dopuszczalnym technicznie,
podstawowa sieć kolejowa w obszarze skierniewickim będzie konfliktowa ze
środowiskiem. Na ogół stopień konfliktowo ści będzie silny (>3-5 pkt) a w kilku
miejscach bardzo silny (>5 pkt). Z mapy [5] wynika, Ŝe takimi fragmentami sieci będą:
• Szlaki na północny-wschód i wschód od Skierniewic. Będą bardzo silnie
konfliktowe. Jedynie dłuŜsze odcinki w pobliŜu Skierniewic i przy wschodniej granicy
obszaru będą silnie konfliktowe.
• Szlak Łowicz-Głowno. W rejonie Głowna długi odcinek będzie bardzo silnie
konfliktowy. Krótsze - silnie konfliktowe. Podobnie inne odcinki tego szlaku -
zwłaszcza w pobliŜu rzeki Bobrówki oraz pomiędzy nią i Łowiczem.
• Szlak na południowy-zachód od Skierniewic. Od miejsca skrętu szlaku na południe
będzie dominowała silna konfliktowość. Wystąpią takŜe odcinki o bardzo silnej
konfliktowości.
• Szlaki w rejonie Sochaczewa. Długie odcinki będą silnie konfliktowe. Niewielkie
odcinki szlaku-bocznicy, w kierunku północnym, będą bardzo silnie konfliktowe.
• Szlak ze Skierniewic przez Łowicz, na północny-zachód. Będzie na nim
dominowała silna konfliktowość, aŜ po rzekę Bzurę powyŜej Łowicza.
Konflikty ze środowiskiem spodziewane są nie tylko w związku z intensyfikacją ruchu
w obrębie istniejącej podstawowej sieci komunikacyjnej obszaru skierniewickiego.
Spodziewane są takŜe na modernizowanych i nowych szlakach, które rozbudują tą sieć.
161
Stopień konfliktowości ilustrują mapy [3], [4] i [5]. Wstępna analiza map pozwala
ustosunkować się do koncepcji modernizacji oraz lokalizacji nowych odcinków autostrad,
dróg ekspresowych i linii kolejowych.
W obrębie analizowanego obszaru przyszła autostrada A-8 będzie fragmentem
obecnej drogi nr 8. Zmiana standardu drogi powinna być okazją do skutecznej minimalizacji
dzisiejszej presji na środowisko, związanej z eksploatacją drogi. Ustalenie właściwej
hierarchii działań powinno wynikać z analizy informacji o wartości walorów środowiska tych
jego kategorii, które są w konflikcie z eksploatacją tej drogi. Potrzebne informacje zawiera
baza danych, którą utworzyłem dla obszaru skierniewickiego. Informacje dotyczą odrębnie
podobszarów o bokach 100x100 m, pokrywających go siecią. Jeden z takich podobszarów,
w obrębie którego przebiega droga nr 8, przykładowo wskazałem na
[6] „Fragmencie mapy konfliktów w skierniewickim obszarze modelowym na tle
rastra”.
Korytarz przyszłej autostrady A-1, o przebiegu proponowanym w obrębie obszaru
skierniewickiego, jest wyborem dość poprawnym. Wskazuje na to analiza map [3] i [5]
(wstępna, tj. bez sięgania do dokładniejszych informacji zawartych w bazie danych).
Proponowana obecnie lokalizacja wymaga jednak korekt. Korytarz przebiegłby bowiem przez
podobszary o bardzo silnej konfliktowości ze środowiskiem, lecz w pobliŜu podobszarów
o relatywnie najniŜszej konfliktowości. Analiza informacji zawartych w bazie danych
powinna taką korektę ułatwić. Powinna teŜ ułatwić wskazanie właściwych działań
minimalizujących spodziewaną silną presję tego szlaku na południe od Strykowa. Zwłaszcza,
Ŝe realizacja tego odcinaka autostrady A-1 została zgłoszona do współfinansowania ze
środków Unii Europejskiej w ramach poakcesyjnego Funduszu Spójności (Najar 2003).
Podobna sytuacja dotyczy proponowanego korytarza drogi klasy S, zwanej
Via Baltica, w obrębie analizowanego obszaru. Jej przebieg naleŜy skorygować. I w tym
przypadku pomocne będą informacje zawarte we wspomnianej bazie danych dla obszaru
skierniewickiego. Dotyczy to odcinków, na których spodziewana jest bardzo silna i silna
konfliktowość w związku z eksploatacją drogi. W korytarzu proponowanym obecnie
wystąpiłaby ona na wschód od Głowna i Łowicza oraz na północ od Sochaczewa.
162
163
Wstępna analiza map [3], [4] i [5] rzuca nowe światło na dylemat wyboru jednego
z wariantów przebiegu autostrady A-2 przez obszar skierniewicki. Informuje takŜe
o spodziewanych skutkach w środowisku planowanego w przyszłości przebiegu super
szybkiej kolei TGV w tym obszarze. Przypomnę, iŜ wybory wariantów korytarzy autostrady
A-2 i linii TGV są ze sobą powiązane.
Wybór wariantu I autostrady A-2 powodowałby bardzo silny i silny konflikt ze
środowiskiem, na przewaŜającym jej odcinku. Bardzo silna konfliktowość wystąpiłaby na
północ od Skierniewic, tj. na 1/4 długości tej trasy w omawianym obszarze. Wystąpiłaby
równieŜ na wschód od Strykowa i na kilku odcinkach na wschód od Głowna. Na pozostałych
odcinkach byłaby ona słaba. Realizacja omawianego wariantu od węzła „Stryków” do
zewnętrznej obwodnicy Warszawy (juŜ poza omawianym obszarem) była zgłoszona do
współfinansowania z europejskiego Funduszu Spójności. W przypadku uzyskania z niego
środków, tj. przesądzenia wyboru wariantu, naleŜałoby dokonać korekt przebiegu trasy.
Analiza informacji zawartych w bazie danych umoŜliwia zminimalizowanie lub
wyeliminowanie przewidywanych zagroŜeń.
Nieco na marginesie trzeba wspomnieć, Ŝe w początku XXI w. realizowana była
budowa zewnętrznej obwodnicy Warszawy. Prace prowadzono od Grójca (na wschód od
analizowanego obszaru) w kierunku do przyszłego węzła z I wariantem autostrady A-2.
Inwestycja była współfinansowania z funduszu ISPA, przedakcesyjnego z Unią Europejską
(Najar 2003).
Wybór wariantu II autostrady A-2 powodowałby bardzo silną konfliktowość ze
środowiskiem na dość długich odcinkach eksploatacji autostrady. Występowała by ona
w rejonie przecięcia drogi z rzeką Rawką. Odcinek ten byłby jednak o połowę krótszy niŜ
w przypadku wariantu I odcinek na północ od Skierniewic. Bardzo silna konfliktowość
wystąpiłaby takŜe w pobliŜu rzeki MroŜycy. W tym przypadku na odcinku znacznie dłuŜszym
niŜ przy wariancie I. Silnie konfliktowe byłyby długie fragmenty drogi na wschód od rzeki
MroŜycy. Podobnie, fragment pomiędzy drogą nr 704 a linią kolejową ze Skierniewic oraz
fragment w pobliŜu węzła „Stryków”.
Międzynarodowy ruch tranzytowy powinien przebiegać najkrótszą drogą i omijać
obszary konfliktowe ze środowiskiem. Powinien omijać takŜe duŜe aglomeracje miejskie.
Musi jednak istnieć moŜliwość łatwego połączenia szlaków tranzytowych z duŜymi centrami
gospodarczymi kraju. Jeśli z powyŜszych powodów samochodowy ruch tranzytowy miał by
się odbywać autostradą A-2 według wariantu I, to jej przebieg w obszarze skierniewickim
musi być skorygowany. Nie powinien on przy tym prowadzić przez Warszawę. Jeśli ruch
164
poprowadzono by realizując wariant II (dogodne połączenie Łódź-Moskwa), to przebieg
korytarza naleŜałoby nieco skorygować korzystając z mapy [3]. Np. niewielkie przesunięcie
korytarza na północ od przecięcia autostrady z rzeką Rawką zminimalizowałoby lub
wyeliminowało groźbę wystąpienia odcinków drogi o spodziewanej bardzo silnej i silnej
konfliktowości ze środowiskiem.
Analiza implikacji środowiskowych, wskazanych na mapie [3], skłania do
zaproponowania jeszcze innego przebiegu korytarza autostrady A-2. Warto rozwaŜyć
moŜliwość III wariantu jego lokalizacji. Wstępnie proponuję, aby od węzła „Modła” koło
Konina przebiegała ona równoleŜnikowo i wprowadzała ruch w obszar skierniewicki na
północ od rzeki Bzury i Łowicza. Inaczej zatem niŜ w projekcie przygotowanym do
współfinansowania w ramach drugiej edycji Programu ISPA. Następnie, korytarz III
przebiegałby łukiem na południe od Sochaczewa. Omijając śyrardów od północy i wschodu
ruch byłby wyprowadzany poza analizowany obszar. Byłby doprowadzany do realizowanej
zewnętrznej obwodnicy Warszawy i poprzez węzeł „Grójec” kierowany na wschód lub na
południe. Od Góry Kalwarii, tj. dalej na wschód, ruch byłby wyprowadzany tak jak
w proponowanym wariancie II.
Połączenie Łódź-Berlin byłoby realizowane początkowo drogą krajową nr 14 - do
węzła „Stryków” z przyszłą autostradą A-1. Następnie, tą autostradą do węzła połoŜonego na
południe od Kutna. Przejąłby on częściowo rolę projektowanego węzła „Stryków”. Dalej na
zachód ruch odbywał by się początkowo III wariantem przyszłej autostrady A-2.
Połączenie Łódź-Moskwa początkowo takŜe byłoby realizowane drogą krajową nr 14
- do węzła „Stryków” z przyszłą autostradą A-1. Następnie, przyszłą drogą Via Baltica do
węzła z III wariantem autostrady A-2. Węzeł ten proponuję zlokalizować pomiędzy
Łowiczem i Sochaczewem. Dalej, po włączaniu się w obwodnicę Warszawy, ruch w kierunku
Moskwy byłby od Góry Kalwarii wyprowadzany II wariantem autostrady A-2.
NaleŜy dodać, Ŝe Via Baltica połączy Łódź takŜe z Kownem i Helsinkami.
Dokonanie wyboru któregoś z wariantów przebiegu autostrady A-2 nie jest celem
prezentowanej pracy. PowyŜsze rozwaŜania mogą jednak ów strategiczny wybór ułatwić.
W podjęciu właściwej decyzji pomocna będzie nie tylko analiza map [3] i [4] obszaru
skierniewickiego, wykonanych w ramach niniejszej pracy. Pomocna będzie równieŜ analiza
informacji zawartych w bazie danych, utworzonej dla niego w ramach tej pracy.
Mapa [5] ilustruje spodziewane skutki intensyfikacji eksploatacji istniejących szlaków
kolejowych. Proces ten moŜe powodować silną i bardzo silną konfliktowość ze
środowiskiem. Analiza mapy wskazuje na konieczność przeciwdziałania. W przypadku taboru
165
kolejowego chodzi szczególnie o minimalizację poziomu hałasu. MoŜna ją uzyskać np. przez
zmianę lub modernizację taboru, mniejsze obciąŜenie ruchem fragmentów sieci o znaczeniu
krajowym, ograniczanie prędkości przejazdu pociągów na wybranych odcinkach szlaków
międzynarodowych, ekranowanie akustyczne, itp.
W europejskim kolejowym Korytarzu II, sięgającym w obszar skierniewicki,
realizowane są punktowe inwestycje w zakresie modernizacji infrastruktury kolejowej
(Najar 2003). Od Sochaczewa na wschód były one współfinansowane ze środków Programu
ISPA Unii Europejskiej (przedakcesyjnego) w ramach projektu „Poprawa stanu infrastruktury
kolejowej w Polsce”. Według informacji Ministerstwa Infrastruktury, modernizacja całości
tego odcinka od 2004 r. była współfinansowania w ramach europejskiego Funduszu Spójności
(poakcesyjnego) a inne działania modernizacyjne rozpoczęły się w Korytarzu II w rejonie
Sochaczewa. Oprócz tego modernizację linii kolejowej Łódź-Skierniewice-Warszawa
zgłoszono jako propozycję współfinansowania z europejskiego Funduszu Rozwoju
Regionalnego (ERDF).
Realizacja projektu poprowadzenia przez obszar skierniewicki super szybkiej linii
kolei osobowej systemu TGV została na razie odłoŜona. Problem zapewne powróci. Stąd
warto wstępnie przeanalizować rozwaŜane propozycje lokalizacyjne pod kątem ich
kolizyjności z walorami środowiska.
Wybór wariantu I lokalizacji linii kolejowej TGV, w pobliŜu autostrady A-2
o przebiegu wskazanym w wariancie I, powodowałby silną konfliktowość eksploatacji tej
linii. Wystąpiłaby ona na północ od Skierniewic. Lokalnie, lecz na relatywnie długich
odcinkach, konfliktowość byłaby tam bardzo silna. Na odcinku o podobnej długości jak
w rejonie Skierniewic, przecinającym górny bieg rzeki Bobrówki, konfliktowość byłaby silna.
W pobliŜu tej rzeki i w pobliŜu rzeki MroŜycy, lecz na relatywnie krótkich odcinkach,
byłaby bardzo silna, a silna - teŜ lokalnie - na innych odcinkach tego szlaku.
Przebieg kolei TGV według wariantu II byłby niemal styczny do wariantu II
autostrady A-2. Na odcinkach sąsiadujących z autostradą eksploatacja linii kolejowej
powodowałaby podobną konfliktowość. W rejonach rzek MroŜycy i Rawki odcinki bardzo
silnej konfliktowości byłyby jednak krótsze niŜ w przypadku autostrady. Dodatkowy
niewielki odcinek silnej konfliktowości wystąpiłby na linii TGV pomiędzy drogą nr 704
i lini ą kolejową ze Skierniewic.
Analiza map [4] i [5] skłania do zaproponowania innego wariantu poprowadzenia linii
TGV przez obszar skierniewicki. Linia ma m.in. połączyć Łódź z Warszawą. Optymalny
przebieg mógłby prowadzić od Łodzi po okolice rzeki Bzury na wschód od Łowicza, wzdłuŜ
166
projektowanej Via Baltici. Następnie, linia biegłaby równolegle do doliny tej rzeki, aŜ do
przekroczenia rzeki Rawki. Dalej, lekkim łukiem omijając Sochaczew od zachodu i południa
a potem - poza analizowanym obszarem - biegnąc równoleŜnikowo na wschód, zmierzałaby
do Warszawy.
Nowa krajowa magistrala kolejowa ma połączyć Warszawę z północą kraju.
W obszarze skierniewickim, do rejonu rzeki Rawki, powinno to odbywać się tym samym
korytarzem, który proponowałem dla linii TGV.
167
PODSUMOWANIE I WNIOSKI - PROPONOWANA METODYKA JAKO
NARZĘDZIE BUDOWY STRATEGII ZARZ ĄDZANIA MAKROREGIONAMI
1. Respektowanie konstytucyjnej zasady zrównowaŜonego rozwoju, uwzględniającej ideę
ekorozwoju, powinno obligować do opracowywania studium strategicznego
makroregionu poprzedzającego planowanie w nim funkcji gospodarczych.
2. Metodyka waloryzacji terenu dla potrzeb ekorozwoju umoŜliwia wykonanie
dwustopniowego studium strategicznego terenu obejmowanego planowaniem
regionalnym (makroregionu lub jego fragmentu).
3. Metodyka ukierunkowuje dobór materiałów kartograficznych dotyczących środowiska
i źródeł jego degradacji w dowolnym innym analizowanym makroregionie lub jego
fragmencie, oraz ukierunkowuje konstruowanie związanych z nimi baz danych
cyfrowych.
4. Wstępny etap metodyki waloryzacji terenu dla potrzeb ekorozwoju (metodyka
waloryzacji terenu) umoŜliwia wykonanie pierwszego stopnia studium strategicznego
dzięki:
• wskazaniu kategorii walorów istotnych dla ekorozwoju analizowanego
obszaru, w obrębie pięciu typów walorów opisujących środowisko;
• obliczaniu lub szacowaniu wartości poszczególnych kategorii walorów
w skali od 0 do 1, przy uŜyciu metod pomocniczych;
• pokrywaniu analizowanego obszaru siecią podobszarów „n” oraz
porównywaniu ich wartości (skumulowanej wartości kategorii walorów
środowiska występujących na rzeczywistej powierzchni 100x100 m), przez
odnoszenie ich do wartości Pmax=8,43 (wystąpiła w obszarze krakowskim);
• wskazywaniu zbiorów podobszarów „n” wyznaczanych pięciostopniową
skalą punktowo-opisową.
5. Aplikacyjny etap metodyki waloryzacji terenu dla potrzeb ekorozwoju umoŜliwia
wykonanie drugiego stopnia studium strategicznego dzięki:
168
• określaniu list uciąŜliwości generowanych z kolejnych analizowanych
źródeł presji i szacowaniu wag tych uciąŜliwości; w odniesieniu do listy
i wag dla drogi klasy GP (drogi głównej ruchu przyspieszonego);
• egzemplifikacji podobszarami „n” (wskazanymi w metodyce waloryzacji)
lokalizacji na mapach źródeł presji (analizowanych) oraz efektów
bonitowania obszaru, tj. obciąŜania go hipotetyczną presją (generowaną
z kolejnych analizowanych źródeł);
• porównywaniu stopni degradacji podobszarów „n” przez odnoszenie ich do
wielkość sdmax=9,106 (wystąpiła w obszarze krakowskim przy obciąŜeniu
go hipotetycznymi skutkami eksploatacji drogi klasy GP),
• wyraŜaniu stopnia degradacji środowiska w podobszarze „n” wartością B,
która w przypadku B=1 jest równowaŜna całkowitej degradacji w nim
kategorii waloru o wartości maksymalnej,
• wizualizacji na mapach wartości B wyraŜanej czterostopniową:
• skalą konfliktowości - przy ustalonej lokalizacji źródła presji,
istniejącego lub projektowanego,
• skalą bonitacji - przy hipotetycznym obciąŜaniu obszaru
źródłem spodziewanej presji.
6. Testowanie metodyki - zastosowanie w analizach środowiskowych dla obszarów
krakowskiego oraz skierniewickiego - ujawniło jej dodatkowe zalety i pozwoliło na
sformułowane następujących uwag:
a) W przypadku analizy oddziaływania w środowisku istniejącej lub przyszłej
sieci drogowej wartość B określa podstawową bonitację terenu dla strategii
ekorozwoju sieci drogowej.
b) Plany rozwoju sieci komunikacyjnych obszarów krakowskiego
i skierniewickiego wymagają rewizji, którą mogą ułatwić proponowane
w pracy:
• ekopreferencje lokalizacyjne dla tych sieci;
169
• dodatkowa analiza informacji zawartych na mapach tematycznych
oraz na mapach kumulacyjnych;
• dodatkowa analiza informacji zawartych w bazach danych, szczególnie
dla ustalenia hierarchii działań naprawczych w obrębie istniejących sieci
komunikacyjnych;
• bonitacja uzupełniająca dla lokalizacji nowych korytarzy
komunikacyjnych.
c) W odniesieniu do krajowej sieci komunikacyjnej, wartości B:
• w interwale >1 do 3 powinny obligować do wykonywania zawęŜonych
ocen oddziaływania na środowisko (OOŚ) od etapu studium
ekologicznego (SE), tj. dla kategorii walorów o wartościach
> lub = 0,5 pkt w skali od 0 do 1 pkt, a w związku z tym do wykonania
odpowiednich zabezpieczeń na istniejących drogach (nie koniecznie
miały by one polegać na ograniczeniu natęŜenia ruch);
• w interwale >3 do 5 powinny obligować do wykonywania OOŚ od etapu
SE dla kategorii walorów przewidywanych jako konfliktowe
z eksploatacją drogi (w tym planowaną), w celu zminimalizowania
oddziaływania, włącznie z radykalnym ograniczeniem istniejącego
natęŜenia ruchu;
• w interwale > 5 powinny obligować do przeniesienia ruchu (w tym
planowanego) w inne miejsce, a w wyjątkowych przypadkach
(dotyczących istniejących dróg) do radykalnej minimalizacji
oddziaływań (z ograniczeniem natęŜenia ruchu włącznie).
d) Wstępnie moŜna przyjąć, Ŝe przy dociąŜeniu lub przeciąŜeniu ruchem
istniejącej oraz planowanej krajowej sieci komunikacyjnej:
• będzie dominował słaby i bardzo słaby stopień konfliktowości ze
środowiskiem;
• stopień konfliktowości wzrośnie do duŜego i bardzo duŜego w rejonach
najcenniejszych, przez które przebiegają lub zostałyby poprowadzone
170
autostrady (drogi klasy A), drogi szybkiego ruchu (S) oraz główne szlaki
kolejowe, w mniejszym stopniu drogi główne ruchu przyspieszonego
(GP), a wyjątkowo drogi główne (G);
• silnym zagroŜeniem moŜe być - w obszarach o bardzo duŜych
wartościach - eksploatacja dróg o niŜszych klasach niŜ w podstawowej
sieci drogowej, a nawet eksploatacja podrzędnych szlaków kolejowych.
7. Proponowana metodyka, wyraz świadomości i etyki ekologicznej, wychodzi naprzeciw
potrzeby racjonalnego uwzględniania aspektów środowiskowych w zarządzaniu
makroregionami a w związku z tym w konstruowaniu strategii ich rozwoju, która
powinna znajdować wyraz w planach zagospodarowania przestrzennego
– przestrzennym prawie miejscowym.
8. Proponowana metodyka mieści się w rozumieniu pojęcia „zrównowaŜony rozwój” jako
ochrony pewnego rodzaju równowagi, o którym mówi J. Hausner (2008)
– nie dopuszczania do przekraczania krytycznych punktów nierównowagi poprzez
wskazywanie „czego naleŜy unikać, do czego zmiana nie powinna prowadzić”,
a nie koniecznie w rozumieniu jako nowy paradygmat rozwoju. Mieści się takŜe
w koncepcji kapitalizmu naturalnego (Hawken i in 1999), traktując środowisko
przyrodnicze nie jako czynnik produkcji (głównie), lecz jako szkielet, którego
zachowanie jest warunkiem rozwoju i trwania ludzkości.
9. Proponowana metodyka moŜe być pomocna w realizacji niektórych celów Narodowego
Planu Rozwoju, który nawiązuje takŜe do celów strategii lizbońskiej Unii
Europejskiej, szczególnie w odniesieniu do zapisanego w niej postulatu
powstrzymania strat w zakresie bioróŜnorodności. Pośrednio - poprzez uwzględnienie
walorów wodnych (uŜytkowych), tj. ocenę wartości stref ochronnych wód
podziemnych oraz zasobów i ujęć wód powierzchniowych - nawiązuje takŜe
do postulatu zwiększenia w zuŜyciu energii elektrycznej jej udziału ze źródeł
odnawialnych (m.in. z zasobów wodnych).
10. Zastosowanie proponowanej metodyki, która ma wspomagać zarządzanie
makroregionami, będzie sprzyjać w ramach polityki rozwoju jej kluczowemu
elementowi – polityce spójności, prowadząc do takich wyborów i decyzji, które
171
ograniczą poziom społecznego ubóstwa, poprzez zwiększenie w obrębie środowiska
przyrodniczego dostępności do zasobów i zmniejszenie zagroŜeń.
11. Upowszechnianie wyników zastosowania proponowanej metodyki dla oceny
makroregionów lub ich fragmentów będzie sprzyjało takŜe postulatowi
najwaŜniejszych organizacji międzynarodowych, aby następował wzrost zorientowany
na potrzeby ludzi oraz wzmocnienie kontroli i aktywności społecznej.
12. Zastosowanie proponowanej metodyki dla oceny makroregionów lub ich fragmentów
powinno sprzyjać harmonizowaniu działań w taki sposób, aby minimalizować
naruszenie środowiska przyrodniczego – jako szkieletu takŜe dla innych działań; m.in.
zapobiegać zmianom klimatycznym. Tym samym, proponowana metodyka wpisuje
się w jeden z priorytetów Deklaracji Milenijnej ONZ z 2000 r. – w postulat
zapobiegania zmianom globalnego dobra publicznego jakim jest klimat.
13. Proponowana metodyka moŜe być przydatna w kontekście decentralistyczno
-konkurencyjnego modelu polityki regionalnej, akcentującego konkurencyjność
i spójność (m.in. spójność przestrzenną); modelu efektywniejszego od
scentralizowanego modelu polityki regionalnej. Wszak obejmuje m.in. problemy
dostępności komunikacyjnej, środowisko przyrodnicze i stopień jego przekształceń,
przestrzenne zagospodarowanie, a zatem jakość i siłę zasobów wewnętrznych
mogących - w aspekcie konkurencyjności - znacząco neutralizować presję świata
zewnętrznego.
14. Proponowana metodyka moŜe się stać dobrym narzędziem partycypacyjnego
zarządzania publicznego obejmującego zrównowaŜony rozwój (w węŜszym
rozumieniu tego pojęcia), w ramach realizacji decentralistyczno-konkurencyjnego
modelu polityki regionalnej, sprzyjając m.in. zaangaŜowaniu interesariuszy, jawności
i przejrzystości procedur, dostępności do informacji publicznej (w tym e-informacji)
i odpowiedzialności w podejmowaniu decyzji strategicznych zarówno związanych
np. z kreowaniem nowych zamierzeń w makroregionie lub jego części, jak
i korygowaniem nie zadawalającego stanu istniejącego.
172
LITERATURA
Alexandrowicz Z., Kućmierz A., Urban J., Otęska-Budzyn J., 1992 - Waloryzacja przyrody
nieoŜywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce (z mapą 1:750 000 i 9 zał.).
PIG, Warszawa.
Alternatywna polityka transportowa w Polsce według zasad ekorozwoju. Raport 4, 1999.
Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa.
Arkusz C3 Płock. Mapa gleb Polski 1:300 000. Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa
w Puławach, Puławy1984.
Arkusz D3 Łódź. Mapa gleb Polski 1:300 000. Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa
w Puławach, Puławy1984.
Arkusz M-34-3/4 Łódź. Mapa topograficzna Polski, skala 1:100 000 (wydanie turystyczne),
1996. Oddział Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Państwowe
Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne i Wojskowe Zakłady Kartograficzne.
Arkusz M-34-5/6 Skierniewice. Mapa topograficzna Polski, skala 1:100 000 (wydanie
turystyczne), 1997. Oddział Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego,
Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne i Wojskowe Zakłady
Kartograficzne.
Arkusz M-34-61/62 Gliwice. Mapa topograficzna Polski, skala 1:100 000 (wydanie
turystyczne), 1997. Oddział Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego,
Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne i Wojskowe Zakłady
Kartograficzne.
Arkusz M-34-63/64 Kraków-Katowice. Mapa topograficzna Polski, skala 1:100 000 (wydanie
turystyczne), 1997. Oddział Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego,
Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne i Wojskowe Zakłady
Kartograficzne.
Arkusz M-34-73/74 Jastrzębie-Zdrój. Mapa topograficzna Polski, skala 1:100 000 (wydanie
turystyczne), 1997. Oddział Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego,
Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne i Wojskowe Zakłady
Kartograficzne.
Arkusz M-34-75/76 Bielsko-Biała. Mapa topograficzna Polski, skala 1:100 000 (wydanie
turystyczne), 1997. Oddział Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego,
Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne i Wojskowe Zakłady
Kartograficzne.
173
Arkusz N-34-135/136 Kutno. Mapa topograficzna Polski, skala 1:100 000 (wydanie
turystyczne), 1997. Oddział Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego,
Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne i Wojskowe Zakłady
Kartograficzne.
Arkusz N-34-137/138 Warszawa-Zachód. Mapa topograficzna Polski, skala 1:100 000
(wydanie turystyczne), 1994. Oddział Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska
Polskiego, Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne i Wojskowe
Zakłady Kartograficzne.
Bogdanowski J., 1990 - Metoda jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych
(JARK-WAK) w studiach i projektowaniu. Politechnika Krakowska, wyd. II, Kraków.
Czaja S., Fiedor B., Jakubczyk Z, 1993 – Ekologiczne uwarunkowania wzrostu
gospodarczego w ujęciu współczesnej teorii ekonomii. Wyd. Ekonomia i Środowisko,
Białystok-Kraków.
Chandler A.D., 1962. W: Encyklopedia Zarządzania - http://mfiles.pl/pl/index.php/Strategia
Damięcki J. [red.], Dymitryszyn I, Piwowarski M., 2002 - Warszawa-Łódź-Radom. Idea
budowy obszaru metropolitalnego. Pracownia Modelowania Organicznego Katedry
Architektury Krajobrazu SGGW. Zeszyt pierwszy, Warszawa.
Długosz D., Wygnański J.J., 2005 – Obywatele współdecydują. Przewodnik po partycypacji
społecznej. Stowarzyszenie na rzecz Forum Inicjatyw Pozarządowych, Warszawa.
Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, 1993.
Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa.
Domański R., 1992 – Systemy ekologiczno-ekonomiczne. Modelowanie współzaleŜności
rozwoju. Studia KPZK PAN, t. C. Wyd. PWN, Warszawa.
II Polityka Ekologiczna Państwa, czerwiec 2000.
Dudek M., 2000 - Tabela 22. Zestawienie prognozowanych na 2015 r. średniodobowych
natęŜeń ruchu [w tys. pojazdów] na poszczególnych odcinkach wariantów układu dróg
obszaru modelowego. W: Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa, 2000
- Sozologiczne uwarunkowania bonitacji terenu dla modernizacji i lokalizacji
obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka - opracowanie
modelowe na przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE PAN.
Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Dudek M., Grodecki D., Józefko U., Rudnicki A., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 7. Mapa
kompensacyjna walorów środowiska obszaru modelowego na tle istniejącej
podstawowej sieci drogowej i kolejowej - tzw. wariant „0”. W: Manecki A.
174
[red. nauk.], praca zbiorowa, 2000 - Sozologiczne uwarunkowania bonitacji terenu dla
modernizacji i lokalizacji obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad ekorozwoju.
Metodyka - opracowanie modelowe na przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii
IGSMiE PAN. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Dudek M., Józefko U., Rudnicki A., 2000 - Mapa 10. Mapa planowanej w obszarze
modelowym modyfikacji podstawowej sieci drogowej i kolejowej - wariant „2”.
W: Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa, 2000 - Sozologiczne uwarunkowania
bonitacji terenu dla modernizacji i lokalizacji obiektów komunikacji
z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka - opracowanie modelowe na
przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE PAN. Wyd. IGSMiE PAN,
Kraków.
Dudek M., Józefko U., Rudnicki A., 2000 - Mapa 9. Mapa planowanej w obszarze
modelowym modyfikacji podstawowej sieci drogowej i kolejowej - wariant „1”.
W: Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa, 2000 - Sozologiczne uwarunkowania
bonitacji terenu dla modernizacji i lokalizacji obiektów komunikacji
z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka - opracowanie modelowe na
przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE PAN. Wyd. IGSMiE PAN,
Kraków.
Dyduch-Falniowska A., Kaźmierczakowa R., Makomaska-Juchniewicz M., Perzanowska
-Sucharska J., Zając K., 1999 - Ostoje przyrody w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków.
Dyduch-Falniowska A., Makomaska-Juchniewicz M. (1999) - Natura 2000 - koherentny
system ochrony przyrody w Europie (2). Aura nr 11.
Dziemianowicz W., Juchniewicz M., Samulowski W., Szmigiel K. (red.), 2006
– Konkurencyjność i innowacyjność gospodarki Warmii i Mazur. Urząd
Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Warszawa-Olsztyn.
Famielec J., 1999 – Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej. Wyd. Nauk.
PWN, Warszawa.
Famielec J. (red.), 2005 – Finansowanie ochrony środowiska w Polsce w warunkach
osłabienia finansów publicznych. Mat. z konf. zorg. przez Katedrę Polityki
Przemysłowej i Ekologicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie (Kraków,
28 i 29 listopada 2003 r.). Wyd. AE, Kraków.
Gluck W.F., 1980. W: Encyklopedia Zarządzania - http://mfiles.pl/pl/index.php/Strategia
175
Glück K., Krasser G., 1983 - Ein Beitrag zur Frage der Berücksichtigung
von Umweltgesichtpunkten bei der Verkehrsplanung (III). Die Wichtigung
der Umwelteinflüsse, Straße und Autobahn 5.
Głowacka I., Jakubowski W., Matuszkiewicz A., 1998 - Opracowanie mapy ekologicznej
– wyznaczenie obszarów o najwyŜszej róŜnorodności biologicznej. Zadanie 2.
W: ZrównowaŜony rozwój (ekorozwój) woj. skierniewickiego (analiza stanu
– prognoza – program). Materiały robocze.
Górka K., Poskrobko B., 1991 – Ekonomia ochrony środowiska. PWE, Warszawa.
Górka K., Poskrobko B., Radecki W., 1995 – Ochrona środowiska. Problemy społeczne,
ekonomiczne i prawne. PWE, Warszawa.
Griffin R.W., 1996. W: Encyklopedia Zarządzania - http://mfiles.pl/pl/index.php/Strategia
Grodecki D., Józefko U., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 1. Mapa walorów ekologicznych
w obszarze modelowym. W: Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa, 2000
- Sozologiczne uwarunkowania bonitacji terenu dla modernizacji i lokalizacji
obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka - opracowanie
modelowe na przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE PAN.
Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Grodecki D., Józefko U., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 2. Mapa walorów produkcyjnych
rolno-leśnych w obszarze modelowym. W: Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa,
2000 - Sozologiczne uwarunkowania bonitacji terenu dla modernizacji i lokalizacji
obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka - opracowanie
modelowe na przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE PAN.
Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Grodecki D., Józefko U., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 3. Mapa walorów uŜytkowych
wodnych w obszarze modelowym. W: Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa, 2000
- Sozologiczne uwarunkowania bonitacji terenu dla modernizacji i lokalizacji
obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka - opracowanie
modelowe na przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE PAN.
Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Grodecki D., Józefko U., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 4. Mapa walorów krajobrazu
kulturowego w obszarze modelowym. W: Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa,
2000 - Sozologiczne uwarunkowania bonitacji terenu dla modernizacji i lokalizacji
obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka - opracowanie
176
modelowe na przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE PAN.
Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Grodecki D., Józefko U., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 5. Mapa szczególnych miejsc stałego
pobytu człowieka w obszarze modelowym. W: Manecki A. [red. nauk.], praca
zbiorowa, 2000 - Sozologiczne uwarunkowania bonitacji terenu dla modernizacji
i lokalizacji obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka
- opracowanie modelowe na przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE
PAN. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Grodecki D., Józefko U., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 6. Mapa szczególnych miejsc
okresowego pobytu człowieka w obszarze modelowym. W: Manecki A. [red. nauk.],
praca zbiorowa, 2000 - Sozologiczne uwarunkowania bonitacji terenu dla
modernizacji i lokalizacji obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad ekorozwoju.
Metodyka - opracowanie modelowe na przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii
IGSMiE PAN. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Grodecki D., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 11. Mapa konfliktów ze środowiskiem istniejącej
w obszarze modelowym podstawowej sieci drogowej i kolejowej - tzw. wariant „0”.
W: Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa, 2000 - Sozologiczne uwarunkowania
bonitacji terenu dla modernizacji i lokalizacji obiektów komunikacji
z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka - opracowanie modelowe na
przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE PAN. Wyd. IGSMiE PAN,
Kraków.
Grodecki D., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 12. Mapa konfliktów ze środowiskiem planowanej
w obszarze modelowym modyfikacji podstawowej sieci drogowej i kolejowej
- wariant „1”. W: Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa, 2000 - Sozologiczne
uwarunkowania bonitacji terenu dla modernizacji i lokalizacji obiektów komunikacji
z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka - opracowanie modelowe na
przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE PAN. Wyd. IGSMiE PAN,
Kraków.
Grodecki D., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 13. Mapa konfliktów ze środowiskiem planowanej
w obszarze modelowym modyfikacji podstawowej sieci drogowej i kolejowej
- wariant „2”. W: Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa, 2000 - Sozologiczne
uwarunkowania bonitacji terenu dla modernizacji i lokalizacji obiektów komunikacji
z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka - opracowanie modelowe na
177
przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE PAN. Wyd. IGSMiE PAN,
Kraków.
Grodecki D., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 14. Mapa konfliktów ze środowiskiem wybranego
fragmentu „Zakopianki” oraz alternatywnych potoków ruchu. W: Manecki A.
[red. nauk.], praca zbiorowa, 2000 - Sozologiczne uwarunkowania bonitacji terenu dla
modernizacji i lokalizacji obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad ekorozwoju.
Metodyka - opracowanie modelowe na przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii
IGSMiE PAN. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Grodecki D., Skrzypczak R., 2000 - Mapa 8. Mapa bonitacji obszaru modelowego dla
strategii ekorozwoju sieci drogowej. W: Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa,
2000 - Sozologiczne uwarunkowania bonitacji terenu dla modernizacji i lokalizacji
obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad ekorozwoju. Metodyka - opracowanie
modelowe na przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii IGSMiE PAN.
Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Hausner J., 2008 – Zarządzanie publiczne. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Wyd.
Nauk. Scholar, Warszawa.
Hawken P., Amory L., Hunter L.L., 1999 – Natural Capitalism: Creating the Next Industrial
Revolution, Earthscan, London.
Inwentaryzacja zasobów kulturowych województwa skierniewickiego, 1997 - mapa
1:100 000. Urząd Wojewódzki w Skierniewicach. Mapa udostępniona Zakładowi
Sozologii IGSMiE PAN w Krakowie przez prof. S. Kozłowskiego z PIG
w Warszawie. Materiał niepublikowany.
Inwentaryzacja zasobów przyrody województwa skierniewickiego, 1997 - mapa 1:100 000.
Urząd Wojewódzki w Skierniewicach. Mapa udostępniona Zakładowi Sozologii
IGSMiE PAN w Krakowie przez prof. S. Kozłowskiego z PIG w Warszawie. Materiał
niepublikowany.
Izdebski H., 2006 – Introduction to Public Administration and Administrative Law, Liber,
Warszawa.
Jackowski A., Warszyńska J., 1979a - Turystyka I, skala 1:500 000. W: Atlas miejskiego
województwa krakowskiego. PAN, Urząd Miasta Krakowa.
Jackowski A., Warszyńska J., 1979b - Turystyka II, skala 1:500 000. W: Atlas miejskiego
województwa krakowskiego. PAN, Urząd Miasta Krakowa.
178
Jaworska-Maćkowiak C., Maćkowiak T., 1998 - Informator krajoznawczy. W: Mapa
turystyczna – okolice Łodzi, skala 1:100 000. Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw
Kartograficznych im. Eugeniusza Romera, Warszawa-Wrocław.
Kamieniecka K., Kamieniecki J., 1989 - Mapa Ochrony krajobrazu, skala 1:500 000.
W: CPBP 04.10. - Mapa Regionalizacja eksploatacji surowców mineralnych na tle
warunków środowiskowych, lub Mapa przeobraŜeń hydrogeologicznych pod
wpływem działalności górnictwa w Polsce na tle warunków środowiskowych.
Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Kleczkowski A.S. [red.], praca zbiorowa, 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód
podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1:500 000.
Instytut Hydrogeologii i Geologii InŜynierskiej AGH, Kraków.
Kondracki J, Ostrowski J, 1994a - Tablica 31. Waloryzacja estetyczna krajobrazów, skala
1:2 000 000. W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów
i zagroŜeń środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii
i Przestrzennego Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza
A. Grzegorczyk, Warszawa.
Kondracki J, Ostrowski J, 1994b - Tablica 32. Stopień synantropizacji krajobrazów, skala
1:2 000 000. W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów
i zagroŜeń środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii
i Przestrzennego Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza
A. Grzegorczyk, Warszawa.
Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r.
Kornecki M., 1979 - Zabytki architektury i budownictwa, skala 1:300 000. W: Atlas
miejskiego województwa krakowskiego. PAN, Urząd Miasta Krakowa.
Kowalski P., Mileska M.I., 1994 - Tablica 82A. A. Zabytki architektury, skala 1:4 000 000.
W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów i zagroŜeń
środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
Kowalski P., Mileska M.I., 1994 - Tablica 82B. B. Zabytki etnografii, skala 1:4 000 000.
W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów i zagroŜeń
środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
Kozłowski S., 1985 - Ekorozwój. Koncepcje ekorozwoju. Człowiek i Światopogląd, 5 (232).
Kozłowski S., 1996 - Krajowa Sieć Ekologiczna (ECONET-POLSKA). Przegl. Geol. nr 7.
179
Kozłowski S., 1997 - W drodze do ekorozwoju. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Król B. i in., 1998 - Uwarunkowania rozwoju wynikające z powiązań regionalnych,
przyrodniczych, infrastrukturalnych, administracyjnych i przestrzennych. Zadanie 3.
W: ZrównowaŜony rozwój (ekorozwój) woj. skierniewickiego (analiza stanu
– prognoza – program). Materiały robocze.
Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów i zagroŜeń środowiska
geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania.
Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
Liro A. [red.], Szacki J. [red.], Głowacka I, Jakubowski W., Kaftan J., Matuszkiewicz A.J.,
1995 - Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN
Poland, Warszawa.
Manecki A. [red. nauk.], praca zbiorowa, 2000 - Sozologiczne uwarunkowania bonitacji
terenu dla modernizacji i lokalizacji obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad
ekorozwoju. Metodyka - opracowanie modelowe na przykładzie okolic Krakowa.
Zakład Sozologii IGSMiE PAN. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Manecki A., Sroczyński W., Józefko U., Skrzypczak R., 1996 - Opis konfliktów środowisko
-rozwój na przykładzie rozbudowy układu komunikacji tranzytowej województwa
krakowskiego. W: PBZ 26-07 - Opracowanie strategii zrównowaŜonego rozwoju woj.
krakowskiego. Zadanie 06 - Poprawa jakości Ŝycia ze szczególnym uwzględnieniem
stanu środowiska i gospodarki jego zasobami. Zakład Sozologii IGSMiE PAN,
Kraków. Materiał niepublikowany.
Mapa glebowo-rolna woj. skierniewickiego, skala 1:100 000. Instytut Uprawy NawoŜenia
i Gleboznawstwa w Puławach, Puławy 1989.
Mapa sytuacyjno-wysokościowa w skali 1:10 000 (z granicami obszaru górniczego), 1996.
Dokument udostępniony przez I. Józefko z Przedsiębiorstwa Badań Geologicznych
„Geoprofit” sp. z o.o. w Krakowie.
Mapka bez skali, lecz z podkładem topograficznym mapy 1:100 000, 1998. W: Małopolska
Integracja i Rozwój. Międzywojewódzki Zespół „Forum Małopolska – Integracja
i Rozwój” w Krakowie. Archiwum Zakładu Sozologi IGSMiE PAN w Krakowie.
Materiały niepublikowane.
Marcinek R., Myczkowski Z., 2004 - Perły drewnianego budownictwa sakralnego. Aura nr 5.
Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., Behrens W.W., 1973 – Granice wzrostu. Wyd.
PWE, Warszawa.
180
Mikułowski B., Wawrzyniak S., Werner Z.T., 1994 - Tablica 64. Turystyka poznawcza.
W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów i zagroŜeń
środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
Mileska M.I., 1994 - Tablica 83. Układy przestrzenne murowanych zabytków architektury,
skala 1:2 000 000. W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów,
walorów i zagroŜeń środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii
i Przestrzennego Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza
A. Grzegorczyk, Warszawa.
Mileska M.I., 1994 - Tablica 84. Waloryzacja wartości kulturowych, skala 1:2 000 000.
W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów i zagroŜeń
środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
Najar S., 2003 - Środki finansowe na rozwój infrastruktury w świetle NPR. W: Ogólnopolska
Konferencja Szkoleniowa „Infrastruktura i ochrona środowiska w świetle Narodowego
Planu Rozwoju - pozyskiwanie i wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej”. 8 maja
2003 r., Warszawa.
Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006, z 14 stycznia 2003 r.
Narodowy Plan Rozwoju 2007-2013.
Normy hałasu komunikacyjnego - PN-87/B02151/01 i PN-87/B02151/02.
Paczyński B. [red.], praca zbiorowa, 1995 - Atlas Hydrogeologiczny Polski. Państwowy
Instytut Geologiczny, Warszawa.
Paczyński B., 1988 - Waloryzacja zbiorników wód podziemnych w aspekcie ich ochrony.
IV Ogólnopolskie Sympozjum „Aktualne problemy hydrogeologii”. Sobieszewo.
Wyd. Inst. Morskiego, Gdańsk.
Paczyński B., 1993 - Metodyka waloryzacji zwykłych wód podziemnych. Prz. Geol. nr 3.
Paczyński B., Wodzińska I., 1994 - 3. Mapa waloryzacji i ochrony wód podziemnych, skala
1:500 000. W: Paczyński B. [red.], praca zbiorowa, 1995 - Atlas Hydrogeologiczny
Polski. Cz. II. Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych. Państwowy
Instytut Geologiczny, Warszawa.
Pearce D., Baebier E., Markanday A., 1990 - Sustainable Development Economics and the
Environment in the Third World. Aldershot.
Parteka T., 2000, Planowanie strategiczne w równowaŜeniu struktur regionalnych. Studia
KPZK PAN, t. CVIII, PAN, Warszawa.
181
Pierwsza Światowa Lista Dziedzictwa Kulturowo-Przyrodniczego UNESCO, 1978.
Polska - Mapa Samochodowa z podziałem administracyjnym, 1:700 000. Wyd.
Kartograficzne KOMPAS, Szczecin, 2001.
Polska 2025, 2000.
Prawo geologiczne i górnicze - Ustawa z dn. 4 lutego 1994 r. wg stanu prawnego na dzień
1 stycznia 2002 r.
Program komputerowy AUTOCad Map wer. 2.0.
Program komputerowy CADRaster Pro wer. 4.5.
Program komputerowy MapInfo Professional wer. 4.1. i 6.5
Pronobis J., Przybyszewska-Gudelis R.; 1994 - Tablica 63. Wypoczynek cotygodniowy, skala
1:2 000 000. W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów
i zagroŜeń środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii
i Przestrzennego Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza
A. Grzegorczyk, Warszawa.
Raport o stanie środowiska w 1998 roku na obszarze województwa małopolskiego, 1999.
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie. Biblioteka Monitoringu
Środowiska Inspekcji Ochrony Środowiska, Kraków.
Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 1999 roku, 2000. Wojewódzki
Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi, Wydział Ochrony Środowiska Łódzkiego
Urzędu Wojewódzkiego, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej w Łodzi. Biblioteka Monitoringu Środowiska Inspekcji Ochrony Środowiska,
Łódź.
Razafindrakoto M., 2000 – session Poverty analysis through antropologidts’ and sociologists’
approaches: “The Voice of the Poor”. IASS-IASS Joint Conference on: Povery,
Social Exklusion and Devolopment. A Statistical Perpective. Vide Hausner 2008 za
Ślęzak E., 2008 (niepublikowana praca doktorska).
Rozporz. RM z dn. 16 sierpnia 1994 r. w sprawie określenia złóŜ wód zaliczanych do solanek,
wód leczniczych i termalnych oraz innych kopalin leczniczych, a takŜe w sprawie
zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóŜ do kopalin podstawowych
(Dz.U. Nr 89, poz. 417).
Rozporz. RM z dn. 18 grudnia 2001 r. w sprawie złóŜ wód podziemnych zaliczanych do
solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóŜ innych kopalin leczniczych, a takŜe
zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóŜ lub jednostek geologicznych do
kopalin podstawowych (Dz.U. Nr 156, poz. 1815).
182
Rozwój obszaru między Łodzią i Warszawą w warunkach równowagi ekologicznej. Praca
zbiorowa, 2002. Starostwo Powiatowe w Skierniewicach, Skierniewice.
Rudnicki A.T. i in., 1996 - Wstępne studium obsługi transportem kolejowym obszaru
ciąŜącego do kompleksu miejscowości potencjalnej Olimpiady „Zakopane 2006”.
Politechnika Krakowska. Zleceniodawca: Biuro Strategii i Restrukturyzacji Dyrekcji
Generalnej PKP. Materiały niepublikowane.
Rudnicki A.T., Dudek M., Kurowski M., 1995 - Studium węzła dróg ruchu szybkiego oraz
płatnej autostrady w rejonie Krakowa. Materiały XLI Konferencji Naukowej Komitetu
InŜynierii Lądowej PAN i Komitetu Nauki PZITB. Część problemowa. Tom 2,
Warszawa-Krynica-Kraków.
Skolimowski H., 1981 - Eco-Philosophy, Designing New Tactics for Living. Marion Boyars,
London.
Skolimowski H., 1989 – Nadzieja matką mądrych. Eseje o ekologii. Bibliot. Ery Ekolog.
Ne 1, ZBZ „Sangha”, Warszawa.
Skrzypczak R., 1998 - 26. Mapa komfortu Ŝycia mieszkańców ze względu na kumulację
walorów środowiska na tle ewidencji ludności i trendów populacyjnych.
W: Manecki A. [red.], opracowanie zbiorowe, 1998 - Strategia zrównowaŜonego
rozwoju (ekorozwoju) Karpat w granicach województwa nowosądeckiego.
Subregiony: nowotarski, nowosądecki, limanowski, gorlicki. TOM III, ATLAS
1:300 000. Zakład Sozologii Inst. Gosp. Sur. Miner. i Energią PAN, Kraków.
Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Skrzypczak R., 2000 – Metodyka waloryzacji terenu oraz przykład jej zastosowania
w obszarze modelowym. Metodyka określania stopnia konfliktowości ze
środowiskiem istniejącej sieci drogowej i wariantów jej modyfikacji. W: Manecki A.
[red. nauk.], praca zbiorowa. Sozologiczne uwarunkowania bonitacji terenu dla
modernizacji i lokalizacji obiektów komunikacji z uwzględnieniem zasad ekorozwoju.
Metodyka - opracowanie modelowe na przykładzie okolic Krakowa. Zakład Sozologii
IGSMiE PAN. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Skrzypczak R., 2002 - Waloryzacja surowców balneologicznych. W: Ney R. [red. nauk.],
praca zbiorowa, 2002 - Modelowe studium kompleksowego wykorzystania i ochrony
surowców balneologicznych Krakowa i okolicy. Zakład Sozologii Inst. Gosp. Sur.
Miner. i Energią PAN, Kraków. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
Skrzypczak R., Józefko U., 1991 - Sozologiczna mapa południowej części województwa
tarnobrzeskiego - strefy koncentracji zjawisk szkodliwych dla zdrowia.
183
W: Sozologiczne problemy województwa tarnobrzeskiego. Ogólnopolska konferencja,
14-15.03.1991, Tarnobrzeg. PAN - Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki
Surowcami Mineralnymi i Energią, Kraków. Urząd Wojewódzki w Tarnobrzegu.
Kraków-Tarnobrzeg.
Skrzypczak R., Józefko U., 1999 - Studium sozologiczne trasy komunikacyjnej A-4
w granicach województwa małopolskiego. W: ZrównowaŜony rozwój wybranych
rejonów Polski, zadanie statutowe 29/E-275/S/99, temat 2. Zakład Sozologii Inst.
Gosp. Sur. Miner. i Energią PAN, Kraków. Materiały niepublikowane.
Stoner J., Freeman R., Gilbert D., 1997. W: Encyklopedia Zarządzania -
http://mfiles.pl/pl/index.php/Strategia
Studium Województwa Małopolskiego, 2000.
Studium zagospodarowania przestrzennego woj. skierniewickiego, 1996. Wojewódzkie Biuro
Urbanistyczne w Skierniewicach. Materiały niepublikowane.
Tracz M. [red.], Bohatkiewicz J., Radosz S., Stręk J., 1999 - Oceny oddziaływania dróg na
środowisko. Generalna Dyrekcja Dróg Publicznych, Warszawa.
Uno K., 1991 – Diffusion of Environment-related New Technology and Policy Implications,
Keio University, Keio.
U Thant S., 1969 – Człowiek i jego środowisko. Raport opracowany na zlecenie
Zgromadzenia Ogólnego ONZ.
Warunki przyrodnicze produkcji rolnej - woj. krakowskie. Instytut Uprawy NawoŜenia
i Gleboznawstwa w Puławach, A 34 (18), 1979, Puławy.
Wawrzyniak S, Werner Z.T., 1994 - Tablica 65. Turystyka specjalistyczna, skala 1:2 000 000.
W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów i zagroŜeń
środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
Wawrzyniak S, Werner Z.T., Mikułowski B., 1994 - Tablica 64. Turystyka poznawcza, skala
1:2 000 000. W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów
i zagroŜeń środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii
i Przestrzennego Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza
A. Grzegorczyk, Warszawa.
Wawrzyniak S., 1994 - Tablica 62. Struktura przestrzenna turystyki, skala 1:2 000 000.
W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów i zagroŜeń
środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
184
Wawrzyniak S., 1994 - Tablica 64. Turystyka zagraniczna, skala 1:6 000 000.
W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów i zagroŜeń
środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
Werner Z.T., 1994 - Tablica 66. Walory wypoczynkowe i ich zagroŜenia, skala 1:2 000 000.
W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów i zagroŜeń
środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
Witek T, 1994 - Tablica 41. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej, skala
1:2 000 000. W: Leszczycki S. [red.], praca zbiorowa, 1994 - Atlas zasobów, walorów
i zagroŜeń środowiska geograficznego Polski. PAN - Instytut Geografii
i Przestrzennego Zagospodarowania. Agencja Reklamowo-Wydawnicza
A. Grzegorczyk, Warszawa.
World Development Report, WB, 2000.
Wright P., Pringle Ch., Kroll M., 1992. W: Encyklopedia Zarządzania -
http://mfiles.pl/pl/index.php/Strategia
Wytyczne wykonywania ocen oddziaływania autostrad na środowisko. Agencja Budowy
i Eksploatacji Autostrad. 1998, Warszawa.