1

UNIVERSITETI I GJAKOVËS

FAKULTETI I FILOLOGJISË

PROGRAMI: GJUHË SHQIPE

PUNIM DIPLOME

Tema: “Huazimet sllave dhe turke në të folmen e Nivokazit”

Mentori: Kandidatja:

Prof. ass. dr. Muharrem Gashi Orfijana Ahmeti

Gjakovë, 2019

2

Abstrakti

Fjalët kyçe: huazime, leksiku, e folmja, Nivokazi.

Me anë të këtij punimi, që përmes hulumtimeve dhe vështrimeve të vëmë në dukje përdorimin e

shumë fjalëve të huaja në Nivokaz, të cilat janë përdorur dhe vazhdojnë të përdoren nga shumica

prej nesh.

Arsyeja e këtij punimi ka qenë dëshira e madhe për të mbrojtur Gjuhën e pastër Shqipe dhe

mënjanimin e huazimeve të shumta.

Në këtë punim kemi paraqitur zhvillimin historik, ndikimet e gjuhëve të huaja, si dhe rëndësinë e

pastrimit të gjuhës.

Po ashtu kemi paraqitur disa pamje nga fshati, një lloj dokumentari rreth fshatit si dhe këngët e

vjetra, fjalë të urta, tregime, shprehje etj.

Në këtë punim përmes hulumtimeve jemi përpjekur të sjellim një pasqyrë të disa fjalëve të huaja

siç janë ato turke dhe sllave, përdorimi dhe ndikimet e tyre, pastaj disa nga gabimet kryesore

fonetike, gramatikore dhe leksikore.

3

Deklarata

Unë Orfijana Ahmeti, studente e Fakultetit të Filologjisë dega Gjuhë Shqipe në Gjakovë deklaroj

se kjo temë diplome është punim origjinal. E gjithë literatura dhe burimet e tjera që i kam

shfrytëzuar gjatë punimit janë plotësisht të cituara.

Falënderim

Me shumë kënaqësi do të shprehja falënderimet e mia të sinqerta për të gjithë ata që më

ndihmuan dhe më përkrahën moralisht gjatë realizimit të kësaj teme.

Edukimi është gjëja më e mirë që një prind mund t’i jep fëmijës së tij dhe krejt çka jam unë sot,

ose shpresoj të bëhem, ju detyrohem prindërve të mi.

Prandaj ju falënderoj dhe ju jam mirënjohëse përjetësisht të cilët ishin afër meje në çdo hap të

jetës sime duke më ofruar mbështetje për çdo gjë.

Falënderim i veçantë shkon edhe për mentorin prof. ass. dr. Muharrem Gashi, i cili e ka ndjekur

ecurinë e këtij punimi me përkushtim duke më dhënë këshilla dhe ndihmë profesionale.

Po ashtu i falënderoj me kënaqësi profesorët që më kanë mbështetur dhe mësuar përgjatë këtyre

tri viteve.

Por mbi të gjitha jam falënderuese ndaj Zotit për shëndetin dhe të gjitha të mirat që m’i ka

dhuruar.

4

PASQYRA E LËNDËS

Institucioni universitar, Universiteti “Fehmi Agani”…………………………………………….1

Hyrje……………………………………………………………………………………………..5

KREU I: Burimet e pasqyrimit dhe përpjekjet e rilindësve në gjuhën shqipe…………………...6

1.1. Burimet e pasqyrimit të gjuhës shqipe………………………………………………………6

1.2 Përpjekjet e rilindësve për normëzimin e shqipes…………………………………………....7

KREU II: Vështrim historik dhe kulturor mbi Nivokazin……………………………………….8

2.1. Kulla 117 anëtarëshe sot e braktisur…………………………………………………….….10

2.2. Pamje nga kulla 117 anëtarëshe, Nivokaz………………………………………………….11

KREU III: Ndikimet e gjuhëve të huaja…………………………………………………………12

3.1. Ndikimi i gjuhës turke……………………………………………………………………....12

3.2. Ndikimi i gjuhës sllave…………………………………………………………………… ..14

KREU IV: Rreth disa fjalëve të huaja në të folmen e Nivokazit………………………………..15

4.1. Fjalë të huaja nga burimet turke dhe sllave në të folmen e Nivokazit…………………......15

4.2. Problemet fonetike dhe gramatikore në të folmen e Nivokazit………………………….....21

KREU V: Pamje nga fshati Nivokaz…………………………………………………………….22

5.1. Këngë tradicionale që këndohen në Nivokaz……………………………………………….23

5.2. Fjalë e shprehje nga të folurit e Nivokazit me rrethinë……………………………………..26

5.3. Fjalë të urta dhe shprehje të ndryshme ………….………………………………………….27

5.4. Tregim tradicional nga jeta e banorëve……………………………………………………..28

KREU VI:…………………………………………………………………………………….....29

Përfundime………………………………………………………………………………….......29

Literatura e shfytëzuar…………………………………………………………………………..30

5

HYRJE

Duke qenë në dijeni për përdorimin e shumë fjalëve të huaja siç janë ato turke dhe sllave në

gjuhën shqipe, e të cilat po ia humbin vlerat dhe domethënien e gjuhës, për këtë çështje besoj se

asnjëri nga ne nuk është i kënaqur, kam vendosur për përzgjedhjen e kësaj teme.

Për kundër faktit që gjuha jonë u ka bërë ballë huazimeve të shumta, duke e ruajtur identitetin e

saj dhe duke u kushtuar rëndësi gjatë shumë periudhave të zhvillimit të gjuhës letrare.

Synimi i këtij punimi është që të vëmë në dukje shumë fjalë dhe shprehje të huaja të cilat

përdoren në fshatin Nivokaz dhe në rrethinën e saj. Duke i vështruar dhe shqyrtuar shumë fjalë të

huaja, kemi përcaktuar nivelin e përvetësimit të standardit dhe mënjanimin e këtyre fjalëve.

Në kreun e parë kjo çështje do të trajtohet duke filluar nga burimet e pasurimit të gjuhës shqipe

dhe përpjekjet e rilindësve për normëzimin e shqipes. Në kreun e dytë do të paraqesim një

vështrim historik, kulturor dhe arsimor mbi fshatin Nivokaz. Në kreun e tretë do të flitet për

ndikimin e gjuhëve të huaja, gjegjësisht për ndikimet sllave dhe turke në gjuhën shqipe.

Në kreun e katërt kemi paraqitur një numër të madh të fjalëve të huaja turke dhe sllave.

Po ashtu edhe disa gabime fonetike, gramatikore dhe leksikore. Në kreun e pestë kemi shënuar

disa këngë si: folklorike, këngë të nusërisë dhe të çiknisë. Po ashtu një tregim të vjetër, fjalë të

urta e shprehje të ndryshme, të cilat e përfaqësojnë kulturën e këtij fshati duke e bërë kështu

evidentimin e disa fjalëve të huaja me të cilat janë ndërtuar këto shprehje, këto këngë.

6

KREU I: Burimet e pasqyrimit të gjuhës shqipe dhe përpjekjet e rilindësve për

normëzimin e shqipes

1.1 Burimet e pasurimit të gjuhës shqipe

Burimi kryesor i pasqyrimit të shqipes me fjalët që i duhen është formimi i fjalëve të reja me

burimin e vetë gjuhës dhe sipas modeleve prodhimtare të sistemit fjalëformues të saj ose

nëpërmjet shqipërimit të pjesëve përbërëse të fjalëve të huaja.

Sot numri i fjalëve të reja të formuara me rrugët e mësipërme është i madh në të gjitha sferat e

veprimtarisë së shqiptarëve. Të tilla, janë, p. sh.: domosdoshmëri, gatishmëri, qëndrueshmëri,

mbingarkoj, mbishtresë, mbivlerë, nënçmoj, nëndetëse, përvetësim, përparësi, i përafërt, përuroj,

ideor, burimor, parimor etj.

Formimi i fjalëve të reja bëhet me anën e parashtesave, prapashtesave ose duke bashkuar dy tema

fjalësh (fjalë të përbëra): përgëzoj, bashkëveprim, keqpërdorim.

Kjo ka qenë dhe mbetet rruga kryesore për pasurimin e gjuhës shqipe.

Studimet kanë treguar se mundësitë dhe mjetet fjalëformuese të shqipes janë të mëdha, prandaj

ato duhen njohur e shfrytëzuar përherë e më shumë.

Rrugë apo burim i dytë për pasurimin e gjuhës shqipe është përdorimi më i gjerë i fjalëve dhe

frazeologjizmave nga goja e popullit.

Këto fjalë, në mjaft raste, mund të shërbejnë edhe për të zëvendësuar fjalë të huaja të

panevojshme, p.sh.: grimcë në vend të partikulë, brirëse në vend të trepan, kah-u në vend të sens-

i, pështjellë në vend të spirë etj.

Nga gjuha standarde mënjanohet pikërisht ai element i huaj që nuk shihet si pasuri e shqipes e që

është i panevojshëm, përderisa gjuha jonë ka një mjet të vetin, po aq të qartë dhe shprehës, i cili e

zëvendëson plotësisht elementin e huaj. Natyrisht, këto mjete të shqipes ende nuk i kemi njohur

plotësisht dhe duhen gjurmuar më tej, për të sjellë në gjuhën e shkrimit vlerat që gjuha popullore

i ka ruajtur gjatë shekujve ose që i ka krijuar dhe i krijon gjatë ripërtrirjes së saj. Për këtë na

bindin të gjitha hulumtimet që janë bërë gjatë shekullit XX nga studiuesit shqiptarë në Shqipëri,

në Kosovë dhe në hapësirat e tjera shqiptare. Një dëshmi të re përbën edhe materiali shumë i

gjerë e me vlerë që është vjelë nëpërmjet aksionit kombëtar për mbledhjen e fjalëve dhe të

shprehjeve popullore, i organizuar për shumë vjet radhazi nga Ministria e Arsimit dhe Instituti i

Gjuhësisë dhe i Letërsisë pranë Akademisë së shkencave. Punë të ngjashme ka bërë e vijon të

kryejë në Kosovë e në trojet shqiptare në Mal të Zi e në Maqedoni Instituti Albanologjik i

Prishtinës.1

1 Xhovalin Shkurtaj: “Kultura e Gjuhës”, Tiranë, 2006, f. 165, 66.

7

1.2 Përpjekjet e Rilindësve për normëzimin e shqipes

Konstandin Kristoforidhi (1827-1895) është rilindësi i parë shqiptar që bëri përpjekje serioze për

formimin e një gjuhe letrare kombëtare shqiptare që nga mesi i viteve të 60-ta të shekullit të

kaluar. Si njohës i mirë i disa gjuhëve të huaja (greqishtes së vjetër dhe të re, latinishtes,

italishtes, turqishtes, anglishtes, hebraishtes) ai pati mundësi të studionte thellësisht strukturën e

gjuhës shqipe në të dy kryedialektet e saj. Ekspeditat e shpeshta që ndërmori nëpër të gjitha viset

e Shqipërisë i dhanë mundësi të përmbledhte një begati të konsiderueshme leksikore dhe

frazeologjike të gjuhës shqipe, e cila do t’i nevojitej shumë për hartimin e fjalorit të parë

shpjegues të gjuhës shqipe. Kristoforidhi qe dhe mbeti gjuhëtar, edhe se provoi të hartoi ndonjë

tregim artistik ose edhe ndonjë tekst mësimor.

Të gjitha përkthimet fetare që i bëri si dhe veprat gjuhësore që shkroi, qenë në funksion të plotë

të zhvillimit të gjuhës letrare kombëtare dhe të standardizimit të të dy varianteve letrare me baza

dialektore.

Konstandin Kristoforidhi i cili i hyri pastrimit të gjuhës letrare shqipe me themel ai largoi të

gjitha orientalizmat, sllavizmat e neolatinizmat, duke përdorur në vend të tyre fjalë që mori nga

gjuha e folur shqipe ose nga veprat e autorëve tanë të veriut.

Ai, madje, edhe vetë farkoi një numër të madh neologjizmash me mjete gjuhësore që ofronte

shqipja, veçanarisht me anë të prejardhjes dhe të kompozimit.

Të këtilla janë: i pabrimë, i pagjetur, i paparë, paramendje, përfolje, përmbledhje, përmbytje,

shpërfytyroj; fushatë, urdhëratë, shërbesë, trupeni, këmbyerje, ligjetur, shkronjës, lundrezë,

kujdestar, tymëtar, lajmëtar etj.2

2 Dr. Fadil Raka: “Historia e shqipes letrare”, Prishtinë, 2005, f. 130.

8

KREU II: Vështrim historik dhe kulturor mbi Nivokazin

Nivokazi është fshat në komunën e Gjakovës, që shtrihet në pjesën perëndimore të saj, kufizohet

me fshatrat si: Molliq, Berjahë, Dobrosh, Junik. Ndodhet rreth 20 km larg nga qendra e

Gjakovës.

Popullsia

Përbërja etnike shqiptare, pasardhës. Për nga besimi fshati Nivokaz është i popullsisë myslimane

dhe ka së bashku me rrethinë 3.500 banorë.

Kultura

Nivokazi njihet si fshati i kullave të gurit të cilat i kanë ndërtuar paraardhësit tanë dhe me

pamjen e tyre e bëjnë fshatin të duket i bukur dhe i veçantë.

Kemi grupin muzikor folklorik SHKA “Zenel Imeri”.

Ja vlen të cekim që edhe shumë artistë shqiptarë kanë realizuar videoklipet e tyre në këtë fshat të

cilat e karakterizojnë vendin si: Shkurte Fejza, Ilir Shaqiri, Motrat Mustafa, po ashtu edhe

Muhamet Sejdiu i cili është vendas i këtij fshati .

ARSIMI

Adresa: Berjahë

Komuna: Gjakovë

Historiku i shkollës

Shkolla fillore “Bajram Sadriu” në Berjahë, u ndërtua si domosdoshmëri e kohës dhe e kushteve

të papërshtatshme që kishin nxënësit e fshatrave: Nivokaz, Berjahë dhe Stubëll. Numri i tyre

ishte i madh, të cilët udhëtojnë për të mësuar në shkollën fillore në Ponoshec dhe Molliq. Lumi

“Erenik” ishte pengesë e madhe sidomos në stinën e pranverës dhe të vjeshtës, ngase nuk kishte

urë mbi lumë dhe kështu lindi nevoja që edhe këto fshatra të kishin shkollën e tyre. U siguruan

mjetet financiare për blerjen e truallit nga vetë banorët e fshatrave Nivokaz, Stubëll dhe Berjahë

9

dhe të përkrahur nga Bashkësia e Arsimit të komunës u ndërtua shkolla e re e cila filloi të punoi

më 10 tetor 1984. Ushtrues i detyrës së drejtorit u emërua Alush Sadrija, ndërsa në vitin 1985

drejtor u zgjodh Nezir Mustafa, i cili ishte në këtë detyrë deri në vitin 1996. Pas tij drejtor u

zgjodh Mahmut Sadiku deri në vitin 2003 dhe prej vitit 2003 drejtor emërohet Januz Smajli deri

më 2016, ndërsa drejtor i tanishëm është Shaqir Alija.

Gjatë viteve të 90-ta edhe arsimtarët e shkollës sonë përjetuan dhunë dhe maltretime nga më të

ndryshmet nga pushtuesi serbo-sllav. Gjatë luftës kësaj shkolle ju vranë katër mësimdhënës:

Rexhep Sadiku dhe Hasan Osmani nga fshati Nivokaz, Isuf Ahmeti nga fshati Stubëll dhe

Mehmet Avdyli nga fshati Botushë.

Gjatë luftës, pikërisht më 02.8.1998 forcat serbe e dogjën dhe e shkatërruan tërësisht objektin e

shkollës së bashku me tërë dokumentacionin pedagogjik. Menjëherë pas luftës u ndërtua, nga

Komiteti Hebraik i Britanisë së Madhe, një objekt shkollor i tipit montazhë si ndihmë

emergjente, por që nuk i plotësonte as për së afërmi nevojat e shkollës.

Në vitin 2007 u ndërtua shkolla e re e financuar nga MASHT. Që nga fillimi e deri më sot

shkollimin fillor në këtë shkollë e kryen 33 gjenerata.3

3 Tregoi: Shaqir Alija, drejtor i SHFMU. “Bajram Sadriu”, Berjahë.

10

2.1 Kulla 117 anëtarëshe, sot e braktisur

Në deklarata më herët te shqiptarët karakterizohej jeta në bashkësi të mëdha, sidomos në fshatrat

ku jetonin një numër i madh anëtarësh të cilët i kishin të ndara detyrat.

Kjo ndodhte sepse numri më i madh i banorëve jetonin nga bujqësia. Ndër vite kishte breza ndër

breza që jetonin bashkë, madje kjo ishte normale për kohën, po të kërkohej të ndahesh nga

familja do të duhej një arsye e fortë; të shkosh në kurbet, apo të shkosh në qytete tjera për

studime.

Kështu familja Nivokazi në fshatin Nivokaz jetonin me 117 anëtarë së bashku në kullën e Shejh

Hazirit. Në vitin 1977 ishte realizuar një dekumentar nga regjisori Besim Sahatçiu, një tregim i

rrallë të cilët e kishin pasqyruar mënyrën e jetesës të kësaj familje gjatë 24 orëve, dokumentar i

cili ishte fitues i shumë çmimeve ndërkombëtare.

Në vitin 1985 janë ndarë në 5 vëllazëri të mëdha, pastaj me kohë janë ndarë të gjithë.

Tani janë diku 10 shtëpi nga kjo familje në Nivokaz, pjesa tjetër janë nëpër Evropë si: Zvicër,

Austri, Gjermani, Amerikë, Itali por edhe mbrenda qyteteve të tjera në Kosovë.

Tani pronar i kullës është Fahri Nivokazi që jeton në Gjermani dhe i cili është arsyeja që kulla

qëndron ende në këmbë dhe nuk ështe shkatërruar si shumë kulla të tjera të fshatit.

Tregimet që i dëgjojmë tani nga personat të cilët kanë jetuar aty, janë mjaft emocionuese dhe

ndjenja e fryma që e pasqyrojnë ndikojnë mjaft pozitive dhe interesante tek të tjerët sidomos tek

të rinjtë. Rrethanat dhe mënyrat e jetesës kanë ndryshuar shumë, kështu tregon edhe njëra ndër

protagonistet me shumë nostalgji për kohën e atëhershme, jetën në harmoni dhe dashuri.

Përkundër faktit që tani jetesa është më e lehtë dhe më e pasur, mirëpo kohezioni i asaj kohe

mbetet peng gjithmonë në kujtimet e bukura dhe me nevojën e njeriut për njeriun.4

4 Nga: Emisioni Arkiva, RTK.

11

2.2 Kulla e familjes 117 anëtarëshe, Nivokaz

12

KREU III: Ndikimi i gjuhëve të huaja

3.1 Ndikimi i gjuhës turke në gjuhën shqipe

Fjalët nga turqishtja nisin të hyjnë në gjuhën shqipe që nga shekulli XV. Siç dihet pushtimi

Osman në Shqipëri zgjati V shekuj, deri më 1912. Gjurmët e këtij pushtimi mbetën edhe në

gjuhë.

Fushat që u prekën më shumë nga turqishtja kanë qenë urbanizmi, veshja, kuzhina, administrata

etj.

Më të pakta qenë ndikimet në fushat e bujqësisë, të blegtorisë, e të bimësisë.

Më të hershmet janë huazimet leksikore në fushën e luftës e të veshjeve: bori, çarçaf, qorape,

daulle, dyfek, fitil, sënduk, top…pastaj vijnë fjalët edhe nga fushat e tjera: baba, bilbil, fodull,

hak, hambar, inat, pazar, raki, sahat etj.

Ky fond i parë i fjalëve turke erdhe e u rrit me fjalë të kuzhinës, të jetës shoqërore etj.

Duhet shënuar që shumë fjalë të burimit oriental janë asimiluar plotësisht nga shqipja dhe janë

bërë pronë e saj. Nëpërmjet turqishtes kanë hyrë në shqipe edhe fjalë arabe ose persiane, prandaj

përdoret emërtimi orientalizma, por gjuhë huazuese për shqipen dhe e këtyre fjalëve ka qenë

turqishtja5.

Frang Bardhi (1635) ka shumë fjalë turke, që mbase nuk kanë qenë në kohë të tij të gjitha

popullore.

5 Prof. dr. Jani Thomai: “Leksikologjia e gjuhës shqipe”, Tiranë, 2002, f. 259.

13

Le të përmendim nga sfera ekonimike, shtëpiake dhe e kuzhinës: kazani, tepsi, hambar, konak,

themel, biber etj. Nga sfera shoqërore, administrative e ushtarake: pazar, top, hajn, hesap,

berberi, bajrak, doganjë, raje etj.

Te Pjetër Bogdani, gjinden disa fjalë të sferës fetare muhamedane, si kurban, dervish, myfti,

hoxhë. E fjalë shtazësh e bimësh si: deve, selvi. Një krahasim i elementit turk të kolonive

arbëreshe të Italisë me atë të veprave letrare, na tregon së pari që dëshmia e dialektit të atyre si

burim me karakter popullor është më e sigurt se e këtyre: sepse autorët sidomos ata më të vonët

si Bardhi e Bogdani, mund të kenë përdorur edhe ndonjë fjalë turke, që njihej ndër shkollarë, po

s’kish hyrë në shtresat popullore6.

3.2 Ndikimi i gjuhës sllave në gjuhën shqipe

Fjalët me burim sllav janë ato që kanë hyrë nga serbishtja dhe bullgarishtja gjatë kohës

mësjetare. Fjalë sllave në shqip kemi në disa sfera, si: në bujqësi, në blegtori, në zejtari dhe në

sferën e organizimit shoqëror etj., p.sh.: trup, kockë, grusht, memec, strehë, prag, oborr, kyç,

kovë, lopatë, patë, mace, kovaç, gozhdë, çekiç, pushkë, fllad, dobi, prashiti, grabiti, gostiti,

neveriti, mërziti, habiti etj. Nga sllavishtja kanë mbetur në shqipen edhe disa emra vises,

lumenjsh, malesh etj, si: Bistrica e Bushtrica, Qorovada, Pogradeci, Zadrima, Zagora e Zagoria

etj. Shumë prej toponimeve sllave, sidomos emrat e fshatrave janë zëvendësuar me emra shqipë,

si p. sh.: Miras në vend të Bozhigrad. 7

Kontaktet midis shqipes dhe gjuhëve sllave të jugut nuk kanë qenë të njëtrajtshme as në hapësirë

e as në kohë, i karakterizon dinamizmi dhe në këtë dinamizëm ato kanë qenë vazhdimisht të

lidhura me zhvillimet mbrenda shqipes ashtu si mbrenda dialekteve dhe gjuhëve sllave të jugut,

në aspektin kohor, ashtu si në aspektin hapësinor. Në periudha të gjata kohore shqipja dhe gjuhët

sllave të jugut kanë bashkëjetuar në situata dhe raporte të ndryshme. Kjo ndërlidhësi raportesh në

kontaktet më intensitet të ndryshëm në kohë të ndryshme kërkon që rezultatet e këtyre

kontakteve qoftë mbrenda shqipes, qoftë mbrenda sllavishteve, të shihen në mënyrë të

diferencuar, jo vetëm si masë e tërë e sllavizmave të shqipes të albanizmave të gjuhëve sllave.

Në një pjesë të studimeve ballkano-sllavistike është shprehur mendimi se sllavizmat e shqipes

janë të ngjashëm ose të njëjtë me sllavizmat e rumanishtes. Mbi bazë të një supozimi të tillë

6 Eqrem Qabej: “Studime Gjuhësore III”, kapitulli V, f. 68

7 Xhovalin Shkurtaj: “Kultura e gjuhës”, Tiranë, 2006, f. 174.

14

madje G.Svane (1992) e ka bërë klasifikimin e këtyre huazimeve sipas fushave semantike ashtu

si janë bërë për rumanishten. I. Popovic (1960), historian i shquar i serbishtes e ballkanolog,

mendonte se shumë shpjegime në historinë e serbokroatishtes dhe të dialektologjisë sllave të

jugut i detyroheshin miksoglotisë.8

KREU IV: Rreth disa fjalëve të huaja në të folmen e Nivokazit

4.1 Pas disa bisedave që kam zhvilluar me bashkëfshatarët e sidomos me të moshuarit, kam

arritur t’i shqyrtoj dhe t’i vë në dukje disa fjalë të huaja sllave dhe turke

Bujrum pasth. turq. Mirë se erdhe

Bakshish- em. turq. Të holla që i jepen dikuj

Burek- em. turq. Byrek

Allahile- pasth. arab. Pashë Zotin!

Aksham- turq. Mbrëmje

Adet- em.turq. Zakon

Begenis- f.turq. Kur pëlqen dikë

Beter- em. turq. I shëmtuar

Bunar- em. turq. Pus

Baxhanak- em. turq. Kunat (burrat që i kanë gratë motra)

Bardak- em. turq. Gotë

Bajrak- em. turq. Flamur

Bahqe- em. turq. Kopsht

Batare- serb. Shkatërroj. pushkatoj

Baticë- em. serb. Zonja e shtëpisë

Badihava- ndaj. turq. Kot

Ashiqare- ndaj. turq. Haptazi, sheshit

Astar- em. turq. Pëlhurë

Javash- ndaj. turq. Ngadalë

8 Rexhep Ismajli: “Studime për historinë e shqipes në kontekst ballkanik”, Prishtinë, 2015, f. 469, 70.

15

Pegull- em. serb. Hekur për hekurosje

Qoban- em.turq. Ai që kullotë bagëtinë

Qakmak- em. turq. Shkrebëz

Qizmë- em.turq. Këpucë prej lëkure

Fukarallak- mbi. turq. Varfëri

Gazep- em.turq.Vuajtje, mundim

Gjyhna- em.turq. Mëkat, dhembshuri, gabim

Hala- ndaj. turq. Akoma, ende

Hajvan- em.turq. kafshë

Japi- em.turq. Shtëpi

Sjalicë- em.serb. Poç elektrik

Stabilizator- em. serb. Rregullator

Spirrë- mb.serb.I/e hollë

Dakik- em. turq. Minut

Dert- em. turq. Shqetësim

Haber- em. turq. Lajme

Sakicë- em. serb. Sopatë

Shejtan- em. turq. Djallë

Shtagë- em. serb. Shkop

Penxhere- em.turq. Dritare

Nishan- em. turq. Shenjë

Mixhë- em. turq. Xhaxhai

Mraz- em. serb. Ftohtë i madh, acar

Mahallë- em.turq. Lagje

Kimet- em. turq.Rëndësi, vlerë

Konak- ndajf .turq. Odë

Kerr- em. turq. Makinë, veturë

Kanun- em. turq. Ligj

16

Kanop- em. Litar

Troha- em. serb. Thërrmija

Vadit- f. serb. Ujit, ujitje

Xham- em. turq. Qelq

Xhab- em. serb. Bretkosë

Sob- em. serb. Dhomë

Hasmë- em. Armik

Kasavet- ndaj. Shqetësim

Strujë- em. serb. Rrymë

Dugojë- em. serb. Dyqan

Bollincë- em.serb. Spital

Amanet- em.turq. Porosi, porosia që ja japim dikuj për të na bërë patjetër një punë, dëshira e

fundit.

Aferim- pasth. turq. Të lumtë

Arnaut- em. turq. shqiptare, shqiptar i ardhur në Turqi

Bereqet- mb. turq. Harmoni (përdoret në shenjë falënderimi)

Çarshi- em.turq. Treg

Cergash- em.serb. Magjup

Çikë- mb.vajzë (mendohet që rrjedh nga serbishtja, kçi, kçer)

Asajde- ndajf. turq. Andej(tregon drejtimin)

Avaz- em. turq. e zakontë, e mërzitshme

Baballë- mb. turq. I patëkeq, shpirtmirë

Helbet- ndaj.turq. Ndoshta, me siguri

Hyzmetqar- turq. Shërbyes

Ingje- em.turq. Gruaja e xhaxhait

Fikall- ndajf. turq. I vetmuar

Kismet- ndaj. turq. Fat(përdoret për të uruar në të ardhmen)

Kyvet- ndajf. turq. Fuqi, forcë

Baski- em. serb. Gozhdë

17

Bubrekë- em.serb. Veshkët

Bure- em. serb. Shishe

Certan- em. serb. Film vizatimor

Qebe- em. serb.Batanije

Poqurkë- em. serb. Këpurdha

Prashit- f. serb. Skalit dheun

Prashak- em. serb. Pluhur për tretje

Pod- em. serb. Dysheme

Penzija- em. serb. Penzion

Porez- em. serb. Tatim

Pivë- em. serb. Birrë

Prekulicë- em. serb Rimorkjo

Opshtinë- em. serb. Komunë

Mrezh- em. serb. Rrjetë

Magaricë- em. serb. Gomaricë (prapashtesa icë nga serbishtja)

Kuqnicë- em. serb Frenë

Kupatillë- em.serb. Banjo

Krajlicë- em.serb. Mbretëresha

Skllopkë- em. serb. Ndërprerës

Slikë- em.turq- Fotografia

Stan- em. serb. Banesë

Smenë- em.serb. Ndërrim, orar në punë

Stanica- em. serb. Stacion

Stol- em. serb. Ulëse e vogël

Supë- em.serb. Stacion policor

Sudar- serb. Ndeshje

Tanir- em. serb. Pjatë

Teslicë- em. serb. Sqepar

18

Ulicë- em. serb. Rrugicë

Vullon- em. serb. Timon

Zejtin- em. serb. Vaj

Zagar- em. serb. Qen gjahu

Zit- em. serb Muri

Ezhel- em.serb. Orator, i shkathët nga goja

Hasret- em. turq. Djalë/vajzë e vetme si gjini apo si fëmijë

Berber- em. turq. Ai që e ka për mjeshtëri të qethë flokët

Jatgan- em. turq. Pushkë

Pilaf- em. turq. Oriz

Bure- em. serb. Fuqi

Domaçica- em. serb. Zonja e shtëpisë

Sklub- em. serb. Giliqe, që bëhen rreth syrit

Stubc- em. serb. Dru i trashë, hu

Sud- em. serb. Gjykatë

Aman- pasth. arab. Pashë Zotin!

Buçuk- em. turq. Ngushtë, e ka punën buçuk, ngushtë.

Bajraktar- em. turq. Flamurtar, krushku që e mban flamurin në dasmë

Bajat- em. turq. Që e ka humbur vlerën(bukë, gjellë, është bërë e mërzitshme)

Çirak- mb. turq. Ndihmës, në formë ironie, gjoja ke bërë shumë

Dogri- ndajf. Menjëherë.

Gafil- ndaj. turq. Në gjendje të papërgatitur

Izëm- ndajf .turq. Leje për të shkuar(a po na jepni izën)

Jakne- em. serb. Xhaketë

19

Mast- em. serb. Yndyrë, mjet shërues

Pumpa- em. serb. Pompa

Agë- em. turq. Zoti i shtëpisë, por që përdoret edhe për moshën e vjetër si formë nderi

Azgan- mb. turq. që ka shtatë të lartë, i shkathët, sy patrembur

Tezak- em. turq. Çuni i tezes

Dërzhavë- em. Shtet

Digitron- em. serb. Teledirigjues

Frizheder- em. serb. Frigorifer

Ostallë- em. serb. Tavolinë

Okolinë- em. serb. Rrethinë

Jadranka- em. serb. Sandale

Kadë- em. serb. Vaskë

Kastravec- em. serb. Trangull

Kauç- em. serb. Divan

Kërrni- em. serb. Bajame

Kimik- em. serb. Stilolaps

Kfaqill- em. serb. Lidhëse

Kolicë- em. serb. Karrocë

Kompir- em. serb. Patate

Krajl- em. serb. Mbret

Mesele- em.turq. Tregim, ndodhi

Msit- mb. turq. Personi që shkon, shkuesi

Nalet- em. turq. Dreq

Pasterm- em. turq. Mish i konservuar për ushqim dimri

Sade- turq. Pa sheqer (kafe)

Sarillak- em. turq. Sëmundje e verdhëzes

Serbez- ndajf. turq. I trimëruar

20

Vesvese- turq. Dyshim

Zullum- em.turq. dëm, i bën dëm

Pirun- em. turq. Vilushkë

Shtapiq- em. serb. Shkopinj të njelmët

Shafciger- em. serb. Kacavidë etj.

21

4.2. Problemet fonetike dhe gramatikore në të folmen e Nivokazit

Nivokazi, është ashtu si edhe i gjithë qyteti i Gjakovës flet dialektin e gegërishtes.

Më poshtë do t’i theksojmë disa gabime fonetike, gramatikore dhe leksikore.

Ndër përdorimet më të shpeshta që bëhen në të folmen e Nivokazit janë:

përdorimi i zanores hundore ậ që i kunërpërgjigjet ë në standard p.sh., nậna –nëna, hậna-hëna,

dhậnë-dhënë, njậni-njëri etj.

•Rotacizmi: syni-syri, vena-vera, zani-zëri etj.

•Asimilimi i grupeve bashkëtingëllore me-mb, -nd, që dalin si: m, n. P. sh.:

kama-këmba, kumull-kumbull, mesa-mbesa, veni-vendi, katun-katund, huna-hunda,

shnet-shëndet etj.

Kemi mjaft raste kur zanorja a kthehet nëpërmjet ë p.sh:

livrit (lëviz-lëvrit), livroj(lëvroj), livdoj(lavdoj) etj.

Zëvendësimi te bashkëtingëlloret -nj me-j, ku ndodhet sidomos në fund të fjalës te shumësi i

emrave. P.sh: ftonj-ftoj, hunj-huj, thonj-thoj etj.

Po ashtu në togjet vokalike -ie, është asimiluar në -i, p.sh: mill (miell), dielli (dielli) etj.

Kalimi eu në -ë i hasim në disa raste si p.sh:

Vetëll-vetull, hekër-hekur, flutër-flutur, lepër-lepur etj.

•Parafjalët e gjuhës shqipe ndër, nën, në të folmen e Nivokazit, dëgjohen si nër. P. sh.:

Nër tavolinë (nën tavolinë), e kam nër men (e kam ndër mend) etj.

•Aglutinacioni si fenomen i përngjitjes së fjalëve si tek të gjitha të folmet e gegërishtes gjithashtu

edhe në Nivokaz kemi raste të tilla si: çatje e lash librin - që atje e lashë librin, çanej shkova-

që andej shkova, knej osht ruga-këtej është rruga, anej është shkolla-andej ështe shkolla

etj.

Po ashtu edhe te numërorët pas numrit dhjetë, p. sh:

Dymdhet (dymbëdhjetë), pesëmdhet (pesëmbëdhjetë), tetëmdhet (tetëmbëdhjetë) etj.

22

KREU V: Etnografia e të folurit në Nivokaz

Pamje nga fshati Nivokaz

23

5.1 Këngë trandicionale që këndohen në Nivokaz

Këngë folklorike:

Albulena o moj prita prita

Ndal sulltan o se t’erdhi dita

Skëndërbeu o prej majes kalit

Si rrufeja o po zbret prej malit

Skëndërbeu o ja boni betë

Po të zuna o në Albulenë

Asnjë i gjallë o nuk do t’shpëtoj

Fushën gjaku o do ta mbuloj

Marr ushtrin o e morri ika

E vrenoci o se zu prita

Dhe prap pash o se t’zu rreziku

Mjerë kush mbeti o e lum kush iku

Albulena o moj gropa gropa

Met ushtria o moj mish për korba

Për vend ton o mor për liri

Albulenë o e bojm Arbni

•Qenka pjekur shega

O moj vajz rekjane

Prit pak ta ul degën

Se ti sheg mu bane

Ule kpute mori shegen

24

Te kuqe si gjaku

Me ta puth pak synin

Po me djeg maraku

O moj vajz rekjane

O moj si ere e detit

Kur zbret nga kalaja

Te burrat e begut

Her si vala e Drinit

Her si vale fushe

O moj vajz rekjane

Ka me tmar per nuse9

•Këngë të çiknisë

Shuni gra e o shuni fëmijë

Do ta mbajna mori pak qetsie

Pak qetsie o duhet me majte

Per me nie o lulen tu kajte

Shuni gra e o nja pes dakika

Se kjo osht o nata për çika

Kaj moj lule o moj kaj se shkove

Dy her ngryk oj lule nuk na more

Kaj oj moter e ule shamijen

Qysh pe len oj moter vetem shpijen

Kaj oj lule mori n’shami t’kuqe

Neser mbrama o bajrak ner nuse

9Marrë nga grupi folklorik SH.K.A Zenel Imeri, Nivokaz, 2019

25

Këngë të nusërisë

Këtij vllaut t’nuses ju gzoft zemra

Na qoj nuse lis me rrema

Lis me rrema tanë degë degë

Poj vjen era mollë e shegë

Molla hahet, shegu piqet

Qehrja nuse nuk po hiqet.

Mori nuse lule ftoni

Boll e pive ujt e kronit

Ujt e kronit te bon zarar

Hajde te na se bon sefa

Bon sefa tu nejt ner hije

Te pikin bujlija per mi krye10

10

Tregoi: Time Sylaj, 67 vjeçare, Nivokaz, mars 2019.

26

5.2. Fjalë e shprehje nga të folmet e Nivokazit me rrethinë

U kry pazari/ka përfunduar tregu

Kurrnja nuk menon qysh duhet/asnjë nuk mendon si duhet

Jam kan sot paradite n’shpi tane/kam qenë sot në shtëpinë tënde

Pjeki do kallamoqa/piqi disa misra

Veshi qito tesha/vishi këto rroba

Jam kan lodh/kam qenë lodhur

Shko qasajde, mos hajde ksajde/shko andej, mos eja këndej

N’paqe qef shko/nëse ke dëshirë shko

Dertin tond kush se kish/problemin tënd askush s’e ka

Ah un i mjeri/ah unë i gjori

Kqyri punt e veta ti/shihi punët tua

A ja ki dhan haberin/a ja ke dhënë lajmin

Zoti ju qoftë sabrin/Zoti iu dhashtë durimin

E kanë nxanë sehiret/e kanë zënë magjitë

Koka bo rruga skllotë/qenka bërë rruga ujë (bora në të shkrirë)

Nshoja shkamin gjyshit/lëshoja karrigen gjyshit (ulëse e vogël prej druri)

Koka gzu për japin e re/qenka gëzuar për shtëpinë e re

Jom merdhi n’ket mraz/jam ftohur në këtë acar11

11

Tregoi: Time Sylaj, 67 vjeçare, Nivokaz, mars 2019.

27

5.3 Fjalë të urta:

Dita e mirë shihet në mëngjes!

Me ni lule s’qel Pranvera!

Ujku qimen e ndërron, por zakonin se harron!

Gruja e shtin dreqin në shishe!

Burrë e gru si mish e thu!

Gjuha shkon ku dhemb dhëmbi!

Trego me kë rrin të të them se kush je!

Ma mir sokol një herë, se sorr gjithëherë!

Kush e kesh, e vesh!

Foli plakës të dëgjoj nusja!

Qeni që leh nuk kafshon!

Buk e kryp e zemër!

Çka ka shpija, kallzon fmija!

Sot je, nesër s’je!

Guri pushon në vend të vet!

I duruari, i fituari!

Kush s’ka kokë, ka këmbë!

Burrë e grua si mish e thua!

Dardha bien nën dardhë!

Ai që di më së shumti, flet më së paku!

Shprehje të ndryshme:

Elhamdulilah, të ruajtë Zoti, pasha Natën e Madhe, Allah ty t’kofshim falë, Bismilah, Evallah,

aksham, sabah, etj.

28

5.4 Tregim tradicional nga jeta e banorëve:

Dita e Verës

Dita e Vers ktyneher u festojke me 14 Mars e zgatke dy dit, krejt njerzia e postafat fmija, dilshin

naper fusha, knojshin, lujshin e mledhshin lula e djemt mledhshin edhe gllija. Krejt masditja

shkojke tuj u en naper fusha, npromje u mledhshim krejt u bojshim kallabllak naper oborr e i

dhezshim gllijat e fmija sa mujshin i kapercejshin. Ne saba pa zbardh dita na grat shkojshim te

kroni me i lag kuleqt e sa u kthejshim ne shpi, i sterpikshim qoshet e shpis per mos me pas buba

vers, masne krejt robve te shpis jau lagshim ftyren per mos me i nxon ethet.

Ju jepshim edhe omelsina e vo fmive tu ju thon: kofshi tomel si sheqeri e tbardh si voja.

Fmija kur u qojshin nsaba, e prekshin me dor ka ni cop hekur se e kan per mir, e qishtu ton diten

e urojshim njoni-tjetrin, u mledhshim me kujshi e vishin edhe musafir, e tan kjo u bojke per me

na pru fat, shnet e dashni e me i lon krejt tkqijat mas.12

12 Tregoi: Hanumshahe Ahmeti, 84 vjeçare, Nivokaz, mars 2019. Tregimi i paraqitur është shënuar ashtu siç e ka treguar personi në fjalë.

29

KREU VI

Përfundime

Në këtë punim synuam që përmes disa shqyrtimeve të materialeve të ndryshme, bisedave apo

këshillave, të vëmë në dukje fjalë të huaja që janë një numër i madh prej tyre, sidomos ato turke

dhe sllave të futura në leksikun e gjuhës shqipe. Tashmë një numër i madh i huazimeve përdoren

në fshatin Nivokaz dhe në rrethinë, ky fakt sjellë problem në komunikimin e përditshëm, pasi që

mesazhi që përcjellë folësi nuk është plotësisht i qartë dhe e bastardon gjuhën tonë të pasur.

Po ashtu në punim, është paraqitur historiku, kultura, arsimimi i fshatit Nivokaz. Kemi paraqitur

edhe traditat, zakonet dhe doket të cilat janë pasqyrë e kulturës së pastër dhe të lashtë të

Nivokazit.

Metodat që kemi përdorur në trajtimin e çështjes sonë, i kemi të mbështetutra në punime, pastaj

në vëzhgimin dhe interpretimin e folësve të kësaj treve.

Jemi përpjekur që përveç disa fjalëve të huaja t’i pasqyrojmë edhe disa nga gabimet kryesore

fonetike, gramatikore dhe leksikore që bëhen vazhdimisht në të folmen e fshatit tim.

Vijmë në përfundim se në arealin e të folmes së Nivokazit, si dhe në rrethinë të saj, është

konstatuar se ka një përdorim konsiderueshëm të fjalëve të huaja, madje shumica prej tyre janë

plotësisht të panevojshme.

Duke pasur një gjuhë kaq të bukur dhe të pasur nuk na ka mbetur fare nevoja që të përdorim fjalë

të huaja. Përkundrazi ta mbrojmë dhe t’ia dimë vlerën sepse shumë atdhetarë luftuan dhe dhanë

jetën për lirinë e këtij vendi dhe për të folurit e gjuhës shqipe.

30

Literatura e shfrytëzuar

THOMAI Jani, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2002.

QABEJ Eqrem, Studime gjuhësore III, Rilindja.

SHKURTAJ Gjovalin, Kultura e gjuhës, Tiranë, 2006.

RAKA Fadil, Historia e shqipes letrare, Prishtinë, 2005.

ISMAILI Rexhep, Studime për historinë e shqipes në kontekst ballkanik, Prishtinë, 2015.

http://gjakovaportal.com/al/

https://www.koha.net/

http://gjakovaportal.com/al/https://www.koha.net/